Башарият тарихида буюк жангчилар, саркардалар, зобитлар кўп ўтганлар. Илло улар ҳар жиҳатдан теран билимли, нозик дидли шоир бўлмаганлар. Зеро Бобур мирзонинг шуҳрат ва шон — шавкати улар шуҳратидан кам эмас.
Хосият БЕКМИРЗАЕВА
ТОЖДОР ДАРВЕШ
Хасият Бекмирзаева Қирғизистон Республикасининг Ўш шаҳрида 1974 йилда таваллуд топган. Ўш давлат университети филология факультетини тамомлаган. Махаллий оммавий ахборот воситаларида журналистик фаолият олиб борган, ҳозирда педагогика сохасида фаолиятини давом эттирмоқда. Ўзбекистон республикаси фанлар академиясининг Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти тадқиқотчиси. Бир неча йиллардан буён «Заҳириддин Муҳаммад Бобур шеъриятида образ ва тасвир уйғунлиги» мавзусида илмий тадқиқот олиб бормоқда. Мумтоз адабиёт ва бобуршуносликка оид илмий мақолалар ва “Экологик тарбия воситалари”, “Бобур шеъриятида поэтик образ” номли илмий қўлланмалар муаллифи. Оилали, 2 фарзанднинг онаси.
Бу олам аро ажаб аламлар кўрдум,
Олам элидин турфа ситамлар кўрдум.
Ҳар ким бу “Вақое”ни ўқур, билгайким-
Не ранжу не меҳнату не ғамлар кўрдум.
Адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул шундай дейди: “Адабиётшунослик, танқидчилик билан мунтазам шуғулланиб, фаол ижод қилаётганлар кимлар? Олтмиш билан саксон ёш оралиғидаги олимлар. … Бизнинг бўлимимиз – мумтоз адабиёт бўлими. Бобур ҳаёти, ижодиётига доир тадқиқотлар ҳам шу бўлимда бажарилиши керак. Аммо бобуршунослик билан махсус шуғулланадиган бирорта ҳам ёш тадқиқотчимиз йўқ”. Юқоридаги сўзлардан сўнг баҳолиқудрат изланаётган тадқиқот ишлардан.
Қиёматга довур деганда аҳли айём-
Ёзарлар онинг аҳкомидин аҳком,-
деб ёзган Алишер Навоий ўзининг “Фарҳод ва Ширин” достонида.
“Мақсуд Шайҳзода Навоий ва Бобурни миллатимиз тарихидаги икки буюк Йўлчи деб айтганлар. Шу икки улуғ Йўлчидан қанча мадад тиласак, уларга қанча яқинлашиб, ижод оламига нечоғлик чуқур кириб борсак, маданий, марифий, ахлоқий жабҳадаги ишларимиз ўшанча ўнгланади.” Заҳириддин Муҳаммад Бобур XVасрнинг охири XVIасрнинг бошларида яшаган эди. То ҳануз унинг хусусида, у қолдирган адабий – бадиий ва илмий мерос тўғрисида адабиётшунослар, тилшунослар, тарихчилар, турли соха мутахассислари тадқиқотлар олиб борадилар. Ҳар бир авлод ўзининг фикр мулоҳазалари ва мушоҳадаларини ёзади, бир-бирини тўлдиради ва тўғрилайди. Агар уларни бир ерга жамласангиз, Бобур мирзо меросига нисбатан юз баробар кўп китоблар пайдо бўлади.
Деярли беш асрдан бери ёзадилар. Бобур туғилиб ўсган ва фаолият кўрсатган Шарққина эмас, унга нисбатан Ғарб ҳам, яъни Европа ҳам ажиб хайрихоҳлик билан қарайди.
Нега шундай? Бу ҳол унинг шахсияти билан боғлиқми? Темурийзода, аввало Фарғона музофатининг ҳокими, сўнгра Афғонистон ва Ҳиндистонда ислом динининг кенг қулоч ёзишига сабабчи бўлган. Ҳиндистонда жоҳилият билан боғлиқ урф одатларни ислоҳ қилган. Эр ўлса хотининг бирга қўшиб кўмилиши ва эр, завжаси ўлмаса такрор уйлана олмаслиги каби ҳолларга барҳам беришга ҳаракат қилган. Ҳиндий уруғ ва қабилалар ўртасидаги ихтилофларни бартараф этган…
Заҳириддин Муҳаммад Бобур ўрта аср шарқ маданиятининг қомусий билимдони эди. Унинг бирон ўқув даргоҳида таҳсил кўргани маълум эмас. Ва лекин у Амир Темур авлоди. Амир Темур даргоҳида кутубхонанинг катта бўлгани шубҳасиз. Бобур мирзо атига 47 йилгина яшаган. Ўн икки ёшида валиаҳд сифатида Фарғона музофоти ҳукмдори Умаршайх мирзо тахтига ўтиргач, бутун умрини сўнгги дақиқасигача бетиним фаолиятда ўтказди.
