Мен Буэнос-Айрес бўйлаб кезарканман, йўл-йўлакай, шунчаки йўлаклар пештоқи ва ровотлар нақшларига разм соламан; почта қутисида пайдо бўладиган хатлар ва дорилфунун мударрислар рўйхати ёҳуд таржимаи ҳолларда учрайдиган исмгина Борхеснинг мавжудлигини ёдимга солади.

Хорхе ЛУИС БОРХЕС
ҚИСҚА ҲИКОЯЛАР

Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири Хорхе Луис Борхес Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги Европада ўтган, шу ерда таълим олган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

РИВОЯТ

Ўлимидан сўнг Хобил биродари Қобилни учратди. Саҳро бўйлаб бораётган икки қоматдор йигит  узоқ-узоқлардан кўзга ташланарди. Улар бир манзилда тўхтаб, гулхан ёқиб,ўзларига таом пиширишди. Куни билан узоқ йўл босган йигитлар қаттиқ толиққан,ўртада сукут ҳукмрон эди.

Осмонда ёруғ нур таратиб ҳали ҳеч ном беришга улгурмаган илк юлдуз порлади. Айни ўша пайт Қобил оғиз очди:

— Мени кечир.
— Мен аллақачон унутганман, — деди Хобил. — Мана,яна биргамиз. Ўзи ким кимни ўлдирди, биродар?

— Мана энди мени кечирганингга ишондим,Хобил. Унутмоқ — кечирмоқдир. Мен ҳам эсламасликка уриняпман.
— Тўғри қиласан,биродар. Эсласанг — гуноҳкорсан.

Рус тилидан Хуршид Даврон таржимаси

БОРХЕС ВА МЕН

Воқеалар унинг – Борхеснинг чекига тушган.

Мен Буэнос-Айрес бўйлаб кезарканман, йўл-йўлакай, шунчаки йўлаклар пештоқи ва ровотлар нақшларига разм соламан; почта қутисида пайдо бўладиган хатлар ва дорилфунун мударрислар рўйхати ёҳуд таржимаи ҳолларда учрайдиган исмгина Борхеснинг мавжудлигини ёдимга солади. Қумсоатлар, XYIII асрга тааллуқли жўғрофий хариталар, сўзларнинг келиб чиқишига доир узундан-узоқ машғулотлару қаҳва таъми ва, албатта, Стивенсон асарлари менинг жони дилим; у ҳам менинг бу қизиқишларимга мубтало эканлигини билсам-да, аммо бу шерикчилигида ҳамиша такаббурликни кўраман. Бу билан бизни ўзаро душманлик кайфиятида, деб ўйлаш нотўғри бўлур эди – Борхес ўз асарларини ёза олиши учун ва бу ёзмишлари билан менинг мавжудлигимни тасдиқлаши ҳаққи мен ҳамон тирикман.

Унга мансуб айрим ҳикоялар мароқли эканини эътироф этаман, аммо муваффақият қозонган бу асарлар ҳам мени сақлаб қола олмайди, илло буларнинг дунёга келишига унинг ўзи ва ёки бошқа яна кимдир сабабкор эмас ва балки тил ва анъана бағрида азалдан муқим бўлган салоҳият айни саҳифаларни воқеъ этгандир. Не бўлганда ҳам мен йўқлик сари ғойиб бўлишга маҳкумман, эҳтимол, охир-оқибат менинг бирор заррам унда муқим қолар ҳам. Унинг сохталаштириш ва муболағага мойиллигини билсам-да, мен ўзимни мисқоллаб унга тақдим этиб боряпман.

Спиноза айтадики, мавжудлик ҳамиша мавжуд бўлишга интилади, тош – мангу тош бўлишни, қоплон ҳам шу сувратида қолишни истайди. Мен эсам – мен эмас (агар чиндан ҳам бор бўлсам), билъакс Борхеслигимча қолишга маҳкумман. Ҳасратли гитара оҳангларини айтмаса, унинг китобларида мен ўзимни тобора танимай боряпман. Бир сафар ундан халос бўлишни ўйлаб, изланишларим мавзуини ўзгартирдим – қишлоқлар мифологияси ўрнига замон ва макон ўйинлари билан машғул бўлдим. Энди бўлса булар ҳам Борхесга тегишли, мен эсам яна бошқа йўллар излашга мажбурман. Шу боис менинг бутун умрим – Борхесдан нари қочиш, неки қилсам, барчасининг интиҳоси – йўқотиш, барчаси унутилишга маҳкум ёҳуд батамом унга тегишли.

Бу ҳасратларни иккимиздан қай биримиз ёзаётганимиз ҳам менга қоронғу.

