УЛУҒ ЁЗУВЧИНИНГ ҲАЙРАТИ
Маъсума Аҳмедова
ХХ аср адабиётини буюк ёзувчилар асарлари безаб турибди. Бу асрнинг ана шундай забардаст адибларидан бири аргентиналик Хулио Кортасар эди. У ХХ аср ҳикоячилигини баланд чўққиларга кўтарган машҳур ёзувчилар Хорхе Луис Борхес, Эдгар По, Орасио Кирога анъаналарини давом эттирган ҳолда, замонавий ҳикоя жанрини бойитди. Адибнинг “Иблис сўлаги”,“Истило қилинган уй”,“Бошқа бир осмон”, “Даҳшатли тушлар” каби ҳикоялари аллақачон жаҳон ҳикоячилик мактабининг мумтоз намуналарига айланди. Хулио Кортасар насрнинг нафақат ҳикоя, балки роман, қисса жанрларида ҳам баракали ижод қилди.
Ваҳоланки, гап ХХ аср адабиёти ҳақида кетар экан, биз беихтиёр у билан узвий алоқадорликда ривожланган санъатнанг яна бир тури – театр ва кино санъати ҳақида тўхталамиз.
Гленда Жексон ўтган асрда худди Хулио Кортасар каби театр ва кино санъати оламида довруқ қозонган. Гленда Жексон кино ва театр саҳнасида ўйнаган роллари билан санъатда ёрқин из қолдиради. Англиялик машҳур актриса ва кейинчалик сиёсатчи бўлган Гленда Жексон ўтган асрнинг 60-80- йиллар санъатида бетакрор роллари билан ажойиб, моҳир ва буюк актриса сифатида ўз ўрнини мустаҳкам эгаллайди. Актриса театр ва кинода жиддий ролларни, жумладан, иродали, кучли аёллар образларини қиёмига етказиб ўйнайди. Ижодкорнинг ёрқин истеъдоди қатор танловларда ғалаба қозониб, эътироф этилади. Дарҳақиқат, Гленда Жексон ХХ асрнинг бетакрор ва ёрқин санъат усталаридан бири эди. 1969 йилда актриса ёзувчи Дэвид Герберт Лоуренснинг “Севилган аёллар” романи асосида кинорежиссёр Кен Рассел ишлаган фильмида бош ролни ижро этади. Унинг ижроси Америка киноакадемиясининг “Оскар” мукофотига сазовор бўлади. Орадан уч йил ўтгач, Гленда Жексон яна “Мўътабар хонадонлардаги сингари” фильмида ўйнаган роли учун яна “Оскар” мукофотини олади. Актрисанинг энг ёрқин, санъат оламида катта довруқ солган ролларидан бири –“Мусиқий ошиқлар” фильмидаги композитор П.И.Чайковскийнинг телба хотини Антонина Милюкова образи эди. Албатта, бир ижодкор, бир санъат мухлиси сифатида Хулио Кортасар Гленда Жексон ижодидан, унинг ажойиб санъатидан яхши хабардор бўлган. Ёзувчи катта истеъдод эгаси бўлган Гленда Жексоннинг ўз вақтида ижодни тарк эта олишдай қатъиятли қадамидан, яъни айни камолот чўққисидан мавридида туша олишдай иродали ҳаракатидан қаттиқ ҳаяжонга тушади. Замондошларининг хотирлашларича, умри мобайнида уч марта уйланган, даврида доимо аёлларнинг эътиборида бўлган адиб ўз ҳис-туйғуларини ҳамиша ҳам изҳор этавермаган. Адиб Гленда Жексон санъати, унинг ижодни тарк этиш қадамидан мутаассир бўлиб, у ҳақда “Биз Глендани нақадар яхши кўрар эдик” номли ҳикоя ёзади.
Биз қуйида эътиборингизга ушбу ҳикоя киритилган китобга ёзилган сўнгсўз – Гленда Жексонга йўлланган мактубни ҳавола этмоқдамиз. Бу мактуб катта ижодкорнинг ўзи каби атоқли санъат устаси, йирик шахсга бўлган эҳтироми ва ҳайратидан далолат беради.
Хулио Кортасар
ШИШАГА СОЛИНГАН МАКТУБ
Маъсума Аҳмедова таржимаси
Азиз Гленда, ушбу мактуб одатий йўсинда жўнатилмаяпти – негаки почта ва унга боғлиқ конверту маркалари каби дахмазалари бизга тўғри келмайди. Яхшиси шундай тасаввур қила қолайлик: мен мактубни шишага соламан-да, Сан-Франциско кўрфази қирғоқларидан улоқтираман – ўзим эса ана шу кўрфаз соҳилида қўнган уйдан Сизга мактуб битдим; ёки бўлмаса деразам узра ёзув машинкамга бир лаҳза соя солган, ҳавони хипчин билан уриб, кесиб ўтгани сингари жадал учган чағалай бўйнига бу мактубни осиб қўяман. Нима бўлса бўлсин, ушбу мактуб, Сиз – Гленда Жексонга йўлланяпти,– қаерда бўлманг, эҳтимол Сиз ҳозир Лондондадирсиз; ахир кўп мактублару кўпдан-кўп ҳикоялар – денгизга отилган шишалардаги номалардир, яна уларнинг бари Шекспир “Довул” асарида ёзган оҳиста ва ажиб sea-changes – денгиз тўлқинларининг бир парчасига айланади.
Фикримча, муҳим номалар шундай тарзда жўнатилиши зарур – оҳиста чайқалмиш денгиз тўлқинлари узра имиллаб сузиб бораётган лаванг шишалар, улар ичига солиб қўйилган мактублар ниҳоят Гленда Гарсонни эмас, ўзининг ҳақиқий эгаси бўлмиш Сизни излаб топадилар. Ахир ушбу мактублар асл Глендага аталган – худди ўзингиз ролдан ролга ўзгарганингиз каби Сизни ҳаё-иффат, муҳаббат шундай ўзгартириб юборганки, ана шу поклик фильмдан фильмга ўзгармай асло Сизни тарк этмайди. Мен ҳозир беҳисоб қиёфаю ниқоблар остида яшаётган аёлга мурожаат қиляпман. Яна асло Сизни хафа қилишни истамаган ҳолда айтишим мумкинки, Сиз ҳам менга – кўпдан-кўп қиёфалару ниқобларга яширинмиш ёзувчига эътиборингизни қаратишингизга умид қилиб ёзяпман; ана шу ёзувчилик туфайлигина биз Сиз билан ошкора суҳбатлашиш ҳуқуқига сазовор бўлдик; бугун бундай бўлишини хаёлимга ҳам сиғдиролмаётган паллада Сиздан жавоб мактубини олдим – денгизга отган шишангиз Сан-Франциско кўрфази қояларига урилиб синиб кетди; кўксим қувончларга тўлди; қувончки, унинг замирида аллақандай қўрқувга ўхшаш туйғу яширин эди; – қўрқув қувончни синдиролмайди-ю, аммо кишида саросима уйғотади, айнан шундай бўлишини Сиз билан мен ўз қудратимизга яраша истаганимиз каби, уни жисми жони ва вақт чегараларидан чиқариб юборади.
Сизга мактуб ёзиш унчалик ҳам осон иш эмас, негаки сиз Гленда Гарсонни билмайсиз, яна шуниси қизиқки, мен ҳозир калтафаҳмларча Сизнинг жавоб ёзиш-ёзмаслигингиз сабабини тушунтиришга уриняпман; бари воқеалар турли мезонлар доирасида юз беради, иккига бўлинади ва ҳар қандай кишилар ўртасидаги оддий муносабатларни абсурдга, бемаъниликка айлантириб юборади; ё эса биз ўзимиз учун эмас, бошқалар учун ўйнаймиз, шу туфайли менинг мактубим бошқалар ўқийдиган матнга айланади ва эҳтимол Сиз уни барибир қачонлардир, масалан, келгусида ўқийсиз; мен атиги уч кун муқаддам Сиздан олган жавобимни тасодиф қанотларида келтирди ва бу ҳаммага маълуму машҳур бўлди. Шундай бўлдики, менимча, тўғридан-тўғри алоқага киришишнинг ҳожати йўқ; яна ягона имконият –Сизга айтиш истагимдир, – бу яна бир карра мактубимни адабий асар, ҳикоя сифатида ўқийдиган кишиларга ёрдам сўраб мурожаат қилишимдир. Чунки бошқа бировга ёзилган мактуб қўшимча матн касб этиб, батамом мукаммал қиёфага эга бўлади, – нашр этилган ҳикоялар ана шу тарзда дунёга келиши зарур. Мен шундай фикрдаман. Яна мен ҳозир ушбу қоидани бузиб, бу номани ёзсам, балки Сиз уни ҳеч қачон ўқимассиз, фақат ўзингиз мени шундай қилишга мажбур этасиз; Сиз, назаримда, ҳозир мендан мактуб битишимни илтимос қиляпсиз.
Энди мен Сизга билишингиз мумкин бўлмаган ва айни вақтда билган нарсангиз ҳақида ёзяпман. Бундан икки ҳафта илгари менинг Мексикадаги ноширим Вильгельм Шавельсон сўнгги йилларда ёзган, яқинда чоп этилган китобимнинг илк нусхаларини келтирди. Бу китобга кирган ҳикоялар орасида бир новелла “Биз Глендани нақадар яхши кўрар эдик” деб номланади. Ҳикоялар, албатта, испан тилида ёзилган; балки яқин йилларда бошқа тилларга ўгирилса ажаб эмас; шу ҳафта ичида бу китоб Мехико китоб дўконларида пайдо бўлди, Сиз, шубҳасиз, ушбу китобни Лондонда ўқий олмайсиз, табиийки, у ерда менинг асарларимни испан тилида ўқийдиган одам кам топилса керак. Мен ушбу китобга кирган новеллалардан бирини Сизга ҳикоя қилиб беришимга тўғри келади, лекин шундай бўлса-да, айни вақтда кечган воқеаларни айтиб бериш андишаси мени чўчитяпти – балки бундай ҳикоя қилишдан ҳеч бир маъни чиқмас, чунки Сиз шу тарзда фақат ана шу новелла орқали ҳамма гапдан бохабар бўла оласиз – бу равшан; соғлом фикрлаб чиқарилган хулосаларга, холис ва тиниқ фикрларга қарамасдан, ҳозиргина Сиздан олган жавобим мени шундай қилишга ундаяпти; мен ҳозир ана шу абсурд билан юзма-юз туриб ҳикоя қилмоқчиман; Гленда, агар бу чиндан абсурд бўлса, ўзим буни абсурд деб ўйламайман, гарчанд на Сиз, на мен бунинг аслида қандай туйғу эканлигини била олмаймиз.
