Туркийлар милоднинг VII-VIII асрларида Марказий Осиёнинг кенг ҳудудларида яшаб, инсоният тарихида энг катта туркий давлатни яратган. Ҳоқонлар ўз қаҳрамонликлари ҳақида тошларда турли хил битиклар қолдирганлар. Бу тош битиклар фанда руна ёзуви, руник ёзув, Ўрхун ёки Урхун хати, Ўрхун-Енисей Ёзуви номи билан атаб келинмоқда.

СЎЙЛАСИН ЎРХУН ХАТИ
Тилшунос олим  Эргаш Умаров билан суҳбат
Суҳбатдош — Ситора Шамсиддин қизи

   Туркийлар милоднинг VII-VIII асрларида Марказий Осиёнинг кенг ҳудудларида яшаб, инсоният тарихида энг катта туркий давлатни яратган. Ҳоқонлар ўз қаҳрамонликлари ҳақида тошларда турли хил битиклар қолдирганлар. Бу тош битиклар фанда руна ёзуви, руник ёзув, Ўрхун хати, Ўрхун-Енисей Ёзуви номи билан атаб келинмоқда. Бу ёзувларни ўрганиш ишлари 116 йил илгари бошланган бўлса-да, айрим масалалар ҳамон ўз ечимини кутмоқда.
   Шу муносабат билан мухбиримиз тилшунос олим, профессор Эргаш Умаров билан суҳбатлашди.

— Домла, даставвал, руна Ёзувида айни пайтда муаммо бўлиб турган баҳс­талаб масалалар ҳақида суҳбатлашсак…

— Аввало бу қадимги ёдгорликлар нега “руна“ ёки “руник” деб аталишига изоҳ берсак. Гап шундаки, “руна” сўзи немисчасига “номаълум” деган маънони билдиради. Шу боис фанда бу ёзувлар ана шундай қўлланилиб келинади.

“Урхун” ва “Енесей” атамалари эса жой номлари билан боғлиқ. Урхун — Мўғилистондаги дарё номи. Енесей (Энасой. ХДК изоҳи) ҳам дарё номи. Энг қадимги тош битиклар эса илк бор ана шу дарёлар атрофидан топилган. Шу сабабли ушбу ёдгорликлар шундай ном олган. Руна Ёзувида асосан, учта баҳсталаб масала бор: Биринчиси нега унли ҳарфлар учун 4 та белги олинган? Иккинчиси нима сабабдан б, д, й, л, р, н, т, с ундошлари икки хил руна билан ёзилган? Учинчиси шохсимон руна қандай товушни англатади?

Бу муаммони ечиш учун икки масалани ҳал қилиш керак. Биринчидан, тош битикларга андоза бўлган ёдгорликни топиш лозим. Иккинчидан, урхун хати устида ишлаган ота-боболаримиз ёзиб қолдирган луғат маълумотларига асосланишимиз керак. Афсуски, иккала масалага ҳам ҳозиргача амал қилинмади. Натижада рунологияда англашилмовчилик вужудга келди. Тош битикларни ҳар ким ўзича ўқий бошлади. Иш шу даражага етдики, б, д, й, л, р, н, т, с ҳарф­лари ёнига рақам қўйиб ёзиш бошланди. Бу хатоларнинг ҳаммаси Алишер Навоий ва Бобур каби мумтоз адабиётимиз буюк намояндаларининг ўз кўзи билан кўриб, эшитиб, ўз қўли билан ёзган маълумотларга европалик олимларнинг беписанд қарашлари натижасида рўй берди.

— Руна ёдгорлигининг андозаси топилдими?

— Руна ёдгорликларининг андозаси кўп вақт номаълум бўлиб келди. “Туркий халқлар бу Ёзувни яратаётганларида бирор ёдгорликдан андоза олган бўлишлари керак”, — деган умид мутахассисларни тинч қўймасди. Уларнинг умидлари ўлароқ, намуна бўлган ёдгорлик топилди. Бу — ахмонийлар ҳукмдори Доро I нинг Биҳистун қоя тошларига ўйиб ёздирган миххатлари бўлиб чиқди. Иккала ёдгорликдаги Ёзувлар Доро I нинг ғалабаларига бағишланган. Ёдгорликлар орфографик ва услуб (стилистик) жиҳатдан бир-бирига ўхшаш бўлган. Ҳар икки ёдгорликнинг материали ҳам бир хил — тош.

— Демак, руна Ёзувининг андоза нусхаси топилибди. Унга асосланиб тарихий битикларни қандай ўқиш керак?