Башарият тарихида буюк жангчилар, саркардалар, зобитлар кўп ўтганлар. Илло улар ҳар жиҳатдан теран билимли, нозик дидли шоир бўлмаганлар. Зеро Бобур мирзонинг шуҳрат ва шон — шавкати улар шуҳратидан кам эмас.
Афғонистон ва Ҳиндистонда бобурийлар салтанати чорак кам тўрт юз йил ҳукмронлик қилди. Бобур подшоҳ хусусан Ҳиндистонда инқилобий тадбирларни амалга оширди. Шундайин шону шавкатли подшоҳ оддий мулозими, айнан юртдоши қўлида жон берди…
Лекин эътироф этиш керакки, Бобур шоҳ Марказий Осиёга хос турмуш тарзини унутмаган, балки давом эттирган. Ўз қўшинини ва мулозимлари билан туркий тилда, яъни ўзбек тилида сўзлашган Андижон, Ахсикент, Марғилон, Ўш, Ўзган шеваларидаги нутққа амал қилган. Она тилида қариндош – уруғлари ва мулозимлари билан бу тилда сўзлашар эди; машваратлар ўтказар эди. Беҳад тасаннолар бўлсинки олис Ҳиндистонда ўзбек тили баралла янграр эди. Бу билан ўзбек тилининг Фарғона водийси шевалари ҳисобига тилимизнинг бойишига ҳисса қўшди.
Бобур мирзо форс тилини мукаммал билган, бир умр зуллисонайн бўлиб қолган. Араб тилидан яхшигина хабардор бўлган. Ўғил – қизларида, умуман авлодларида бу ҳолнинг анъана бўлиб қолиши учун жон куйдирган. Фарғоналикларга хос лутфкорликни, мураккаб фикр- ўйларни, ҳис -туйғуларни содда шаклда, тушунарли тилда ифодалаганки, бу ҳол фанда “саҳли мумтане” – соддаю чуқур мазмунли дейилади.
Бу забоний жараён аста — секин Ҳиндистонда урду тилининг шаклланишига ёрдам берган бўлса ажаб эмас. Покистонда, хусусан бу мамлакатнинг Кашмир ва Панжоб вилоятларида ҳозирги пайтда ҳам бу тилга амал қиладилар. Ҳинд тилида ҳам ўзбек ва форс тилларининг асорати бор. “Бобурнома” жаҳондаги қайси халқ тилига таржима қилинган бўлса, ўша халқ Бобур ижодиёти билан кенг ва батафсилроқ танишишга эҳтиёж сезган. Шу тариқа қадами етмаган манзилларни Бобур асарлари билан забт этган”.(Иброҳим Ҳаққулнинг “Ким нимага таянади?” китобидан)
Жуда кўп машҳур улуғ шахслар мемуар (хотиранома)лар битганлар. Бироқ ўнлаб, юзлаб кишиларнинг суратлари билан бирга сийратларини ҳам икир-чикиригача билиб тасвирланган ҳамда ўз хато-камчиликларини тан олган хотиранавислар жуда оз.
“Бобурнома”нинг айрим саҳифалари қофияли наср билан ёзилган. Масалан: “Мундоғ улуғ дарё асло зироаттин ва имораттин ортмас ортмас, балки ёзлар уч-тўрт ой Бухорога сув етмас”. “ Вақфлар ҳосили ҳаммаларининг харажатларини қоплашга етади ва кунлари роҳат билан ўтади”. Бу тарздаги баён рус тилида “белый стих”, яъни шеърсимон баён дейилади.
Бобур ўзбек адабий тилини халқ сўзлашув нутқига яқинлаштирди. Содда гапларда мураккаб мазмунни бера билди.
Мумтоз шеъриятимизда от ва сифат сўз туркумлари қофияланади, феъл туркумидаги сўзлар радиф қилиб ишлатилади. Омоним сўзлар Бобур шеърларида турли маънода қўлланади:
Сочининг савдоси тушди бошима бошдин яна,
Тийра бўлди рўзғорим ул қаро қошдин яна.