Балки Сизнинг ёдингиздадир – нима деяпман, ахир қандай қилиб ўқимаган нарсангиз ёдингизда бўлсин? Гарчанд бунинг сабаби жуда оддий, чунки ҳали китоб саҳифаларидан босмахона бўёғи қуриб улгурмади, – ушбу ҳикояда гап Сизга, новеллада Гленда Гарсон деб номланган актрисага чексиз меҳр-муҳаббат туйғулари бирлаштирган, Буэнос-айресдаги якдил фикрдаги кишиларнинг махфий тўгараги ҳақида боради; лекин шуниси ҳам борки, унинг кино ва театрда ўйнаган роллари ҳақида етарлича аниқ қилиб тасвирланадики, буни ўқиган Сизни, санъатингизни қадрловчи истаган одам ҳикоядан айнан Сизни таниб оладилар. Ҳикоя сюжети жудаям оддий: тўгарак аъзолари Глендани шу қадар яхши кўрадиларки, улар бир нарса билан – Сизнинг актёрлик камолотингиз айни авж пардага кўтарилгани, сўнг хайрлашиш чоғлари яқинлашиши билан келишолмайдилар; Сиздаги мукаммаллик эса асл туйғуга, ҳақиқий муҳаббатга ташнадир ва у чин муҳаббатни талаб этади ва шубҳасиз, ўзингиз суратга олиш чоғлари айнан шунга интилгансиз – лекин ўртада режиссёрлар буларнинг барини расво қилди. Бари айблардан фориғ этишга, қурбон қилишга дахлдор катарсис, яъни кўтарилиш, тозариш ва кульминацияси назарда тутилган ҳар қандай асарда бўлгани сингари ушбу ҳикояда ҳам ҳақиқатга ўхшаш тўқима ўз ўрнини кўнгил тубида сақланган азалий ҳақиқатни излашга бўшатиб беради; шундай, ушбу тўгарак аъзолари нима қилиб бўлса ҳам фильмлар нусхаларини қўлга киритиш учун мумкину имконсиз бари ишларни қиладилар, аслиятнинг кечириб бўлмас хатоларини тузатганлари ҳолда кинотасмаларнинг муваффақиятсиз чиққан эпизодларини қирқиб ташлайдилар. Менимча, Сиз, худди улар сингари бундай ишни амалга оширишнинг мутлақо иложсизлиги юзасидан қайғуриб ўтирмайсиз, новеллада ҳам бу ҳол ортиқча тафсилотларсиз тасвирланган; гуруҳ бу ишларни ўз мақсадларига ишончлари ва қўлларидаги пуллари туфайлигина амалга оширадилар; ва ниҳоят тўгарак аъзолари ишларини поёнига етказадилар, гўё яратилмиш еттинчи кун саодатини туядилар. Саодатки, аслида Сиз театр ва кинони бутунлай тарк этиш ҳақидаги қарорингизни эълон қиласиз, – ўзингиз ҳали ушбу тўгарак ишини ниҳоялаганингизни билмай, шундай қиласиз; негаки замон ва янги фильмларга нуқта қўясиз, негаки, Сиз ижодингиз авжи мукаммаллик касб этганини ҳис этасиз…
Ўзингиз буни билмай ҳам… Эҳ, Гленда, мен – ҳикоя муаллифиман; аммо ўзим ушбу ҳикояни ёзган пайтларимдагидек бунга унчалик ҳам ишончим комил эмас. Ҳозир, шу дам менга Сизнинг жавобингиз келди, мактубингиздан ақл-идрок борасидаги важларга мутлақо дахли бўлмаган фикр англашилади. Бу нарса мени бир нарсани тан олишимга мажбур этади: негаки новеллада Гленда Гарсоннинг кинодан кетиши – исботлаб берилмаган, бу ҳол ғайритабиийдир, Сизга ёт, Сиздан узоқ тўгарак фаолияти ҳақида бўрттириб ҳикоя қилинган. Гарчанд ушбу новелла финали – якуни менга қўрқинчли кўринса-да, уни қайта гапириб бермоқдаман. Чунки бундай қилмасликнинг имкони йўқ, негаки Сизга новеллани ҳикоя қилишим шарт – негаки новелланинг ҳақиқий финали, асл якуни шундай; мана, роппа-роса ўн кундан буён буни Мехико китобхонлари билиб олдилар, муҳими шундаки, бундан Сиз ҳам хабар топдингиз. Новеллада воқеалар жуда оддий кечади: орадан бир йил ўтиб, Гленда Гарсон яна кинога қайтишга қарор қилади, тўгарак аъзолари газетадан бу ҳақда ўқиб қоладилар ва бу хабардан гангиб қоладилар: яна шуни ҳам тан олишга мажбурларки, улар энди ўзларининг севимли Глендалари ортиқ ижодини давом эттиролмаслигига ишонадилар, негаки ижодкор ижодига бутунлай нуқта қўйилган… Улар бу ҳақиқатга ишониб улгурган эдилар. Тўгарак аъзолари олдида Гленда Гарсоннинг ижодий камолотига путур етказмаслик учун, актриса эришган аввалги ғалабаю шуҳратини ҳимоя қилишлари учун уларнинг олдида биргина йўл қолган эди, холос: Гленда Гарсон эълон қилинган фильмда ўйнамайди! Тўгарак аъзолари бу иш ҳеч қачон амалга ошмаслиги учун қўлларидан келган бари ишларни қиладилар.
Хулио Кортасар
БИЗ ГЛЕНДАНИ ШУНДАЙ ЯХШИ КЎРАРДИК
Олим Отахон таржимаси
Бунақа бўлишини олдиндан ким ўйлабди, дейсиз. Кимдир биров киногами ёки театргами кетаётганда, ўзига ўхшаб ўша ерга бораётган одамлар ҳақида ўйлаб ҳам ўтирмайди: кийиниб бўлгач, фильм қачон бошланишини, жойи қаерда эканини сўраб яна бир карра қўнғироқ қилади, ё ўн биринчи ё еттинчи қатор, нимқоронғилик ва мусиқа, ҳеч кимга, айни пайтда ҳаммага тегишли маскан, ҳамма – бир хилда тамошабин, эркаклару аёллар, ғуж-ғуж одам, лекин ҳеч ким йўқдек, ора-сира кеч қолиб безовта қилаётгани учун узрхонлик, норози оҳангдаги шивирлашлар, ким кимга эътироз билдиряпти – номаълум, доимий осойишталик, нигоҳлар саҳнага ёки экранга қадалган, ён-верида ким ўтирибди-ю, нималар бўлаяпти – ҳеч ким қизиқмайди, ҳолбуки, зал тўла одам… Худди шунга ўхшаб, рекламалару кинотеатр олдидаги узундан-узоқ навбатларни кўриб, газета-журналларда тинимсиз эълон қилаётган тақриз ва мақолаларни ўқиб ҳам, Гленданинг мухлислари бунчалар кўп эканини билмас эканмиз.
Уч йил, нариси билан тўрт йил бўлди шу воқеаларнинг бошланганига, ҳозир бу фикрнинг биринчи бўлиб кимдан чиққанини ҳеч ким аниқ айтиб беролмайди, қисқаси, вақт ўтиб биз асосий гуруҳ, ёшлар эса клуб, дея ном қўйган ўша қандайдир бирлашма ташкил этиш ғояси қачон – кинони кўриб чиққач, бир қадаҳдан мусаллас ичиб ўтиргандами, суҳбат қизиганида ёки жимгина хаёл сураётганимизда вужудга келдими, тавба, Урасуста билан Диана Риверонинг ҳам аллақачон эсидан чиқиб кетган бўлса керак.
Аслида бу ҳеч қанақа клуб-плуб эмасди, оддийгина Гленда Гарсенни яхши кўрадиганлар давраси эди, ваҳоланки, унинг истеъдоди билан ижодига юксак баҳо беришдан нарига ўтмайдиган мухлислардан ажралиб туришимизга шунинг ўзи ҳам кифоя қилар эди. Зотан, Гленда ёрқин истеъдоди билан бизни ҳам маҳлиё этиб, чинакам санъатга ошно қилган эди, шунингдек Анук, Мерилин, Анни, Сильвана ҳамда – бўлмасам-чи – Марчелло, Ив, Витторио ва Дирк сингари актёрлар ҳам юрагимиздан ўрин олганди, лекин биз фақат Глендани чинакамига яхши кўрар эдик, айнан шунинг учун, мана шунинг шарофати билан гуруҳимиз ташкил топди ва шаклланди ҳамда қаттиян ўз мақомини белгилаб олди; бу сабабларни ёлғиз ўзимиз билардик – буни ҳеч кимга айтмасдик, кейин-кейин, бир мунча вақт ўтиб, битта-яримта Гленданинг мухлислари билан танишиб қолиб, улар билан борди-келди қилиб юриб, узоқ давом этган суҳбатлардан сўнг кимки Глендани чин дилдан яхши кўришига ўзи ишониб қолмай, бизларни ҳам ишонтира олса, дилимизда бу туйғуларни ўшанга инониб айтардик.
Диана билан Ирасуста ташкил этган уюшма секин-аста кенгайиб борарди. “Қор узра ёлқин” фильми экранларга чиққан йили биз нари борса олти ёки етти киши бўлсак, “Зеболик туҳфаси” ишланганда уюшма аъзоларининг сони ҳаддан ташқари кўпайиб, оқибатда айримлар ўзларини аллаким билиб, унча-мунча нарсани менсимайдиган бўлиб бораётганларини сезиб қолдик. Биз – Ирасуста, Диана ва яна икки уч киши ўзаро фикрлашиб талабчанликни ошириш, синамасдан ва вискихўрлик пайтида ўзини доно ҳамда фидойи қилиб кўрсатишни яхши кўрадиганларни имтиҳон қилмасдан (О, Буэнос-Айрес, Лондон ва Мехикога хос бу тунги имтиҳонлар) олмасликка қарор қилдик. “Омонат бахт” премьераси куни Глендани яхши кўрадиганлар биз ўйлагандан ҳийла кўпроқ эканига таассуф ила иқрор бўлдик. Кинотеатрда тез-тез учрашиб қолишлар, фильм тугагандан кейин кўз уриштиришлар, саросимага тушган аёлларнинг паришон чеҳралари ва аламини ичига ютган эркакларнинг сукут сақлаши – аллақандай нишонлару шартлашган сўзлардан кўра бизни очиқ равшанроқ ажратиб турарди. Бир-биримизни сўзсиз, бехато топиб олардик, қисқаси.
Ақл бовар қилмайдиган баҳонаю сабаблар изми ихтиёрида беихтиёр ҳаммамиз шаҳар марказидаги битта қаҳвахонага бориб қолардик. Алоҳида-алоҳида турган столлар бирпасда бирлаштирилар ва ҳамма келишиб олгандек бир хил коктейл чақирар, ана шундан сўнг керак-нокерак гумон ва иккиланишларни йиғиштириб қўйиб, бир-биримизнинг энг сўнгги фильмнинг энг сўнгги саҳнасида охирги кадрдаги Гленданинг ҳали ўчиб улгурмаган сиймоси акс этиб турган кўзларимизга тикилиб қарашга ботинардик.
