Хуан Бенетнинг ҳикоялари эътирозга ўрин қолдирмайдиган даражада бадиий ўзига хослиги билан китобхон эътиборини жалб этади. Унинг ўтган асрнинг иккинчи ярмида адабиётга кириб келиши мунаққидлар томонидан “неоавангардизмнинг бостириб кириши” сифатида баҳоланган эди.

ТАРЖИМОНДАН

Испан адиби Хуан Бенет (Juan Benet Goitia; 1927-1993) ўз асарларида, хусусан, “Қабр» (1971), “Самуил қаршисидаги Саул” (1980), “Ғира-ширада” (1989) романлари ва ҳикояларида жамиятга танқидий кўз билан қараб, алоҳида олинган шахснинг ундаги ўрнини кўрсатишга уринади.  Ёзувчи асарлари тили, қаламга олинган воқеаларнинг ғайритабиийлиги, фалсафаси, мақсади ҳеч қайси бир ёзувчи асарига ўхшамайди. Мигель Делибес, Камило Хосе Села, Сото Висенте, Гарсиа Павон сингари адиблар бир замонда яшагани билан ижодий йўналишлари, услублари ўртасида катта фарқ бор. Лекин бундай ижодий ранг-баранглик бир-бирига халал бермайди. Аксинча, шу сабабли испан адабиётини турфа хил мевали дарахтлардан ҳосил бўлган боққа менгзаш мумкин.

Умуман олганда, Хуан Бенетнинг ҳикоялари эътирозга ўрин қолдирмайдиган даражада бадиий ўзига хослиги билан китобхон эътиборини жалб этади. Унинг ўтган асрнинг иккинчи ярмида адабиётга кириб келиши мунаққидлар томонидан “неоавангардизмнинг бостириб кириши” сифатида баҳоланган эди. Бир қараганда ёзувчи учун нима ҳикоя қилингани эмас, қандай ҳикоя қилингани муҳимроқдек туюлади. Унинг асарларида қаҳрамонлар, персонажлар тили алоҳида ажралиб турмайди: қаҳрамонлар тили билан муаллиф тили бир хил. Жумлалар узун ва чалкаш, бири-бирига қоришиб кетганлигидан ажратиш қийин оҳанглар, изоҳлар, қўшимча тушунтиришлар, аллақайси китоблардан олинган образли ифодалар узуқ-юлуқ туюлади ва шу туфайли нореалга ўхшайди. Гўё гапираётган одам асосий фикр, мақсадни унутиб қўйгандек, адашиб кетгандек… Ўз ҳолича шунинг тагига етмоқчи бўлади-ю, бироқ ожизлик қилади, қурби етмайди. Хуан Бенет романлари ва ҳикояларида хавотир, сиқилиш ва нималарнидир қўмсаш оҳанглари кучли, буларни у мутлақо адабий тил воситасида ҳосил қилади.

Ўша роман ва ҳикояларда воқеалар гўё икир-чикиригача акс эттирилаётгандек, шу билан бирга улар мужмал ва мавҳум бўлади. Аслида ўқувчи нима бўлганини, нега шундай бўлганини билолмайди ёки шу хусусда аниқ бир фикрга келолмайди ёки турлича хулосалар чиқаради.

Хуан Бенетнинг изланишлари ўтган асрнинг 60-70-йилларида Испания адабиётидаги ўзгаришлар билан боғлиқ.

Мана, Хуан Бенетнинг “Райхенау” ҳикояси. У ёзувчининг ўзига хос услуби, ижод йўли ва диапазонини белгилашга бемалол хизмат қила олади. Ҳикоя қаҳрамонининг қиёфаси ҳам йўқ, биз кўниккан тарздаги “типик»лиги ҳам кўринмайди. Бир одам кечаси йўлдан адашиб ташландиқ карвонсаройда тунаб қолади. Туни билан ваҳима босади, хотиржам ухлолмайди. Ҳар хил товушлар туфайли дилида иштибоҳ, хавотир ва қўрқув уйғонади, бироқ у ўша карвонсарой хўжайинининг уқтирган гапларига қулоқ солмайди, яъни ёрдамга чақирмайди. Ўша пайтда у ёш, серғайрат, келажакка ишонч ва умид билан боқарди. Орадан кўп йиллар ўтади. Ўша кимса яна шундай вазиятга тушади. У энди сармоядор, ёши улуғ, орзулари рўёбга чиққан — лекин юрагида илгариги ғайрат-шижоатдан асар йўқ  —  у қўрқоққа айланган, ўзлигини йўқотган. Ёшликдаги ғурур-шижоати қани, қаерга кетди? Одам иқрор бўлмаса ҳам ўзини ўзи алдаёлмайди. Инсон табиатига хос ножоиз хусусиятлар мардлик, сабр-бардош, жўшқинлиқдан устун келдими, тамом, ҳикоя қаҳрамонининг аҳволига тушиши муқаррар. Ўзи буни сезадими-сезмайдими, фарқи йўқ, турмуш уринишлари, мол-дунёга ҳирс қўйиш оқибатида шу кўйга тушади, ҳаёт учун кураш, оғирчиликларни енгишга юрагида заррача куч топопмайди. Ёзувчининг бизга айтмоқчи бўлган гапи, менимча, шундай.