Юклама “яна” сўзи радиф вазифасини бажаряпти.
Бобур шеърияти даврдан ва мавҳум “ёр”, яъни маъшуқанинг нозу истиғноларидан шунчаки арзу шикоят эмас. Бу шеърларда реалистик асос мавжуд. Хусусан Бобурнинг рубоийларини муаллифнинг ҳаётномаси десак, хато бўлмайди. Бинобарин, нафақат унинг “Бобурнома”си, шеърияти ҳам реалистик оҳанг ва мазмун касб этади.
Хуш улки, кўзум тушти сенинг кўзунгга,
Бевосита ҳолимни десам ўзунгга,
Бермай сўзума жавоб аччиғланасен,
Қилдинг мени муҳтож чучук сўзунгга.
Қарама-қарши маъноли “аччиқ” ва “чучук” сўзлари жуда ўринли тушган.
Душманники бу даҳр забардаст қилур,
Нахуст майдин бир неча кун маст қилур,
Ғам емаки, еткурса бошини кўкка,
Охир яна ер киби они паст қилур.
Яна бир рубоий:
Асру кўп эмиш журъату ҳиммат сизга,
Рўзи қилғай худой нусрат сизга.
Мардоналиғингизни бори эл билди,
Раҳмат сизга, хазар раҳмат сизга.
Бобур шеърий меросини тадрижий (хронологик) жиҳатдан икки катта гуруҳга ажратиш мумкин: шоирнинг ўз жонажон юртида яшаган маҳалда ёзган шеърлари, улар кўпроқ ташлама холда, хомаки ва тугалланмаган. Айримлари устозлари Лутфий ва Навоийларга ўхшатма ва назиралар тарзида.
Масалан:
Ғайрға неча вафо қилғайсен,
Жонима неча жафо қилғайсен.
Қайси бир озорин айтай жонима ағёрнинг,
Қайси бир оғритқонин кўнглумни дей дилдорнинг?
Бобур мероси — чексиз уммон, ҳар қанча излансак дуру гавҳарлар териб олаверамиз, изланишдан, ўқиб ўрганишдан чарчамайлик.
«Бобурнома»нинг бошқа боблари билан «Хуршид Даврон кутубхонаси»нинг ютуб каналининг мана бу саҳифасида танишинг. «Boburnoma»ning boshqa boblari bilan «Xurshid Davron kutubxonasi»ning yutub kanalining mana bu sahifasida tanishing.
Xosiyat BEKMIRZAEVA
TOJDOR DARVESH
Bu olam aro ajab alamlar ko’rdum,
Olam elidin turfa sitamlar ko’rdum.
Har kim bu “Vaqoye”ni o’qur, bilgaykim-
Ne ranju ne mehnatu ne g’amlar ko’rdum.
Adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul shunday deydi: “Adabiyotshunoslik, tanqidchilik bilan muntazam shug’ullanib, faol ijod qilayotganlar kimlar? Oltmish bilan sakson yosh oralig’idagi olimlar. … Bizning bo’limimiz – mumtoz adabiyot bo’limi. Bobur hayoti, ijodiyotiga doir tadqiqotlar ham shu bo’limda bajarilishi kerak. Ammo boburshunoslik bilan maxsus shug’ullanadigan birorta ham yosh tadqiqotchimiz yo’q”. Yuqoridagi so’zlardan so’ng baholiqudrat izlanayotgan tadqiqot ishlardan.
Qiyomatga dovur deganda ahli ayyom-
Yozarlar oning ahkomidin ahkom,-
deb yozgan Alisher Navoiy o’zining “Farhod va Shirin” dostonida.
“Maqsud Shayhzoda Navoiy va Boburni millatimiz tarixidagi ikki buyuk Yo’lchi deb aytganlar. Shu ikki ulug’ Yo’lchidan qancha madad tilasak, ularga qancha yaqinlashib, ijod olamiga nechog’lik chuqur kirib borsak, madaniy, marifiy, axloqiy jabhadagi ishlarimiz o’shancha o’nglanadi.” Zahiriddin Muhammad Bobur XVasrning oxiri XVIasrning boshlarida yashagan edi. To hanuz uning xususida, u qoldirgan adabiy – badiiy va ilmiy meros to’g’risida adabiyotshunoslar, tilshunoslar, tarixchilar, turli soxa mutaxassislari tadqiqotlar olib boradilar. Har bir avlod o’zining fikr mulohazalari va mushohadalarini yozadi, bir-birini to’ldiradi va to’g’rilaydi. Agar ularni bir yerga jamlasangiz, Bobur mirzo merosiga nisbatan yuz barobar ko’p kitoblar paydo bo’ladi.