— Бу маълумотлар асосида руник ёдгорликларни жорий алифбога бошқатдан ҳарфма-ҳарф ўгириш керак. Илгари бу ёдгорликлар Европа олимлари томонидан европа тилларига хос қаттиқлик-юмшоқлик, олд қатор—орқа қатор, яъни белгилари билан нотўғри нашр қилинган. Шу сабабли академик А.Кононов руна Ёзуви тарихига бағишланган рисоласида “ҳануз кўп нарсалар ноаниқ бўлиб қолмоқда”, — деб ёзган эди. Агар бунинг ёнига шўро олимларининг туркий тиллар товуш тизимини боши берк кўчага киритиш учун тўқиб чиқарган “сингармонизм” атамасини қўшсак, масаланинг қанчалик мураккаб эканини тушуниш қийин эмас. Сингармонизм туфайли мумтоз адабиётимиз вакиллари асарларини сайын, йыл, қылынг, мынг, сынгыл шаклида ёзиб, уларни ҳақорат қилаётганимизни ҳали тушуниб етмаганлар кўп. Оқибатда бир сўзни адабиётшунослар бошқа, тилшунослар ўзгача ёзмоқдалар. Бечора ўқувчи кимга ишонсин?!

— Биҳистун қояларига ёзилган миххатнинг руна Ёзувига қандай алоқаси бор?

— Бу ёдгорликда ҳам руна ёдгорлигидаги каби чўзиқ унли учун белги йўқ. Бир товушни англатувчи икки хил белгининг айримлари соф ундошни, айримлари бўғин вазифасини бажарган.

— Демак, Урхун Ёзуви ҳам форсий миххатларга ўхшаб ҳарф ва бўғин асосида тузилган экан-да…

— Руна Ёзувида сўзлар ҳарф ва бўғин асосида тузилган. Чўзиқ унлилар учун белги йўқ. б, д, й, л, р, н, т, с ундошлари икки хил руна билан ёзилгани буни исботлайди. Биринчи руналар ҳарфни ифодаласа, иккинчилари бўғин вазифасини бажарган. Масалан: биринчи руна соф б ни ифодаласа, иккинчиси ба, аб, уб, бу, иб, би бўғинларини анг­латган. Биҳистун ёдгорлигида ҳам чўзиқ унли учун белги йўқ. Айрим белгилар ҳарфни, айримлари бўғинни ифодалаган.

— Қадимги туркий тилларда унлилар чўзиқ талаффуз қилинганига далил борми?

— Туркийлар дунёда қадимги ёдгорликларга эга бўлган халқлардан саналади. Дастлабки туркий ёдгорлик — Култегин тош битиги милодий 735 йилда яратилган. Академик А. Кононовнинг таъкидлашича, бадиий жиҳатдан бундай пухта асар яратилгунига қадар туркийлар грамматик ва услубий жиҳатдан шаклланган тилга эга бўлганлар. Олимнинг таъкидлашича, бу тил ҳозир халқ бахшилари ижодида сақланиб қолган. Шу сабабли бахшилар “тили”ни ўрганиш тош битиклардаги айрим муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беради. Дарҳақиқат, бахшиларнинг достон куйлаётганларида товушларни чўзиб талаффуз қилишлари гапимга исбот бўла олади. Туркий халқларнинг бепоён кенгликлардаги чорвадорлик ҳаёти ҳам товушларни чўзиб талаффуз қилишни тақозо қилган. Қадимда ва ўрта асрларда яратилган ҳамма қомусларда чўзиқлик махсус атамалар орқали кўрсатилган. Агар туркий тилда чўзиқлик бўлмаганида эди, Алишер Навоий арузда кўп ва хўп ёза олмаган бўлур эди. Зеро, аруз товушларни чўзиб талаффуз қилишни тақозо этади.

— Домла, руна Ёзуви илк бор қачон ва қаерда пайдо бўлган?

— Туркшуносликдаги энг кейинги изланишлар шуни кўрсатадики, руна ёзуви даставвал биринчи турк хоқонлиги даврида яъни милодий 552-630 йиллар орасида, географик жиҳатдан қарасак, ҳозирги Мўғулистон шимолида пайдо бўлган. Сўнгра хоқонлик емирилгандан сўнг бошқа ҳудудларга тарқалган.

— Урхун хати қайси алифбо асосида яратилган?

— Руна Ёзуви (урхун хати) сўғд алифбоси асосида юзага келган. Алифбо яратувчилар сўғд ҳарфларини кўр-кўрона кўчириб олмаганлар, балки профессор В. Лифшиц ёзганидек, уларга ижодий ёндашганлар. Ҳарф шаклларига ўзгартириш киритганлар. Эроний ва туркий халқларнинг иқтисодий, ҳарбий ва маданий соҳадаги дўстона алоқалари руна Ёзувининг шаклланишига олиб келган. Тадбиркор сўғдлар кўп масалаларда туркийлар билан ҳамкорлик қилганлар. Бизнингча, бир гуруҳ сўғд ва туркий зиёлилар маслаҳатлашиб, бу Ёзувни шакллантирган. Шуни алоҳида қайд этиш керакки, туркийлар руна Ёзуви пайдо бўлгунга қадар бирмунча вақт сўғд Ёзувидан фойдаланган. Сўғд ҳарфларида битилган туркий ёдгорликлар ҳозирда Берлиндаги қўлёзмалар фондида сақланмоқда.

