Судҳа чиройли ҳам эмасди, хунук ҳам. Рисоладаги қизлардайин бир қиз эди. Юзи буғдойранг, оёқ-қўлларининг териси тип-тиниқ, феъли бироз каж бўлгани билан жуда меҳнаткаш: иш деганни тиндиради. Овқатни-ку асал қилиб юборади, кашта-рўмол тикишга суяги йўқ, саводхонликда ҳам ҳеч кимдан қолишмайди. Аммо Худо уни ҳусндан, бойликдан, сўзамолликдан қисган.

Кришан ЧАНДАР
АЁЛ ҚАЛБИ
Ҳинди тилидан Амир ФАЙЗУЛЛА таржимаси

Кришан Чандар (23.11.1914 — 7.03.1977) — урду ва ҳинди тилларида ижод қилган таниқли адиб. У Британия мустамлакаси бўлган Ҳиндистоннинг Вазиробод шаҳрида дунёга келган. Ҳозирги кунда бу шаҳар Покистон таркибида. Болалиги Кашмирда ўтган Кришан 30-чи йилларнинг биринчи палласида Лаҳордаги насроний коллежида таҳсил олган. Ўша йилларда унинг адабиёт ва ёзувчиликка бўлган қизиқиши намоён бўлади. Биринчи ҳикояси «Судҳа» 1932 йили журналда эълон қилинган.
Кришан Чандарнинг ижодий мероси 20 дан ортиқ роман, 30 дан зиёд ҳикоялар тўплами, жуда кўп радиопьесалар ва киносценарийдан иборат. Унинг сатира жанридаги романлари ва фалсафий эртаклари жуда машҳур.

Судҳа чиройли ҳам эмасди, хунук ҳам. Рисоладаги қизлардайин бир қиз эди. Юзи буғдойранг, оёқ-қўлларининг териси тип-тиниқ, феъли бироз каж бўлгани билан жуда меҳнаткаш: иш деганни тиндиради. Овқатни-ку асал қилиб юборади, кашта-рўмол тикишга суяги йўқ, саводхонликда ҳам ҳеч кимдан қолишмайди. Аммо Худо уни ҳусндан, бойликдан, сўзамолликдан қисган. Гап топиб на бировнинг кўнглини кўтара оларди, на ўзининг. Болалигидан доим бир ўзи ўйнарди, лойдан қўғирчоқлар ясарди, улар билан гаплашарди. Қўғирчоқларни чўплардан ясалган сўрига ўтқазарди-да, уларни овқатлантирарди. Тўсатдан қизлардан биронтаси унинг олдига келиб қолгудек бўлса, қўғирчоқлар билан бийрон гаплашиб ўтирган Судҳанинг нафаси ичига тушиб, жим бўлиб қоларди. Битта-яримта шўхроқ ўғил бола келиб, унинг ўйинчоқ уйчасини бузиб ташлагудек бўлса, аввалига ҳўнграб йиғлар эди, бироздан кейин йиғидан тўхтаб, бошқа уйча ясашга киришиб кетарди.

Коллежда ҳам унинг ўғил ва қиз болалардан ўртоқлари бармоқ билан санарли эди. Уятчанлиги ҳали ҳам қолмаганди, гўё ота-онасининг камбағаллигига у сабабчидай.

Отаси Живанрам маҳалла гузаридаги дўконлардан бирида ўттиз йилдан бери сотувчилик қилиб келарди. У қизини коллежда ўқитадиган аҳволда эмасди. Шундай бўлса-да, коллежга киритиб қўйди. Мақсади — қизини ўқиб, шаҳар олиб берадиган қилиш эмас, балки, балки шу ўқиш баҳона биронта тузукроқ йигит топиб, турмушга бериб юбориш… Кечаю кундуз ўй-хаёли шу: зора, йигитлардан биронтаси унга кўнгил қўйиб қолса. Бироқ қизининг кўримиз юзи, қисиқ елкаси, тунд нигоҳларига қараб ота шўрликнинг ичидан қиринди ўтиб кетарди ва қулдиратиб чилим торта бошларди.

Судҳага куёв топилди ҳам дейлик, аммо ҳамма бало шунда эдики, оиланинг орзусидагидай куёв қалинни катта сўрарди. Бундай қалинни Судҳанинг отаси икки дунёда ҳам тўлаёлмасди. Хаёл суриб ўтириб-ўтириб, отанинг кўнглига бир гап келиб қолди. Ҳозирги вақтда бир-бирини севиб турмуш қуриш анча арзонга тушаётганмиш. Ана, Маликрамнинг қизи Гўпий – отаси соғлиқни сақлаш вазирлигида оддий хизматчи бўлиб ишлайди. Қизи эса бир миллионернинг (коллежда бирга ўқишган) ўғлига тегиб олди. Ота кўп қаватли уйлардан бири яшагани билан қизи чет эл русумли енгил машинада отасиникига кунда қирқ марта келиб-кетади. Аммо Гўпий бир қултум сув билан ютиб юборгудек, Судҳа-чи? Худди онасига тортган. Барибир қизига куёв топмаса бўлмайди!

Судҳанинг онаси икки-уч жойга бориб, оғиз солди, аммо муроди ҳосил бўлмади. Бироқ бир гал у астойдил ҳаракат қилганди, йигит бориб қизни кўришга рози бўлди. Бироқ Судҳа унга ёқмади. Йигитнинг ўзи ҳам мақтагулик эмасди, юзи чўтир, бўйи пакана, бу ҳам етмагандай, дудуқланиб гапирарди. Ўзи тўсдай қоп-қора-ю, момиқдай оппоқ қизни хоҳлармишлар, қалинига скутр (мотоцикл) бўлсин эмиш. Скутр у ёқда турсин, оддий велосипед олишга ҳам қурби етмайдиган отанинг яна тарвузи қўлтиғидан тушди…

Бироқ бадбашара бақалоқнинг унга уйланишга рози бўлмаганидан Судҳанинг боши осмонда эди. Кейин икки йил ичида икки йигит уни кўргани келди, иккаласи ҳам қизни ёқтирмади. Аммо кўришувларнинг бундай якун топаётганидан Судҳа заррача хафа эмасди. У ташқаридан оғир-вазмин кўринарди-ю, аммо юраги олов эди. Унинг хаёли олис-олисларда, баланд-баландларда учиб юрарди. Ўзини худди тор ва қоронғи дунёдан абадий чиқиб кетгандек, бамисоли жаннатда юргандек ҳис этарди. Аммо бу ҳисларини ҳеч кимга ошкор этишни истамасди. Истаганда ҳам унинг гапларига ким ҳам ишонарди? Бекорга кулги бўлгани қолади. Аммо Судҳа ўзини зинҳор хунуклар қаторига қўшмасди. Худо унга ҳусн ўрнига ўзига бино қўйишдек бир хусусият ато этган. Куёв топилавермаганининг бош сабаби ҳам асли шунда эди. У ҳеч кимни назар-писанд қилмасди.