Хуан БЕНЕТ
РАЙХЕНАУ
Русчадан Олим Отахон таржимаси

Унга бир замонлар у шундай деганди:
— Бирон кориҳол бўлса, мана бу қўнғироқ тугмасини босинг, мен дарҳол етиб келаман.

Буни у доимий равишда битта жумлани такрорлайвериб одатланиб қолган одамдек айтмаганди; тўғри, унинг мижозлари айтарли кўп эмасди, лекин барибир бу билан унинг нима демоқчи бўлганини ўша пайтда у фаҳмламаган эди — қаттиқ толиққан, кўзлари юмилиб-юмилиб, тезроқ ўринга етиб олиш хаёлидаги одамга бу хил гапларнинг таъсир қилиши ҳам амримаҳол эди, ўзи шундоқ ҳам бу нусханинг афт-ангорини кўриб энсаси қотаётган бўлса.

Ярим кечаси у чорраҳада адашиб, юра-юра пировардида, дабдаласи чиққан тоғ йўлига тушиб олди ва чамаси икки соатлардан сўнг, бир замонлар қурилиб, ҳалигача сақланиб қолган биттаю битта темир симёғоч қаққайиб турган текис асфальт йўлга етди, симёғочнинг энг тепасига ўрнатилган кўрсатиш белгилари, бу белгилар остидаги ёзувлар шунчалик ҳам едирилиб кетган эдики, машина чироқларининг ўткир ёғдусида ҳам ўқиб бўлмасди. У йўл харитасини кўздан кечириб ҳам қайси томонга юриш кераклигини  аниқлаёлмай боши қотди ва тусмоллаб кетаверди, ниҳоят, бир неча чақирим юргач, бамисли одамлари қирилиб, ўзи харобага айланган номаълум бир қишлоққа етиб келди. Қишлоққа кираверишдаги кўчанинг икки тарафида хом ғиштдан қурилган ўн-ўн иккитача уйлар кўланкаси аранг кўзга чалинар, симёғочдаги биттаю битта қувватсиз, хира лампочка йўлни ёритолмас, қисқаси, толиққани ва алламаҳал бўлиб қолгани учун “Рехьон — 23 км.” деган белгили ёзув кўрсатган томонга йўл олишдан ўзга илож тополмади. Кўп ҳам юрмади, кескин бурилишдан ўтиб, йўл ёқасидаги пештокида “тунашхона” деб ёзилган пешлавҳа аранг кўринаётган баланд бинони кўриб, ўйлаб ўтирмасдан ўша тарафга бурилди.

Қўнғироқни икки бор чалгандан сўнг чироқ ёнди ва болохона деразаси очилиб, аллақандай кимса худди уйқуси бевақт бузилган одамдек норози оҳангда нима кераклигини сўради, унинг шу ерда тунамоқчи эканини эшитиб рози бўлганига қарамай, авваламбор қўрслик билан машинани уйнинг орқасига қўйишни буюрди. Эшикни ҳадеганда очмай узоқ ҳаяллади ва охири камарини боғлаганча чиқиб келди-да, ичкарига таклиф этди ва ҳужжат ҳам сўрамай, мўъжазгина жавондан 9 рақами зарб этилган темир тўгаракка осилган узун калитни олди.

Енгил-елпи қурилган эски бинонинг ичи зах эди, бир замонлардаги ночор ва диққинафас карвонсаройни эслатувчи ҳовли ниҳоятда ғариб, бефайз кўринар, арзимаган майда-чуйда, лекин зарур нарсалар — шафтоли данагидек лампочка нурсиз, йўлкалар бир аҳволда эди. Ётоқхона бундан ҳам хароб эди: йўлига бўлса-да, бир дона сурат илинмаган яланғоч девор, бир бало сим каравот, ёғоч қути ва юз-қўлни чайишгагина мўлжалланган кичкина чиғаноқдан бошқа бор-йўғи битта фанер стул турарди. Хўжайинга келсак — у шак-шубҳасиз хўжайин эди — у ҳақда нима дейиш мумкин, унинг ўз ишини унчалик хуш кўрмаслиги, фақатгина мўмай даромад кўриш ёки бор сармоясини сақлаб қолиш мақсадидагина шу ишга қўл ургани сезилиб турарди. Хонага киргач, калитни бера туриб, каравот тепасига илиб қўйилган резина нокка ишора қилди:
— Бирон гап бўлса, мана шу орқали қўнғироқ қилинг, дарҳол етиб келаман.

У туйқус шу фақирона кулбада бир амаллаб тунни ўтказиб олсам бўлди деган хаёлда ухлаб қолди, бироқ кўп ўтмай ғарақ-ғарақ терга ботиб уйғониб кетди. Анча вақт ажриққа ағнагандек у ёнбошидан бу ёнбошига ағдарилиб ётди, чойшабдан келаётган ҳид кўнглини беҳузур қилиб сира ухлолмади, ана шунда қулоғига дафъатан аллақандай ғўнғир-ғўнғир овозлар чалинди: девор ортидами, кимсасиз йўлакдами, бўм-бўш ошхона ва тунашхона ходимларининг саранжом-саришта хонасининг орқа тарафидами икки-уч киши шовқин солиб гаплашарди — уларнинг ҳиринглаб кулишлари ва ёқимсиз овозларидан нима ҳақда гаплашаётганларини англаб бўлмасди.