Ким билади, йигирмата эдикми ё ўттизтами – қисқаси, неча киши келганимизни барибир билолмасдик. Чунки Гленда иштирок этган фильмлар баъзан битта кинотеатрда ойлаб намойиш этилар, баъзида эса бир вақтнинг ўзида иккита ёки тўртта кинотеатрда қўйиларди. Бир сафар – кутилмаган ҳодиса – у ҳатто саҳнада, “Қуюшқондан чиққанлар” спектаклидаги ёшгина қотил қиз ролини ижро этди ва қанчадан қанча янги мухлислар орттирди, эл-юрт олқишига сазовор бўлди, биз эса буни жиддий қабул қилмадик. Ўша пайтда биз жуда иноқлашиб кетдик, ўзаро борди-келди қиладиган бўлдик, тўғрисини айтганда асосан Гленда ҳақида гурунглашиб ўтиргани бир-биримизникига меҳмонга борардик. Аввал бошданоқ Ирасуста бир овоздан уюшма раҳбари сифатида тан олинганди, ҳолбуки, бунга у ҳеч қачон даъво қилмаган, Диана Риверо эса гўё унинг ишончли вакили – ўринбосари эди, у асосан бизга қўшилиш ниятида бўлган номзодларни “элакдан ўтказар”, улар билан суҳбатлашар – сарагини саракка, пучагини пучакка ажратиб, бизни бетайин ва олғир мухлислардан асрар эди. Дастлаб мустақил ассоциация сифатида дунёга келган нарса энди жамоатчилик асосидаги ташкилотга айлана бошлади ва дастлабки пайтлардаги, енгил-елпи савол-жавоблар ўрнини аниқ мақсадга қаратилган суҳбатлар, конкрет муаммолар эгаллади. “Зеболик туҳфаси”даги хатога йўл қўйилган эпизод, “Қор узра ёлқин” фильмининг интиҳосидаги сўнгги иддаолар, “Омонат бахтдаги” шарму ҳаёсиз лавҳа ҳақида саволлар бериладиган бўлди. Глендага нисбатан кўнглимиздаги меҳр-муҳаббат шунчалар кучлилигидан ҳаммаслак бўлмаган мухлислар, шарм-ҳаёсиз қиз-жувонлар, аравани қуруқ олиб қочадиган маҳмадоналар билан мутлоқо муроса қилгимиз келмасди. Ҳатто шу сабабдан бўлса керак, бир одат жорий этилди (қаердан, ким томонидан – тагига етолмадик барибир): Гленда иштирок этган фильм марказда қўйилса, жума кунлари, чекка туманда такроран намойиш этилаётганда эса ҳамма кўришга улгуриши учун бир ҳафта кутар эдик, яъни кейинги учрашув муддати суриларди; барча вазифалар қатъийян белгилаб қўйилган бўлиб, сўзсиз итоат этиларди, акс ҳолда, жазо тариқасида Ирасустанинг нафрат ва истеҳзо тўла кулгиси ёки Диананинг ўта кўнгилсиз, ўт чақнаган нигоҳига дучор бўлишарди.
Ўша кезларда бизнинг учрашувларимиз бошдан-оёқ Глендага бағишланарди, бу йиғинлар очиқдан очиқ “Гленда” деб атарларди – зеро, Гленда ҳар биримизнинг қалбимизда баайни яшар ва шу важдан орамизда тафриқа йўқ ва бирлигимизга ҳеч қандай гумон ва шубҳалар раҳна сололмас эди. Вақти келиб айримлар ботиниб, аста-секин, аввалига истиҳола ҳамда эҳтиётлик билан, бўш чиққан эпизодлардан ҳайрон қолиб ёки ҳафсалалари пир бўлиб, сийқа фикр ёки тақлидларни очиқдан-очиқ танқид қилишга ўтдилар.
Биз “Олифта” фильмининг таъсир кучини сусайтирган баъзи ерлардаги камчиликлар ёки “Сабабини ҳеч қачон билолмайсан”нинг якуни учун Гленда айбдор эмаслигини билардик. Ўша режиссёрларнинг бошқа асарларини ҳам кўрганмиз, сюжетлари қайдан пайдо бўлди-ю, сценарийсини ким ёзган – ҳаммасидан хабардор эдик, уларга шафқат қилмасдик, шу сабабли жуда яхши тушунардикки, бизнинг муносабатимиз актрисага ҳавас билан қарашдан фарқ қилади, фақат бошқаларнинг айби туфайли юзага келган хом-хатала номукаммал асарлар Гленда шаънига доғ туширмаслиги учун куйинардик. Бизнинг юксак вазифамиз, эҳтимол, бурчимиз ҳақида биринчи бўлиб Диана гапирди, у асл ниятини очиқ айтиб ўтирмай одатдагича, ўзига хос тарзда – киноя аралаш шама қилиб ўтди, очиғи, у бизни очиқдан-очиқ хайрихоҳлик билдиришмайди деб ўйлаган, шекилли, унинг ҳар битта гапига қўшилиб, ҳар бир фикрини маъқуллашимиздан боши осмонга етди, биз ҳам кинозалларни тўлдириб ўтиришлар, қаҳвахонада дийдорлашмоқ энди талабимизга жавоб бера олмайди, ҳатто Глендани бунақа яхши кўриб юриш ҳам кам эканига иқрор бўлдик.
Бироқ ўшанда ҳам очиқ айтилмаганди ичимиздаги асосий гаплар – балки унда эҳтиёж йўқ эдими?! Глендани қалбимизда асраш бахти ҳамма нарсадан муҳимроқ ва бу бахт камолотга эришгандагина тўлиқ бўлиши мумкин эди. Кутилмаганда фильмларда йўл қўйилган камчилик ва нуқсонлар ёмон таъсир қила бошлади: биз “Ҳеч қачон сабабини билолмайсан” фильмининг бу тарзда тугашини истамасдик ёки “Қор юзидаги ёлқин”да покер ўйини чоғидаги бетайин эпизод ўзини оқламаган деб ҳисоблардик (Гленда у ерда бўлмаса-да, қай йўл биландир уни ҳам иснодга қўярди). Ҳар доимгидек бизни истиқболда кутаётган вазифаларни Ирасуста аниқ белгилаб берди ва ўша оқшом биз зиммамиздаги масъулият юки остида эзилганча ҳамда истиқболда кутаётган саодат ҳақида ўйлаб, яъни нуқсон ва хиёнатлар Гленданинг мунаввар сиймосига заррача гард юқтирмаслигига ишонч бахш этган саодат умидида уй-уйимизга тарқалдик.
Биз тўгаракка бошқа ҳеч кимни қабул қилмай қўйдик, бурчимизни бажариш учун одамларимиз етарли эди. Қолаверса, муҳмал ҳур фикрлилик мақсадимизни амалга оширишга тўғоноқ бўларди. Ирасуста Ресиде-де Лобасдаги боғли кошонасида қурилган тажрибахона ҳақида бутунлай битгандан кейингина оғиз очди. Шундан кейин ҳамма иш келишиб олинди ва биринчи топшириқ “Омонат бахт” фильмининг ҳамма нусхаларини топиб, йиғиб келишга масъул гуруҳ тузилди ва уюшма аъзолари ўртасида тенг тақсимланди, бу фильмдан бошлаганимизнинг боиси, муваффақиятсиз чиққан ўринлари нисбатан камроқ эди. Масаланинг молиявий томони ҳақида биров ғинг демади, Ирасуста Пичинчеда қўрғошин кони очган Говард Хьюз билан шериклик қиларди, пул бўлса чангалда шўрва – барча ишлари: самолётлар, ҳамкорлик қилувчилар, пора бериш учун пул масаласи осонгина ҳал қилинди. Бизнинг идорамиз, идорага қарашли корхонамиз ҳам йўқ эди, “Хейгар Лосс” компаниясининг компьютери олдимиздаги вазифалар ва уларнинг бажарилиш босқичлари тартибини программалаштириб берди. Диана Риверонинг ҳаммамизни бирдан ҳаракатга келтирган гапларидан икки ой ўтгач, тажрибахона иш бошлашга тайёр бўлди; “Омонат бахт”даги қушлар билан боғлиқ бўш эпизод бошқаси билан, Гленда ижросига муносиб меъёр ва драматик ҳолат ҳаққоний акс эттирилган бошқа бир лавҳа билан сезилмайдиган тарзда ўзгартирилди, баъзиларнинг зикрича, тўғриланди. Фильм экранларга бир неча йил муқаддам чиққан бўлиб, унинг қайта жаҳон экранларида намойиш этилиши ҳеч кимни ҳайрон қолдирмади: томошабинлар ва мухлисларнинг хотираси четдан қараганда ғалати таассурот қолдирар экан, биз илгари кўрган, лекин вақтики келиб ўзгариш киритилган ёки қисман ўзгартирилган нарсаларни хотирамизнинг унутиши ёки ўзгариши орқали қабул қиламиз, шу нуқтаи назардан олганда Гленданинг ўзи ҳам фильмнинг ўша эпизодларида рўй берган ўзгаришларни сезмаган бўлса, ажаб эмас. Дарҳақиқат, унинг матбуот конференциясида айтган гаплари шу фикрни юз жоиз тасдиқларди.
Биз тиним нималигини эсдан чиқариб юбордик; тажрибахонада амалга оширилган ишнинг самарасини амалда кўргач, пайсалга солмасдан “Қор юзидаги ёлқин” билан “Жоду” нусхаларини йиғиштириб олдик; сўнг қайта ишлаб, тузатиш учун бошқа фильмлар келтирилди, “Хейгар Лосс”нинг компьютерчилари билан тажрибахона ходимлари бир меъёрда қизғин иш олиб боришарди. Фақат “Зеболик туҳфаси” бироз қийнади: араб амирликларидаги нефть компанияларининг магнатлари фильм нусхаларини бутунлай сотиб олиб уйларида сақлашар экан, уни ўғирлаб чиқиб, (бошқа сўз ишлатишнинг ҳожати борми) ўрнига бошқасини қўйиб қўйиш учун турли ҳийла-найранг ишлатишга ва одам ёллашга тўғри келди, Тажрибахона панд бермай бир текис ва юқори даражада ишларди, бошида бунақа пухта иш олиб боришига асло ишонмаган эдик, (табиийки Ирасустага кўнгимиздаги иштибоҳни айтишга ботинолмагандик), тааажуб, ҳаммадан кўра Диана кўпроқ ишонқирамаганди, лекин Ирасуста “Сабабини ҳеч қачон билолмайсан”ни кўрсатганда ва биз фильм якунида Гленданинг Романолар хонадонига қайтиб келмай машинасида қоятош сари шамолдек елиб кетгани ва ўз тийнатига содиқ қолган ҳолда тошқин дарёга ғарқ бўлганини кўриб, ҳақиқий якун мана шундай бўлиши кераклигини ҳис қилгандик, зеро кўнглимизда бу дунёда ҳам бенуқсон камолотга эришиш мумкинлигига ишонч уйғонган ва Гленда биз учун ана шундай баркамол бўлиб қолади, деб хаёл қилганмиз.