– Қанақа қиз туққансан ўзи?! – туриб-туриб Живанрам асабийлашиб кетарди. – Қачон қарама, оғзига талқон солиб олади, тишининг оқини ҳам кўрсатмайди. Анави Капур соҳибнинг қизларини кўр, гул-гул очилиб юради… Қизлар бахтини очиқ чеҳрасидан топади. Бунинг эса… – Живанрам бор ғазабини хотинига сочарди.
– Капур соҳиб билан тенг бўлманг, – дерди хотини Маггҳий. – У катта амалдор, тўрт юз рупия маош олади. Қизлари кунда икки марта кийим алмаштиради…

Живанрам тилини тишлаб, жим бўлиб қолди. У бир куни қайсидир дўконда экспедитор бўлиб ишлайдиган ўртоғи Тутарамни учратиб қолди. Живанрам ундан сўради:
– Қизинг Бела ҳали ҳам коллежда ўқияптими?
– Ҳа, – жавоб берди Тутарам севинчи ичига сиғмай. – Келаси қишда уни узатаяпмиз.
– Куёв топилдими? – сўради Живанрам.
– Йигитни қизимнинг ўзи топди, коллежда бир-бирини ёқтириб қолишипти. Бадавлат оиладан экан.
Тутарам кетгач, Живанрамнинг лунжи осилиб, қовоғи уюлди.

Коллежда “бир-бирини ёқтириб қолишипти”, – деди Тутарамнинг чийилдоқ овозига тақлид қилиб, унинг гапини такрорларкан. – Ҳамманинг қизини кимдир ёқтиради? Отанинг овозида чексиз ҳасрат оҳанги бор эди.

Яна икки йил ўтди. Судҳа энди Осиф Али кўчасидаги бир фирмада котиба бўлиб ишларди. У олдингидан ҳам кўра вазминроқ, мағрурроқ ва ишчанроқ бўлиб кетганди. Тирикчиликлари ҳам анча яхшиланди, чунки Судҳа уйга юз рупиядан келтирмоқда эди. Офисдаги ишларини саранжомлагач, ҳарф териш машғулотига қатнай бошлаганди. Институтга кириш нияти ҳам йўқ эмасди.

Живанрам билан хотини Маггҳий энди қизларига куёв топилишига кўпроқ умид боғлашмоқда эди. Улар Судҳанинг маошидан тежаб-тергаб, скутрга пул йиға бошлашди.

Анчадан кейин Живанрам бир йигитнинг ота-онасига скутр ваъда қилиб, қуда бўлишга кўндирди. Қалин пули, тўй сарполари, яна маҳр пули – барча зарур нарсалар келишиб олингач, куёв бўлмиш Мўтий бўлажак келинни кўргани келди. Мўтийимиз сухсурдай йигит эди. Жингалак сочлари ўзига хўп ярашган, куч ёғилиб турган қадди-қоматини кўриб, ҳар қандай кишининг ҳаваси келарди. У роса ясан-тусан қилган Судҳа томонга қараб жилмайиб қўйган эди, қиз ҳаяжондан титрай бошлади. Пиёла, унинг остидаги ликопча ҳам титрарди, қиз катта қийинчилик билан йигитнинг қўлига уни тутди.

Мўтий чойни ичди, раҳмат айтди ва тавозе билан хайрлашиб, чиқиб кетди. Эртасига сингилларидан бир оғиз сўзни айттириб юборибди: “Қиз ёқмади”. Ўша куни тун бўйи Судҳа ухлай олмади. Бамисоли ажриқда ағанаб чиқди.

– “Қиз ёқмади” эмиш, – Судҳанинг онаси Маггҳий жаҳл билан қозонда капкирни айлантириб гапирарди. – Ўзи-чи, авлиё эканми? Юзлари дўмбоқ бўлгани билан бурни нақ бир қарич келади. Сингиллари-чи? Биттасининг кўзи ғилай, иккинчиси маргимуш еган сичқоннинг ўзи. Учинчи синглиси баққолнинг қақир-қуқир тўла эски қопига ўхшайди. Қизимнинг ой деса юзи, кун деса кўзи бор, шундай қизни ёқтирмаса, кўр бўлади! – Шу гапларни айта-айта, она капкирни тағин жаҳл билан айлантира кетди, гўё қозондаги бўғирсоқ эмас, ўша йигит қовурилаётганди.

* * *

Бир куни Судҳа ишидан эртароқ чиқди-да, қаршисидаги ҳиёбонга йўл олди. Бориб, бир ўриндиққа ўтирди. Ҳиёбон Деҳли дарвозаси ёнгинасида жойлашган бўлиб, мўъжазгина тинч гўшалардан бири эди. Судҳа тез-тез бу ерга келиб, сукунат оғушида хаёлларига эрк берар, дилидаги ғуборларни шу тариқа аритар эди. У ёлғизликдан қўрқмасди, ёлғизлик унинг доимий дардкаши эди. У қоронғиликни писанд қилмасди. Қоронғилик унинг сирдоши эди. Безорилардан хавфсирамасди. Улар ҳам Судҳани танишар, унга яқин йўламасдилар.

