Яхши шеър санъат намунаси бўлиши учун – экспериментал ёки анъанавий бўлишидан қатъи назар – эплаб ёзилиши шарт. Бинобарин, ҳар қандай ижод маҳсули чинакам санъат асари бўлиши учун бадиият талабларига жавоб бера олиши керак. Бор-йўғи шу. Ёстиқдай роман ёзганинг билан у оддий хроника ёки мухбирнинг мақоласидан фарқ қилмаса, ундан ёмони йўқ.

ЭПЛАБ ЁЗИШДАН БОШҚА МЕЗОН ЙЎҚ
Шоир ва таржимон Фахриёр билан суҳбат
Ойдин Нисо суҳбатлашди

  Фахриёр (Фахриддин Низомов) 1963 йилда Самарқанд (ҳозирги Навоий) вилояти Хатирчи туманидаги Сангижумон қишлоғида туғилган. Самарқанд давлат университетининг ўзбек филологияси факультетини тугатган (1988). «Дарднинг шакли» (1987), «Аёлғу» (2000), «Геометрик баҳор» (2004) шеърий тўпламлари, «Янгиланиш анъаналари» (1988) публицистик мақолалар тўплами нашр этилган. Унинг таржимасида Т. Уинтер (Абдулҳаким Мурод)нинг «21-асрда ислом: постмодерн дунёда қиблани топиш» (2001) диний-фалсафий китоби нашр этилган.

– Сиз адабиёт оламига янги нафас билан кириб келдингиз. Кўплаб шеър шайдоларининг юрагидан жой олдингиз. Бироқ охирги шеърий тўпламингиз “Геометрик баҳор”нинг чоп этилганига, адашмасам, ўн йил бўляпти. Адабий нашрларда ҳам фаол эмассиз. Шоир Фахриёрни соғинган, ундан янги шеърлар кутаётган шеърхонларга бу ҳолатни қандай изоҳлайсиз?

– Тўғри айтасиз, бу ўзим учун ҳам оғриқли масала. Танаффус дарсдан чўзилиб кетса, вақт қимматини йўқотади. Фақат бир таскин бор – бекор ўтирганим йўқ, тинмай ишлаяпман. Таржима билан шуғулланяпман. Катта-катта лойиҳаларда қатнашяпман. Ким билади дейсиз, бугун халққа уларнинг нафи шеърдан кўра кўпроқдир.

– Шоирнинг катта руҳ билан ўзини эркин қўйиб ижод қилиши учун нима керак, деб ўйлайсиз?

– Бунинг учун ботиний эркинлик зарур. Ботиний эркинлик ва руҳий хотиржамлик учун эса ижодкор иқтисодий жиҳатдан муҳтож бўлмаслиги керак. Машраб шусиз ҳам катта шоир бўлган-ку, деган гапни айтишлари мумкин. Лекин катта адабиёт йўл-йўлакай тўқилган шеърлар билан эмас, хотир жам бўлган ҳолатда олд-орқаси пухта ўйланган асарлар ёзиш билан яратилади.
Албатта, замонга боқмай, у билан ҳисоблашмай ижод қилган ва қилаётган ижодкорлар ҳам кўп. Лекин қани Навоий даражасидаги шоирлар, Толстой даражасидаги ёзувчилар?

– Ижодингиз кўплаб баҳсларга сабаб бўлган. Айрим танқидчилар сизни фақат шаклий экспериментлар қилиб юрган ижодкор деб билса, бошқалари ижодингизга юксак баҳо беради. Ўз ижодингиз ҳақида қандай фикрдасиз? Сизнингча, яхши шеър қандай талабларга жавоб бериши керак?

– Ҳар доим такрорлаб келганман: мен шеърни бировнинг қош-қовоғига қараб ёзмайман, кўнглимдаги гапларни ўзимга маъқул йўсинда ифода қилишга интиламан. Аксарият танқидчиларнинг фикри бир вақтлар раҳматли адабиёт ўқитувчим айтган, шеърларингни тушунмадим, деган гапидан нарига ўтмайди ва бундан хафа бўлмайман. Ҳар кимга бир “осилиб” кўрадиган, асли касби фольклоршунос ёки мумтоз адабиёт табдилчиси бўлган танқидчилар ёки биз тенгиларни нигилизмда айблашга уринган марҳум ёзувчи билан пачакилашиб ўтиришга вақтим ҳам, истагим ҳам йўқ.

Бу – адабий жараён. Кимдир танқид қилса, кимдир мақтайди. Мен бундан ҳаволаниб ҳам кетаётганим йўқ – ўзимни босиб олар ёшга аллақачон етганман. Ўз-ўзимга баҳо беришга келсак, мен учун битта мезон бор – ёзганинг аввало ўзингга ёқиши, ундан завқ ола билишинг керак.

Яхши шеър санъат намунаси бўлиши учун – экспериментал ёки анъанавий бўлишидан қатъи назар – эплаб ёзилиши шарт. Бинобарин, ҳар қандай ижод маҳсули чинакам санъат асари бўлиши учун бадиият талабларига жавоб бера олиши керак. Бор-йўғи шу. Ёстиқдай роман ёзганинг билан у оддий хроника ёки мухбирнинг мақоласидан фарқ қилмаса, ундан ёмони йўқ.

– Бадииятнинг юксак талабларини ҳар ким ўз қаричи билан ўлчайди. Сизнинг-ча, бу талаблар нималардан иборат?

– Албатта, ижод моҳияти ва мезонини белгилайдиган ягона талаб ёки қоида ўйлаб топилса, ижод қилиб ўтиришнинг ҳожати қолмас эди, чунки бадиий ижод ҳеч бир қолипларга бўйсунмас эркинлиги билан ҳам қадрлидир. Лекин шу ҳолича ҳам бадиий ижоднинг ўзига яраша талаблари, мезонлари мавжуд. Мен уларни нималарда кўраман?