Ухлаб-ухлолмай, кўнгли ғашланиб ўрнидан турди-да, чироқни ёқди, овозлар ўша заҳотиёқ тинди. У менинг хонам деразасидан кўчага тушган ёруғ бақир-чақир қилаётган одамларга огохдантиришдек таъсир қилди, шекилли, деб ўйлади ва энди барибир ухлолмаслигига кўзи етса ҳам енгил тортиб чироқни ўчирди. Бироқ зум ўтмай ғўнғирлаш яна эшитилди, бу сафар янаям яқинроқдан баландроқ янгради; тинимсиз гапираётган одамларнинг гап-сўзларини тушуниб бўлмас, фақатгина бир маромда давом этаётган товушлар ҳавога сингиб кетар, гарчи унинг қулоғига етиб келмаётган бўлса ҳам худди бу гапларнинг бари ўзига тегишлидек туюларди. Йўқ, бу товушлар битта ердан келмаётгани аниқ, ҳатто бунинг қай тарафдан келаётганини ҳам илғаб бўлмасди — бу товушлар бамисли ҳамма томондан: жавонлар  ортидан, қўшни ҳоналардан, кўчадан келаётгандек бўлар, бу ҳам етмагандек кўнглида йиғилиб қолган жирканч сирларини бир-бирига тўкиб солаётган аёлларнинг овози эди, узуқ-юлуқ, мубҳам гап-сўзларни ойдин кеча қўйнида сомеъ кўчага шамоллар учириб чиқар, лекин ялдо кечаси бу шовқиннинг ҳавога сингиб кетишига йўл қўймас, хавотир тўла тун бамисли уларни бир ерга тўплаб ўйин бошламоқчи бўлаётганга ўхшарди.

У яна чироқни ёқди, лекин лампочка лип-лип этиб турди-да, куйдимикан, ўчиб қолди, буни аёллар ўзларини гўё чўчитиб юборган нур устидан ғалаба қозонганликларининг аломати, деб қабул қилишдими, қувноқ оҳангда яна гапларини давом эттирдилар, бу ўзларига ҳеч ким халал беролмаслиги муқаррарлигини ҳис қилган одамларнинг тантанасини эслатарди.

У қора терга ботганча ўрнидан турди, хона хийлагина салқин эди, ноилож у яна ўрнига кириб ётди ва бошини буркаб олди… ажабо, гўё овозлар яқингинадан, шундоққина ёнгинасидан, ҳатто чойшаб қатларидан эшитилаётгандек бўлди. У апил-тапил чойшаб остидан бошини чиқарди-да, тепасида осилиб турган нок шаклидаги резина қўнғироқни қўлига олди, лекин босмади, сўхтаси совуқ меҳмонхона хўжайинининг гердайган авзойини эслаб, журъат қилолмади. У нима қиларини билмай бир неча дақика жим ётди, сўнг қандайдир жазава ичида резина нокка тилини теккизди, чидаб бўлмас даражада кучайиб, тобора баландлашиб бораётган овозлар таъсирида гангиб ўзини қўярга жой тополмай, асаблари қақшаб, дам туриб-дам яна ётиб олганча нега ва нима учун бундай аҳволга тушаётганини англаёлмай ўпкаси тўлиб йиғлагиси келаётганини ҳис қилди, бу ҳолат исканжасидан тонгга қадар қутулолмади, эрталаб қутулдим, деганда совуқ  тер босиб, ҳаво етмай, ҳолсиз ётарди: манглайини каравотнинг муздек темир панжарасига босиб, бақрайганча электр қўнғироқнинг симини ушлаб ётар экан, кўнгилсиз тунни бошидан кечириб, бардош бера олгани учун ич-ичидан ғурурланди ва ҳатто ҳеч кимни ёрдамга чақирмагани учун ўзидан фахрланди.

Эртасига эрталаб бир кеча тунаганининг ҳақини тўлар экан — айтишга ҳам арзимайдиган — меҳмонхона хўжайинига тунги можаро ҳақида чурқ этиб оғиз очмади; эҳтимол, ўша пайтлари минг хил қийинчиликлар исканжасидан қутулолмай эзилиб юрганига қарамай ўзига бўлган ишончни йўқотмаган эканми, меҳмонхона эгасининг энсаси қотиб ҳамда нигоҳларида зуҳур этган таҳқирона ифодани англаган ва бирон муаммо туғилиб қолса, тортинмай чақираверинг, деган иддаони сезмаганга олганди — ҳолбуки, қўнғироқ тугмасини шундай босса кифоя эди, зеро, меҳмонхона хўжайини пичинг қилмаган ва огоҳлантирмаган, балки шунчаки эслатиб қўйган эди — бу ёғи ўзингиздан қолар гап йўқ — зеро, хизматчилик шундай дейишни такозо этарди; у бекорга кўнғироқ қилиб безовта қилишнинг ҳожати йўқ, демоқчи экан; кечаги кўргилик таклиф этилган хизматдан воз кечиб такаббурлик қилгани учун юборилган жазо, қолаверса, кейинги сафар шундай вазиятларда ўйлаб бирон қарорга келиши учун сабоқ эди, аслида, ҳолбуки, бундан қутулиш жуда осон эди — бунинг учун қўнғироқ тугмасини босса, бас, бу хусусда меҳмонхонага кириб келганидаёк уни огоҳлантиришган эди-ю…