– Нега бу ерда ёлғиз ўтирибсан? Тағин бир ўзинг? – бирдан эркак овози келди рўпарадан.

Судҳа чўчиб кўзини очди. Қаршисида Мўтий жилмайиб турарди. Ҳа-ҳа, башанг кийинган ўша Мўтий. Судҳанинг томоғига нимадир тиқилиб қолгандай, гапиролмасди.

Мўтий унинг ёнига келиб ўтирди-да, аста деди:
– Рад қилганимдан хафа бўлдингми?

Судҳа индамади, кўзлари ёшланди.
– Қаттиқ хафа бўлдингми?
Судҳа яна индамади, кўз ёшлари юзига думалаб туша бошлади.

Мўтий костюми чўнтагидан рўмолча чиқарди-да, қизнинг кўз ёшларини арта бошлади.
– Мени нимага ёқтирмаганлигингни изоҳлаб бера оласанми? Қўлимдан бир гал овқат емаган бўлсанг? Кўнглимда нима гап борлигини билмасанг? Хўп, мени қўя тур, лаоқал тасаввуримдаги фарзандимизнинг маъсум чеҳрасини кўз олдингга келтириб, юрагинг жиз этмадими? Умр бўйи оёғингни ювиб, кўйлагингнинг тугмасини қадаб қўядиган мана бу қўлларимни-чи? Бу қўлларга бир марта бўлса-да назар ташладингми? Шу қўлларим билан сенга чиройли гулдор нимча тўқиб бермоқчи бўлганимни билсайдинг! Мўтий, менинг хандон отиб кулганларимни кўрмагансан, сочларингни ўйнамоқда чоғланган бармоқларим нафислигини ҳис қилмагансан! Шундай экан, ёқмадинг дейишга қандай тилинг борди?

Ие… бу гапларни Судҳанинг ўзи гапиряптими? Қаёқдан оқиб келяпти бу гаплар унинг кўнглига? У тўхтовсиз гапирарди ва йиғларди. Йиғи ва гап орасида ҳаракатларини бошқара олмай қолдими, боши йигитнинг елкаси тараф эгилди.

…Ўша куни Судҳа уйга жуда кеч қайтди. Ойисининг: “Шунча вақт қаерларда қолиб кетдинг?” – дея берган саволига: “Ишхонада эдим”, – деб қўя қолди. Судҳанинг ҳорғин кўзлари тубида бир учқун йилтиллар, бу қора булутлар орасидан чақнаган чақмоқни эслатарди.

Ойиси бир нимани англагандек, эрига маъноли қараб қўйди. Живанрам ҳам табассумли нигоҳ билан хотинига қаради.

…Бир куни Судҳани кўргани онаси билан етаклашиб бир йигит келди. Бироқ бу сафар йигит эмас, Судҳа: “йигит менга ёқмади” деди. Ота-она донг қотди.  Лекин улар йигирма бешга кирган қизини энди бировнинг олдига солиб юбора олишмасди.

Кунлар ўтди, ойлар ўтди, аммо Судҳадан садо чиқмади. Эр-хотин яна икки-уч жойдан йигит топди, бироқ Судҳа “тегмайман”, деб туриб олди. Отаси топган охирги куёв ҳолвачи бўлиб, ёши қирқдан ошган бир киши эди.

Ўша куни яна “тасодифан” кўришганларида Судҳа Мўтийга деди:
– Улар бугун менга бир қари ҳолвачини топишибди.
– Хўш? – Мўтий кулиб сўради.
– Мен … рад этдим.
– Чакки қилибсан, бир умр ҳолва еб маза қилардинг.
– Сенинг бошқа гапинг йўқми? – Судҳа муҳаббат тўла кўзлари билан Мўтийга қараб гапирди. Унинг овози титрар эди.
– Мен ҳали сенга уйланганим йўқ-ку, нима гапим бўлсин? – деди Мўтий қизга яқинроқ келиб. Уларнинг нафаслари туташди.

– Нима бўпти? Сен ёнимдасан-ку, — деди қиз шивирлаб.
– Эртага қаерда кўришамиз? – йигит ҳам шивирлади.
– … Қизнинг ҳансираб нафас олгани эшитилар эди.
– Котлада от пойгаси бўляпти, – деди Мўтий.
– От сотиб, от оламанми? – кулди Судҳа.

Мўтий жим бўлиб қолди.
Кейин Судҳанинг шивири эшитилди:
– “Басант” кинотеатрида зўр фильм кетаяпти, чоракам олтида бошланар экан…
– Чиптани мен оламан, – деди Мўтий.
– Йўқ, бу – менинг таклифим, чипта мендан. Сен бошқа куни оласан…

Уларни одамлар кинода, йўлларда тез-тез бирга кўра бошлашди. Судҳанинг кўзлари чақнар эди, ҳатто, қадам ташлашларигача жозибали эди. Эгнидаги кийимларининг матоси асил бўлмаса ҳам бичими зўр эди. Судҳанинг бирон қимматбаҳо тикувчи танлашга қурби етмасди. Шунинг учун ўзи кўйлак тикишни ўрганиб олди. Вақт ўтиб “мана мен” деган тикувчилар ҳам унинг олдида ип эшолмай қолди. Судҳанинг эгнидаги ўзига жуда ярашган либосларни кўриб, офисдаги қизларга жон кирарди.

– Куёвтўра қанақалар ўзи? – Қизлар бири олиб, бири қўйиб саволга тутишарди.
– Сочи қўнғироқ-қўнғироқ, кулганида оғзидан дур сочилади, – дерди Судҳа хотиржамлик билан.
– Маоши қанча экан?
– Бир минг икки юз рупия.
– Бир минг икки юз рупия?! – қизлар қичқириб юборишарди, –Бошлиғимизнинг маоши-ку.

– У ҳам бир фирманинг бошлиғи-да, – Судҳанинг фахру ғурури товушларининг жарангидан ҳам сезилар эди.
– Биз ҳам бир кўрайлик қайлиғингни, кўрсатсанг нима қипти, бир жойи камайиб қолмас…
– Бир куни кўрсатаман…
Биз каби кўп суҳбатлар вақт шамолларига қўшилиб учарди.