Ҳар бир асар аввало мен учун янгилик бўлиши, “сунъий” (“санъат” сўзи билан келиб чиқиши бир) эканига қарамай бадиий тўқимаси – образлигига ишонтира олиши, унга ёлғон ва ғараз аралашмаслиги керак.

– Кейинги пайтларда сценарийингиз асосида суратга олинган кинофильм ва сериални томоша қилдик. Кино оламига сизни нима етаклади? Моддий рағбатми ёки қизиқиш?

– Аниқлик киритмоқчиман. Мен сценарийларни таниқли кинорежиссёр ва сценарист Жаҳонгир Қосимов билан ҳамкорликда ёзганман. Бунга туртки бўлган нарса фақатгина моддий рағбат эмас. Кинематография сўз санъатидан қанчалик фарқли бўлмасин, киноарбоблару кинотанқидчилар уни ёзувчилардан қанчалик рашк қилмасин, Ўзбекистонда фақат 3-4 та дипломли киносценарист бор деб бу соҳани рақобатчи ёзувчилардан “иҳоталаш”га уринмасин, бадиий ижод ва кино асарларининг умумий жиҳатлари кўп ва бугунги кунда Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзам, Шомирза Турдимов сингари ёзувчилардан ўтказиб, яхши сценарийлар ёзилмаётган, бошқа тарафдан эса “Ўзбеккино” Миллий агентлиги ёзувчилар билан ҳамкорлик масаласини қайта-қайта кўтараётган экан, нега мен ўзимни бу соҳага бегона деб билишим ёки сценарий ёзмаслигим керак?

Кечирасиз-у, ўзини ўзбекнинг зиёлиси деб билиб, она тилида икки жумлани эплаб қоғозга тушира олмайдиган, аммо буни тан олишни истамай, алмойи-жалмойи сценарийлар ёзиб, улар асосида яна ўзи режиссёрлик қилиб, бир пулга қиммат фильмлар ишлаётган “шоввоз”ларга нега тоқат қилиб ўтиришимиз керак?

Шу маънода бадиий ижод сирларидан – озроқ бўлса-да – хабардор одам сифатида сценарий ёзишга ҳаққим бор деб ҳисоблайман. Ҳамкорлик жараёнида Ж.Қосимовдан кўп нарсаларни ўргандим, бунинг учун у кишига минг раҳмат.
Таржимадан қўлим бир оз бўшаса, бу ишга қайтиш ниятим бор.

– Ижодкор кўп қиррали бўлгани яхшими, ёмонми?

– Кўп қиррали бўлиш ўз ҳолича яхши ҳам, ёмон ҳам эмас. Ҳамма гап қилаётган ишингни қай даражада эплай олишингда. Олимлик билан бадиий ижодни омухта қила олган қанчадан-қанча ижодкорларни биламиз. Навоий ҳазратлари буюк шоир бўлиши баробарида йирик тилшунос олим ва тазкиранавис ҳам бўлган. Ёки Огаҳийнинг форсийдан қилган таржималарини эсланг. Замонавий адабиётда ҳам бунга мисоллар кўп.

– Ижодкорнинг жамиятдаги ўрни қандай бўлиши керак?

– Ижодкорнинг асосий вазифаси замону зулмга маддоҳлик қилмаслик, тама илинжида асар ёзмасликдир. Америкалик ёзувчи Эдвард Пол Эбби (1927 – 1989), “Ватанпарвар киши ватанини ҳукуматдан ҳимоя қилишга тайёр туриши керак”, деб ёзган эди. Албатта, гап бу ерда мавжуд қонунларга, уларга риоя этилишини таъминлайдиган ҳокимият тизимига бўйсунмаслик ҳақида эмас, ҳақиқатни айта олиш, конструктив танқид ҳақида кетяпти.

Биз кўпинча Ватанга ниҳоятда тор тушунча сифатида қараймиз. Бундай ёндашув бир қўшиқчи шоирнинг совет замонида Московга бориб, “биз ўзбеклар образ-побразни тушунмаймиз, прямо ёзамиз», деган гапидан фарқ қилмайди. Бу ҳам етмагандай, баъзан адабий нашрларга, мустақиллик ёки Наврўз байрамига, Ватан ҳимоячилари кунига бағишлаб шеър ёзинг, деган буюртма бериб турилади. Оқибатда ҳукуматнинг қарорига қараб, пьеса ёки шеър ёзадиган ижодкорлар тоифаси пайдо бўлди. Муҳими – шакл, муҳими, бу – санаш, ҳисоботларга тиркаш учун қулай. Лекин баъзан кимларнидир қарғашга айланиб кетаётган, катта саҳналарда буюртма билан айтилаётган қўшиқларни бирор шинаванда хиргойи қилиб юрганини эшитганмисиз? Умуман, ҳадеб “ватан”лайвериш ўзини қанчалик оқлайди, тингловчи унга қанчалик эргашади? Бу унинг ғашига тегмайдими?

– Сиз таржима қилган “Сарой жавоҳири” сериали томошабинлар юрагидан жой олди. “Америка ҳикоялари” китобида ҳам бир неча ҳикояни таржимангизда ўқидик. Ўзбек китобхонини дунё шеъриятининг нодир намуналаридан баҳраманд этиш имкониятингиз бор. Нега шеърий таржималар қилмайсиз?

– Кейинги 10-15 йил ичида фақат бошқа турдаги таржима билан банд бўлиб қолаётганим учун бадиий таржимага қўлим тегмаяпти. Лекин шунга қарамай, яқинда рус адабиётшунос олими Михаил Эпштейннинг “Юксак поэзия ва алподам” мақоласини таржима қилиб, “Жаҳон адабиёти” журналига бердим – чиқиб қолса керак. Ўша мақолада эпланган ҳар бир нарса поэзиядир, деган фикр илгари сурилади. Мақола мантиғидан келиб чиқилса, ёзга сценарийингу техник таржиманг ёки Пуанкаре теоремасини исботлашинг ҳам қайсидир маънода поэзиядир.