DREAMTIGERS

Болалигимда мен йўлбарсларга сажда қилардим – Парана балчиқлари ёҳуд Амазонка ирмоқларига тегишли холдор мушуклар эмас, балки жангчи филга минган қуролли одамгина бас кела олувчи Осиёнинг шоҳона йўлбарслари хаёлларимни забт этганди. Мен соатлаб ҳайвонот боғида қолиб кетардим; табиатшуносликка оид китоб ва энциклопедияларга эса улардаги йўлбарслар сурати кўркамлигига қараб баҳо берардим. (Ўша суратлар ҳамон ёдимда, ҳаётимда учраган аёллар чеҳра ва табассумлари эса унут.)

Болалик ўтди, йўлбарслар ва уларга эҳтирос қариб битган эса-да, улар ҳануз тушларимда муқим. Кексалик тушларимнинг тубсиз ва чигал тўрларига кўпроқ улар илинадилар: мудроқ қўйнига чўмар эканман, у ёки бу тушни эрмак қилаётиб, бирдан туш кўраётганимни англайман. Шундай чоғлар мен иродамга эрк бераман: бу тушларни мен истаган кўйимга сола оламан-ку дея хаёл қиламан, бас, шундай экан, мен ҳозир болалигим йўлбарсларини чорлайман.

Бироқ, шу заҳоти ожизлик этакларимдан тутади – тушлар хаёл қилинган махлуқни яратишга қодир эмас! Туш қатларидан йўлбарс сизиб чиқади, аммо не тонг?!—уларнинг бари оёқларида базўр турган, беўхшов махлуқларнинг олис акс-садоси каби; кўппак ёҳуд калхатни ёдга солувчи айримлари эса мени буткул умидсизлик денгизига ғарқ қилади.

ДЕЛИЯ ЭЛЕНА САН-МАРКО

Биз Онсе майдонидаги чорраҳада видолашдик.
Изингдан қараб қоларканман, сен ортингга қайрилиб, менга қўл силтадинг.

Иккимиз аро одамлар ва машиналар дарёси шошарди; оддий оқшомларнинг бири эди, бас, шундай экан, бу дарё ишғол этиб бўлмас ғамбода Ахерон эканини қайдан билибман.
Биз қайтиб кўришмадик, бир йилдан сўнг сен қазо қилдинг.

Орадан йиллар ўтиб, мен ўша ҳолатни хаёлимда қайта тикларканман, у бизни алдагани ва одатий хайрлашув ортида адоқсиз айрилиқ яширинганига аминман.

Бугун кечки овқатдан сўнг сайрга отланмадим; иккимизга тааллуқли видолашув атрофидаги жумбоқлар устида бош қотирар эканман, Афлотунга тегишли сўнгги ўгитга эътибор қилдим. Афлотунга кўра, вужудни яксон этувчи ажални қалб ҳамиша доғда қолдиришга қодир.

Ва мен энди билмайман, қай бири ҳақиқат – Устоднинг куракка пичоқ янглиғ қадалган айни изоҳими ёҳуд ўша ондаги оддийгина видолашув?

Ахир қалблар барҳаёт экан, уларнинг видоларига шижоат бегона.

Видолашув – айрилиқни инкор этмак демак, бу яна шуки – бугун биз хайрлашаётгандекмиз, аммо эрта албат қайта дийдор келиб етажак. Яъни, видолашувимиз албатта эртага яна учрашишни назарда тутади. Одамлар ўзларини тасодифий сабаблар оқибати ва ўткинчи бир матоҳ билсалар-да, аммо, ҳарқалай, барҳаёт эканларига ишончлари боис видоларни ўйлаб чиқарганлар.

Делия, қачонлардир – қай бир дарё ёқасида? – ушбу ялқов мунозара сўзларини мантиқ ипидан ўтказганча бир-бировимизга сўз қотишимиз муқаррар – дашту биёбонлар бирида яширин шаҳарларнинг бирида биз чиндан Борхес ва Делия эдикми?

АСТЕРИЙ ГЎШАСИ

Мария Москера Истменга

Биламан, мени такаббурликда ва балки одамлардан нафратланишда ва ё телбаликда айблайдилар. Бу айбловлар (улар билан фурсат етгач ҳисоблашаман) жирканчдир. Чиндан ҳам мен уйдан чиқмайман, аммо бу уйнинг эшиклари (уларнинг миқдори эса адоқсиз) одамлар ва жонзотлар учун уззу-кун очиқлиги ҳам ҳақиқат. Ким истаса, остона хатлайверсин. Бу ерда на бир эркаловчи дабдаба ва на саройларнинг серҳашам савлатидан нишона бор, аммо бунда сукунат ва танҳолик муқаррар. Ҳамда гўша бор ер юзида тенги йўқ. (Мисрда бунга эш уй бор, дегувчилар қаллобдир.) Бу уйда бир жиҳоз йўқлигини ҳатто менинг мунаққидларим ҳам эътироф қилишлари лозим. Яна бир бемаънилик – гўёки мен, Астерий, маҳбус эмишман. Бу ерда бирор танбаланган эшик ёки қулф йўқлигини такрорлаш шартми?