Судҳанинг кекса отаси армон билан дунёдан ўтиб кетди. Қиз отасининг измига кирмади. Ахир у энди ёш бола эмасди. Боз устига, уйига икки юз рупиядан олиб келаётганди.

Судҳанинг укалари бирин-кетин уйланди ва ўзлари ҳовли-жой қилиб чиқиб кетишди. Кенжа синглиси Вижай ҳам узатилиб кетди. Тўнғич қизининг уйда ўтириб қолганига куя-куя ойиси Маггҳий ҳам чин дунёга равона бўлди. Судҳа ҳам бир неча ойдан кейин бу уйни тарк этиб, икки хонали хонадонда истиқомат қила бошлади. Судҳа котиба бўлиб олган, институтга ҳам кирган эди. Ўзи-ўзига хон, кўланкаси майдон эди. Аммо у ҳануз Мўтий билан учрашиб турарди.

Мўтий ҳамон сухсурдек йигит бўлиб, барнолигини асло йўқотмаганди. Чаккаларида пайдо бўлган битта-яримта оқ толалар эса унга бошқача савлат бағишларди. Улар бу гал машҳур Япон хиёбонида учрашишди.

Мўтий аста ундан сўради:
– Нега менга турмушга чиқмадинг?
– Ўзинг ёқтирмагандинг-ку, – Судҳа ҳам ўша оҳангда жавоб берди.
Рад этилиш изтироби нималигини фақат аёл қалбигина билади.

Узоқ жимликдан сўнг Мўтий деди:
– Бугун қирқ ёшга тўлдик, менга турмушга чиқмаганингдан пушаймон эмасмисан?
Судҳа жавоб бермади.

Ўша оқшом, ўша тунни Судҳа ҳеч қачон унутмайди, чунки унинг учун тун тўкис эди, иккисининг ҳаёти тўкис эди. Гўё вақт, умр, ой ва орзулар бари бир бўлиб, Судҳа ва Мўтийни ўраб олган эди. Улар оламнинг бахт қобиғида қолиб кетишгандек эди.

Уларга йиллар, кейинги йиллар фақат дийдор эмас, айрилиқ ҳам ҳадя этган эди.

Яна йиллар ўтди… Бу орада Судҳанинг бошлиғи ўзгариб қолди, ўрнига бошқа одам келди. Котиба бўлгани боис у уззу-кун бошлиғининг қош-қовоғига қараб ўтиришга мажбур эди. У бу кишини аввал ҳам қаердадир кўргандек эди, аммо қаерда кўрганини сира эслолмаётганди…

Ойнинг биринчи куни маош тарқатиб бўлингач, ходимлар уй-уйларига тарқалди, янги бошлиқ Судҳага “қол” ишорасини қилди. Сўнг буфетчани очиб, битта стакан билан бир шиша виски чиқарди. Судҳа шартта ўрнидан турди-да чиқиб кета бошлади. Бошлиқ ғоят мулойимлик билан уни тўхтатди:
– Бугун лавозимингни кўтариш учун ҳужжатларингни олиб киришганида билдимки, офисда энг узоқ ишлаб келаётган сен экансан.

Судҳа ҳеч нима демади.
– Исминг Судҳа, шунақами? – деди бошлиқ ғоят босиқлик билан: – Сен Живанрам деганнинг қизи Судҳа эмасмисан?

Судҳа ғоят жиддийлик билан деди:
– Отамнинг исми жилдда ёзилган, мендан сўрашингизга ҳожат не?
– Ўтир-ўтир, – бошлиқ унга яна мулойимлик билан деди. – Сен мени танимадингми?
– Йўқ, – деди Судҳа.
– Отанг билан “Зиндон” маҳалласида турардинглар, шунақами?
– Ҳа.
– Бир куни уйларингга борган эдим, сени кўргандим.
– Қачон?.. Қачон?.. – тоқатсизланди Судҳа.

Кекса бошлиқ Судҳага узоқ тикилди ва аста шундай деди:
– Мен Мўтийман…
Судҳа жим бўлиб қолди.

– Сенга уйланмай катта хато қилдим, сени тушуна олмадим. Бир неча дақиқа ичида нимани ҳам била оларди киши. Мен ёш эдим, ҳусн шайдоси эдим. Нима ҳам дердим, айб ўзимда. Сени таний олмаган шу кўзларимда айбим. Гавҳарни тош деб, отиб юбордим… Мени кечира оласанми? Менга турмушга чиқа оласанми? Ёшим унча катта эмас…

Мўтий сўзлар экан, Судҳа кўзларини катта-катта очиб, унга қараб турарди. Бир кўнгли, энди келдингми, жуда-жуда кеч-ку, дея шартта юзига айтгиси келди. Бироқ Судҳа унга ҳеч нарса айта олмади. Бошини столга қўйиб, ҳўнграб йиғлай бошлади. Мўтий унинг қўлидан тутмоқчи бўлган эди, Судҳа қўлини силтаб ташлади ва хонадан чиқиб кетди. Зинадан пастга тушди.

Мўтийнинг қайта-қайта чақирганига қарамай, у чопиб кўчага чиқди. Ташқари қоронғу эди, бироқ чарақлаб турган чироқлар ёғдусида унинг кўз ёшлари “йилт-йилт” этиб кўринарди. Осаф Али ҳиёбонига боргач, таққа тўхтади. Паркка кириб, биронта дарахт тагида ўтирсаммикан, деб ўйлади. Бироқ энди ҳеч нарсани орқага қайтара олмаслигини сезди.

Ўз вақтида қадрланмаган аёл муҳаббати кейинги изҳори севгини садақадай қабул қилганини, бу ҳолат энди унга саодат эмас, хўрлик келтиришини тушунди.

… Аммо у барибир аёл эди. Аёл эса ҳаёт учун, яшаш учун дунёга келади. Судҳа ёнидаги дарахт шохларига осилиб ўрнидан турди. Фарқидаги синдурни артиб, ўзи бир пайтлар не-не умидларда никоҳ холларини сидириб ташлади. Ҳиёбоннинг қўйган тош деворига уриб-уриб, барча чурийларини¹ “чил-чил” қилди. Бир умр ёлғиз аёл бўлиб қолганига у энди бутунлай ишонганди.