Бадиий таржима билан жиддий шуғулланиш ниятим бор. Ҳеч нарса ижодкорга таржимачалик кўп нарса, сабоқ бермайди. Г.Гарсиа Маркес, таржима – ўқишнинг энг теран усули, деб бекорга айтмаган.

– Сиз жуда самимий, ҳаётда ҳам, ижодда ҳам ўз қатъий принципига эга инсонсиз. Бу яхши, албатта. Лекин негадир ҳаёт илмилиқликни, бошқача айтганда, меъёрни яхши кўради. Ўта самимийлик оёғингиздан чалмайдими?

– Киноянгизни тушундим. Тўғри, ҳаёт оқ ёки қора эмас, ўрта ранглардан иборат, деган гап бор. Инсоний муносабатларда бировнинг дилини оғритмаслик учун қаттиқ гапирмаслик маъносида уни қабул қилса бўлади. Лекин у барибир – ҳеч кимга ёмон гапирмай қулай яшашга ўрганиб қолган конформист одамнинг ақидаси. Ҳаёт ҳақида ўз қарашлари, принципларига эга бўлган ижодкор оқим бўйлаб сузмаслиги керак. Толстойнинг ҳатто диннинг қотиб қолган, схоластик қарашларига қарши исёнини эсланг. Ижодкор қандай қилиб ўзи кўриб, билиб турган бемаъни нарсалар билан муроса қилиши мумкин?

Тўғрисўзлик ҳар кимга ҳам ёқмайди, лекин иллатларни кўриб кўрмасликка олиб яшаш қанчалик тўғри? Ҳаммамиз ҳам фарзандларимизга, тўғри гапир, тўғри юр, деб ўргатамиз. Лекин қуруқ гапириш билан иш битганида баримиз фаришта бўлиб кетар эдик. Улар тарбиясига ҳеч нарса гапираётган гапимизга ўзимиз риоя қилмаётганимизчалик салбий таъсир кўрсатмайди.

Адабиёт иккиюзламачиликни мутлақо кечирмайди.

– Ўн йил олдинги Фахриёр билан бугунгиси ўртасида фарқ борми?

– Албатта, фарқ бор. Вақт ўтган сайин тажриба ортиб, ёшлиқда йўл қўйилган хатоларни англайсан, ҳаётга бошқача кўз билан қарай бошлайсан. Бу – табиий. Вақт ўтиши билан қўлимдан келадиган, энг муҳими, истаган нарсаларимни у ёки бу нарса баҳона бўлиб, ёза олмаётганим учун афсусларим ортди. Ўн йил бошқа нарсаларга ем бўлиб кетди: китобларим ёзилмай қолди. Мана шуниси ёмон.

– «Мен 60 ёшли гудакман», деган эди раҳматли мусаввиримиз Рўзи Чориев. Вақт ўтган сайин ёшликда йўл қўйилган хатоларни англаш, ҳаётга бошқача кўз билан қарашдай табиий жараён ижодкор учун топишми ёки йўқотиш? Қайсидир маънода улуғ ёшнинг ақли билан ёшликдаги айрим хатоларни такрорлашга журъат топа олмаслик, ҳаётни аввалгидек сирли, мўъжизали кўра билмаслик оғриқли ҳолат эмасми?

– Вақт ўтиши билан юракнинг ҳовури пасая бориши бор гап. Лекин йўл қўйилган хатоларни англай бориш оқибатида юзага келадиган пушаймонга тўла кечинмалар – изтироб ёзилажак асарлар учун яхши хамиртуруш бўлиши мумкинлигини ҳам эсдан чиқармаслигимиз керак.

Адабиётимиз изтиробдан, қалбни тозартирадиган мунгдан узоқлашиб қолгандай. Миллатнинг дардини ифода қиладиган буюк изтироб етишмаётгандай. Эҳтимол, аксарият ижодкорлар ёшлик хатоларини англашни, кўнглидаги гапларни айта олмасликни йўқотиш деб англаётгани учун ҳам ўша изтиробни шеър ёки роман қилиш ўрнига ичкилик билан ювиб ташлашга уринаётгандир.

Агар саволингизнинг иккинчи қисмида ижодкорларда вақт ўтиши билан журъатнинг сўна боришини айтаётган бўлсангиз, бунга бир мисол келтирмоқчи эдим: америкалик ёзувчи ва шоир Эдвард О’Брайендан сўнг узоқ йиллар АҚШдаги ёзувчиларнинг энг яхши ҳикояларини топиб, тўплам ҳолида чоп этиб юрган Марта Фолей 20-асрнинг 50-йиллари охирларига келиб, Америка адабиётига кириб кела бошлаган консерватизмга қуйидагича норозилик билдирган эди: “Етакчи мутафаккирлари фақат яшил чироқ ёнганда йўлни кесиб ўтадиган мамлакатда уч-тўрт нафар қизил чироқни писанд қилмайдиган пиёда бўлса яхши эди”. Афсуски, бизда ҳам умрини яшил чироқни кутиб, сарфлаб қўяётган ижодкорлар кўп.

– Нималарни, кимларни ўқияпсиз? Бугунги адабий жараёндан кўнглингиз тўладими?

– Ўқиш борасидаги қизиқишларим бошқаларга маъқул келмаслиги мумкин, чунки бу индивидуал, ҳатто айтиш мумкинки, интим ҳодиса ва фақат бадиий адабиёт билан чекланмайди. Дейлик, таниқли таржимон Нора Галнинг “Тирик ва ўлик тил”, бир вақтлар Хрушчёв билан Брежневга таржимонлик қилган Виктор Суходревнинг “Тилим менинг – дўстим менинг” ёки таржима назариясига оид китоблар ҳамманинг ҳам эътиборини тортмаслиги табиий. Бундан ташқари, тил амалиёти талабидан келиб чиқиб, Ўрхун Памуқ романлари, асли келиб чиқиши ҳиндистонлик бўлган, Лондонда туғилиб, АҚШда яшаётган бенгал ёзувчиси Жумпа Лаҳирийнинг ҳикоя ва қиссаларини инглизча ўқияпман. Ушбу ёзувчини менга кашф қилиб берган дўстим, шоир Баҳодир Аҳмедовга раҳмат.