Албатта, энг қийини нимани ўзгартириш лозим, қаерини кесиб ташлаш керак, монтаж жараёнида нималарга эътибор бериш, бачкана, тутуруқсиз ерларини қандай ҳал қилиш эди. Ҳар биримиз Глендани турлича тасаввур қилар эдик, қалбларимизга жо қилганимиз билан бу Глендалар ўртасида тафовут мавжуд эди, – ана шу нарса ихтилофга сабаб бўларди, баҳс-мунозаралар асабларини қақшатаётганлар, узоқ ва атрофлича таҳлил қилиб тушунтирганимиздан кейин ўзаро битимга келишар, айрим пайтларда масала кўпчилик фикриға таяниб ҳал қилинарди. Афсуски, фикри инобатга олинмаганлар қабул қилинган янги вариантига ичлари ачишиб қарашар ҳамда бизнинг ўйлаганларимизга тўла-тўкис жавоб бермайди, деб ҳисоблашар эди-ю, лекин ишончим комилки қилинган ишлардан ҳеч кимнинг кўнгли тўлмай қолган, биз Глендани шунчалар яхши кўрардикки, натижа ҳамиша ўзини оқлаш тугул, кўпинча аввал бошдан кўзлаганимиздан афзалроқ бўлиб чиқар эди. Баъзи кўнгилсизликлар ҳам рўй бериб қоларди: “Таймс” газетасида бир газетхоннинг хати босилиб чиқди, у “Қор юзидаги ёлқин” фильмида учта воқеа, илгари бу тартибда келарди, ҳозир бутунлай ўзгарган, дея ҳайрон бўлса, “Опиньон”да санъатшуноснинг мақоласи босилиб чиқди, у очиқдан очиқ “Жоду”даги бир саҳна бутунлай қирқиб ташланганига норозилик билдирарди, унинг тахминича, бу риёкор амалдорлар сиёсатидан бошқа нарса эмас. Барча ҳолатларда газак олиб кетмаслиги учун шошилинч чоралар кўрилади; бунинг ҳеч қийин ери йўқ эди, негаки оммага калтабин тоифа – у бирпасда ҳамма нарсани унутиб юборади ёки нимани тақдим этса, янгидек қабул қилиб кетаверади ёки ўзи бир янгилик ахтаришга берилади, қисқаси, у янгиликка ўч – янгиликпараст, кино олами сиёсат дунёси каби беқарор, буқаламунга ўхшайди, ҳаммаси ўзгаришдан бир лаҳза тўхтамайди, бу фақатгина бизга – Глендани жонидан ортиқ кўрувчиларга тааллуқли эмас, аслида бидъат ва ихтилофларнинг дояси бўлмиш уюшмада тўсатдан бошланиб қоладиган баҳс-мунозаралар бўлиб, улар ниҳоятда хавфли эди. Гарчи биз ўзимизни ҳар доимгидан кўра якдил, бурчимиз тақозосига кўра ўзимизни ҳамжиҳат сезсак-да, иттифоқо бир куни кечки пайт сиёсий сафсатабозлик иллатидан тамомила қутулмаган “аҳли донишлар”нинг муборак овозлари янграб қолди, иш авжи қизиган пайтда ҳаммамизнинг олдимизга ахлоқий муаммоларни рўкач қилиб қўйишмоқчи бўлишди, улар ўзимизга маҳлиё бўлиб кетиб, фил суягига ёки гуруч донасига жимжимадор нақш чизишдек ҳеч кимга кераги йўқ фаолият билан шуғулланмаяпмизми, дея савол беришди. Бундай ишбузарлардан шартта юз ўгириш осон эмасди, агар шундай қилинса, жамоанинг тартиб билан бир меъёрда олиб бораётган фаолиятига путур етар, чунки бизлар бамисли ҳавога кўтарилган самолётнинг барча мурватлари бир пайтда баравар ишлаган учун ҳавода парвоз қилаётгани каби яхлит ва уйғун организмга айланган эдик, мабодо битта мурват бузилса ёки олиб ташланса, умумий ҳаракат бутунлай тўхтаб қолиши аниқ. Бу танқидий мулоҳазаларни, бизни куч-қувватини, ғайрат-шижоатини беҳуда нарсаларга исроф қилишдек нодонликда айблашларини чидаб эшитишнинг ҳам ўзи бўлмасди. Шунга қарамасдан энди-энди ниш ура бошлаган шаккоклик куртакларини ҳозироқ – вақтида юлиб ташлашга зарурат йўқ эди, чунки ҳатто шу исёнкорлар ҳам бизга ўхшаб Глендани ҳаддан зиёд яхши кўришарди, шу боис ҳар қандай ахлоқий қарашлар ёки нуқтаи назарлардаги ихтилофлардан қатъи назар, Гленданинг камолоти бизларни ҳам, қолаверса, дунёни ҳам баркамол қилажагига ишонч ҳисси бизни бир умрга бирлаштирган эди. Ҳолбуки, биз ортиғи билан ажру мукофотга сазовор бўлган эдик, зеро, бир файласуф дўстимиз беҳуда иккиланишлар даврида қийинчиликларни бартараф этиб, аввалги ҳамжиҳатликни сақлаб қола билди; унинг оғзидан, ҳар қандай хусусий фаолият тарихий аҳамият касб этиши мумкин, инсоният тарихида китобнинг кашф этилишидек муҳим кашфиёт йигит кишининг бир аёл номини тинимсиз такрорлаш орқали абадийлаштириш истагининг шарофати билан воқе бўлган, деган нақлни эшитдик.
Хуллас, биз Гленданинг сиймоси ҳар қандай нуқсон ва қусурлардан холи эканига ишонадиган кунларга ҳам етиб келдик; унинг сиймоси жаҳон экранлари орқали ўзи орзу қилган – биз бунга амин эдик – даражада нур сочмоқда эди, эҳтимол, шунинг учундир матбуотда унинг кино оламини тарк этиши ҳақидаги интервьюси босилиб чиққанида унчалик ҳаяжонланмадик ҳам, фикримизча, Гленданинг ғайриихтиёрий равишда фаолиятимизга, ҳаётимизнинг мазмунини бойитишга қўшган бебаҳо ҳиссаси каромат ҳам эмас, тасодиф ҳам эмасди, бу ўзига бўлган чексиз меҳр-муҳаббатимизни ғойибона ҳис қилган қалбнинг жавоби эди гўё, ёки бўлмаса, унинг бу аҳду қарори юрагининг тубида туғён қилган миннатдорлик туйғуларининг инъикоси сифатида юзага қалқиб чиққанди; ваҳоланки, кино санъатига мансуб турли-туман шунос-шунослар унинг таҳсинга лойиқ бу қарорини – ажойиб актрисанинг кутилмаганда санъатни тарк этишини қадрдон гўшасини бевақт ташлаб кетган қушлар қисматига қиёслаган бўлсалар, биз эса, аксинча, абадият сарҳадларидаги маконларига қайтган қушларнинг ибратомуз аҳду қарори сифатида қабул қилдик. Бизнинг қувончимиз чегара билмасди: оғир кечинмаларга тўла ҳаловатсиз кунлар, уйқусиз тунлар ортда қолди, зеро, биз чеккан заҳматларимиз эвазига бахшида этилган неъматлардан баҳраманд бўлмоқлик шарафига ноил ва муносиб эдик. Энди ўзимиз яратган бу олам ичра хотиржам яшасак бўлади, чунки эртага яна бирор кор-ҳол рўй бермаслигига ишонар ҳамда Гленда иштирок этган ҳар қандай фильмни бемалол, бехавотир томоша қила олардик; биз хоҳлаган пайтимизда дилимизга ҳадик ва хавотир ораламасдан, бамисли хавф-хатардан холи боғларда чаҳ-чаҳ уриб сайраган қушлар каби яйраб-яйраб вақтимизни ўтказар эдик.
Афсуски, бу қувончимиз узоқ давом этмади. Гленда яшаётган мана шу оламда яшаб ўтган бир шоир қачонлардир: абадият замон беқарорлигига мафтундир, деб ёзган экан, бир йил ўтар-ўтмас Диана кўнгилсиз гап топиб келди. Гленда яна кино оламига қайтармиш, бу ҳақда ўз оғзи билан матбуот конференциясида айтибди, сабаби тушунарли – ижод унинг ҳаёт-мамоти, киносиз, театрсиз яшолмас экан, тавсия қилинаётган фильмлар сценарийси махсус унинг учун ёзилган ва яқин кунлар ичида суратга олиш ишлари бошланиб кетар эмиш ҳоказо ва ҳоказо. Ўша кезлари шаҳар марказидаги кинотеатрларда “Зеболик сирлари” намойиш этилаётган эди. Фильмни кўргач, ўзимиз ўрганган ўша қадрдон қаҳвахонада йиғилишиб ўтирган оқшом ҳеч биримизнинг эсимиздан чиқмаса керак.
Ирасуста дилидагини очиқ айтиши шарт эмасди, чунки ҳаммамиз бундай адолатсизлик ва хиёнат аламидан юрак-бағримиз қон бўлиб ўтирардик. Биз Глендани шунчалик яхши кўрар эдики, азбаройи худо, айблашга тилимиз бормасди, рост-да, машҳур актриса бўлгани учун, боз устига, истеъдодли ва ҳусн-латофатда тенгсизлиги учун гуноҳкорми?! Ҳамма бало Гленда қайтиб келаётган кино оламининг ҳаром-хариш, ғирромлардан иборат эканида! Мол-дунё, обрў-эътибор, томошабинлар олқиши, Оскар каби балою офатлар биз шунча машаққатлар эвазига бино қилган эҳромларни кўз очиб-юмгунча бемалол яксон қилиб юбориши мумкинлигида! Диана Ирасустанинг кафтларига кафтини қўйиб: “Ўзга чораси йўқ”, деганда у ҳаммамизнинг номимиздан гапираётганини биларди. Уюшма ҳеч қачон бунчалик қудрат касб этмаган ва шу кучни амалга ошириш учун мақсадини бунчалик аниқ ва лўнда ифода этмаган эди. Биз ичимизда фақат бир кишигина олдиндан биладиган куни рўй бериши муқаррар ҳодисадан ҳозирданоқ таъсирланиб руҳсиз, шалвираганча уй-уйимизга тарқалдик. Биз энди қаҳвахонада бошқа учрашмаслигимизни билардик, бундан буён ҳар битта одам ўзи яратган салтанатда ёлғиз яшашга маҳкум эканини ҳам чуқур бир армон билан ҳис қиларди. Ирасустага ўхшаган бир сўзли одам учун бу ишни амалга ошириш хамирдан қил суғиргандек гап – буни ҳамма тушуниб турарди. Бизлар худди эрта-индин “Омонат бахт” ёки “Жоду”дан кейин барибир кўришамиз-у, деган хаёлда одатдагидек ҳайрлашмадик ҳам, баъзилар шошилиб, бир нималар деганча, баъзилар кеч бўлиб қолибди, уйга бориш керак энди, деб ғудранганча тезроқ кетишга ошиқарди, қаҳвахонадан ҳамма битта-битта чиқди, аҳвол шундай эдики, иложини топган одам то ўша аҳд бажарилмагунга қадар унутишни, мутлақо эсламасликни хоҳлаган бўларди, афсуски, бунинг сира иложи йўқлиги ва кунларнинг бирида эрталаб газеталардан биридаги ҳиссиз ёзилган таъзияномани ўқишга тўғри келиши муқаррар экани ҳаммага равшан эди. Бу ҳақда ҳеч ким, ҳатто ҳаммаслак дўстларимиз билан ҳам сирлашмаймиз, кинодами, кўчадами учрашиб қолсак, минг истиҳола билан, бир-биримизни кўрмаганга солиб ўтиб кетамиз; фақат шундай қилсаккина, уюшма Глендага бўлган садоқатини сақлаб қолади ва амалга оширган ишидан ҳеч ким бохабар бўлмайди. Биз Глендани шундай яхши кўрар эдикки, унга боқий камолот бахш этдик. Уни эришиб бўлмайдиган юксакликка олиб чиқдикми, бас, қулаб тушишдан ўзимиз асраймиз; унинг садоқатли мухлислари бундан буён ҳам бемалол, ҳеч нарсадан ҳадиксирамай унга таъзим қилаверсалар бўлади, чунки хочдан тирик тушиш ҳали ҳеч кимга насиб этмаган.