Krishan CHANDAR
AYOL QALBI

Krishan Chandar (23.11.1914 — 7.03.1977) — urdu va hindi tillarida ijod qilgan taniqli adib. U Britaniya mustamlakasi bo’lgan Hindistonning Vazirobod shahrida dunyoga kelgan. Hozirgi kunda bu shahar Pokiston tarkibida. Bolaligi Kashmirda o’tgan Krishan 30-chi yillarning birinchi pallasida Lahordagi nasroniy kollejida tahsil olgan. O’sha yillarda uning adabiyot va yozuvchilikka bo’lgan qiziqishi namoyon bo’ladi. Birinchi hikoyasi «Sudha» 1932 yili jurnalda e’lon qilingan.
Krishan Chandarning ijodiy merosi 20 dan ortiq roman, 30 dan ziyod hikoyalar to’plami, juda ko’p radiop`esalar va kinostsenariydan iborat. Uning satira janridagi romanlari va falsafiy ertaklari juda mashhur.

Sudha chiroyli ham emasdi, xunuk ham. Risoladagi qizlardayin bir qiz edi. Yuzi bug’doyrang, oyoq-qo’llarining terisi tip-tiniq, fe’li biroz kaj bo’lgani bilan juda mehnatkash: ish deganni tindiradi. Ovqatni-ku asal qilib yuboradi, kashta-ro’mol tikishga suyagi yo’q, savodxonlikda ham hech kimdan qolishmaydi. Ammo Xudo uni husndan, boylikdan, so’zamollikdan qisgan. Gap topib na birovning ko’nglini ko’tara olardi, na o’zining. Bolaligidan doim bir o’zi o’ynardi, loydan qo’g’irchoqlar yasardi, ular bilan gaplashardi. Qo’g’irchoqlarni cho’plardan yasalgan so’riga o’tqazardi-da, ularni ovqatlantirardi. To’satdan qizlardan birontasi uning oldiga kelib qolgudek bo’lsa, qo’g’irchoqlar bilan biyron gaplashib o’tirgan Sudhaning nafasi ichiga tushib, jim bo’lib qolardi. Bitta-yarimta sho’xroq o’g’il bola kelib, uning o’yinchoq uychasini buzib tashlagudek bo’lsa, avvaliga ho’ngrab yig’lar edi, birozdan keyin yig’idan to’xtab, boshqa uycha yasashga kirishib ketardi.

Kollejda ham uning o’g’il va qiz bolalardan o’rtoqlari barmoq bilan sanarli edi. Uyatchanligi hali ham qolmagandi, go’yo ota-onasining kambag’alligiga u sababchiday.

Otasi Jivanram mahalla guzaridagi do’konlardan birida o’ttiz yildan beri sotuvchilik qilib kelardi. U qizini kollejda o’qitadigan ahvolda emasdi. Shunday bo’lsa-da, kollejga kiritib qo’ydi. Maqsadi — qizini o’qib, shahar olib beradigan qilish emas, balki, balki shu o’qish bahona bironta tuzukroq yigit topib, turmushga berib yuborish… Kechayu kunduz o’y-xayoli shu: zora, yigitlardan birontasi unga ko’ngil qo’yib qolsa. Biroq qizining ko’rimiz yuzi, qisiq yelkasi, tund nigohlariga qarab ota sho’rlikning ichidan qirindi o’tib ketardi va quldiratib chilim torta boshlardi.

Sudhaga kuyov topildi ham deylik, ammo hamma balo shunda ediki, oilaning orzusidagiday kuyov qalinni katta so’rardi. Bunday qalinni Sudhaning otasi ikki dunyoda ham to’layolmasdi. Xayol surib o’tirib-o’tirib, otaning ko’ngliga bir gap kelib qoldi. Hozirgi vaqtda bir-birini sevib turmush qurish ancha arzonga tushayotganmish. Ana, Malikramning qizi Go’piy – otasi sog’liqni saqlash vazirligida oddiy xizmatchi bo’lib ishlaydi. Qizi esa bir millionerning (kollejda birga o’qishgan) o’g’liga tegib oldi. Ota ko’p qavatli uylardan biri yashagani bilan qizi chet el rusumli yengil mashinada otasinikiga kunda qirq marta kelib-ketadi. Ammo Go’piy bir qultum suv bilan yutib yuborgudek, Sudha-chi? Xuddi onasiga tortgan. Baribir qiziga kuyov topmasa bo’lmaydi!

Sudhaning onasi ikki-uch joyga borib, og’iz soldi, ammo murodi hosil bo’lmadi. Biroq bir gal u astoydil harakat qilgandi, yigit borib qizni ko’rishga rozi bo’ldi. Biroq Sudha unga yoqmadi. Yigitning o’zi ham maqtagulik emasdi, yuzi cho’tir, bo’yi pakana, bu ham yetmaganday, duduqlanib gapirardi. O’zi to’sday qop-qora-yu, momiqday oppoq qizni xohlarmishlar, qaliniga skutr (mototsikl) bo’lsin emish. Skutr u yoqda tursin, oddiy velosiped olishga ham qurbi yetmaydigan otaning yana tarvuzi qo’ltig’idan tushdi…

Biroq badbashara baqaloqning unga uylanishga rozi bo’lmaganidan Sudhaning boshi osmonda edi. Keyin ikki yil ichida ikki yigit uni ko’rgani keldi, ikkalasi ham qizni yoqtirmadi. Ammo ko’rishuvlarning bunday yakun topayotganidan Sudha zarracha xafa emasdi. U tashqaridan og’ir-vazmin ko’rinardi-yu, ammo yuragi olov edi. Uning xayoli olis-olislarda, baland-balandlarda uchib yurardi. O’zini xuddi tor va qorong’i dunyodan abadiy chiqib ketgandek, bamisoli jannatda yurgandek his etardi. Ammo bu hislarini hech kimga oshkor etishni istamasdi. Istaganda ham uning gaplariga kim ham ishonardi? Bekorga kulgi bo’lgani qoladi. Ammo Sudha o’zini zinhor xunuklar qatoriga qo’shmasdi. Xudo unga husn o’rniga o’ziga bino qo’yishdek bir xususiyat ato etgan. Kuyov topilavermaganining bosh sababi ham asli shunda edi. U hech kimni nazar-pisand qilmasdi.