— Унда тош битиклар ким томонидан ёзилган?

— Култегин ёдгорлиги охирида муаллиф ўзи ҳақида шундай ёзган: тош битидим Йўллуғ тегин. Йўллуғ сўзининг маъноси йўлчи. Ҳозир ҳам йўлда туғилган болага Йўлчи исмини қўядилар. Аммо Туюқуқ ёдгорлиги муаллифи ҳозирча номаълумлигича қолмоқда. Ҳа, айтгандай Туюқуқ сўзининг ўзаги ту-туй бўлиб, у онг, ақл маъносини англатади. У ҳозирги туймоқ, тушунмоқ сўзлари таркибида сақланиб қолган.

— Урхун Ёзувида нечта белги бор?

— Бу алифбо асосан ўттиз бир белгидан иборат. Машҳур туркшунос А. Шчербакнинг фикрича, у бир марталик Ёзув сифатида яратилган. Шу сабабли мукаммал эмас. Руник белгилар ҳамма туркий товушларни тўлиқ акс эттира олмайди. Чунончи, саккизта унли учун тўртта белги олингани фикримизни тасдиқлайди.

— Айтинг-чи, бу Ёзув қанча вақт истеъмолда бўлган?

— Ёзувдан тахминан икки юз йил атрофида фойдаланилган. Туркийлар руна Ёзуви номукаммаллиги туфайли уйғур Ёзувига кўчганлар. Бу алифбо руна Ёзувига нисбатан бирмунча мукаммал. Масалан, руна Ёзувида чўзиқ унлилар учун белги бўлмаган, уйғур Ёзувида эса бир ҳарфни икки марта ёзиш орқали чўзиқлик кўрсатилган. Шунинг учун бўлса керак, туркий халқлар ундан олти юз йил давомида фойдаланиб келдилар. Бу Ёзув темурийлар давригача етиб келган. Лутфий, Хўжандий асарлари араб ҳарфлари билан бирга уйғур Ёзувида ҳам битилган. Ундан Бобурнинг отаси Умаршайх ҳам фойдаланган.

— Урхун-Енисей ёдгорликларининг қадимийлиги ҳақида ҳам тўхталсангиз?

— А.Шчербакнинг Урхун Ёзуви Енисей ёдгорликларидан ҳам қадимийроқ деган фикрига қўшиламан. Агар иккала ёдгорликлардаги ҳарфларни ўзаро солиштирадиган бўл­сак, Енисей ёдгорликларидаги белгилар номукаммал. Чунончи “б” ҳарфи 16, “г” ҳарфи 8 хил кўринишга эга. Урхун битикларидаги белгилар асосан бир хил кўринишга эга. Урхун Ёзувининг қадимийлигини ёдгорликлардаги воқеаларнинг изчил баё­ни ҳам тасдиқлайди. Туркий халқларнинг бошидан кечирган ташвиш ва қувончлари Урхун дарёси яқинидан топилган ёдгорликларда яхши баён этилган. Енисей Ёзуви гарчи ХИИ-ХИИИ асрларгача давом этган бўлса-да, уларда туркий халқлар ҳаётига оид муҳим воқеалар йўқ. Бу ёдгорликлардаги жумлаларнинг кўпи узуқ-юлуқ.

Манба: “Ҳуррият” газетаси(2009).

SO’YLASIN O’RXUN XATI
Tilshunos olim Ergash Umarov bilan suhbat
Suhbatdosh — Sitora Shamsiddin qizi

  Turkiylar milodning VII-VIII asrlarida Markaziy Osiyoning keng hududlarida yashab, turkiy davlatni yaratgan. Hoqonlar o‘z qahramonliklari haqida toshlarda turli xil bitiklar qoldirganlar. Bu tosh bitiklar fanda runa Yozuvi, runik Yozuv, Urxun xati, Urxun-Yenisey Yozuvi nomi bilan atab kelinmoqda. Bu Yozuvlarni o‘rganish ishlari 116 yil ilgari boshlangan bo‘lsa-da, ayrim masalalar hamon o‘z yechimini kutmoqda.

   Shu munosabat bilan muxbirimiz tilshunos olim, professor Ergash Umarov bilan suhbatlashdi.

— Domla, dastavval, runa Yozuvida ayni paytda muammo bo‘lib turgan bahs­talab masalalar haqida suhbatlashsak…

— Avvalo bu qadimgi yodgorliklar nega “runa“ yoki “runik” deb atalishiga izoh bersak. Gap shundaki, “runa” so‘zi nemischasiga “no’malum” degan ma’noni bildiradi. Shu bois fanda bu Yozuvlar ana shunday qo‘llanilib kelinadi.