Бундан ташқари, қош қорая бошлаган бир маҳал мен кўчага чиқдим: ҳолбуки, тун чўккунга қадар қайтиб келган эканман, бунинг боиси шу – авом халқнинг чеҳраларидан, авом халқнинг кафт сингари бетус ва зерикарли чеҳраларидан қўрқиб кетгандим. Қуёш ботиб улгурган, аммо чақалоқнинг бетиним йиғиси-ю оломоннинг илтижоли фарёди мени таниб қолганларидан далолат эди. Одамлар калима келтиришар, нари қочишар ва тиз чўкардилар. Уларнинг бирлари Иккиёқлама шамшир ибодатхонаси пойига томон судралишар, бошқаларининг эса қўлларида тош кўринар эди. Кимдир биров ўзини денгизга отди. Онамнинг малика ўтгани бежиз эмас, соддалигим туфайли буни истаганимда ҳам мен бу ялангоёқлар билан қўшилиб кета олмайман.

Ҳамма гап менинг бетакрор эканлигимда. Одамларнинг ўзаро муомала қила олишлари мени асло қизиқтирмайди; мен, албатта, файласуфман, шундан келиб чиқароқ аминманки, ёзув орқали ҳеч вақони англатиб бўлмайди. Бу пасткаш икир-чикирлар буюк юмуш учун мўлжалланган менинг қалбимда жирканиш ҳиссини туғдиради. Мен ҳеч вақт бир ҳарфни бошқасидан фарқлай олмасдим – менга жо қилинган аллақандай олижаноб бетоқатлик савод чиқаришимга ҳалал беради. Гоҳи замон бундан афсус чекаман – ахир кунлар ва тунлар шу қадар узун.

Албатта, овунчоқларим ўзимга етарли. Ҳолдан тойиб қулагунимча олишувга шай қўчқор каби тош йўлаклар бўйлаб чопганим-чопган. Мен таъқиб остига олинган каби ҳовуз ёнидаги ҳилватга ва ё йўлак муюлишига беркинаман. Айрим томлардан қулаб ҳам кўрдим. Баъзан кўзларимни юмиб, чуқур нафас олган кўйи ўзимни ухлаётган қилиб кўрсатаман (шундай пайтлар гоҳо чиндан ухлаб қоламан, уйғонгач эса кундузнинг туси ўзгарган бўлади). Аммо барчасидан бошқа Астерий ўйинини хуш кўраман. У гўё меҳмонга келган бўлади ва мен уни уй билан таништираман. Унга сертавозеъ сўз қотаман: “Кел, анави бурчакка қайтиб борайлик.” ёки “Энди нариги ҳовлига ўтамиз” ёки: “Бу дарпарда сенга ёқишини билардим” ёки “Мана бу эса қум тўла идиш” ёки “Ҳозир ер ости йўли иккига ажралишини кўрасан.” Гоҳи замон адашиб ҳам кетаман ва иккимиз шодон кулиб юборамиз.

Мен фақатгина ўйинлар ўйлаб топмайман, балки уй ҳақида ҳам хаёл сураман. Уйнинг барча бўлаклари кўп маротаба такрорланади, уларни бир-бировидан фарқлаш амри маҳол. Битта дона ҳовуз, ҳовли, сувлоқ, охур эмас, балки ўн тўртта дона (чексизлик аломати) охур, сувлоқ, ҳовли, ҳовуз мавжуд. Бу уй оламга эш, яна ҳам тўғрироғи, бу уйнинг ўзи — оламдир. Аммо гоҳи замон ҳовузли ҳовлилару бир хил тусдаги тошлар ётқизилган чанг-тўзонли йўлаклар кўнглимга уради. Ва шунда мен ташқарига йўл оламан, Иккиёқлама шамшир ибодатхонаси ва денгизга тикиламан. Ўн тўртта (чексизлик аломати) денгиз ва ўн тўртта (чексизлик аломати) ибодатхона мавжудлиги бир кун оқшом менга аён бўлгунига қадар бундай ҳолатимни тушуна олмагандим. Ҳамма нарса кўп маротаба, ўн тўрт маротаба такрорланади, аммо оламда икки нарса бетакрор: юқорида – тушуниксиз қуёш; пастда эса мен – Астерий. Эҳтимол, юлдузларни, қуёш ва мана шу баҳайбат гўшани ҳам мен бунёд этганман, аммо бунга у қадар ишончим комил эмас.