Манба: «Ёшлик» журнали, 2015-йил-10-сон
ULUG’ YOZUVCHINING HAYRATI
Ma’suma Ahmedova
XX asr adabiyotini buyuk yozuvchilar asarlari bezab turibdi. Bu asrning ana shunday zabardast adiblaridan biri argentinalik Xulio Kortasar edi. U XX asr hikoyachiligini baland cho’qqilarga ko’targan mashhur yozuvchilar Xorxe Luis Borxes, Edgar Po, Orasio Kiroga an’analarini davom ettirgan holda, zamonaviy hikoya janrini boyitdi. Adibning “Iblis so’lagi”,“Istilo qilingan uy”,“Boshqa bir osmon”, “Dahshatli tushlar” kabi hikoyalari allaqachon jahon hikoyachilik maktabining mumtoz namunalariga aylandi. Xulio Kortasar nasrning nafaqat hikoya, balki roman, qissa janrlarida ham barakali ijod qildi.
Vaholanki, gap XX asr adabiyoti haqida ketar ekan, biz beixtiyor u bilan uzviy aloqadorlikda rivojlangan san’atnang yana bir turi – teatr va kino san’ati haqida to’xtalamiz.
Glenda Jekson o’tgan asrda xuddi Xulio Kortasar kabi teatr va kino san’ati olamida dovruq qozongan. Glenda Jekson kino va teatr sahnasida o’ynagan rollari bilan san’atda yorqin iz qoldiradi. Angliyalik mashhur aktrisa va keyinchalik siyosatchi bo’lgan Glenda Jekson o’tgan asrning 60-80- yillar san’atida betakror rollari bilan ajoyib, mohir va buyuk aktrisa sifatida o’z o’rnini mustahkam egallaydi. Aktrisa teatr va kinoda jiddiy rollarni, jumladan, irodali, kuchli ayollar obrazlarini qiyomiga yetkazib o’ynaydi. Ijodkorning yorqin iste’dodi qator tanlovlarda g’alaba qozonib, e’tirof etiladi. Darhaqiqat, Glenda Jekson XX asrning betakror va yorqin san’at ustalaridan biri edi. 1969 yilda aktrisa yozuvchi Devid Gerbert Lourensning “Sevilgan ayollar” romani asosida kinorejissyor Ken Rassel ishlagan fil`mida bosh rolni ijro etadi. Uning ijrosi Amerika kinoakademiyasining “Oskar” mukofotiga sazovor bo’ladi. Oradan uch yil o’tgach, Glenda Jekson yana “Mo»tabar xonadonlardagi singari” fil`mida o’ynagan roli uchun yana “Oskar” mukofotini oladi. Aktrisaning eng yorqin, san’at olamida katta dovruq solgan rollaridan biri –“Musiqiy oshiqlar” fil`midagi kompozitor P.I.Chaykovskiyning telba xotini Antonina Milyukova obrazi edi. Albatta, bir ijodkor, bir san’at muxlisi sifatida Xulio Kortasar Glenda Jekson ijodidan, uning ajoyib san’atidan yaxshi xabardor bo’lgan. Yozuvchi katta iste’dod egasi bo’lgan Glenda Jeksonning o’z vaqtida ijodni tark eta olishday qat’iyatli qadamidan, ya’ni ayni kamolot cho’qqisidan mavridida tusha olishday irodali harakatidan qattiq hayajonga tushadi. Zamondoshlarining xotirlashlaricha, umri mobaynida uch marta uylangan, davrida doimo ayollarning e’tiborida bo’lgan adib o’z his-tuyg’ularini hamisha ham izhor etavermagan. Adib Glenda Jekson san’ati, uning ijodni tark etish qadamidan mutaassir bo’lib, u haqda “Biz Glendani naqadar yaxshi ko’rar edik” nomli hikoya yozadi.
Biz quyida e’tiboringizga ushbu hikoya kiritilgan kitobga yozilgan so’ngso’z – Glenda Jeksonga yo’llangan maktubni havola etmoqdamiz. Bu maktub katta ijodkorning o’zi kabi atoqli san’at ustasi, yirik shaxsga bo’lgan ehtiromi va hayratidan dalolat beradi.
Xulio Kortasar
SHISHAGA SOLINGAN MAKTUB
Ma’suma Ahmedova tarjimasi
Aziz Glenda, ushbu maktub odatiy yo’sinda jo’natilmayapti – negaki pochta va unga bog’liq konvertu markalari kabi daxmazalari bizga to’g’ri kelmaydi. Yaxshisi shunday tasavvur qila qolaylik: men maktubni shishaga solaman-da, San-Frantsisko ko’rfazi qirg’oqlaridan uloqtiraman – o’zim esa ana shu ko’rfaz sohilida qo’ngan uydan Sizga maktub bitdim; yoki bo’lmasa derazam uzra yozuv mashinkamga bir lahza soya solgan, havoni xipchin bilan urib, kesib o’tgani singari jadal uchgan chag’alay bo’yniga bu maktubni osib qo’yaman. Nima bo’lsa bo’lsin, ushbu maktub, Siz – Glenda Jeksonga yo’llanyapti,– qaerda bo’lmang, ehtimol Siz hozir Londondadirsiz; axir ko’p maktublaru ko’pdan-ko’p hikoyalar – dengizga otilgan shishalardagi nomalardir, yana ularning bari Shekspir “Dovul” asarida yozgan ohista va ajib sea-changes – dengiz to’lqinlarining bir parchasiga aylanadi.
Fikrimcha, muhim nomalar shunday tarzda jo’natilishi zarur – ohista chayqalmish dengiz to’lqinlari uzra imillab suzib borayotgan lavang shishalar, ular ichiga solib qo’yilgan maktublar nihoyat Glenda Garsonni emas, o’zining haqiqiy egasi bo’lmish Sizni izlab topadilar. Axir ushbu maktublar asl Glendaga atalgan – xuddi o’zingiz roldan rolga o’zgarganingiz kabi Sizni hayo-iffat, muhabbat shunday o’zgartirib yuborganki, ana shu poklik fil`mdan fil`mga o’zgarmay aslo Sizni tark etmaydi. Men hozir behisob qiyofayu niqoblar ostida yashayotgan ayolga murojaat qilyapman. Yana aslo Sizni xafa qilishni istamagan holda aytishim mumkinki, Siz ham menga – ko’pdan-ko’p qiyofalaru niqoblarga yashirinmish yozuvchiga e’tiboringizni qaratishingizga umid qilib yozyapman; ana shu yozuvchilik tufayligina biz Siz bilan oshkora suhbatlashish huquqiga sazovor bo’ldik; bugun bunday bo’lishini xayolimga ham sig’dirolmayotgan pallada Sizdan javob maktubini oldim – dengizga otgan shishangiz San-Frantsisko ko’rfazi qoyalariga urilib sinib ketdi; ko’ksim quvonchlarga to’ldi; quvonchki, uning zamirida allaqanday qo’rquvga o’xshash tuyg’u yashirin edi; – qo’rquv quvonchni sindirolmaydi-yu, ammo kishida sarosima uyg’otadi, aynan shunday bo’lishini Siz bilan men o’z qudratimizga yarasha istaganimiz kabi, uni jismi joni va vaqt chegaralaridan chiqarib yuboradi.
Sizga maktub yozish unchalik ham oson ish emas, negaki siz Glenda Garsonni bilmaysiz, yana shunisi qiziqki, men hozir kaltafahmlarcha Sizning javob yozish-yozmasligingiz sababini tushuntirishga urinyapman; bari voqealar turli mezonlar doirasida yuz beradi, ikkiga bo’linadi va har qanday kishilar o’rtasidagi oddiy munosabatlarni absurdga, bema’nilikka aylantirib yuboradi; yo esa biz o’zimiz uchun emas, boshqalar uchun o’ynaymiz, shu tufayli mening maktubim boshqalar o’qiydigan matnga aylanadi va ehtimol Siz uni baribir qachonlardir, masalan, kelgusida o’qiysiz; men atigi uch kun muqaddam Sizdan olgan javobimni tasodif qanotlarida keltirdi va bu hammaga ma’lumu mashhur bo’ldi. Shunday bo’ldiki, menimcha, to’g’ridan-to’g’ri aloqaga kirishishning hojati yo’q; yana yagona imkoniyat –Sizga aytish istagimdir, – bu yana bir karra maktubimni adabiy asar, hikoya sifatida o’qiydigan kishilarga yordam so’rab murojaat qilishimdir. Chunki boshqa birovga yozilgan maktub qo’shimcha matn kasb etib, batamom mukammal qiyofaga ega bo’ladi, – nashr etilgan hikoyalar ana shu tarzda dunyoga kelishi zarur. Men shunday fikrdaman. Yana men hozir ushbu qoidani buzib, bu nomani yozsam, balki Siz uni hech qachon o’qimassiz, faqat o’zingiz meni shunday qilishga majbur etasiz; Siz, nazarimda, hozir mendan maktub bitishimni iltimos qilyapsiz.
Endi men Sizga bilishingiz mumkin bo’lmagan va ayni vaqtda bilgan narsangiz haqida yozyapman. Bundan ikki hafta ilgari mening Meksikadagi noshirim Vil`gel`m Shavel`son so’nggi yillarda yozgan, yaqinda chop etilgan kitobimning ilk nusxalarini keltirdi. Bu kitobga kirgan hikoyalar orasida bir novella “Biz Glendani naqadar yaxshi ko’rar edik” deb nomlanadi. Hikoyalar, albatta, ispan tilida yozilgan; balki yaqin yillarda boshqa tillarga o’girilsa ajab emas; shu hafta ichida bu kitob Mexiko kitob do’konlarida paydo bo’ldi, Siz, shubhasiz, ushbu kitobni Londonda o’qiy olmaysiz, tabiiyki, u yerda mening asarlarimni ispan tilida o’qiydigan odam kam topilsa kerak. Men ushbu kitobga kirgan novellalardan birini Sizga hikoya qilib berishimga to’g’ri keladi, lekin shunday bo’lsa-da, ayni vaqtda kechgan voqealarni aytib berish andishasi meni cho’chityapti – balki bunday hikoya qilishdan hech bir ma’ni chiqmas, chunki Siz shu tarzda faqat ana shu novella orqali hamma gapdan boxabar bo’la olasiz – bu ravshan; sog’lom fikrlab chiqarilgan xulosalarga, xolis va tiniq fikrlarga qaramasdan, hozirgina Sizdan olgan javobim meni shunday qilishga undayapti; men hozir ana shu absurd bilan yuzma-yuz turib hikoya qilmoqchiman; Glenda, agar bu chindan absurd bo’lsa, o’zim buni absurd deb o’ylamayman, garchand na Siz, na men buning aslida qanday tuyg’u ekanligini bila olmaymiz.