Яна адабий жараённи ҳам баҳоли қудрат кузатаман. Яқинда ёзувчи Шодиқул Ҳамронинг “Исмсиз” деган қиссаси қўлёзмасини ўқиб чиқдим. Мистика билан йўғрилган бу қисса жаҳон адабиёти тажрибаларини миллий адабий тафаккур анъаналари билан синтез қилишнинг яхши намунаси бўлибди. Яқин кунларда нашр бўлиб, ўқувчиларини топишига ишонаман.

Янги-янги номлар ҳам пайдо бўлаётганини кўряпман. Вақт ўтиб, уларнинг саъй-ҳаракатлари йирик асарларга айланиши ва ўқувчисини топишидан умидим бор.

– Бир пайтлар адабиётга жамиятни – албатта яхши томонга – ўзгартира оладиган куч сифатида қаралар эди. Ҳозир-чи?

– Миллий тафаккур тараққиётининг муайян босқичларида адабиётга қизиқиш ниҳоятда ортиб кетганини, у қайсидир маънода таъсирга эга моддий куч бўлганини кўриш мумкин. У санъатнинг бошқа турлари қатори ҳамиша инсон тафаккурига, унинг эстетик қарашлари шаклланишига таъсир этиб келган ва шундай бўлиб қолади, аммо унинг жамиятни ўзгартира оладиган даражадаги куч экани ҳақидаги гаплар, назаримда, муболағадан бошқа нарса эмас. Буюк ёзувчи бизни, дунёни гўзаллик қутқаради, деб қанчалик ишонтиришга уринмасин, бу фикр жуда ишонгимиз келган орзулигича қолмоқда.

Афсуски, кейинги 10-15 йил ичида дунёнинг турли мамлакатларида рўй берган воқеалар инсон боласи ўтмиш хатоларидан тегишли хулоса чиқаришга қобил эмаслигини кўрсатди: тамаддуннинг олди деб қараладиган Европада фашизм, миллатчилик сингари бошқаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини тан олмай, камситувчи мафкуралар қайта бош кўтармоқда. Сиёсатчилар мультикултурализм – бирор мамлакатда маданий хилма-хилликни сақлаб қолишга йўналтирилган сиёсат – ғояси Ғарб жамиятларига сингмаганидан таассуф билдиряпти.

Қонунларга амал қилинишини таъминлашга қаратилган давлат тизимлари бундай экстремистик ҳаракатларни жиловлашга қийналаётган чоғда адабиёт ёки маданиятнинг таъсири ҳақида гапириш ортиқча эмасми?

Замонавий жамият тамойиллари ҳақида сўз кетганда бир чети омма маданиятига улашиб кетган олди-қочди адабиёт маргиналлашиб, аксарият ҳолларда истеъмолчининг талаблари даражасига тушиб бораётган эрмак воситаси бўлиб қолмаяптими, деган ҳақли савол туғилади.

– Бу билан маданият ва санъат, жумладан, адабиёт умуман четга чиқиб қоляпти, демоқчимисиз?

– Йўқ, модернизмнинг универсал ғоялар мавжуд ва улар устувор бўлиши керак, деган қарашлари даврида ўсганимиз учун ҳам адабиётдан керагидан ортиқ нарсалар кутишга ўрганиб қолганимизни айтмоқчиман. Совет идеологияси санъатнинг бошқа турлари қаторида адабиётни ҳам тарбия гавронига айлантириб олган ва синфий кураш ғояларини омма онгига сингдириш учун ундан восита сифатида фойдаланар эди. Бугун эса бундай воситалар (ТВ, радио, газета, Интернет, мобил алоқа воситалари ва ҳк.) кўп ва мафкура адабиётнинг “бўйнига миниб олмаётгани”ни шу билан изоҳлаш мумкин. Бу албатта яхши – ижодкорга эркинлик беради. Лекин бу унинг мейнстримдан (асосий оқим деймизми, билмадим) четга чиқиб қолишига олиб келмаслиги керак.

Шу ўринда дунёга машҳур физик олим, аниқ фанларнинг толмас тарғиботчиси Сергей Капицанинг бир газетага берган интервьюсида “Маданиятни, керак бўлса, зўрлаб сингдириш керак”, деган фикрини келтиришни жоиз деб биламан. Бу адабиётга ҳам тегишли.

– Адабиёт нима учун керак? У инсонга нимадир беришга мажбурми?

– Адабиёт воқеликни бадиий тўқима – образлилик орқали идрок қилишга асосланган фикрлаш тарзи, инсон тафаккурини ривожлантирувчи, юксак идеалларни куйловчи ва тарғиб қилувчи восита сифатида ҳар доим керак. У инсоннинг орзу-умидларини, интилишларини ифода этувчи санъат тури ўлароқ, жамият тараққиётида ҳар доим катализатор вазифасини ўтайди. Бугунги кунда ҳаётимизга дадил кириб келаётган ахборот-коммуникация воситаларини оласизми ёки космик кемаларнинг олис сайёралар парвоз қилишини оласизми – барчаси бир замонлар фольклорда, мумтоз адабиётда ва фантастик ёзувчиларнинг асарларида ғоя сифатида кўриниш берган эди. Адабиётшунослар бугунги Ғарб жамиятнинг юксак тараққиётга эришишида модерн адабиётнинг таъсири катта бўлганини таъкидламоқда.

Шу ўринда бир нарсани алоҳида қайд этмоқчиман: адабиёт мавжуд жараёнларга бевосита эмас, билвосита таъсир кўрсатади, яъни у “ойнайи жаҳон”, “учар гиламлар” ҳақида ғоя беради, уларни телевизор ёки учоққа айлантириш – бошқа аниқ фанлар вакилларининг иши.

– Раҳмат.