Ёвузликдан халос этишимни тилаб, ҳар тўққиз йилда бир бора бу уйга нафари тўққиз одам ташриф буюради. Тош йўлаклар адоғида уларнинг қадам товушлари ва ё овозларини илғагач, қаршиларига шодон ошиқаман. Бутун маросим бир қанча дақиқа давом қилади – улар бирин-кетин беҳуш йиқиладилар, мен эсам ҳатто қон юқтиришга ҳам улгурмайман. Улар йиқилган жойларида қолаверадилар, жасадлари эса бир йўлакни бошқасидан фарқлашимга кўмак беради. Уларнинг ким эканликлари менга қоронғу, аммо биттаси жон таслим қилаётган маҳал қачондир менинг ҳам халоскорим келиб етишини башорат қилди. Ўшандан буён ёлғизлик кўнглимга оғир ботмайди, ўшандан буён менинг ҳам халоскорим борлигини ва у охир-оқибат остонадан ҳатлаб ўтишини биламан. Оламдаги барча-жаъми товушларни илғай олсам эди, унинг қадам олишини таний билардим. У мени йўлак ва эшиклари камроқ бўлган қаергадир етаклаб борса эди… Халоскоримнинг афт-ангори қай тусда бўлади дея ўзимни саволга тутаман. У буқа бўладими ва ё одам? Эҳтимол, у буқа бўлар одам бошини кўтариб юрган? Балки у ўзимдир менга ўхшаган?

* * *

Эрталабки қуёш нурлари жилва қилаётган биринж шамшир юзасидаги қон аллақачон қотиб улгурганди.
— Ишонасанми, Ариадна,- деди Тесей,- минотавр деярли қаршилик кўрсатмади.

РАГНАРЁК

Тушларда кўрилган қиёфалар (ёзади Колриж), кўплар хаёл қилганларидек, туйғуларни юзага чиқармайди, балки уларни қайта тиклайди. Бизни қақнус бўғаётганидан даҳшат туймаймиз, балки мана шу даҳшатни англаш учун қақнусни хаёл қиламиз. Модомики шундай экан, тушда кўрилган нарса ҳақидаги оддий ҳикоя эсанкираш, талваса, хавотир, қўрқув ва ҳайратдан бино қилинган бу тунги тушни тасвирлаб беришга қодирми? Ҳарқалай ҳикоя қилишга уриниб кўраман; бу туш якка-ёлғиз кўринишдан иборатлиги боис асосий масала четда қолиши ёхуд жиллақурса соддалашуви эҳтимол.

Воқеа бўлиб ўтган жой – фалсафа-адабиёт куллиёти, воқеа бўлиб ўтган вақт – оқшом. Ҳамма нарса (тушлардаги одатий ҳол) сағал бошқачароқ эди; ҳамма нарса бир оз йириклашганидан ғаройиб туйиларди. Раҳбариятга сайлов борар, мен аллақачон қазо қилган Педро Энрике Уренья билан суҳбатлашардим. Бирдан намойиш ва ё байрам тантанаси садолари атрофни тутиб кетди. Одам ва ҳайвонлар ҳайқириғи Бахо томондан эшитиларди. Кимнингдир “Келишяпти” деган огоҳи “Худолар! Худолар!” ҳайқириқлари билан уйқашиб кетди. Тўрт-беш чоғли одам оломондан ажралиб, Катта зал саҳнига чиқиб олганди. Биз кўзёшларимизни яширмасдан қарсак чалардик: Худолар асрий қувғинликдан қайтиб келишмоқда! Оломон елкасида келаётган Худолар бошларини мағрур тутиб, қадларини ростлаганча таъзимларимизга жавоб қилишарди. Уларнинг бири тушлардан олиб чиқилган новда тутган, бошқа бирови улуғвор алфозда йиртқичларники каби панжасини олдинга чўзди; Янус чеҳраси Тотнинг қайрилган тумшуғига хавфсираб боқарди. Чамаси, олқишлардан завқи ошиб кетган биттаси – кимлигини энди эслай олмайман – бургутнинг тоқат қилиб бўлмас зафарли садоси билан ҳайқириб юборди. Худди шу сониядан барчаси ўзгариб кетди.

Мен ўйлаган дастлабки фикр “Худолар сўзлашни билмайдилар” деган шубҳа эди. Асрлар давомидаги ёввойи ва кўчманчи турмуш улардаги инсонийлик аломатларини яксон қилиб улгурган эди; Ислом ярим ойи ва Рум салиби қувғинларга марҳамат қилмади – қийшиқ пешоналар, сарғайган тишлар, мулат ва ё хитойникига эш сийрак мўйлов ҳамда ҳайвонларники каби торсайган лаблар Олимп наслининг инқирозидан далолат эди. Уларнинг башанг уст-бошлари эса содда ва ҳурматга лойиқ қашшоқликларига ярашмас ҳамда Баходаги қиморхона ва исловатхоналарни ёдга соларди. Ёқаларга илинган чиннигул қонга беланган, баданга чиппа ёпишган либос остидан ханжар сопи билиниб турарди. Ва шунда биз англаб етдик – улар сўнгги чорага умид боғлашган, улар ов маҳалидаги йиртқичлар каби айёр, сўқир ва бешафқат эдилар – мабодо улардан қўрқсак ва ё марҳамат қилсак, улар бизни қириб ташлайдилар.

Шунда биз залворли тўппончаларни чиқардик (қаердандир тушда тўппончалар пайдо бўлганди) ва мароқ билан Худоларни отиб ташладик.