Balki Sizning yodingizdadir – nima deyapman, axir qanday qilib o’qimagan narsangiz yodingizda bo’lsin? Garchand buning sababi juda oddiy, chunki hali kitob sahifalaridan bosmaxona bo’yog’i quribulgurmadi, – ushbu hikoyada gap Sizga, novellada Glenda Garson deb nomlangan aktrisaga cheksiz mehr-muhabbat tuyg’ulari birlashtirgan, Buenos-ayresdagi yakdil fikrdagi kishilarning maxfiy to’garagi haqida boradi; lekin shunisi ham borki, uning kino va teatrda o’ynagan rollari haqida yetarlicha aniq qilib tasvirlanadiki, buni o’qigan Sizni, san’atingizni qadrlovchi istagan odam hikoyadan aynan Sizni tanib oladilar. Hikoya syujeti judayam oddiy: to’garak a’zolari Glendani shu qadar yaxshi ko’radilarki, ular bir narsa bilan – Sizning aktyorlik kamolotingiz ayni avj pardaga ko’tarilgani, so’ng xayrlashish chog’lari yaqinlashishi bilan kelisholmaydilar; Sizdagi mukammallik esa asl tuyg’uga, haqiqiy muhabbatga tashnadir va u chin muhabbatni talab etadi va shubhasiz, o’zingiz suratga olish chog’lari aynan shunga intilgansiz – lekin o’rtada rejissyorlar bularning barini rasvo qildi. Bari ayblardan forig’ etishga, qurbon qilishga daxldor katarsis, ya’ni ko’tarilish, tozarish va kul`minatsiyasi nazarda tutilgan har qanday asarda bo’lgani singari ushbu hikoyada ham haqiqatga o’xshash to’qima o’z o’rnini ko’ngil tubida saqlangan azaliy haqiqatni izlashga bo’shatib beradi; shunday, ushbu to’garak a’zolari nima qilib bo’lsa ham fil`mlar nusxalarini qo’lga kiritish uchun mumkinu imkonsiz bari ishlarni qiladilar, asliyatning kechirib bo’lmas xatolarini tuzatganlari holda kinotasmalarning muvaffaqiyatsiz chiqqan epizodlarini qirqib tashlaydilar. Menimcha, Siz, xuddi ular singari bunday ishni amalga oshirishning mutlaqo ilojsizligi yuzasidan qayg’urib o’tirmaysiz, novellada ham bu hol ortiqcha tafsilotlarsiz tasvirlangan; guruh bu ishlarni o’z maqsadlariga ishonchlari va qo’llaridagi pullari tufayligina amalga oshiradilar; va nihoyat to’garak a’zolari ishlarini poyoniga yetkazadilar, go’yo yaratilmish yettinchi kun saodatini tuyadilar. Saodatki, aslida Siz teatr va kinoni butunlay tark etish haqidagi qaroringizni e’lon qilasiz, – o’zingiz hali ushbu to’garak ishini nihoyalaganingizni bilmay, shunday qilasiz; negaki zamon va yangi fil`mlarga nuqta qo’yasiz, negaki, Siz ijodingiz avji mukammallik kasb etganini his etasiz…
O’zingiz buni bilmay ham… Eh, Glenda, men – hikoya muallifiman; ammo o’zim ushbu hikoyani yozgan paytlarimdagidek bunga unchalik ham ishonchim komil emas. Hozir, shu dam menga Sizning
javobingiz keldi, maktubingizdan aql-idrok borasidagi vajlarga mutlaqo daxli bo’lmagan fikr anglashiladi. Bu narsa meni bir narsani tan olishimga majbur etadi: negaki novellada Glenda Garsonning kinodan ketishi – isbotlab berilmagan, bu hol g’ayritabiiydir, Sizga yot, Sizdan uzoq to’garak faoliyati haqida bo’rttirib hikoya qilingan. Garchand ushbu novella finali – yakuni menga qo’rqinchli ko’rinsa-da, uni qayta gapirib bermoqdaman. Chunki bunday qilmaslikning imkoni yo’q, negaki Sizga novellani hikoya qilishim shart – negaki novellaning haqiqiy finali, asl yakuni shunday; mana, roppa-rosa o’n kundan buyon buni Mexiko kitobxonlari bilib oldilar, muhimi shundaki, bundan Siz ham xabar topdingiz. Novellada voqealar juda oddiy kechadi: oradan bir yil o’tib, Glenda Garson yana kinoga qaytishga qaror qiladi, to’garak a’zolari gazetadan bu haqda o’qib qoladilar va bu xabardan gangib qoladilar: yana shuni ham tan olishga majburlarki, ular endi o’zlarining sevimli Glendalari ortiq ijodini davom ettirolmasligiga ishonadilar, negaki ijodkor ijodiga butunlay nuqta qo’yilgan… Ular bu haqiqatga ishonib ulgurgan edilar. To’garak a’zolari oldida Glenda Garsonning ijodiy kamolotiga putur yetkazmaslik uchun, aktrisa erishgan avvalgi g’alabayu shuhratini himoya qilishlari uchun ularning oldida birgina yo’l qolgan edi, xolos: Glenda Garson e’lon qilingan fil`mda o’ynamaydi! To’garak a’zolari bu ish hech qachon amalga oshmasligi uchun qo’llaridan kelgan bari ishlarni qiladilar.
Xulio KORTASAR
BIZ GLENDANI SHUNDAY YAXSHI KO’RARDIK
Olim Otaxon tarjimasi
Bunaqa bo’lishini oldindan kim o’ylabdi, deysiz. Kimdir birov kinogami yoki teatrgami ketayotganda, o’ziga o’xshab o’sha yerga borayotgan odamlar haqida o’ylab ham o’tirmaydi: kiyinib bo’lgach, film qachon boshlanishini, joyi qaerda ekanini so’rab yana bir karra qo’ng’iroq qiladi, yo o’n birinchi yo yettinchi qator, nimqorong’ilik va musiqa, hech kimga, ayni paytda hammaga tegishli maskan, hamma – bir xilda tamoshabin, erkaklaru ayollar, g’uj-g’uj odam, lekin hech kim yo’qdek, ora-sira kech qolib bezovta qilayotgani uchun uzrxonlik, norozi ohangdagi shivirlashlar, kim kimga e’tiroz bildiryapti – noma’lum, doimiy osoyishtalik, nigohlar sahnaga yoki ekranga qadalgan, yon-verida kim o’tiribdi-yu, nimalar bo’layapti – hech kim qiziqmaydi, holbuki, zal to’la odam… Xuddi shunga o’xshab, reklamalaru kinoteatr oldidagi uzundan-uzoq navbatlarni ko’rib, gazeta-jurnallarda tinimsiz e’lon qilayotgan taqriz va maqolalarni o’qib ham, Glendaning muhlislari bunchalar ko’p ekanini bilmas ekanmiz.
Uch yil, narisi bilan to’rt yil bo’ldi shu voqealarning boshlanganiga, hozir bu fikrning birinchi bo’lib kimdan chiqqanini hech kim aniq aytib berolmaydi, qisqasi, vaqt o’tib biz asosiy guruh, yoshlar esa klub, deya nom qo’ygan o’sha qandaydir birlashma tashkil etish g’oyasi qachon – kinoni ko’rib chiqqach, bir qadahdan musallas ichib o’tirgandami, suhbat qiziganida yoki jimgina xayol surayotganimizda vujudga keldimi, tavba, Urasusta bilan Diana Riveroning ham allaqachon esidan chiqib ketgan bo’lsa kerak.
Aslida bu hech qanaqa klub-plub emasdi, oddiygina Glenda Garsenni yaxshi ko’radiganlar davrasi edi, vaholanki, uning iste’dodi bilan ijodiga yuksak baho berishdan nariga o’tmaydigan muxlislardan ajralib turishimizga shuning o’zi ham kifoya qilar edi. Zotan, Glenda yorqin iste’dodi bilan bizni ham mahliyo etib, chinakam san’atga oshno qilgan edi, shuningdek Anuk, Merilin, Anni, Sil`vana hamda – bo’lmasam-chi – Marchello, Iv, Vittorio va Dirk singari aktyorlar ham yuragimizdan o’rin olgandi, lekin biz faqat Glendani chinakamiga yaxshi ko’rar edik, aynan shuning uchun, mana shuning sharofati bilan guruhimiz tashkil topdi va shakllandi hamda qattiyan o’z maqomini belgilab oldi; bu sabablarni yolg’iz o’zimiz bilardik – buni hech kimga aytmasdik, keyin-keyin, bir muncha vaqt o’tib, bitta-yarimta Glendaning muxlislari bilan tanishib qolib, ular bilan bordi-keldi qilib yurib, uzoq davom etgan suhbatlardan so’ng kimki Glendani chin dildan yaxshi ko’rishiga o’zi ishonib qolmay, bizlarni ham ishontira olsa, dilimizda bu tuyg’ularni o’shanga inonib aytardik.
Diana bilan Irasusta tashkil etgan uyushma sekin-asta kengayib borardi. “Qor uzra yolqin” fil`mi ekranlarga chiqqan yili biz nari borsa olti yoki yetti kishi bo’lsak, “Zebolik tuhfasi” ishlanganda uyushma a’zolarining soni haddan tashqari ko’payib, oqibatda ayrimlar o’zlarini allakim bilib, uncha-muncha narsani mensimaydigan bo’lib borayotganlarini sezib qoldik. Biz – Irasusta, Diana va yana ikki uch kishi o’zaro fikrlashib talabchanlikni oshirish, sinamasdan va viskixo’rlik paytida o’zini dono hamda fidoyi qilib ko’rsatishni yaxshi ko’radiganlarni imtihon qilmasdan (O, Buenos-Ayres, London va Mexikoga xos bu tungi imtihonlar) olmaslikka qaror qildik. “Omonat baxt” prem`erasi kuni Glendani yaxshi ko’radiganlar biz o’ylagandan hiyla ko’proq ekaniga taassuf ila iqror bo’ldik. Kinoteatrda tez-tez uchrashib qolishlar, fil`m tugagandan keyin ko’z urishtirishlar, sarosimaga tushgan ayollarning parishon chehralari va alamini ichiga yutgan erkaklarning sukut saqlashi – allaqanday nishonlaru shartlashgan so’zlardan ko’ra bizni ochiq ravshanroq ajratib turardi. Bir-birimizni so’zsiz, bexato topib olardik, qisqasi.
Aql bovar qilmaydigan bahonayu sabablar izmi ixtiyorida beixtiyor hammamiz shahar markazidagi bitta qahvaxonaga borib qolardik. Alohida-alohida turgan stollar birpasda birlashtirilar va hamma kelishib olgandek bir xil kokteyl chaqirar, ana shundan so’ng kerak-nokerak gumon va ikkilanishlarni yig’ishtirib qo’yib, bir-birimizning eng so’nggi fil`mning eng so’nggi sahnasida oxirgi kadrdagi Glendaning hali o’chib ulgurmagan siymosi aks etib turgan ko’zlarimizga tikilib qarashga botinardik.