Deyarli besh asrdan beri yozadilar. Bobur tug’ilib o’sgan va faoliyat ko’rsatgan Sharqqina emas, unga nisbatan G’arb ham, ya’ni Yevropa ham ajib xayrixohlik bilan qaraydi.
Nega shunday? Bu hol uning shaxsiyati bilan bog’liqmi? Temuriyzoda, avvalo Farg’ona muzofatining hokimi, so’ngra Afg’oniston va Hindistonda islom dinining keng quloch yozishiga sababchi bo’lgan. Hindistonda johiliyat bilan bog’liq urf odatlarni isloh qilgan. Er o’lsa xotining birga qo’shib ko’milishi va er, zavjasi o’lmasa takror uylana olmasligi kabi hollarga barham berishga harakat qilgan. Hindiy urug’ va qabilalar o’rtasidagi ixtiloflarni bartaraf etgan…
Zahiriddin Muhammad Bobur o’rta asr sharq madaniyatining qomusiy bilimdoni edi. Uning biron o’quv dargohida tahsil ko’rgani ma’lum emas. Va lekin u Amir Temur avlodi. Amir Temur dargohida kutubxonaning katta bo’lgani shubhasiz. Bobur mirzo atiga 47 yilgina yashagan. O’n ikki yoshida valiahd sifatida Farg’ona muzofoti hukmdori Umarshayx mirzo taxtiga o’tirgach, butun umrini so’nggi daqiqasigacha betinim faoliyatda o’tkazdi.
Bashariyat tarixida buyuk jangchilar, sarkardalar, zobitlar ko’p o’tganlar. Illo ular har jihatdan teran bilimli, nozik didli shoir bo’lmaganlar. Zero Bobur mirzoning shuhrat va shon — shavkati ular shuhratidan kam emas.
Afg’oniston va Hindistonda boburiylar saltanati chorak kam to’rt yuz yil hukmronlik qildi. Bobur podshoh xususan Hindistonda inqilobiy tadbirlarni amalga oshirdi. Shundayin shonu shavkatli podshoh oddiy mulozimi, aynan yurtdoshi qo’lida jon berdi…
Lekin e’tirof etish kerakki, Bobur shoh Markaziy Osiyoga xos turmush tarzini unutmagan, balki davom ettirgan. O’z qo’shinini va mulozimlari bilan turkiy tilda, ya’ni o’zbek tilida so’zlashgan Andijon, Axsikent, Marg’ilon, O’sh, O’zgan shevalaridagi nutqqa amal qilgan. Ona tilida qarindosh – urug’lari va mulozimlari bilan bu tilda so’zlashar edi; mashvaratlar o’tkazar edi. Behad tasannolar bo’lsinki olis Hindistonda o’zbek tili baralla yangrar edi. Bu bilan o’zbek tilining Farg’ona vodiysi shevalari hisobiga tilimizning boyishiga hissa qo’shdi.
Bobur mirzo fors tilini mukammal bilgan, bir umr zullisonayn bo’lib qolgan. Arab tilidan yaxshigina xabardor bo’lgan. O’g’il – qizlarida, umuman avlodlarida bu holning an’ana bo’lib qolishi uchun jon kuydirgan. Farg’onaliklarga xos lutfkorlikni, murakkab fikr- o’ylarni, his -tuyg’ularni sodda shaklda, tushunarli tilda ifodalaganki, bu hol fanda “sahli mumtane” – soddayu chuqur mazmunli deyiladi.
Bu zaboniy jarayon asta — sekin Hindistonda urdu tilining shakllanishiga yordam bergan bo’lsa ajab emas. Pokistonda, xususan bu mamlakatning Kashmir va Panjob viloyatlarida hozirgi paytda ham bu tilga amal qiladilar. Hind tilida ham o’zbek va fors tillarining asorati bor. “Boburnoma” jahondagi qaysi xalq tiliga tarjima qilingan bo’lsa, o’sha xalq Bobur ijodiyoti bilan keng va batafsilroq tanishishga ehtiyoj sezgan. Shu tariqa qadami yetmagan manzillarni Bobur asarlari bilan zabt etgan”.(Ibrohim Haqqulning “Kim nimaga tayanadi?” kitobidan)
Juda ko’p mashhur ulug’ shaxslar memuar (xotiranoma)lar bitganlar. Biroq o’nlab, yuzlab kishilarning suratlari bilan birga siyratlarini ham ikir-chikirigacha bilib tasvirlangan hamda o’z xato-kamchiliklarini tan olgan xotiranavislar juda oz.