_____________________________________________

Рагнарёк – Скандинавия мифологиясида Худоларнинг ёвуз махлуқлар билан сўнгги муҳорабаси. Бу афсоналарга кўра, ушбу жангда дунё ҳалокатга учрайди.

Аслиятдан Шарифжон Аҳмедов таржимаси

Хорхе ЛУИС БОРХЕС
QISQA HIKOYALAR

Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) 1899 йилнинг 24 августида Аргентина пойтахти – Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги ва ёшлиги Европада ўтган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

RIVOYAT

O’limidan so’ng Xobil birodari Qobilni uchratdi. Sahro bo’ylab borayotgan ikki qomatdor yigit uzoq-uzoqlardan ko’zga tashlanardi. Ular bir manzilda to’xtab, gulxan yoqib,o’zlariga taom pishirdilar. Kuni bilan uzoq yo’l bosgan yigitlar qattiq toliqqan,o’rtada sukut hukmron edi.

Osmonda yorug’ nur taratib hali hech nom berishga ulgurmagan ilk yulduz porladi. Ayni o’sha payt Qobil og’iz ochdi:

— Meni kechir.
— Men allaqachon unutganman, — dedi Xobil. — Mana,yana birgamiz. O’zi kim kimni o’ldirdi, birodar?

— Mana endi meni kechirganingga ishondim,Xobil. Unutmoq — kechirmoqdir. Men ham eslamaslikka urinyapman.
— To’g’ri qilasan,birodar. Eslasang — gunohkorsan.

Rus tilidan Xurshid Davron tarjimasi

BORXES VA MEN

Voqealar uning – Borxesning chekiga tushgan.

Men Buenos-Ayres bo’ylab kezarkanman, yo’l-yo’lakay, shunchaki yo’laklar peshtoqi va rovotlar naqshlariga razm solaman; pochta qutisida paydo bo’ladigan xatlar va dorilfunun mudarrislar ro’yxati yohud tarjimai hollarda uchraydigan ismgina Borxesning mavjudligini yodimga soladi. Qumsoatlar, XYIII asrga taalluqli jo’g’rofiy xaritalar, so’zlarning kelib chiqishiga doir uzundan-uzoq mashg’ulotlaru qahva ta’mi va, albatta, Stivenson asarlari mening joni dilim; u ham mening bu qiziqishlarimga mubtalo ekanligini bilsam-da, ammo bu sherikchiligida hamisha takabburlikni ko’raman. Bu bilan bizni o’zaro dushmanlik kayfiyatida, deb o’ylash noto’g’ri bo’lur edi – Borxes o’z asarlarini yoza olishi uchun va bu yozmishlari bilan mening mavjudligimni tasdiqlashi haqqi men hamon tirikman.

Unga mansub ayrim hikoyalar maroqli ekanini e’tirof etaman, ammo muvaffaqiyat qozongan bu asarlar ham meni saqlab qola olmaydi, illo bularning dunyoga kelishiga uning o’zi va yoki boshqa yana kimdir sababkor emas va balki til va an’ana bag’rida azaldan muqim bo’lgan salohiyat ayni sahifalarni voqe’ etgandir. Ne bo’lganda ham men yo’qlik sari g’oyib bo’lishga mahkumman, ehtimol, oxir-oqibat mening biror zarram unda muqim qolar ham. Uning soxtalashtirish va mubolag’aga moyilligini bilsam-da, men o’zimni misqollab unga taqdim etib boryapman.

Spinoza aytadiki, mavjudlik hamisha mavjud bo’lishga intiladi, tosh – mangu tosh bo’lishni, qoplon ham shu suvratida qolishni istaydi. Men esam – men emas (agar chindan ham bor bo’lsam), bil’aks Borxesligimcha qolishga mahkumman. Hasratli gitara ohanglarini aytmasa, uning kitoblarida men o’zimni tobora tanimay boryapman. Bir safar undan xalos bo’lishni o’ylab, izlanishlarim mavzuini o’zgartirdim – qishloqlar mifologiyasi o’rniga zamon va makon o’yinlari bilan mashg’ul bo’ldim. Endi bo’lsa bular ham Borxesga tegishli, men esam yana boshqa yo’llar izlashga majburman. Shu bois mening butun umrim – Borxesdan nari qochish, neki qilsam, barchasining intihosi – yo’qotish, barchasi unutilishga mahkum yohud batamom unga tegishli.

Bu hasratlarni ikkimizdan qay birimiz yozayotganimiz ham menga qorong’u.

DREAMTIGERS

Bolaligimda men yo’lbarslarga sajda qilardim – Parana balchiqlari yohud Amazonka irmoqlariga tegishli xoldor mushuklar emas, balki jangchi filga mingan qurolli odamgina bas kela oluvchi Osiyoning shohona yo’lbarslari xayollarimni zabt etgandi. Men soatlab hayvonot bog’ida qolib ketardim; tabiatshunoslikka oid kitob va entsiklopediyalarga esa ulardagi yo’lbarslar surati ko’rkamligiga qarab baho berardim. (O’sha suratlar hamon yodimda, hayotimda uchragan ayollar chehra va tabassumlari esa unut.)