Kim biladi, yigirmata edikmi yo o’ttiztami – qisqasi, necha kishi kelganimizni baribir bilolmasdik. Chunki Glenda ishtirok etgan fil`mlar ba’zan bitta kinoteatrda oylab namoyish etilar, ba’zida esa bir vaqtning o’zida ikkita yoki to’rtta kinoteatrda qo’yilardi. Bir safar – kutilmagan hodisa – u hatto sahnada, “Quyushqondan chiqqanlar” spektaklidagi yoshgina qotil qiz rolini ijro etdi va qanchadan qancha yangi muxlislar orttirdi, el-yurt olqishiga sazovor bo’ldi, biz esa buni jiddiy qabul qilmadik. O’sha paytda biz juda inoqlashib ketdik, o’zaro bordi-keldi qiladigan bo’ldik, to’g’risini aytganda asosan Glenda haqida gurunglashib o’tirgani bir-birimiznikiga mehmonga borardik. Avval boshdanoq Irasusta bir ovozdan uyushma rahbari sifatida tan olingandi, holbuki, bunga u hech qachon da’vo qilmagan, Diana Rivero esa go’yo uning ishonchli vakili – o’rinbosari edi, u asosan bizga qo’shilish niyatida bo’lgan nomzodlarni “elakdan o’tkazar”, ular bilan suhbatlashar – saragini sarakka, puchagini puchakka ajratib, bizni betayin va olg’ir muxlislardan asrar edi. Dastlab mustaqil assotsiatsiya sifatida dunyoga kelgan narsa endi jamoatchilik asosidagi tashkilotga aylana boshladi va dastlabki paytlardagi, yengil-yelpi savol-javoblar o’rnini aniq maqsadga qaratilgan suhbatlar, konkret muammolar egalladi. “Zebolik tuhfasi”dagi xatoga yo’l qo’yilgan epizod, “Qor uzra yolqin” fil`mining intihosidagi so’nggi iddaolar, “Omonat baxtdagi” sharmu hayosiz lavha haqida savollar beriladigan bo’ldi. Glendaga nisbatan ko’nglimizdagi mehr-muhabbat shunchalar kuchliligidan hammaslak bo’lmagan muxlislar, sharm-hayosiz qiz-juvonlar, aravani quruq olib qochadigan mahmadonalar bilan mutloqo murosa qilgimiz kelmasdi. Hatto shu sababdan bo’lsa kerak, bir odat joriy etildi (qaerdan, kim tomonidan – tagiga yetolmadik baribir): Glenda ishtirok etgan fil`m markazda qo’yilsa, juma kunlari, chekka tumanda takroran namoyish etilayotganda esa hamma ko’rishga ulgurishi uchun bir hafta kutar edik, ya’ni keyingi uchrashuv muddati surilardi; barcha vazifalar qat’iyyan belgilab qo’yilgan bo’lib, so’zsiz itoat etilardi, aks holda, jazo tariqasida Irasustaning nafrat va istehzo to’la kulgisi yoki Diananing o’ta ko’ngilsiz, o’t chaqnagan nigohiga duchor bo’lishardi.
O’sha kezlarda bizning uchrashuvlarimiz boshdan-oyoq Glendaga bag’ishlanardi, bu yig’inlar ochiqdan ochiq “Glenda” deb atarlardi – zero, Glenda har birimizning qalbimizda baayni yashar va shu vajdan oramizda tafriqa yo’q va birligimizga hech qanday gumon va shubhalar rahna sololmas edi. Vaqti kelib ayrimlar botinib, asta-sekin, avvaliga istihola hamda ehtiyotlik bilan, bo’sh chiqqan epizodlardan hayron qolib yoki hafsalalari pir bo’lib, siyqa fikr yoki taqlidlarni ochiqdan-ochiq tanqid qilishga o’tdilar.
Biz “Olifta” fil`mining ta’sir kuchini susaytirgan ba’zi yerlardagi kamchiliklar yoki “Sababini hech qachon bilolmaysan”ning yakuni uchun Glenda aybdor emasligini bilardik. O’sha rejissyorlarning boshqa asarlarini ham ko’rganmiz, syujetlari qaydan paydo bo’ldi-yu, stsenariysini kim yozgan – hammasidan xabardor edik, ularga shafqat qilmasdik, shu sababli juda yaxshi tushunardikki, bizning munosabatimiz aktrisaga havas bilan qarashdan farq qiladi, faqat boshqalarning aybi tufayli yuzaga kelgan xom-xatala nomukammal asarlar Glenda sha’niga dog’ tushirmasligi uchun kuyinardik. Bizning yuksak vazifamiz, ehtimol, burchimiz haqida birinchi bo’lib Diana gapirdi, u asl niyatini ochiq aytib o’tirmay odatdagicha, o’ziga xos tarzda – kinoya aralash shama qilib o’tdi, ochig’i, u bizni ochiqdan-ochiq xayrixohlik bildirishmaydi deb o’ylagan, shekilli, uning har bitta gapiga qo’shilib, har bir fikrini ma’qullashimizdan boshi osmonga yetdi, biz ham kinozallarni to’ldirib o’tirishlar, qahvaxonada diydorlashmoq endi talabimizga javob bera olmaydi, hatto Glendani bunaqa yaxshi ko’rib yurish ham kam ekaniga iqror bo’ldik.
Biroq o’shanda ham ochiq aytilmagandi ichimizdagi asosiy gaplar – balki unda ehtiyoj yo’q edimi?! Glendani qalbimizda asrash baxti hamma narsadan muhimroq va bu baxt kamolotga erishgandagina to’liq bo’lishi mumkin edi. Kutilmaganda fil`mlarda yo’l qo’yilgan kamchilik va nuqsonlar yomon ta’sir qila boshladi: biz “Hech qachon sababini bilolmaysan” fil`mining bu tarzda tugashini istamasdik yoki “Qor yuzidagi yolqin”da poker o’yini chog’idagi betayin epizod o’zini oqlamagan deb hisoblardik (Glenda u yerda bo’lmasa-da, qay yo’l bilandir uni ham isnodga qo’yardi). Har doimgidek bizni istiqbolda kutayotgan vazifalarni Irasusta aniq belgilab berdi va o’sha oqshom biz zimmamizdagi mas’uliyat yuki ostida ezilgancha hamda istiqbolda kutayotgan saodat haqida o’ylab, ya’ni nuqson va xiyonatlar Glendaning munavvar siymosiga zarracha gard yuqtirmasligiga ishonch baxsh etgan saodat umidida uy-uyimizga tarqaldik.
Biz to’garakka boshqa hech kimni qabul qilmay qo’ydik, burchimizni bajarish uchun odamlarimiz yetarli edi. Qolaversa, muhmal hur fikrlilik maqsadimizni amalga oshirishga to’g’onoq bo’lardi. Irasusta Reside-de Lobasdagi bog’li koshonasida qurilgan tajribaxona haqida butunlay bitgandan keyingina og’iz ochdi. Shundan keyin hamma ish kelishib olindi va birinchi topshiriq “Omonat baxt” fil`mining hamma nusxalarini topib, yig’ib kelishga mas’ul guruh tuzildi va uyushma a’zolari o’rtasida teng taqsimlandi, bu fil`mdan boshlaganimizning boisi, muvaffaqiyatsiz chiqqan o’rinlari nisbatan kamroq edi. Masalaning moliyaviy tomoni haqida birov g’ing demadi, Irasusta Pichincheda qo’rg’oshin koni ochgan Govard X`yuz bilan sheriklik qilardi, pul bo’lsa changalda sho’rva – barcha ishlari: samolyotlar, hamkorlik qiluvchilar, pora berish uchun pul masalasi osongina hal qilindi. Bizning idoramiz, idoraga qarashli korxonamiz ham yo’q edi, “Xeygar Loss” kompaniyasining komp`yuteri oldimizdagi vazifalar va ularning bajarilish bosqichlari tartibini programmalashtirib berdi. Diana Riveroning hammamizni birdan harakatga keltirgan gaplaridan ikki oy o’tgach, tajribaxona ish boshlashga tayyor bo’ldi; “Omonat baxt”dagi qushlar bilan bog’liq bo’sh epizod boshqasi bilan, Glenda ijrosiga munosib me’yor va dramatik holat haqqoniy aks ettirilgan boshqa bir lavha bilan sezilmaydigan tarzda o’zgartirildi, ba’zilarning zikricha, to’g’rilandi. Fil`m ekranlarga bir necha yil muqaddam chiqqan bo’lib, uning qayta jahon ekranlarida namoyish etilishi hech kimni hayron qoldirmadi: tomoshabinlar va muxlislarning xotirasi chetdan qaraganda g’alati taassurot qoldirar ekan, biz ilgari ko’rgan, lekin vaqtiki kelib o’zgarish kiritilgan yoki qisman o’zgartirilgan narsalarni xotiramizning unutishi yoki o’zgarishi orqali qabul qilamiz, shu nuqtai nazardan olganda Glendaning o’zi ham filmning o’sha epizodlarida ro’y bergan o’zgarishlarni sezmagan bo’lsa, ajab emas. Darhaqiqat, uning matbuot konferentsiyasida aytgan gaplari shu fikrni yuz joiz tasdiqlardi.
Biz tinim nimaligini esdan chiqarib yubordik; tajribaxonada amalga oshirilgan ishning samarasini amalda ko’rgach, paysalga solmasdan “Qor yuzidagi yolqin” bilan “Jodu” nusxalarini yig’ishtirib oldik; so’ng qayta ishlab, tuzatish uchun boshqa fil`mlar keltirildi, “Xeygar Loss”ning komp`yuterchilari bilan tajribaxona xodimlari bir me’yorda qizg’in ish olib borishardi. Faqat “Zebolik tuhfasi” biroz qiynadi: arab amirliklaridagi neft` kompaniyalarining magnatlari fil`m nusxalarini butunlay sotib olib uylarida saqlashar ekan, uni o’g’irlab chiqib, (boshqa so’z ishlatishning hojati bormi) o’rniga boshqasini qo’yib qo’yish uchun turli hiyla-nayrang ishlatishga va odam yollashga to’g’ri keldi, Tajribaxona pand bermay bir tekis va yuqori darajada ishlardi, boshida bunaqa puxta ish olib borishiga aslo ishonmagan edik, (tabiiyki Irasustaga ko’ngimizdagi ishtibohni aytishga botinolmagandik), taaajub, hammadan ko’ra Diana ko’proq ishonqiramagandi, lekin Irasusta “Sababini hech qachon bilolmaysan”ni ko’rsatganda va biz fil`m yakunida Glendaning Romanolar xonadoniga qaytib kelmay mashinasida qoyatosh sari shamoldek yelib ketgani va o’z tiynatiga sodiq qolgan holda toshqin daryoga g’arq bo’lganini ko’rib, haqiqiy yakun mana shunday bo’lishi kerakligini his qilgandik, zero ko’nglimizda bu dunyoda ham benuqson kamolotga erishish mumkinligiga ishonch uyg’ongan va Glenda biz uchun ana shunday barkamol bo’lib qoladi, deb xayol qilganmiz.