Бу воқеа бир замонлар рўй берган, ўшанда у ўта оғир, машаққатли ва уни ёлғиз яшашга мажбур этадиган касб — ўша пайтларда у ерларда турмуш учун унчалик зарур бўлмаган маҳсулотларни сотиш билан шуғулланар эди. Аммо ўзининг ғайрати, ташаббускорлиги ва тиришқоклиги сабабли кўпам ўтмай ҳеч кимга боғлиқ бўлмаган, мухтор мавқеига эришиб фаровон ҳаёт кечира бошлаган, чет эл маҳсулотларини сота бошлагач эса бориб турган сармоядор тижоратчига ҳамда ҳар йили бир марта узоқ даволаниш учун ҳавоси мусаффо, шифобахш масканларга бориб дам олишга мажбур кашандага айланган эди. Мўъжазгина юк ташувчи машинага одамлар учун керак-нокераклиги номаълум нарсаларни ортиб, қишлоқма-қишлоқ юрганида кунлардан бир кун ярим тунда йўл устидаги меҳмонхонага бориб қолган даврга ҳам анча йиллар бўлди. Агар, мабодо ўша тунги можарони унутмаган бўлса, у ҳолда, уни ўша қийналиб юрган маҳаллардаги энг кўнгилсиз, машъум вокеалардан бири, деб ҳисоблаган бўларди. Башарти эсидан чиқмаган бўлса, эҳтимол, ҳозирги некбин ҳаётининг ёки бугунги маъмур турмушининг муқаррар дебочаси, деб таърифлаган бўлур эди.

У яна уйғониб кетди: томоғи ачишиб нафас олишга қийналди, бир пайтлардагидек қоронғи тун ўз табиатини — ҳукмини намойиш эта бошлади, фақат бу сафар атрофида бутунлай ўзгача манзара намоён эди. Бу сафар — Констанц кўли ёкасида — ғўнғир-ғўнғир товушларга тўла туннинг кумуш либоси товланар, бамисли бу овозлар сокин ва пурвиқор карағайларнинг шовқини, жўка дарахти билан шумтолларнинг оҳиста шитирлашлари, теракларнинг шовиллаши — улар баайни одоб юзасидан қарсак чалаётгандек бўларди бу ақл бовар қилмас сирли эврилишлар ила тунни бедор ҳамда вақтичоғлик билан ўтказмоқчи бўлаётган алланечук ғойибона ҳилқатнинг қовушмаган, маънисиз ўйинлари инсон акл-идрокига таъсир этмас эди. Шамол янги ўйинларни кутиб эсишдан, япроқлар қарсак чалишдан тўхтаганда аллақайдан — соҳил ёқалаб қад ростлаган сон-саноқсиз дарахтлар ортидан қиз-жувонларнинг баланд асабий ва инжиқ кулгилари янграб коларди.

У деразани ёпди, ёпди-ю ўша замоно хонага қаердандир ёши ўтинқираган аёлларнинг ғўнғир-ғўнғири, тийиқсиз кулгилари ёпирилди — буларнинг бари гўё унга имо-ишора килаётгандек, унинг эътиборини жалб этиш учунгина хонани эгаллай бошлагандек туюларди, бу товушлар сурбетларча беписанд ёпирилар, ҳатто чироқни ёқиб, меҳмонхона ходимларини чақирганда ҳам бу ҳол хонани тарк этмайдиганга ўхшарди.

Бирдан у бир пайтлардагидек журъати етмаётганини пайқаб колди ва бир замонлар худди шундай вазиятга тушиб колганини эслади-ю, Рехьон билан Констанц кўли яқинидаги Райхенау йўлларида адашиб-улоқиб юрган кезларда унинг ўзини доимий равишда кузатиб, кўздан қочирмай, ортидан изма-из юрганларини (буни у унга имо-ишора қилиб кўйганди) англаб етди; ҳолбуки, улар хайрлашаётган лаҳзаларда, ўша онларданоқ ва ҳатто кейинчалик, то шу кунга қадар ҳам у ўзини тинмай таъқиб этиб келаётганди, зотан, ўша тонгда меҳмонхонадан чиқиб кетаётгандаёқ у энди бошка шароитда худди илгаригидек ўзига ўшандагидек ишонч билан юрмаслиги, таслим бўлажаги, ёрдам зарур бўлиб қолса, ёрдам кўнғироғининг манфур тугмасини муқаррар босажагига ишонч ҳосил қилганди. У илкис йўлакка солинган поёндоздан юриб келаётган қадам товушларини эшитди, эшитмоқ тугул бу кимнинг қадам товушлари эканини таниди ва бир пайтлар ёрдам керак бўлиб қолса ҳеч иккиланмасдан кўнғироқ тугмасини босиш лозимлигини норози оҳангда таъкидлаган ўша, энди… Зеро, у ўзи жорий этган ўйин қоидаларини сариқ чақага олишмагани учун, менсимай, йиллар давомида шаънига нолойиқ ишлар қилавериб, аламзада қилиб қўйишгани учун интиқом онлари келганидан мағрурона қадам соҳибига эшикни очиш қийин эмаслигини фаҳмлади. У ўрнидан турмади. Ёстиқдан хиёл бош кўтариб, орқаси билан деворга суянган кўйи нари сурила бошлади ва эшик лўкидонини ишонч билан очган қўли, сўнг бамисли ганч ва елимшакдан ясалганга ўхшаш қадди-қомати орқали унинг ўша эканлигига ич-ичида иқрор бўлди.