Bolalik o’tdi, yo’lbarslar va ularga ehtiros qarib bitgan esa-da, ular hanuz tushlarimda muqim. Keksalik tushlarimning tubsiz va chigal to’rlariga ko’proq ular ilinadilar: mudroq qo’yniga cho’mar ekanman, u yoki bu tushni ermak qilayotib, birdan tush ko’rayotganimni anglayman. Shunday chog’lar men irodamga erk beraman: bu tushlarni men istagan ko’yimga sola olaman-ku deya xayol qilaman, bas, shunday ekan, men hozir bolaligim yo’lbarslarinichorlayman.

Biroq, shu zahoti ojizlik etaklarimdan tutadi – tushlar xayol qilingan maxluqni yaratishga qodir emas! Tush qatlaridan yo’lbars sizib chiqadi, ammo ne tong?!—ularning bari oyoqlarida bazo’r turgan, beo’xshov maxluqlarning olis aks-sadosi kabi; ko’ppak yohud kalxatni yodga soluvchi ayrimlari esa meni butkul umidsizlik dengiziga g’arq qiladi.

DELIYA ELENA SAN-MARKO

Biz Onse maydonidagi chorrahada vidolashdik.
Izingdan qarab qolarkanman, sen ortingga qayrilib, menga qo’l siltading.

Ikkimiz aro odamlar va mashinalar daryosi shoshardi; oddiy oqshomlarning biri edi, bas, shunday ekan, bu daryo ishg’ol etib bo’lmas g’amboda Axeron ekanini qaydan bilibman.
Biz qaytib ko’rishmadik, bir yildan so’ng sen qazo qilding.

Oradan yillar o’tib, men o’sha holatni xayolimda qayta tiklarkanman, u bizni aldagani va odatiy xayrlashuv ortida adoqsiz ayriliq yashiringaniga aminman.

Bugun kechki ovqatdan so’ng sayrga otlanmadim; ikkimizga taalluqli vidolashuv atrofidagi jumboqlar ustida bosh qotirar ekanman, Aflotunga tegishli so’nggi o’gitga e’tibor qildim. Aflotunga ko’ra, vujudni yakson etuvchi ajalni qalb hamisha dog’da qoldirishga qodir.

Va men endi bilmayman, qay biri haqiqat – Ustodning kurakka pichoq yanglig’ qadalgan ayni izohimi yohud o’sha ondagi oddiygina vidolashuv?

Axir qalblar barhayot ekan, ularning vidolariga shijoat begona.

Vidolashuv – ayriliqni inkor etmak demak, bu yana shuki – bugun biz xayrlashayotgandekmiz, ammo erta albat qayta diydor kelib yetajak. Ya’ni, vidolashuvimiz albatta ertaga yana uchrashishni nazarda tutadi. Odamlar o’zlarini tasodifiy sabablar oqibati va o’tkinchi bir matoh bilsalar-da, ammo, harqalay, barhayot ekanlariga ishonchlari bois vidolarni o’ylab chiqarganlar.

Deliya, qachonlardir – qay bir daryo yoqasida? – ushbu yalqov munozara so’zlarini mantiq ipidan o’tkazgancha bir-birovimizga so’z qotishimiz muqarrar – dashtu biyobonlar birida yashirin shaharlarning birida biz chindan Borxes va Deliya edikmi?

ASTERIY GO’SHASI

Mariya Moskera Istmenga

Bilaman, meni takabburlikda va balki odamlardan nafratlanishda va yo telbalikda ayblaydilar. Bu ayblovlar (ular bilan fursat yetgach hisoblashaman) jirkanchdir. Chindan ham men uydan chiqmayman, ammo bu uyning eshiklari (ularning miqdori esa adoqsiz) odamlar va jonzotlar uchun uzzu-kun ochiqligi ham haqiqat. Kim istasa, ostona xatlayversin. Bu yerda na bir erkalovchi dabdaba va na saroylarning serhasham savlatidan nishona bor, ammo bunda sukunat va tanholik muqarrar. Hamda go’sha bor yer yuzida tengi yo’q. (Misrda bunga esh uy bor, deguvchilar qallobdir.) Bu uyda bir jihoz yo’qligini hatto mening munaqqidlarim ham e’tirof qilishlari lozim. Yana bir bema’nilik – go’yoki men, Asteriy, mahbus emishman. Bu yerda biror tanbalangan eshik yoki qulf yo’qligini takrorlash shartmi?