“Ёшлик” журналининг  2015 йил 3-сонида босилган суҳбатнинг тўлиқ матни

EPLAB YOZISHDAN BOSHQA MEZON YO’Q
Shoir va tarjimon Faxriyor bilan suhbat
Oydin Niso suhbatlashdi

 Faxriyor (Faxriddin Nizomov) 1963 yilda Samarqand (hozirgi Navoiy) viloyati Xatirchi tumanidagi Sangijumon qishlog’ida tug’ilgan. Samarqand davlat universitetining o’zbek filologiyasi fakul`tetini tugatgan (1988). «Dardning shakli» (1987), «Ayolg’u» (2000), «Geometrik bahor» (2004) she’riy to’plamlari, «Yangilanish an’analari» (1988) publitsistik maqolalar to’plami nashr etilgan. Uning tarjimasida T. Uinter (Abdulhakim Murod)ning «21-asrda islom: postmodern dunyoda qiblani topish» (2001) diniy-falsafiy kitobi nashr etilgan.

– Siz adabiyot olamiga yangi nafas bilan kirib keldingiz. Ko’plab she’r shaydolarining yuragidan joy oldingiz. Biroq oxirgi she’riy to’plamingiz “Geometrik bahor”ning chop etilganiga, adashmasam, o’n yil bo’lyapti. Adabiy nashrlarda ham faol emassiz. Shoir Faxriyorni sog’ingan, undan yangi she’rlar kutayotgan she’rxonlarga bu holatni qanday izohlaysiz?

– To’g’ri aytasiz, bu o’zim uchun ham og’riqli masala. Tanaffus darsdan cho’zilib ketsa, vaqt qimmatini yo’qotadi. Faqat bir taskin bor – bekor o’tirganim yo’q, tinmay ishlayapman. Tarjima bilan shug’ullanyapman. Katta-katta loyihalarda qatnashyapman. Kim biladi deysiz, bugun xalqqa ularning nafi she’rdan ko’ra ko’proqdir.

– Shoirning katta ruh bilan o’zini erkin qo’yib ijod qilishi uchun nima kerak, deb o’ylaysiz?

– Buning uchun botiniy erkinlik zarur. Botiniy erkinlik va ruhiy xotirjamlik uchun esa ijodkor iqtisodiy jihatdan muhtoj bo’lmasligi kerak. Mashrab shusiz ham katta shoir bo’lgan-ku, degan gapni aytishlari mumkin. Lekin katta adabiyot yo’l-yo’lakay to’qilgan she’rlar bilan emas, xotir jam bo’lgan holatda old-orqasi puxta o’ylangan asarlar yozish bilan yaratiladi.

Albatta, zamonga boqmay, u bilan hisoblashmay ijod qilgan va qilayotgan ijodkorlar ham ko’p. Lekin qani Navoiy darajasidagi shoirlar, Tolstoy darajasidagi yozuvchilar?

– Ijodingiz ko’plab bahslarga sabab bo’lgan. Ayrim tanqidchilar sizni faqat shakliy eksperimentlar qilib yurgan ijodkor deb bilsa, boshqalari ijodingizga yuksak baho beradi. O’z ijodingiz haqida qanday fikrdasiz? Sizningcha, yaxshi she’r qanday talablarga javob berishi kerak?

– Har doim takrorlab kelganman: men she’rni birovning qosh-qovog’iga qarab yozmayman, ko’nglimdagi gaplarni o’zimga ma’qul yo’sinda ifoda qilishga intilaman. Aksariyat tanqidchilarning fikri bir vaqtlar rahmatli adabiyot o’qituvchim aytgan, she’rlaringni tushunmadim, degan gapidan nariga o’tmaydi va bundan xafa bo’lmayman. Har kimga bir “osilib” ko’radigan, asli kasbi fol`klorshunos yoki mumtoz adabiyot tabdilchisi bo’lgan tanqidchilar yoki biz tengilarni nigilizmda ayblashga uringan marhum yozuvchi bilan pachakilashib o’tirishga vaqtim ham, istagim ham yo’q.

Bu – adabiy jarayon. Kimdir tanqid qilsa, kimdir maqtaydi. Men bundan havolanib ham ketayotganim yo’q – o’zimni bosib olar yoshga allaqachon yetganman. O’z-o’zimga baho berishga kelsak, men uchun bitta mezon bor – yozganing avvalo o’zingga yoqishi, undan zavq ola bilishing kerak.

Yaxshi she’r san’at namunasi bo’lishi uchun – eksperimental yoki an’anaviy bo’lishidan qat’i nazar – eplab yozilishi shart. Binobarin, har qanday ijod mahsuli chinakam san’at asari bo’lishi uchun badiiyat talablariga javob bera olishi kerak. Bor-yo’g’i shu. Yostiqday roman yozganing bilan u oddiy xronika yoki muxbirning maqolasidan farq qilmasa, undan yomoni yo’q.

– Badiiyatning yuksak talablarini har kim o’z qarichi bilan o’lchaydi. Sizning-cha, bu talablar nimalardan iborat?

– Albatta, ijod mohiyati va mezonini belgilaydigan yagona talab yoki qoida o’ylab topilsa, ijod qilib o’tirishning hojati qolmas edi, chunki badiiy ijod hech bir qoliplarga bo’ysunmas erkinligi bilan ham qadrlidir. Lekin shu holicha ham badiiy ijodning o’ziga yarasha talablari, mezonlari mavjud. Men ularni nimalarda ko’raman?

Har bir asar avvalo men uchun yangilik bo’lishi, “sun’iy” (“san’at” so’zi bilan kelib chiqishi bir) ekaniga qaramay badiiy to’qimasi – obrazligiga ishontira olishi, unga yolg’on va g’araz aralashmasligi kerak.

– Keyingi paytlarda stsenariyingiz asosida suratga olingan kinofil`m va serialni tomosha qildik. Kino olamiga sizni nima yetakladi? Moddiy rag’batmi yoki qiziqish?