TARJIMONDAN

Ispan adibi Xuan Benet (Juan Benet Goitia; 1927-1993) o’z asarlarida, xususan, “Qabr» (1971), “Samuil qarshisidagi Saul” (1980), “G’ira-shirada” (1989) romanlari va hikoyalarida jamiyatga tanqidiy ko’z bilan qarab, alohida olingan shaxsning undagi o’rnini ko’rsatishga urinadi. Yozuvchi asarlari tili, qalamga olingan voqealarning g’ayritabiiyligi, falsafasi, maqsadi hech qaysi bir yozuvchi asariga o’xshamaydi. Migel` Delibes, Kamilo Xose Sela, Soto Visente, Garsia Pavon singari adiblar bir zamonda yashagani bilan ijodiy yo’nalishlari, uslublari o’rtasida katta farq bor. Lekin bunday ijodiy rang-baranglik bir-biriga xalal bermaydi. Aksincha, shu sababli ispan adabiyotini turfa xil mevali daraxtlardan hosil bo’lgan boqqa mengzash mumkin.

Umuman olganda, Xuan Benetning hikoyalari e’tirozga o’rin qoldirmaydigan darajada badiiy o’ziga xosligi bilan kitobxon e’tiborini jalb etadi. Uning o’tgan asrning ikkinchi yarmida adabiyotga kirib kelishi munaqqidlar tomonidan “neoavangardizmning bostirib kirishi” sifatida baholangan edi. Bir qaraganda yozuvchi uchun nima hikoya qilingani emas, qanday hikoya qilingani muhimroqdek tuyuladi. Uning asarlarida qahramonlar, personajlar tili alohida ajralib turmaydi: qahramonlar tili bilan muallif tili bir xil. Jumlalar uzun va chalkash, biri-biriga qorishib ketganligidan ajratish qiyin ohanglar, izohlar, qo’shimcha tushuntirishlar, allaqaysi kitoblardan olingan obrazli ifodalar uzuq-yuluq tuyuladi va shu tufayli norealga o’xshaydi. Go’yo gapirayotgan odam asosiy fikr, maqsadni unutib qo’ygandek, adashib ketgandek… O’z holicha shuning tagiga yetmoqchi bo’ladi-yu, biroq ojizlik qiladi, qurbi yetmaydi. Xuan Benet romanlari va hikoyalarida xavotir, siqilish va nimalarnidir qo’msash ohanglari kuchli, bularni u mutlaqo adabiy til vositasida hosil qiladi.

O’sha roman va hikoyalarda voqealar go’yo ikir-chikirigacha aks ettirilayotgandek, shu bilan birga ular mujmal va mavhum bo’ladi. Aslida o’quvchi nima bo’lganini, nega shunday bo’lganini bilolmaydi yoki shu xususda aniq bir fikrga kelolmaydi yoki turlicha xulosalar chiqaradi.

Xuan Benetning izlanishlari o’tgan asrning 60-70-yillarida Ispaniya adabiyotidagi o’zgarishlar bilan bog’liq.

Mana, Xuan Benetning “Rayxenau” hikoyasi. U yozuvchining o’ziga xos uslubi, ijod yo’li va diapazonini belgilashga bemalol xizmat qila oladi. Hikoya qahramonining qiyofasi ham yo’q, biz ko’nikkan tarzdagi “tipik»ligi ham ko’rinmaydi. Bir odam kechasi yo’ldan adashib tashlandiq karvonsaroyda tunab qoladi. Tuni bilan vahima bosadi, xotirjam uxlolmaydi. Har xil tovushlar tufayli dilida ishtiboh, xavotir va qo’rquv uyg’onadi, biroq u o’sha karvonsaroy xo’jayinining uqtirgan gaplariga quloq solmaydi, ya’ni yordamga chaqirmaydi. O’sha paytda u yosh, serg’ayrat, kelajakka ishonch va umid bilan boqardi. Oradan ko’p yillar o’tadi. O’sha kimsa yana shunday vaziyatga tushadi. U endi sarmoyador, yoshi ulug’, orzulari ro’yobga chiqqan — lekin yuragida ilgarigi g’ayrat-shijoatdan asar yo’q — u qo’rqoqqa aylangan, o’zligini yo’qotgan. Yoshlikdagi g’urur-shijoati qani, qaerga ketdi? Odam iqror bo’lmasa ham o’zini o’zi aldayolmaydi. Inson tabiatiga xos nojoiz xususiyatlar mardlik, sabr-bardosh, jo’shqinliqdan ustun keldimi, tamom, hikoya qahramonining ahvoliga tushishi muqarrar. O’zi buni sezadimi-sezmaydimi, farqi yo’q, turmush urinishlari, mol-dunyoga hirs qo’yish oqibatida shu ko’yga tushadi, hayot uchun kurash, og’irchiliklarni yengishga yuragida zarracha kuch topopmaydi. Yozuvchining bizga aytmoqchi bo’lgan gapi, menimcha, shunday.

Xuan BENET
RAYXENAU
Ruschadan Olim Otaxon tarjimasi

Unga bir zamonlar u shunday degandi:
— Biron korihol bo’lsa, mana bu qo’ng’iroq tugmasini bosing, men darhol yetib kelaman.