Bundan tashqari, qosh qoraya boshlagan bir mahal men ko’chaga chiqdim: holbuki, tun cho’kkunga qadar qaytib kelgan ekanman, buning boisi shu – avom xalqning chehralaridan, avom xalqning kaft singari betus va zerikarli chehralaridan qo’rqib ketgandim. Quyosh botib ulgurgan, ammo chaqaloqning betinim yig’isi-yu olomonning iltijoli faryodi meni tanib qolganlaridan dalolat edi. Odamlar kalima keltirishar, nari qochishar va tiz cho’kardilar. Ularning birlari Ikkiyoqlama shamshir ibodatxonasi poyiga tomon sudralishar, boshqalarining esa qo’llarida tosh ko’rinar edi. Kimdir birov o’zini dengizga otdi. Onamning malika o’tgani bejiz emas, soddaligim tufayli buni istaganimda ham men bu yalangoyoqlar bilan qo’shilib keta olmayman.

Hamma gap mening betakror ekanligimda. Odamlarning o’zaro muomala qila olishlari meni aslo qiziqtirmaydi; men, albatta, faylasufman, shundan kelib chiqaroq aminmanki, yozuv orqali hech vaqoni anglatib bo’lmaydi. Bu pastkash ikir-chikirlar buyuk yumush uchun mo’ljallangan mening qalbimda jirkanish hissini tug’diradi. Men hech vaqt bir harfni boshqasidan farqlay olmasdim – menga jo qilingan allaqanday olijanob betoqatlik savod chiqarishimga halal beradi. Gohi zamon bundan afsus chekaman – axir kunlar va tunlar shu qadar uzun.

Albatta, ovunchoqlarim o’zimga yetarli. Holdan toyib qulagunimcha olishuvga shay qo’chqor kabi tosh yo’laklar bo’ylab chopganim-chopgan. Men ta’qib ostiga olingan kabi hovuz yonidagi hilvatga va yo yo’lak muyulishiga berkinaman. Ayrim tomlardan qulab ham ko’rdim. Ba’zan ko’zlarimni yumib, chuqur nafas olgan ko’yi o’zimni uxlayotgan qilib ko’rsataman (shunday paytlar goho chindan uxlab qolaman, uyg’ongach esa kunduzning tusi o’zgargan bo’ladi). Ammo barchasidan boshqa Asteriy o’yinini xush ko’raman. U go’yo mehmonga kelgan bo’ladi va men uni uy bilan tanishtiraman. Unga sertavoze’ so’z qotaman: “Kel, anavi burchakka qaytib boraylik.” yoki “Endi narigi hovliga o’tamiz” yoki: “Bu darparda senga yoqishini bilardim” yoki “Mana bu esa qum to’la idish” yoki “Hozir yer osti yo’li ikkiga ajralishini ko’rasan.” Gohi zamon adashib ham ketaman va ikkimiz shodon kulib yuboramiz.

Men faqatgina o’yinlar o’ylab topmayman, balki uy haqida ham xayol suraman. Uyning barcha bo’laklari ko’p marotaba takrorlanadi, ularni bir-birovidan farqlash amri mahol. Bitta dona hovuz, hovli, suvloq, oxur emas, balki o’n to’rtta dona (cheksizlik alomati) oxur, suvloq, hovli, hovuz mavjud. Bu uy olamga esh, yana ham to’g’rirog’i, bu uyning o’zi — olamdir. Ammo gohi zamon hovuzli hovlilaru bir xil tusdagi toshlar yotqizilgan chang-to’zonli yo’laklar ko’nglimga uradi. Va shunda men tashqariga yo’l olaman, Ikkiyoqlama shamshir ibodatxonasi va dengizga tikilaman. O’n to’rtta (cheksizlik alomati) dengiz va o’n to’rtta (cheksizlik alomati) ibodatxona mavjudligi bir kun oqshom menga ayon bo’lguniga qadar bunday holatimni tushuna olmagandim. Hamma narsa ko’p marotaba, o’n to’rt marotaba takrorlanadi, ammo olamda ikki narsa betakror: yuqorida – tushuniksiz quyosh; pastda esa men – Asteriy. Ehtimol, yulduzlarni, quyosh va mana shu bahaybat go’shani ham men bunyod etganman, ammo bunga u qadar ishonchim komil emas.

Yovuzlikdan xalos etishimni tilab, har to’qqiz yilda bir bora bu uyga nafari to’qqiz odam tashrif buyuradi. Tosh yo’laklar adog’ida ularning qadam tovushlari va yo ovozlarini ilg’agach, qarshilariga shodon oshiqaman. Butun marosim bir qancha daqiqa davom qiladi – ular birin-ketin behush yiqiladilar, men esam hatto qon yuqtirishga ham ulgurmayman. Ular yiqilgan joylarida qolaveradilar, jasadlari esa bir yo’lakni boshqasidan farqlashimga ko’mak beradi. Ularning kim ekanliklari menga qorong’u, ammo bittasi jon taslim qilayotgan mahal qachondir mening ham xaloskorim kelib yetishini bashorat qildi. O’shandan buyon yolg’izlik ko’nglimga og’ir botmaydi, o’shandan buyon mening ham xaloskorim borligini va u oxir-oqibat ostonadan hatlab o’tishini bilaman. Olamdagi barcha-ja’mi tovushlarni ilg’ay olsam edi, uning qadam olishini taniy bilardim. U meni yo’lak va eshiklari kamroq bo’lgan qaergadir yetaklab borsa edi… Xaloskorimning aft-angori qay tusda bo’ladi deya o’zimni savolga tutaman. U buqa bo’ladimi va yo odam? Ehtimol, u buqa bo’lar odam boshini ko’tarib yurgan? Balki u o’zimdir menga o’xshagan?