– Qanaqa qiz tuqqansan o’zi?! – turib-turib Jivanram asabiylashib ketardi. – Qachon qarama, og’ziga talqon solib oladi, tishining oqini ham ko’rsatmaydi. Anavi Kapur sohibning qizlarini ko’r, gul-gul ochilib yuradi… Qizlar baxtini ochiq chehrasidan topadi. Buning esa… – Jivanram bor g’azabini xotiniga sochardi.
– Kapur sohib bilan teng bo’lmang, – derdi xotini Magghiy. – U katta amaldor, to’rt yuz rupiya maosh oladi. Qizlari kunda ikki marta kiyim almashtiradi…

Jivanram tilini tishlab, jim bo’lib qoldi. U bir kuni qaysidir do’konda ekspeditor bo’lib ishlaydigan o’rtog’i Tutaramni uchratib qoldi. Jivanram undan so’radi:
– Qizing Bela hali ham kollejda o’qiyaptimi?
– Ha, – javob berdi Tutaram sevinchi ichiga sig’may. – Kelasi qishda uni uzatayapmiz.
– Kuyov topildimi? – so’radi Jivanram.
– Yigitni qizimning o’zi topdi, kollejda bir-birini yoqtirib qolishipti. Badavlat oiladan ekan.
Tutaram ketgach, Jivanramning lunji osilib, qovog’i uyuldi.

Kollejda “bir-birini yoqtirib qolishipti”, – dedi Tutaramning chiyildoq ovoziga taqlid qilib, uning gapini takrorlarkan. – Hammaning qizini kimdir yoqtiradi? Otaning ovozida cheksiz hasrat ohangi bor edi.

Yana ikki yil o’tdi. Sudha endi Osif Ali ko’chasidagi bir firmada kotiba bo’lib ishlardi. U oldingidan ham ko’ra vazminroq, mag’rurroq va ishchanroq bo’lib ketgandi. Tirikchiliklari ham ancha yaxshilandi, chunki Sudha uyga yuz rupiyadan keltirmoqda edi. Ofisdagi ishlarini saranjomlagach, harf terish mashg’ulotiga qatnay boshlagandi. Institutga kirish niyati ham yo’q emasdi.

Jivanram bilan xotini Magghiy endi qizlariga kuyov topilishiga ko’proq umid bog’lashmoqda edi. Ular Sudhaning maoshidan tejab-tergab, skutrga pul yig’a boshlashdi.

Anchadan keyin Jivanram bir yigitning ota-onasiga skutr va’da qilib, quda bo’lishga ko’ndirdi. Qalin puli, to’y sarpolari, yana mahr puli – barcha zarur narsalar kelishib olingach, kuyov bo’lmish Mo’tiy bo’lajak kelinni ko’rgani keldi. Mo’tiyimiz suxsurday yigit edi. Jingalak sochlari o’ziga xo’p yarashgan, kuch yog’ilib turgan qaddi-qomatini ko’rib, har qanday kishining havasi kelardi. U rosa yasan-tusan qilgan Sudha tomonga qarab jilmayib qo’ygan edi, qiz hayajondan titray boshladi. Piyola, uning ostidagi likopcha ham titrardi, qiz katta qiyinchilik bilan yigitning qo’liga uni tutdi.

Mo’tiy choyni ichdi, rahmat aytdi va tavoze bilan xayrlashib, chiqib ketdi. Ertasiga singillaridan bir og’iz so’zni ayttirib yuboribdi: “Qiz yoqmadi”. O’sha kuni tun bo’yi Sudha uxlay olmadi. Bamisoli ajriqda ag’anab chiqdi.

– “Qiz yoqmadi” emish, – Sudhaning onasi Magghiy jahl bilan qozonda kapkirni aylantirib gapirardi. – O’zi-chi, avliyo ekanmi? Yuzlari do’mboq bo’lgani bilan burni naq bir qarich keladi. Singillari-chi? Bittasining ko’zi g’ilay, ikkinchisi margimush yegan sichqonning o’zi. Uchinchi singlisi baqqolning qaqir-quqir to’la eski qopiga o’xshaydi. Qizimning oy desa yuzi, kun desa ko’zi bor, shunday qizni yoqtirmasa, ko’r bo’ladi! – Shu gaplarni ayta-ayta, ona kapkirni tag’in jahl bilan aylantira ketdi, go’yo qozondagi bo’g’irsoq emas, o’sha yigit qovurilayotgandi.

* * *

Bir kuni Sudha ishidan ertaroq chiqdi-da, qarshisidagi hiyobonga yo’l oldi. Borib, bir o’rindiqqa o’tirdi. Hiyobon Dehli darvozasi yonginasida joylashgan bo’lib, mo»jazgina tinch go’shalardan biri edi. Sudha tez-tez bu yerga kelib, sukunat og’ushida xayollariga erk berar, dilidagi g’uborlarni shu tariqa aritar edi. U yolg’izlikdan qo’rqmasdi, yolg’izlik uning doimiy dardkashi edi. U qorong’ilikni pisand qilmasdi. Qorong’ilik uning sirdoshi edi. Bezorilardan xavfsiramasdi. Ular ham Sudhani tanishar, unga yaqin yo’lamasdilar.

– Nega bu yerda yolg’iz o’tiribsan? Tag’in bir o’zing? – birdan erkak ovozi keldi ro’paradan.

Sudha cho’chib ko’zini ochdi. Qarshisida Mo’tiy jilmayib turardi. Ha-ha, bashang kiyingan o’sha Mo’tiy. Sudhaning tomog’iga nimadir tiqilib qolganday, gapirolmasdi.

Mo’tiy uning yoniga kelib o’tirdi-da, asta dedi:
– Rad qilganimdan xafa bo’ldingmi?