– Aniqlik kiritmoqchiman. Men stsenariylarni taniqli kinorejissyor va stsenarist Jahongir Qosimov bilan hamkorlikda yozganman. Bunga turtki bo’lgan narsa faqatgina moddiy rag’bat emas. Kinematografiya so’z san’atidan qanchalik farqli bo’lmasin, kinoarboblaru kinotanqidchilar uni yozuvchilardan qanchalik rashk qilmasin, O’zbekistonda faqat 3-4 ta diplomli kinostsenarist bor deb bu sohani raqobatchi yozuvchilardan “ihotalash”ga urinmasin, badiiy ijod va kino asarlarining umumiy jihatlari ko’p va bugungi kunda Murod Muhammad Do’st, Erkin A’zam, Shomirza Turdimov singari yozuvchilardan o’tkazib, yaxshi stsenariylar yozilmayotgan, boshqa tarafdan esa “O’zbekkino” Milliy agentligi yozuvchilar bilan hamkorlik masalasini qayta-qayta ko’tarayotgan ekan, nega men o’zimni bu sohaga begona deb bilishim yoki stsenariy yozmasligim kerak?

Kechirasiz-u, o’zini o’zbekning ziyolisi deb bilib, ona tilida ikki jumlani eplab qog’ozga tushira olmaydigan, ammo buni tan olishni istamay, almoyi-jalmoyi stsenariylar yozib, ular asosida yana o’zi rejissyorlik qilib, bir pulga qimmat fil`mlar ishlayotgan “shovvoz”larga nega toqat qilib o’tirishimiz kerak?

Shu ma’noda badiiy ijod sirlaridan – ozroq bo’lsa-da – xabardor odam sifatida stsenariy yozishga haqqim bor deb hisoblayman. Hamkorlik jarayonida J.Qosimovdan ko’p narsalarni o’rgandim, buning uchun u kishiga ming rahmat.

Tarjimadan qo’lim bir oz bo’shasa, bu ishga qaytish niyatim bor.

– Ijodkor ko’p qirrali bo’lgani yaxshimi, yomonmi?

– Ko’p qirrali bo’lish o’z holicha yaxshi ham, yomon ham emas. Hamma gap qilayotgan ishingni qay darajada  eplay olishingda. Olimlik bilan badiiy ijodni omuxta qila olgan qanchadan-qancha ijodkorlarni bilamiz. Navoiy hazratlari buyuk shoir bo’lishi barobarida yirik tilshunos olim va tazkiranavis ham bo’lgan. Yoki Ogahiyning forsiydan qilgan tarjimalarini eslang. Zamonaviy adabiyotda ham bunga misollar ko’p.

– Ijodkorning jamiyatdagi o’rni qanday bo’lishi kerak?

– Ijodkorning asosiy vazifasi zamonu zulmga maddohlik qilmaslik, tama ilinjida asar yozmaslikdir. Amerikalik yozuvchi Edvard Pol Ebbi (1927 – 1989), “Vatanparvar kishi vatanini hukumatdan himoya qilishga tayyor turishi kerak”, deb yozgan edi. Albatta, gap bu yerda mavjud qonunlarga, ularga rioya etilishini ta’minlaydigan hokimiyat tizimiga bo’ysunmaslik haqida emas, haqiqatni ayta olish, konstruktiv tanqid haqida ketyapti.

Biz ko’pincha Vatanga nihoyatda tor tushuncha sifatida qaraymiz. Bunday yondashuv bir qo’shiqchi shoirning sovet zamonida Moskovga borib, “biz o’zbeklar obraz-pobrazni tushunmaymiz, pryamo yozamiz», degan gapidan farq qilmaydi. Bu ham yetmaganday, ba’zan adabiy nashrlarga, mustaqillik yoki Navro’z bayramiga, Vatan himoyachilari kuniga bag’ishlab she’r yozing, degan buyurtma berib turiladi. Oqibatda hukumatning qaroriga qarab, p`esa yoki she’r yozadigan ijodkorlar toifasi paydo bo’ldi. Muhimi – shakl, muhimi, bu – sanash, hisobotlarga tirkash uchun qulay. Lekin ba’zan kimlarnidir qarg’ashga aylanib ketayotgan, katta sahnalarda buyurtma bilan aytilayotgan qo’shiqlarni biror shinavanda xirgoyi qilib yurganini eshitganmisiz? Umuman, hadeb “vatan”layverish o’zini qanchalik oqlaydi, tinglovchi unga qanchalik ergashadi? Bu uning g’ashiga tegmaydimi?

– Siz tarjima qilgan “Saroy javohiri” seriali tomoshabinlar yuragidan joy oldi. “Amerika hikoyalari” kitobida ham bir necha hikoyani tarjimangizda o’qidik. O’zbek kitobxonini dunyo she’riyatining nodir namunalaridan bahramand etish imkoniyatingiz bor. Nega she’riy tarjimalar qilmaysiz?

– Keyingi 10-15 yil ichida faqat boshqa turdagi tarjima bilan band bo’lib qolayotganim uchun badiiy tarjimaga qo’lim tegmayapti. Lekin shunga qaramay, yaqinda rus adabiyotshunos olimi Mixail Epshteynning “Yuksak poeziya va alpodam” maqolasini tarjima qilib, “Jahon adabiyoti” jurnaliga berdim – chiqib qolsa kerak. O’sha maqolada eplangan har bir narsa poeziyadir, degan fikr ilgari suriladi. Maqola mantig’idan kelib chiqilsa, yozga stsenariyingu texnik tarjimang yoki Puankare teoremasini isbotlashing ham qaysidir ma’noda poeziyadir.

Badiiy tarjima bilan jiddiy shug’ullanish niyatim bor. Hech narsa ijodkorga tarjimachalik ko’p narsa, saboq bermaydi. G.Garsia Markes, tarjima – o’qishning eng teran usuli, deb bekorga aytmagan.