* * *

Ertalabki quyosh nurlari jilva qilayotgan birinj shamshir yuzasidagi qon allaqachon qotib ulgurgandi.
— Ishonasanmi, Ariadna,- dedi Tesey,- minotavr deyarli qarshilik ko’rsatmadi.

RAGNARYOK

Tushlarda ko’rilgan qiyofalar (yozadi Kolrij), ko’plar xayol qilganlaridek, tuyg’ularni yuzaga chiqarmaydi, balki ularni qayta tiklaydi. Bizni qaqnus bo’g’ayotganidan dahshat tuymaymiz, balki mana shu dahshatni anglash uchun qaqnusni xayol qilamiz. Modomiki shunday ekan, tushda ko’rilgan narsa haqidagi oddiy hikoya esankirash, talvasa, xavotir, qo’rquv va hayratdan bino qilingan bu tungi tushni tasvirlab berishga qodirmi? Harqalay hikoya qilishga urinib ko’raman; bu tush yakka-yolg’iz ko’rinishdan iboratligi bois asosiy masala chetda qolishi yoxud jillaqursa soddalashuvi ehtimol.

Voqea bo’lib o’tgan joy – falsafa-adabiyot kulliyoti, voqea bo’lib o’tgan vaqt – oqshom. Hamma narsa (tushlardagi odatiy hol) sag’al boshqacharoq edi; hamma narsa bir oz yiriklashganidan g’aroyib tuyilardi. Rahbariyatga saylov borar, men allaqachon qazo qilgan Pedro Enrike Uren`ya bilan suhbatlashardim. Birdan namoyish va yo bayram tantanasi sadolari atrofni tutib ketdi. Odam va hayvonlar hayqirig’i Baxo tomondan eshitilardi. Kimningdir “Kelishyapti” degan ogohi “Xudolar! Xudolar!” hayqiriqlari bilan uyqashib ketdi. To’rt-besh chog’li odam olomondan ajralib, Katta zal sahniga chiqib olgandi. Biz ko’zyoshlarimizni yashirmasdan qarsak chalardik: Xudolar asriy quvg’inlikdan qaytib kelishmoqda! Olomon yelkasida kelayotgan Xudolar boshlarini mag’rur tutib, qadlarini rostlagancha ta’zimlarimizga javob qilishardi. Ularning biri tushlardan olib chiqilgan novda tutgan, boshqa birovi ulug’vor
alfozda yirtqichlarniki kabi panjasini oldinga cho’zdi; Yanus chehrasi Totning qayrilgan tumshug’iga xavfsirab boqardi. Chamasi, olqishlardan zavqi oshib ketgan bittasi – kimligini endi eslay olmayman – burgutning toqat qilib bo’lmas zafarli sadosi bilan hayqirib yubordi. Xuddi shu soniyadan barchasi o’zgarib ketdi.

Men o’ylagan dastlabki fikr “Xudolar so’zlashni bilmaydilar” degan shubha edi. Asrlar davomidagi yovvoyi va ko’chmanchi turmush ulardagi insoniylik alomatlarini yakson qilib ulgurgan
edi; Islom yarim oyi va Rum salibi quvg’inlarga marhamat qilmadi – qiyshiq peshonalar, sarg’aygan tishlar, mulat va yo xitoynikiga esh siyrak mo’ylov hamda hayvonlarniki kabi torsaygan lablar Olimp naslining inqirozidan dalolat edi. Ularning bashang ust-boshlari esa sodda va hurmatga loyiq qashshoqliklariga yarashmas hamda Baxodagi qimorxona va islovatxonalarni yodga solardi. Yoqalarga ilingan chinnigul qonga belangan, badanga chippa yopishgan libos ostidan xanjar sopi bilinib turardi. Va shunda biz anglab yetdik – ular so’nggi choraga umid bog’lashgan, ular ov mahalidagi yirtqichlar kabi ayyor, so’qir va beshafqat edilar – mabodo ulardan qo’rqsak va yo marhamat qilsak, ular bizni qirib tashlaydilar.

Shunda biz zalvorli to’pponchalarni chiqardik (qaerdandir tushda to’pponchalar paydo bo’lgandi) va maroq bilan Xudolarni otib tashladik.

_________

Ragnaryok – Skandinaviya mifologiyasida Xudolarning yovuz maxluqlar bilan so’nggi muhorabasi. Bu afsonalarga ko’ra, ushbu jangda dunyo halokatga uchraydi.

Asliyatdan Sharifjon Ahmedov tarjimasi