Sudha indamadi, ko’zlari yoshlandi.
– Qattiq xafa bo’ldingmi?
Sudha yana indamadi, ko’z yoshlari yuziga dumalab tusha boshladi.

Mo’tiy kostyumi cho’ntagidan ro’molcha chiqardi-da, qizning ko’z yoshlarini arta boshladi.
– Meni nimaga yoqtirmaganligingni izohlab bera olasanmi? Qo’limdan bir gal ovqat yemagan bo’lsang? Ko’nglimda nima gap borligini bilmasang? Xo’p, meni qo’ya tur, laoqal tasavvurimdagi farzandimizning ma’sum chehrasini ko’z oldingga keltirib, yuraging jiz etmadimi? Umr bo’yi oyog’ingni yuvib, ko’ylagingning tugmasini qadab qo’yadigan mana bu qo’llarimni-chi? Bu qo’llarga bir marta bo’lsa-da nazar tashladingmi? Shu qo’llarim bilan senga chiroyli guldor nimcha to’qib bermoqchi bo’lganimni bilsayding! Mo’tiy, mening xandon otib kulganlarimni ko’rmagansan, sochlaringni o’ynamoqda chog’langan barmoqlarim nafisligini his qilmagansan! Shunday ekan, yoqmading deyishga qanday tiling bordi?

Ie… bu gaplarni Sudhaning o’zi gapiryaptimi? Qayoqdan oqib kelyapti bu gaplar uning ko’ngliga? U to’xtovsiz gapirardi va yig’lardi. Yig’i va gap orasida harakatlarini boshqara olmay qoldimi, boshi yigitning yelkasi taraf egildi.

…O’sha kuni Sudha uyga juda kech qaytdi. Oyisining: “Shuncha vaqt qaerlarda qolib ketding?” – deya bergan savoliga: “Ishxonada edim”, – deb qo’ya qoldi. Sudhaning horg’in ko’zlari tubida bir uchqun yiltillar, bu qora bulutlar orasidan chaqnagan chaqmoqni eslatardi.

Oyisi bir nimani anglagandek, eriga ma’noli qarab qo’ydi. Jivanram ham tabassumli nigoh bilan xotiniga qaradi.

…Bir kuni Sudhani ko’rgani onasi bilan yetaklashib bir yigit keldi. Biroq bu safar yigit emas, Sudha: “yigit menga yoqmadi” dedi. Ota-ona dong qotdi. Lekin ular yigirma beshga kirgan qizini endi birovning oldiga solib yubora olishmasdi.

Kunlar o’tdi, oylar o’tdi, ammo Sudhadan sado chiqmadi. Er-xotin yana ikki-uch joydan yigit topdi, biroq Sudha “tegmayman”, deb turib oldi. Otasi topgan oxirgi kuyov holvachi bo’lib, yoshi qirqdan oshgan bir kishi edi.

O’sha kuni yana “tasodifan” ko’rishganlarida Sudha Mo’tiyga dedi:
– Ular bugun menga bir qari holvachini topishibdi.
– Xo’sh? – Mo’tiy kulib so’radi.
– Men … rad etdim.
– Chakki qilibsan, bir umr holva yeb maza qilarding.
– Sening boshqa gaping yo’qmi? – Sudha muhabbat to’la ko’zlari bilan Mo’tiyga qarab gapirdi. Uning ovozi titrar edi.
– Men hali senga uylanganim yo’q-ku, nima gapim bo’lsin? – dedi Mo’tiy qizga yaqinroq kelib. Ularning nafaslari tutashdi.

– Nima bo’pti? Sen yonimdasan-ku, — dedi qiz shivirlab.
– Ertaga qaerda ko’rishamiz? – yigit ham shivirladi.
– … Qizning hansirab nafas olgani eshitilar edi.
– Kotlada ot poygasi bo’lyapti, – dedi Mo’tiy.
– Ot sotib, ot olamanmi? – kuldi Sudha.

Mo’tiy jim bo’lib qoldi.
Keyin Sudhaning shiviri eshitildi:
– “Basant” kinoteatrida zo’r fil`m ketayapti, chorakam oltida boshlanar ekan…
– Chiptani men olaman, – dedi Mo’tiy.
– Yo’q, bu – mening taklifim, chipta mendan. Sen boshqa kuni olasan…

Ularni odamlar kinoda, yo’llarda tez-tez birga ko’ra boshlashdi. Sudhaning ko’zlari chaqnar edi, hatto, qadam tashlashlarigacha jozibali edi. Egnidagi kiyimlarining matosi asil bo’lmasa ham bichimi zo’r edi. Sudhaning biron qimmatbaho tikuvchi tanlashga qurbi yetmasdi. Shuning uchun o’zi ko’ylak tikishni o’rganib oldi. Vaqt o’tib “mana men” degan tikuvchilar ham uning oldida ip esholmay qoldi. Sudhaning egnidagi o’ziga juda yarashgan liboslarni ko’rib, ofisdagi qizlarga jon kirardi.

– Kuyovto’ra qanaqalar o’zi? – Qizlar biri olib, biri qo’yib savolga tutishardi.
– Sochi qo’ng’iroq-qo’ng’iroq, kulganida og’zidan dur sochiladi, – derdi Sudha xotirjamlik bilan.
– Maoshi qancha ekan?
– Bir ming ikki yuz rupiya.
– Bir ming ikki yuz rupiya?! – qizlar qichqirib yuborishardi, –Boshlig’imizning maoshi-ku.

– U ham bir firmaning boshlig’i-da, – Sudhaning faxru g’ururi tovushlarining jarangidan ham sezilar edi.
– Biz ham bir ko’raylik qaylig’ingni, ko’rsatsang nima qipti, bir joyi kamayib qolmas…
– Bir kuni ko’rsataman…
Biz kabi ko’p suhbatlar vaqt shamollariga qo’shilib uchardi.