Buni u doimiy ravishda bitta jumlani takrorlayverib odatlanib qolgan odamdek aytmagandi; to’g’ri, uning mijozlari aytarli ko’p emasdi, lekin baribir bu bilan uning nima demoqchi bo’lganini o’sha paytda u fahmlamagan edi — qattiq toliqqan, ko’zlari yumilib-yumilib, tezroq o’ringa yetib olish xayolidagi odamga bu xil gaplarning ta’sir qilishi ham amrimahol edi, o’zi shundoq ham bu nusxaning aft-angorini ko’rib ensasi qotayotgan bo’lsa.

Yarim kechasi u chorrahada adashib, yura-yura pirovardida, dabdalasi chiqqan tog’ yo’liga tushib oldi va chamasi ikki soatlardan so’ng, bir zamonlar qurilib, haligacha saqlanib qolgan bittayu bitta temir simyog’och qaqqayib turgan tekis asfal`t yo’lga yetdi, simyog’ochning eng tepasiga o’rnatilgan ko’rsatish belgilari, bu belgilar ostidagi yozuvlar shunchalik ham yedirilib ketgan ediki, mashina chiroqlarining o’tkir yog’dusida ham o’qib bo’lmasdi. U yo’l xaritasini ko’zdan kechirib ham qaysi tomonga yurish kerakligini aniqlayolmay boshi qotdi va tusmollab ketaverdi, nihoyat, bir necha chaqirim yurgach, bamisli odamlari qirilib, o’zi xarobaga aylangan noma’lum bir qishloqqa yetib keldi. Qishloqqa kiraverishdagi ko’chaning ikki tarafida xom g’ishtdan qurilgan o’n-o’n ikkitacha uylar ko’lankasi arang ko’zga chalinar, simyog’ochdagi bittayu bitta quvvatsiz, xira lampochka yo’lni yoritolmas, qisqasi, toliqqani va allamahal bo’lib qolgani uchun “Rex`on — 23 km.” degan belgili yozuv ko’rsatgan tomonga yo’l olishdan o’zga iloj topolmadi. Ko’p ham yurmadi, keskin burilishdan o’tib, yo’l yoqasidagi peshtokida “tunashxona” deb yozilgan peshlavha arang ko’rinayotgan baland binoni ko’rib, o’ylab o’tirmasdan o’sha tarafga burildi.

Qo’ng’iroqni ikki bor chalgandan so’ng chiroq yondi va boloxona derazasi ochilib, allaqanday kimsa xuddi uyqusi bevaqt buzilgan odamdek norozi ohangda nima kerakligini so’radi, uning shu yerda tunamoqchi ekanini eshitib rozi bo’lganiga qaramay, avvalambor qo’rslik bilan mashinani uyning orqasiga qo’yishni buyurdi. Eshikni hadeganda ochmay uzoq hayalladi va oxiri kamarini bog’lagancha chiqib keldi-da, ichkariga taklif etdi va hujjat ham so’ramay, mo»jazgina javondan 9 raqami zarb etilgan temir to’garakka osilgan uzun kalitni oldi.

Yengil-yelpi qurilgan eski binoning ichi zax edi, bir zamonlardagi nochor va diqqinafas karvonsaroyni eslatuvchi hovli nihoyatda g’arib, befayz ko’rinar, arzimagan mayda-chuyda, lekin zarur narsalar — shaftoli danagidek lampochka nursiz, yo’lkalar bir ahvolda edi. Yotoqxona bundan ham xarob edi: yo’liga bo’lsa-da, bir dona surat ilinmagan yalang’och devor, bir balo sim karavot, yog’och quti va yuz-qo’lni chayishgagina mo’ljallangan kichkina chig’anoqdan boshqa bor-yo’g’i bitta faner stul turardi. Xo’jayinga kelsak — u shak-shubhasiz xo’jayin edi — u haqda nima deyish mumkin, uning o’z ishini unchalik xush ko’rmasligi, faqatgina mo’may daromad ko’rish yoki bor sarmoyasini saqlab qolish maqsadidagina shu ishga qo’l urgani sezilib turardi. Xonaga kirgach, kalitni bera turib, karavot tepasiga ilib qo’yilgan rezina nokka ishora qildi:
— Biron gap bo’lsa, mana shu orqali qo’ng’iroq qiling, darhol yetib kelaman.

U tuyqus shu faqirona kulbada bir amallab tunni o’tkazib olsam bo’ldi degan xayolda uxlab qoldi, biroq ko’p o’tmay g’araq-g’araq terga botib uyg’onib ketdi. Ancha vaqt ajriqqa ag’nagandek u yonboshidan bu yonboshiga ag’darilib yotdi, choyshabdan kelayotgan hid ko’nglini behuzur qilib sira uxlolmadi, ana shunda qulog’iga daf’atan allaqanday g’o’ng’ir-g’o’ng’ir ovozlar chalindi: devor ortidami, kimsasiz yo’lakdami, bo’m-bo’sh oshxona va tunashxona xodimlarining saranjom-sarishta xonasining orqa tarafidami ikki-uch kishi shovqin solib gaplashardi — ularning hiringlab kulishlari va yoqimsiz ovozlaridan nima haqda gaplashayotganlarini anglab bo’lmasdi.