– Siz juda samimiy, hayotda ham, ijodda ham o’z qat’iy printsipiga ega insonsiz. Bu yaxshi, albatta. Lekin negadir hayot ilmiliqlikni, boshqacha aytganda, me’yorni yaxshi ko’radi. O’ta samimiylik oyog’ingizdan chalmaydimi?

– Kinoyangizni tushundim. To’g’ri, hayot oq yoki qora emas, o’rta ranglardan iborat, degan gap bor. Insoniy munosabatlarda birovning dilini og’ritmaslik uchun qattiq gapirmaslik ma’nosida uni qabul qilsa bo’ladi. Lekin u baribir – hech kimga yomon gapirmay qulay yashashga o’rganib qolgan konformist odamning aqidasi. Hayot haqida o’z qarashlari, printsiplariga ega bo’lgan ijodkor oqim bo’ylab suzmasligi kerak. Tolstoyning hatto dinning qotib qolgan, sxolastik qarashlariga qarshi isyonini eslang. Ijodkor qanday qilib o’zi ko’rib, bilib turgan bema’ni narsalar bilan murosa qilishi mumkin?

To’g’riso’zlik har kimga ham yoqmaydi, lekin illatlarni ko’rib ko’rmaslikka olib yashash qanchalik to’g’ri? Hammamiz ham farzandlarimizga, to’g’ri gapir, to’g’ri yur, deb o’rgatamiz. Lekin quruq gapirish bilan ish bitganida barimiz farishta bo’lib ketar edik. Ular tarbiyasiga hech narsa gapirayotgan gapimizga o’zimiz rioya qilmayotganimizchalik salbiy ta’sir ko’rsatmaydi.

Adabiyot ikkiyuzlamachilikni mutlaqo kechirmaydi.

– O’n yil oldingi Faxriyor bilan bugungisi o’rtasida farq bormi?

– Albatta, farq bor. Vaqt o’tgan sayin tajriba ortib, yoshliqda yo’l qo’yilgan xatolarni anglaysan, hayotga boshqacha ko’z bilan qaray boshlaysan. Bu – tabiiy. Vaqt o’tishi bilan qo’limdan keladigan, eng muhimi, istagan narsalarimni u yoki bu narsa bahona bo’lib, yoza olmayotganim uchun afsuslarim ortdi. O’n yil boshqa narsalarga yem bo’lib ketdi: kitoblarim yozilmay qoldi. Mana shunisi yomon.

– «Men 60 yoshli gudakman», degan edi rahmatli musavvirimiz Ro’zi Choriev. Vaqt o’tgan sayin yoshlikda yo’l qo’yilgan xatolarni anglash, hayotga boshqacha ko’z bilan qarashday tabiiy jarayon ijodkor uchun topishmi yoki yo’qotish? Qaysidir ma’noda ulug’ yoshning aqli bilan yoshlikdagi ayrim xatolarni takrorlashga jur’at topa olmaslik, hayotni avvalgidek sirli, mo»jizali ko’ra bilmaslik og’riqli holat emasmi?

– Vaqt o’tishi bilan yurakning hovuri pasaya borishi bor gap. Lekin yo’l qo’yilgan xatolarni anglay borish oqibatida yuzaga keladigan pushaymonga to’la kechinmalar – iztirob yozilajak asarlar uchun yaxshi xamirturush bo’lishi mumkinligini ham esdan chiqarmasligimiz kerak.

Adabiyotimiz iztirobdan, qalbni tozartiradigan mungdan uzoqlashib qolganday. Millatning dardini ifoda qiladigan buyuk iztirob yetishmayotganday. Ehtimol, aksariyat ijodkorlar yoshlik xatolarini anglashni, ko’nglidagi gaplarni ayta olmaslikni yo’qotish deb anglayotgani uchun ham o’sha iztirobni she’r yoki roman qilish o’rniga ichkilik bilan yuvib tashlashga urinayotgandir.

Agar savolingizning ikkinchi qismida ijodkorlarda vaqt o’tishi bilan jur’atning so’na borishini aytayotgan bo’lsangiz, bunga bir misol keltirmoqchi edim: amerikalik yozuvchi va shoir Edvard O’Brayendan so’ng uzoq yillar AQShdagi yozuvchilarning eng yaxshi hikoyalarini topib, to’plam holida chop etib yurgan Marta Foley 20-asrning 50-yillari oxirlariga kelib, Amerika adabiyotiga kirib kela boshlagan konservatizmga quyidagicha norozilik bildirgan edi: “Etakchi mutafakkirlari faqat yashil chiroq yonganda yo’lni kesib o’tadigan mamlakatda uch-to’rt nafar qizil chiroqni pisand qilmaydigan piyoda bo’lsa yaxshi edi”. Afsuski, bizda ham umrini yashil chiroqni kutib, sarflab qo’yayotgan ijodkorlar ko’p.

– Nimalarni, kimlarni o’qiyapsiz? Bugungi adabiy jarayondan ko’nglingiz to’ladimi?

– O’qish borasidagi qiziqishlarim boshqalarga ma’qul kelmasligi mumkin, chunki bu individual, hatto aytish mumkinki, intim hodisa va faqat badiiy adabiyot bilan cheklanmaydi. Deylik, taniqli tarjimon Nora Galning “Tirik va o’lik til”, bir vaqtlar Xrushchyov bilan Brejnevga tarjimonlik qilgan Viktor Suxodrevning “Tilim mening – do’stim mening” yoki tarjima nazariyasiga oid kitoblar hammaning ham e’tiborini tortmasligi tabiiy. Bundan tashqari, til amaliyoti talabidan kelib chiqib, O’rxun Pamuq romanlari, asli kelib chiqishi hindistonlik bo’lgan, Londonda tug’ilib, AQShda yashayotgan bengal yozuvchisi Jumpa Lahiriyning hikoya va qissalarini inglizcha o’qiyapman. Ushbu yozuvchini menga kashf qilib bergan do’stim, shoir Bahodir Ahmedovga rahmat.