Sudhaning keksa otasi armon bilan dunyodan o’tib ketdi. Qiz otasining izmiga kirmadi. Axir u endi yosh bola emasdi. Boz ustiga, uyiga ikki yuz rupiyadan olib kelayotgandi.
Sudhaning ukalari birin-ketin uylandi va o’zlari hovli-joy qilib chiqib ketishdi. Kenja singlisi Vijay ham uzatilib ketdi. To’ng’ich qizining uyda o’tirib qolganiga kuya-kuya oyisi Magghiy ham chin dunyoga ravona bo’ldi. Sudha ham bir necha oydan keyin bu uyni tark etib, ikki xonali xonadonda istiqomat qila boshladi. Sudha kotiba bo’lib olgan, institutga ham kirgan edi. O’zi-o’ziga xon, ko’lankasi maydon edi. Ammo u hanuz Mo’tiy bilan uchrashib turardi.

Mo’tiy hamon suxsurdek yigit bo’lib, barnoligini aslo yo’qotmagandi. Chakkalarida paydo bo’lgan bitta-yarimta oq tolalar esa unga boshqacha savlat bag’ishlardi. Ular bu gal mashhur Yapon хiyobonida uchrashishdi.

Mo’tiy asta undan so’radi:
– Nega menga turmushga chiqmading?
– O’zing yoqtirmaganding-ku, – Sudha ham o’sha ohangda javob berdi.
Rad etilish iztirobi nimaligini faqat ayol qalbigina biladi.

Uzoq jimlikdan so’ng Mo’tiy dedi:
– Bugun qirq yoshga to’ldik, menga turmushga chiqmaganingdan pushaymon emasmisan?
Sudha javob bermadi.

O’sha oqshom, o’sha tunni Sudha hech qachon unutmaydi, chunki uning uchun tun to’kis edi, ikkisining hayoti to’kis edi. Go’yo vaqt, umr, oy va orzular bari bir bo’lib, Sudha va Mo’tiyni o’rab olgan edi. Ular olamning baxt qobig’ida qolib ketishgandek edi.

Ularga yillar, keyingi yillar faqat diydor emas, ayriliq ham hadya etgan edi.

Yana yillar o’tdi… Bu orada Sudhaning boshlig’i o’zgarib qoldi, o’rniga boshqa odam keldi. Kotiba bo’lgani bois u uzzu-kun boshlig’ining qosh-qovog’iga qarab o’tirishga majbur edi. U bu kishini avval ham qaerdadir ko’rgandek edi, ammo qaerda ko’rganini sira eslolmayotgandi…

Oyning birinchi kuni maosh tarqatib bo’lingach, xodimlar uy-uylariga tarqaldi, yangi boshliq Sudhaga “qol” ishorasini qildi. So’ng bufetchani ochib, bitta stakan bilan bir shisha viski chiqardi. Sudha shartta o’rnidan turdi-da chiqib keta boshladi. Boshliq g’oyat muloyimlik bilan uni to’xtatdi:
– Bugun lavozimingni ko’tarish uchun hujjatlaringni olib kirishganida bildimki, ofisda eng uzoq ishlab kelayotgan sen ekansan.

Sudha hech nima demadi.
– Isming Sudha, shunaqami? – dedi boshliq g’oyat bosiqlik bilan: – Sen Jivanram deganning qizi Sudha emasmisan?

Sudha g’oyat jiddiylik bilan dedi:
– Otamning ismi jildda yozilgan, mendan so’rashingizga hojat ne?
– O’tir-o’tir, – boshliq unga yana muloyimlik bilan dedi. – Sen meni tanimadingmi?
– Yo’q, – dedi Sudha.
– Otang bilan “Zindon” mahallasida turardinglar, shunaqami?
– Ha.
– Bir kuni uylaringga borgan edim, seni ko’rgandim.
– Qachon?.. Qachon?.. – toqatsizlandi Sudha.

Keksa boshliq Sudhaga uzoq tikildi va asta shunday dedi:
– Men Mo’tiyman…
Sudha jim bo’lib qoldi.

– Senga uylanmay katta xato qildim, seni tushuna olmadim. Bir necha daqiqa ichida nimani ham bila olardi kishi. Men yosh edim, husn shaydosi edim. Nima ham derdim, ayb o’zimda. Seni taniy olmagan shu ko’zlarimda aybim. Gavharni tosh deb, otib yubordim… Meni kechira olasanmi? Menga turmushga chiqa olasanmi? Yoshim uncha katta emas…

Mo’tiy so’zlar ekan, Sudha ko’zlarini katta-katta ochib, unga qarab turardi. Bir ko’ngli, endi keldingmi, juda-juda kech-ku, deya shartta yuziga aytgisi keldi. Biroq Sudha unga hech narsa ayta olmadi. Boshini stolga qo’yib, ho’ngrab yig’lay boshladi. Mo’tiy uning qo’lidan tutmoqchi bo’lgan edi, Sudha qo’lini siltab tashladi va xonadan chiqib ketdi. Zinadan pastga tushdi.

Mo’tiyning qayta-qayta chaqirganiga qaramay, u chopib ko’chaga chiqdi. Tashqari qorong’u edi, biroq charaqlab turgan chiroqlar yog’dusida uning ko’z yoshlari “yilt-yilt” etib ko’rinardi. Osaf Ali hiyoboniga borgach, taqqa to’xtadi. Parkka kirib, bironta daraxt tagida o’tirsammikan, deb o’yladi. Biroq endi hech narsani orqaga qaytara olmasligini sezdi.

O’z vaqtida qadrlanmagan ayol muhabbati keyingi izhori sevgini sadaqaday qabul qilganini, bu holat endi unga saodat emas, xo’rlik keltirishini tushundi.

… Ammo u baribir ayol edi. Ayol esa hayot uchun, yashash uchun dunyoga keladi. Sudha yonidagi daraxt shoxlariga osilib o’rnidan turdi. Farqidagi sindurni artib, o’zi bir paytlar ne-ne umidlarda nikoh xollarini sidirib tashladi. Hiyobonning qo’ygan tosh devoriga urib-urib, barcha churiylarini? “chil-chil” qildi. Bir umr yolg’iz ayol bo’lib qolganiga u endi butunlay ishongandi.