Uxlab-uxlolmay, ko’ngli g’ashlanib o’rnidan turdi-da, chiroqni yoqdi, ovozlar o’sha zahotiyoq tindi. U mening xonam derazasidan ko’chaga tushgan yorug’ baqir-chaqir qilayotgan odamlarga ogoxdantirishdek ta’sir qildi, shekilli, deb o’yladi va endi baribir uxlolmasligiga ko’zi yetsa ham yengil tortib chiroqni o’chirdi. Biroq zum o’tmay g’o’ng’irlash yana eshitildi, bu safar yanayam yaqinroqdan balandroq yangradi; tinimsiz gapirayotgan odamlarning gap-so’zlarini tushunib bo’lmas, faqatgina bir maromda davom etayotgan tovushlar havoga singib ketar, garchi uning qulog’iga yetib kelmayotgan bo’lsa ham xuddi bu gaplarning bari o’ziga tegishlidek tuyulardi. Yo’q, bu tovushlar bitta yerdan kelmayotgani aniq, hatto buning qay tarafdan kelayotganini ham ilg’ab bo’lmasdi — bu tovushlar bamisli hamma tomondan: javonlar ortidan, qo’shni honalardan, ko’chadan kelayotgandek bo’lar, bu ham
yetmagandek ko’nglida yig’ilib qolgan jirkanch sirlarini bir-biriga to’kib solayotgan ayollarning ovozi edi, uzuq-yuluq, mubham gap-so’zlarni oydin kecha qo’ynida some’ ko’chaga shamollar uchirib chiqar, lekin yaldo kechasi bu shovqinning havoga singib ketishiga yo’l qo’ymas, xavotir to’la tun bamisli ularni bir yerga to’plab o’yin boshlamoqchi bo’layotganga o’xshardi.

U yana chiroqni yoqdi, lekin lampochka lip-lip etib turdi-da, kuydimikan, o’chib qoldi, buni ayollar o’zlarini go’yo cho’chitib yuborgan nur ustidan g’alaba qozonganliklarining alomati, deb qabul qilishdimi, quvnoq ohangda yana gaplarini davom ettirdilar, bu o’zlariga hech kim xalal berolmasligi muqarrarligini his qilgan odamlarning tantanasini eslatardi.

U qora terga botgancha o’rnidan turdi, xona xiylagina salqin edi, noiloj u yana o’rniga kirib yotdi va boshini burkab oldi… ajabo, go’yo ovozlar yaqinginadan, shundoqqina yonginasidan, hatto choyshab qatlaridan eshitilayotgandek bo’ldi. U apil-tapil choyshab ostidan boshini chiqardi-da, tepasida osilib turgan nok shaklidagi rezina qo’ng’iroqni qo’liga oldi, lekin bosmadi, so’xtasi sovuq mehmonxona xo’jayinining gerdaygan avzoyini eslab, jur’at qilolmadi. U nima qilarini bilmay bir necha daqika jim yotdi, so’ng qandaydir jazava ichida rezina nokka tilini tekkizdi, chidab bo’lmas darajada kuchayib, tobora balandlashib borayotgan ovozlar ta’sirida gangib o’zini qo’yarga joy topolmay, asablari qaqshab, dam turib-dam yana yotib olgancha nega va nima uchun bunday ahvolga tushayotganini anglayolmay o’pkasi to’lib yig’lagisi kelayotganini his qildi, bu holat iskanjasidan tongga qadar qutulolmadi, ertalab qutuldim, deganda sovuq ter bosib, havo yetmay, holsiz yotardi: manglayini karavotning muzdek temir panjarasiga bosib, baqraygancha elektr qo’ng’iroqning simini ushlab yotar ekan, ko’ngilsiz tunni boshidan kechirib, bardosh bera olgani uchun ich-ichidan g’ururlandi va hatto hech kimni yordamga chaqirmagani uchun o’zidan faxrlandi.

Ertasiga ertalab bir kecha tunaganining haqini to’lar ekan — aytishga ham arzimaydigan — mehmonxona xo’jayiniga tungi mojaro haqida churq etib og’iz ochmadi; ehtimol, o’sha paytlari ming xil qiyinchiliklar iskanjasidan qutulolmay ezilib yurganiga qaramay o’ziga bo’lgan ishonchni yo’qotmagan ekanmi, mehmonxona egasining ensasi qotib hamda nigohlarida zuhur etgan tahqirona ifodani anglagan va biron muammo tug’ilib qolsa, tortinmay chaqiravering, degan iddaoni sezmaganga olgandi — holbuki, qo’ng’iroq tugmasini shunday bossa kifoya edi, zero, mehmonxona xo’jayini piching qilmagan va ogohlantirmagan, balki shunchaki eslatib qo’ygan edi — bu yog’i o’zingizdan qolar gap yo’q — zero, xizmatchilik shunday deyishni takozo etardi; u bekorga ko’ng’iroq qilib bezovta qilishning hojati yo’q, demoqchi ekan; kechagi ko’rgilik taklif etilgan xizmatdan voz kechib takabburlik qilgani uchun yuborilgan jazo, qolaversa, keyingi safar shunday vaziyatlarda o’ylab biron qarorga kelishi uchun saboq edi, aslida, holbuki, bundan qutulish juda oson edi — buning uchun qo’ng’iroq tugmasini bossa, bas, bu xususda mehmonxonaga kirib kelganidayok uni ogohlantirishgan edi-yu…