“Boburnoma”ning ayrim sahifalari qofiyali nasr bilan yozilgan. Masalan: “Mundog’ ulug’ daryo aslo ziroattin va imorattin ortmas ortmas, balki yozlar uch-to’rt oy Buxoroga suv yetmas”. “ Vaqflar hosili hammalarining xarajatlarini qoplashga yetadi va kunlari rohat bilan o’tadi”. Bu tarzdagi bayon rus tilida “belыy stix”, ya’ni she’rsimon bayon deyiladi.
Bobur o’zbek adabiy tilini xalq so’zlashuv nutqiga yaqinlashtirdi. Sodda gaplarda murakkab mazmunni bera bildi.
Mumtoz she’riyatimizda ot va sifat so’z turkumlari qofiyalanadi, fe’l turkumidagi so’zlar radif qilib ishlatiladi. Omonim so’zlar Bobur she’rlarida turli ma’noda qo’llanadi:
Sochining savdosi tushdi boshima boshdin yana,
Tiyra bo’ldi ro’zg’orim ul qaro qoshdin yana.
Yuklama “yana” so’zi radif vazifasini bajaryapti.
Bobur she’riyati davrdan va mavhum “yor”, ya’ni ma’shuqaning nozu istig’nolaridan shunchaki arzu shikoyat emas. Bu she’rlarda realistik asos mavjud. Xususan Boburning ruboiylarini muallifning hayotnomasi desak, xato bo’lmaydi. Binobarin, nafaqat uning “Boburnoma”si, she’riyati ham realistik ohang va mazmun kasb etadi.
Xush ulki, ko’zum tushti sening ko’zungga,
Bevosita holimni desam o’zungga,
Bermay so’zuma javob achchig’lanasen,
Qilding meni muhtoj chuchuk so’zungga.
Qarama-qarshi ma’noli “achchiq” va “chuchuk” so’zlari juda o’rinli tushgan.
Dushmanniki bu dahr zabardast qilur,
Naxust maydin bir necha kun mast qilur,
G’am yemaki, yetkursa boshini ko’kka,
Oxir yana yer kibi oni past qilur.
Yana bir ruboiy:
Asru ko’p emish jur’atu himmat sizga,
Ro’zi qilg’ay xudoy nusrat sizga.
Mardonalig’ingizni bori el bildi,
Rahmat sizga, xazar rahmat sizga.
Bobur she’riy merosini tadrijiy (xronologik) jihatdan ikki katta guruhga ajratish mumkin: shoirning o’z jonajon yurtida yashagan mahalda yozgan she’rlari, ular ko’proq tashlama xolda, xomaki va tugallanmagan. Ayrimlari ustozlari Lutfiy va Navoiylarga o’xshatma va naziralar tarzida.
Masalan:
G’ayrg’a necha vafo qilg’aysen,
Jonima necha jafo qilg’aysen.
Qaysi bir ozorin aytay jonima ag’yorning,
Qaysi bir og’ritqonin ko’nglumni dey dildorning?
Bobur merosi — cheksiz ummon, har qancha izlansak duru gavharlar terib olaveramiz, izlanishdan, o’qib o’rganishdan charchamaylik.
Maqola muallifi haqida: 
Xasiyat Bekmirzayeva Qirg’iziston Respublikasining O’sh shahrida 1974 yilda tavallud topgan. O’sh davlat universiteti filologiya fakulьtetini tamomlagan. Maxalliy ommaviy axborot vositalarida jurnalistik faoliyat olib borgan, hozirda pedagogika soxasida faoliyatini davom ettirmoqda. O’zbekiston respublikasi fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti tadqiqotchisi. Bir necha yillardan buyon «Zahiriddin Muhammad Bobur she’riyatida obraz va tasvir uyg’unligi» mavzusida ilmiy tadqiqot olib bormoqda. Mumtoz adabiyot va boburshunoslikka oid ilmiy maqolalar va “Ekologik tarbiya vositalari”, “Bobur she’riyatida poetik obraz” nomli ilmiy qo’llanmalar muallifi. Oilali, 2 farzandning onasi.