Yana adabiy jarayonni ham baholi qudrat kuzataman. Yaqinda yozuvchi Shodiqul Hamroning “Ismsiz” degan qissasi qo’lyozmasini o’qib chiqdim. Mistika bilan yo’g’rilgan bu qissa jahon adabiyoti tajribalarini milliy adabiy tafakkur an’analari bilan sintez qilishning yaxshi namunasi bo’libdi. Yaqin kunlarda nashr bo’lib, o’quvchilarini topishiga ishonaman.

Yangi-yangi nomlar ham paydo bo’layotganini ko’ryapman. Vaqt o’tib, ularning sa’y-harakatlari yirik asarlarga aylanishi va o’quvchisini topishidan umidim bor.

– Bir paytlar adabiyotga jamiyatni – albatta yaxshi tomonga – o’zgartira oladigan kuch sifatida qaralar edi. Hozirchi?

– Milliy tafakkur taraqqiyotining muayyan bosqichlarida adabiyotga qiziqish nihoyatda ortib ketganini, u qaysidir ma’noda ta’sirga ega moddiy kuch bo’lganini ko’rish mumkin. U san’atning boshqa turlari qatori hamisha inson tafakkuriga, uning estetik qarashlari shakllanishiga ta’sir etib kelgan va shunday bo’lib qoladi, ammo uning jamiyatni o’zgartira oladigan darajadagi kuch ekani haqidagi gaplar, nazarimda, mubolag’adan boshqa narsa emas. Buyuk yozuvchi bizni, dunyoni go’zallik qutqaradi, deb qanchalik ishontirishga urinmasin, bu fikr juda ishongimiz kelgan orzuligicha qolmoqda.

Afsuski, keyingi 10-15 yil ichida dunyoning turli mamlakatlarida ro’y bergan voqealar inson bolasi o’tmish xatolaridan tegishli xulosa chiqarishga qobil emasligini ko’rsatdi: tamaddunning oldi deb qaraladigan Yevropada fashizm, millatchilik singari boshqalarning huquq va erkinliklarini tan olmay, kamsituvchi mafkuralar qayta bosh ko’tarmoqda. Siyosatchilar mul`tikulturalizm – biror mamlakatda madaniy xilma-xillikni saqlab qolishga yo’naltirilgan siyosat – g’oyasi G’arb jamiyatlariga singmaganidan taassuf bildiryapti.

Qonunlarga amal qilinishini ta’minlashga qaratilgan davlat tizimlari bunday ekstremistik harakatlarni jilovlashga qiynalayotgan chog’da adabiyot yoki madaniyatning ta’siri haqida gapirish ortiqcha emasmi?
Zamonaviy jamiyat tamoyillari haqida so’z ketganda bir cheti omma madaniyatiga ulashib ketgan oldi-qochdi adabiyot marginallashib, aksariyat hollarda iste’molchining talablari darajasiga tushib borayotgan ermak vositasi bo’lib qolmayaptimi, degan haqli savol tug’iladi.

– Bu bilan madaniyat va san’at, jumladan, adabiyot umuman chetga chiqib qolyapti, demoqchimisiz?

– Yo’q, modernizmning universal g’oyalar mavjud va ular ustuvor bo’lishi kerak, degan qarashlari davrida o’sganimiz uchun ham adabiyotdan keragidan ortiq narsalar kutishga o’rganib qolganimizni aytmoqchiman. Sovet ideologiyasi san’atning boshqa turlari qatorida adabiyotni ham tarbiya gavroniga aylantirib olgan va sinfiy kurash g’oyalarini omma ongiga singdirish uchun undan vosita sifatida foydalanar edi. Bugun esa bunday vositalar (TV, radio, gazeta, Internet, mobil aloqa vositalari va hk.) ko’p va mafkura adabiyotning “bo’yniga minib olmayotgani”ni shu bilan izohlash mumkin. Bu albatta yaxshi – ijodkorga erkinlik beradi. Lekin bu uning meynstrimdan (asosiy oqim deymizmi, bilmadim) chetga chiqib qolishiga olib kelmasligi kerak.
Shu o’rinda dunyoga mashhur fizik olim, aniq fanlarning tolmas targ’ibotchisi Sergey Kapitsaning bir gazetaga bergan interv`yusida “Madaniyatni, kerak bo’lsa, zo’rlab singdirish kerak”, degan fikrini keltirishni joiz deb bilaman. Bu adabiyotga ham tegishli.

– Adabiyot nima uchun kerak? U insonga nimadir berishga majburmi?

– Adabiyot voqelikni badiiy to’qima – obrazlilik orqali idrok qilishga asoslangan fikrlash tarzi, inson tafakkurini rivojlantiruvchi, yuksak ideallarni kuylovchi va targ’ib qiluvchi vosita sifatida har doim kerak. U insonning orzu-umidlarini, intilishlarini ifoda etuvchi san’at turi o’laroq, jamiyat taraqqiyotida har doim katalizator vazifasini o’taydi. Bugungi kunda hayotimizga dadil kirib kelayotgan axborot-kommunikatsiya vositalarini olasizmi yoki kosmik kemalarning olis sayyoralar parvoz qilishini olasizmi – barchasi bir zamonlar fol`klorda, mumtoz adabiyotda va fantastik yozuvchilarning asarlarida g’oya sifatida ko’rinish bergan edi. Adabiyotshunoslar bugungi G’arb jamiyatning yuksak taraqqiyotga erishishida modern adabiyotning ta’siri katta bo’lganini ta’kidlamoqda.

Shu o’rinda bir narsani alohida qayd etmoqchiman: adabiyot mavjud jarayonlarga bevosita emas, bilvosita ta’sir ko’rsatadi, ya’ni u “oynayi jahon”, “uchar gilamlar” haqida g’oya beradi, ularni televizor yoki uchoqqa aylantirish – boshqa aniq fanlar vakillarining ishi.

– Rahmat.

“Yoshlik” jurnalining 2015 yil 3-sonida bosilgan suhbatning to’liq matni