Bu voqea bir zamonlar ro’y bergan, o’shanda u o’ta og’ir, mashaqqatli va uni yolg’iz yashashga majbur etadigan kasb — o’sha paytlarda u yerlarda turmush uchun unchalik zarur bo’lmagan mahsulotlarni sotish bilan shug’ullanar edi. Ammo o’zining g’ayrati, tashabbuskorligi va tirishqokligi sababli ko’pam o’tmay hech kimga bog’liq bo’lmagan, muxtor mavqeiga erishib farovon hayot kechira boshlagan, chet el mahsulotlarini sota boshlagach esa borib turgan sarmoyador tijoratchiga hamda har yili bir marta uzoq davolanish uchun havosi musaffo, shifobaxsh maskanlarga borib dam olishga majbur kashandaga aylangan edi. Mo»jazgina yuk tashuvchi mashinaga odamlar uchun kerak-nokerakligi noma’lum narsalarni ortib, qishloqma-qishloq yurganida kunlardan bir kun yarim tunda yo’l ustidagi mehmonxonaga borib qolgan davrga ham ancha yillar bo’ldi. Agar, mabodo o’sha tungi mojaroni unutmagan bo’lsa, u holda, uni o’sha qiynalib yurgan mahallardagi eng ko’ngilsiz, mash’um vokealardan biri, deb hisoblagan bo’lardi. Basharti esidan chiqmagan bo’lsa, ehtimol, hozirgi nekbin hayotining yoki bugungi ma’mur turmushining muqarrar debochasi, deb ta’riflagan bo’lur edi.

U yana uyg’onib ketdi: tomog’i achishib nafas olishga qiynaldi, bir paytlardagidek qorong’i tun o’z tabiatini — hukmini namoyish eta boshladi, faqat bu safar atrofida butunlay o’zgacha manzara namoyon edi. Bu safar — Konstants ko’li yokasida — g’o’ng’ir-g’o’ng’ir tovushlarga to’la tunning kumush libosi tovlanar, bamisli bu ovozlar sokin va purviqor karag’aylarning shovqini, jo’ka daraxti bilan shumtollarning ohista shitirlashlari, teraklarning shovillashi — ular baayni odob yuzasidan qarsak chalayotgandek bo’lardi bu aql bovar qilmas sirli evrilishlar ila tunni bedor hamda vaqtichog’lik bilan o’tkazmoqchi bo’layotgan allanechuk g’oyibona hilqatning qovushmagan, ma’nisiz o’yinlari inson akl-idrokiga ta’sir etmas edi. Shamol yangi o’yinlarni kutib esishdan, yaproqlar qarsak chalishdan to’xtaganda allaqaydan — sohil yoqalab qad rostlagan son-sanoqsiz daraxtlar ortidan qiz-juvonlarning baland asabiy va injiq kulgilari yangrab kolardi.

U derazani yopdi, yopdi-yu o’sha zamono xonaga qaerdandir yoshi o’tinqiragan ayollarning g’o’ng’ir-g’o’ng’iri, tiyiqsiz kulgilari yopirildi — bularning bari go’yo unga imo-ishora kilayotgandek, uning e’tiborini jalb etish uchungina xonani egallay boshlagandek tuyulardi, bu tovushlar surbetlarcha bepisand yopirilar, hatto chiroqni yoqib, mehmonxona xodimlarini chaqirganda ham bu hol xonani tark etmaydiganga o’xshardi.

Birdan u bir paytlardagidek jur’ati yetmayotganini payqab koldi va bir zamonlar xuddi shunday vaziyatga tushib kolganini esladi-yu, Rex`on bilan Konstants ko’li yaqinidagi Rayxenau yo’llarida adashib-uloqib yurgan kezlarda uning o’zini doimiy ravishda kuzatib, ko’zdan qochirmay, ortidan izma-iz yurganlarini (buni u unga imo-ishora qilib ko’ygandi) anglab yetdi; holbuki, ular xayrlashayotgan lahzalarda, o’sha onlardanoq va hatto keyinchalik, to shu kunga qadar ham u o’zini tinmay ta’qib etib kelayotgandi, zotan, o’sha tongda mehmonxonadan chiqib ketayotgandayoq u endi boshka sharoitda xuddi ilgarigidek o’ziga o’shandagidek ishonch bilan yurmasligi, taslim bo’lajagi, yordam zarur bo’lib qolsa, yordam ko’ng’irog’ining manfur tugmasini muqarrar bosajagiga ishonch hosil qilgandi. U ilkis yo’lakka solingan poyondozdan yurib kelayotgan qadam tovushlarini eshitdi, eshitmoq tugul bu kimning qadam tovushlari ekanini tanidi va bir paytlar yordam kerak bo’lib qolsa hech ikkilanmasdan ko’ng’iroq tugmasini bosish lozimligini norozi ohangda ta’kidlagan o’sha, endi… Zero, u o’zi joriy etgan o’yin qoidalarini sariq chaqaga olishmagani uchun, mensimay, yillar davomida sha’niga noloyiq ishlar qilaverib, alamzada qilib qo’yishgani uchun intiqom onlari kelganidan mag’rurona qadam sohibiga eshikni ochish qiyin emasligini fahmladi. U o’rnidan turmadi. Yostiqdan xiyol bosh ko’tarib, orqasi bilan devorga suyangan ko’yi nari surila boshladi va eshik lo’kidonini ishonch bilan ochgan qo’li, so’ng bamisli ganch va yelimshakdan yasalganga o’xshash qaddi-qomati orqali uning o’sha ekanligiga ich-ichida iqror bo’ldi.