Albatta, eng qiyini nimani o’zgartirish lozim, qaerini kesib tashlash kerak, montaj jarayonida nimalarga e’tibor berish, bachkana, tuturuqsiz yerlarini qanday hal qilish edi. Har birimiz Glendani turlicha tasavvur qilar edik, qalblarimizga jo qilganimiz bilan bu Glendalar o’rtasida tafovut mavjud edi, – ana shu narsa ixtilofga sabab bo’lardi, bahs-munozaralar asablarini qaqshatayotganlar, uzoq va atroflicha tahlil qilib tushuntirganimizdan keyin o’zaro bitimga kelishar, ayrim paytlarda masala ko’pchilik fikrig’a tayanib hal qilinardi. Afsuski, fikri inobatga olinmaganlar qabul qilingan yangi variantiga ichlari achishib qarashar hamda bizning o’ylaganlarimizga to’la-to’kis javob bermaydi, deb hisoblashar edi-yu, lekin ishonchim komilki qilingan ishlardan hech kimning ko’ngli to’lmay qolgan, biz Glendani shunchalar yaxshi ko’rardikki, natija hamisha o’zini oqlash tugul, ko’pincha avval boshdan ko’zlaganimizdan afzalroq bo’lib chiqar edi. Ba’zi ko’ngilsizliklar ham ro’y berib qolardi: “Tayms” gazetasida bir gazetxonning xati bosilib chiqdi, u “Qor yuzidagi yolqin” fil`mida uchta voqea, ilgari bu tartibda kelardi, hozir butunlay o’zgargan, deya hayron bo’lsa, “Opin`on”da san’atshunosning maqolasi bosilib chiqdi, u ochiqdan ochiq “Jodu”dagi bir sahna butunlay qirqib tashlanganiga norozilik bildirardi, uning taxminicha, bu riyokor amaldorlar siyosatidan boshqa narsa emas. Barcha holatlarda gazak olib ketmasligi uchun shoshilinch choralar ko’riladi; buning hech qiyin yeri yo’q edi, negaki ommaga kaltabin toifa – u birpasda hamma narsani unutib yuboradi yoki nimani taqdim etsa, yangidek qabul qilib ketaveradi yoki o’zi bir yangilik axtarishga beriladi, qisqasi, u yangilikka o’ch – yangilikparast, kino olami siyosat dunyosi kabi beqaror, buqalamunga o’xshaydi, hammasi o’zgarishdan bir lahza to’xtamaydi, bu faqatgina bizga – Glendani jonidan ortiq ko’ruvchilarga taalluqli emas, aslida bid’at va ixtiloflarning doyasi bo’lmish uyushmada to’satdan boshlanib qoladigan bahs-munozaralar bo’lib, ular nihoyatda xavfli edi. Garchi biz o’zimizni har doimgidan ko’ra yakdil, burchimiz taqozosiga ko’ra o’zimizni hamjihat sezsak-da, ittifoqo bir kuni kechki payt siyosiy safsatabozlik illatidan tamomila qutulmagan “ahli donishlar”ning muborak ovozlari yangrab qoldi, ish avji qizigan paytda hammamizning oldimizga axloqiy muammolarni ro’kach qilib qo’yishmoqchi bo’lishdi, ular o’zimizga mahliyo bo’lib ketib, fil suyagiga yoki guruch donasiga jimjimador naqsh chizishdek hech kimga keragi yo’q faoliyat bilan shug’ullanmayapmizmi, deya savol berishdi. Bunday ishbuzarlardan shartta yuz o’girish oson emasdi, agar shunday qilinsa, jamoaning tartib bilan bir me’yorda olib borayotgan faoliyatiga putur yetar, chunki bizlar bamisli havoga ko’tarilgan samolyotning barcha murvatlari bir paytda baravar ishlagan uchun havoda parvoz qilayotgani kabi
yaxlit va uyg’un organizmga aylangan edik, mabodo bitta murvat buzilsa yoki olib tashlansa, umumiy harakat butunlay to’xtab qolishi aniq. Bu tanqidiy mulohazalarni, bizni kuch-quvvatini, g’ayrat-shijoatini behuda narsalarga isrof qilishdek nodonlikda ayblashlarini chidab eshitishning ham o’zi bo’lmasdi. Shunga qaramasdan endi-endi nish ura boshlagan shakkoklik kurtaklarini hoziroq – vaqtida yulib tashlashga zarurat yo’q edi, chunki hatto shu isyonkorlar ham bizga o’xshab Glendani haddan ziyod yaxshi ko’rishardi, shu bois har qanday axloqiy qarashlar yoki nuqtai nazarlardagi ixtiloflardan qat’i nazar, Glendaning kamoloti bizlarni ham, qolaversa, dunyoni ham barkamol qilajagiga ishonch hissi bizni bir umrga birlashtirgan edi. Holbuki, biz ortig’i bilan ajru mukofotga sazovor bo’lgan edik, zero, bir faylasuf do’stimiz behuda ikkilanishlar davrida qiyinchiliklarni bartaraf etib, avvalgi hamjihatlikni saqlab qola bildi; uning og’zidan, har qanday xususiy faoliyat tarixiy ahamiyat kasb etishi mumkin, insoniyat tarixida kitobning kashf etilishidek muhim kashfiyot yigit kishining bir ayol nomini tinimsiz takrorlash orqali abadiylashtirish istagining sharofati bilan voqe bo’lgan, degan naqlni eshitdik.
Xullas, biz Glendaning siymosi har qanday nuqson va qusurlardan xoli ekaniga ishonadigan kunlarga ham yetib keldik; uning siymosi jahon ekranlari orqali o’zi orzu qilgan – biz bunga amin edik – darajada nur sochmoqda edi, ehtimol, shuning uchundir matbuotda uning kino olamini tark etishi haqidagi interv`yusi bosilib chiqqanida unchalik hayajonlanmadik ham, fikrimizcha, Glendaning g’ayriixtiyoriy ravishda faoliyatimizga, hayotimizning mazmunini boyitishga qo’shgan bebaho hissasi karomat ham emas, tasodif ham emasdi, bu o’ziga bo’lgan cheksiz mehr-muhabbatimizni g’oyibona his qilgan qalbning javobi edi go’yo, yoki bo’lmasa, uning bu ahdu qarori yuragining tubida tug’yon qilgan minnatdorlik tuyg’ularining in’ikosi sifatida yuzaga qalqib chiqqandi; vaholanki, kino san’atiga mansub turli-tuman shunos-shunoslar uning tahsinga loyiq bu qarorini – ajoyib aktrisaning kutilmaganda san’atni tark etishini qadrdon go’shasini bevaqt tashlab ketgan qushlar qismatiga qiyoslagan bo’lsalar, biz esa, aksincha, abadiyat sarhadlaridagi makonlariga qaytgan qushlarning ibratomuz ahdu qarori sifatida qabul qildik. Bizning quvonchimiz chegara bilmasdi: og’ir kechinmalarga to’la halovatsiz kunlar, uyqusiz tunlar ortda qoldi, zero, biz chekkan zahmatlarimiz evaziga baxshida etilgan ne’matlardan bahramand bo’lmoqlik sharafiga noil va munosib edik. Endi o’zimiz yaratgan bu olam ichra xotirjam yashasak bo’ladi, chunki ertaga yana biror kor-hol ro’y bermasligiga ishonar hamda Glenda ishtirok etgan har qanday fil`mni bemalol, bexavotir tomosha qila olardik; biz xohlagan paytimizda dilimizga hadik va xavotir oralamasdan, bamisli xavf-xatardan xoli bog’larda chah-chah urib sayragan qushlar kabi yayrab-yayrab vaqtimizni o’tkazar edik.
Afsuski, bu quvonchimiz uzoq davom etmadi. Glenda yashayotgan mana shu olamda yashab o’tgan bir shoir qachonlardir: abadiyat zamon beqarorligiga maftundir, deb yozgan ekan, bir yil o’tar-
o’tmas Diana ko’ngilsiz gap topib keldi. Glenda yana kino olamiga qaytarmish, bu haqda o’z og’zi bilan matbuot konferentsiyasida aytibdi, sababi tushunarli – ijod uning hayot-mamoti, kinosiz, teatrsiz yasholmas ekan, tavsiya qilinayotgan filmlar senariysi maxsus uning uchun yozilgan va yaqin kunlar ichida suratga olish ishlari boshlanib ketar emish hokazo va hokazo. O’sha kezlari shahar markazidagi kinoteatrlarda “Zebolik sirlari” namoyish etilayotgan edi. Fil`mni ko’rgach, o’zimiz o’rgangan o’sha qadrdon qahvaxonada yig’ilishib o’tirgan oqshom hech birimizning esimizdan chiqmasa kerak.
Irasusta dilidagini ochiq aytishi shart emasdi, chunki hammamiz bunday adolatsizlik va xiyonat alamidan yurak-bag’rimiz qon bo’lib o’tirardik. Biz Glendani shunchalik yaxshi ko’rar ediki, azbaroyi xudo, ayblashga tilimiz bormasdi, rost-da, mashhur aktrisa bo’lgani uchun, boz ustiga, iste’dodli va husn-latofatda tengsizligi uchun gunohkormi?! Hamma balo Glenda qaytib kelayotgan kino olamining harom-xarish, g’irromlardan iborat ekanida! Mol-dunyo, obro’-e’tibor, tomoshabinlar olqishi, Oskar kabi baloyu ofatlar biz shuncha mashaqqatlar evaziga bino qilgan ehromlarni ko’z ochib-yumguncha bemalol yakson qilib yuborishi mumkinligida! Diana Irasustaning kaftlariga kaftini qo’yib: “O’zga chorasi yo’q”, deganda u hammamizning nomimizdan gapirayotganini bilardi. Uyushma hech qachon bunchalik qudrat kasb etmagan va shu kuchni amalga oshirish uchun maqsadini bunchalik aniq va lo’nda ifoda etmagan edi. Biz ichimizda faqat bir kishigina oldindan biladigan kuni ro’y berishi muqarrar hodisadan hozirdanoq ta’sirlanib ruhsiz, shalviragancha uy-uyimizga tarqaldik. Biz endi qahvaxonada boshqa uchrashmasligimizni bilardik, bundan buyon har bitta odam o’zi yaratgan saltanatda yolg’iz yashashga mahkum ekanini ham chuqur bir armon bilan his qilardi. Irasustaga o’xshagan bir so’zli odam uchun bu ishni amalga oshirish xamirdan qil sug’irgandek gap – buni hamma tushunib turardi. Bizlar xuddi erta-indin “Omonat baxt” yoki “Jodu”dan keyin baribir ko’rishamiz-u, degan xayolda odatdagidek hayrlashmadik ham, ba’zilar shoshilib, bir nimalar degancha, ba’zilar kech bo’lib qolibdi, uyga borish kerak endi, deb g’udrangancha tezroq ketishga oshiqardi, qahvaxonadan hamma bitta-bitta chiqdi, ahvol shunday ediki, ilojini topgan odam to o’sha ahd bajarilmagunga qadar unutishni, mutlaqo eslamaslikni xohlagan bo’lardi, afsuski, buning sira iloji yo’qligi va kunlarning birida ertalab gazetalardan biridagi hissiz yozilgan ta’ziyanomani o’qishga to’g’ri kelishi muqarrar ekani hammaga ravshan edi. Bu haqda hech kim, hatto hammaslak do’stlarimiz bilan ham sirlashmaymiz, kinodami, ko’chadami uchrashib qolsak, ming istihola bilan, bir-birimizni ko’rmaganga solib o’tib ketamiz; faqat shunday qilsakkina, uyushma Glendaga bo’lgan sadoqatini saqlab qoladi va amalga oshirgan ishidan hech kim boxabar bo’lmaydi. Biz Glendani shunday yaxshi ko’rar edikki, unga boqiy kamolot baxsh etdik. Uni erishib bo’lmaydigan yuksaklikka olib chiqdikmi, bas, qulab tushishdan o’zimiz asraymiz; uning sadoqatli muxlislari bundan buyon ham bemalol, hech narsadan hadiksiramay unga ta’zim qilaversalar bo’ladi, chunki xochdan tirik tushish hali hech kimga nasib etmagan.
Manba: «Yoshlik» jurnali, 2015-yil-10-son