“Urxun” va “Yenesey” atamalari esa joy nomlari bilan bog‘liq. Urxun — Mo‘g‘ilistondagi daryo nomi. Yenesey ham daryo nomi. Eng qadimgi tosh bitiklar esa ilk bor ana shu daryolar atrofidan topilgan. Shu sababli ushbu yodgorliklar shunday nom olgan. Runa Yozuvida asosan, uchta bahstalab masala bor: Birinchisi nega unli harflar uchun 4 ta belgi olingan? Ikkinchisi nima sababdan b, d, y, l, r, n, t, s undoshlari ikki xil runa bilan yozilgan? Uchinchisi shoxsimon runa qanday tovushni anglatadi?

Bu muammoni yechish uchun ikki masalani hal qilish kerak. Birinchidan, tosh bitiklarga andoza bo‘lgan yodgorlikni topish lozim. Ikkinchidan, urxun xati ustida ishlagan ota-bobolarimiz yozib qoldirgan lug‘at ma’lumotlariga asoslanishimiz kerak. Afsuski, ikkala masalaga ham hozirgacha amal qilinmadi. Natijada runologiyada anglashilmovchilik vujudga keldi. Tosh bitiklarni har kim o‘zicha o‘qiy boshladi. Ish shu darajaga yetdiki, b, d, y, l, r, n, t, s harf­lari yoniga raqam qo‘yib yozish boshlandi. Bu xatolarning hammasi Alisher Navoiy va Bobur kabi mumtoz adabiyotimiz buyuk namoyandalarining o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, eshitib, o‘z qo‘li bilan yozgan ma’lumotlarga yevropalik olimlarning bepisand qarashlari natijasida ro‘y berdi.

— Runa yodgorligining andozasi topildimi?

— Runa yodgorliklarining andozasi ko‘p vaqt noma’lum bo‘lib keldi. “Turkiy xalqlar bu Yozuvni yaratayotganlarida biror yodgorlikdan andoza olgan bo‘lishlari kerak”, — degan umid mutaxassislarni tinch qo‘ymasdi. Ularning umidlari o‘laroq, namuna bo‘lgan yodgorlik topildi. Bu — axmoniylar hukmdori Doro I ning Bihistun qoya toshlariga o‘yib yozdirgan mixxatlari bo‘lib chiqdi. Ikkala yodgorlikdagi Yozuvlar Doro I ning g‘alabalariga bag‘ishlangan. Yodgorliklar orfografik va uslub (stilistik) jihatdan bir-biriga o‘xshash bo‘lgan. Har ikki yodgorlikning materiali ham bir xil — tosh.

— Demak, runa Yozuvining andoza nusxasi topilibdi. Unga asoslanib tarixiy bitiklarni qanday o‘qish kerak?

— Bu ma’lumotlar asosida runik yodgorliklarni joriy alifboga boshqatdan harfma-harf o‘girish kerak. Ilgari bu yodgorliklar Yevropa olimlari tomonidan yevropa tillariga xos qattiqlik-yumshoqlik, old qator—orqa qator, ya’ni belgilari bilan noto‘g‘ri nashr qilingan. Shu sababli akademik A.Kononov runa Yozuvi tarixiga bag‘ishlangan risolasida “hanuz ko‘p narsalar noaniq bo‘lib qolmoqda”, — deb yozgan edi. Agar buning yoniga sho‘ro olimlarining turkiy tillar tovush tizimini boshi berk ko‘chaga kiritish uchun to‘qib chiqargan “singarmonizm” atamasini qo‘shsak, masalaning qanchalik murakkab ekanini tushunish qiyin emas. Singarmonizm tufayli mumtoz adabiyotimiz vakillari asarlarini sayыn, yыl, qыlыng, mыng, sыngыl shaklida yozib, ularni haqorat qilayotganimizni hali tushunib yetmaganlar ko‘p. Oqibatda bir so‘zni adabiyotshunoslar boshqa, tilshunoslar o‘zgacha yozmoqdalar. Bechora o‘quvchi kimga ishonsin?!

— Bihistun qoyalariga yozilgan mixxatning runa Yozuviga qanday aloqasi bor?

— Bu yodgorlikda ham runa yodgorligidagi kabi cho‘ziq unli uchun belgi yo‘q. Bir tovushni anglatuvchi ikki xil belgining ayrimlari sof undoshni, ayrimlari bo‘g‘in vazifasini bajargan.

— Demak, Urxun Yozuvi ham forsiy mixxatlarga o‘xshab harf va bo‘g‘in asosida tuzilgan ekan-da…

— Runa Yozuvida so‘zlar harf va bo‘g‘in asosida tuzilgan. Cho‘ziq unlilar uchun belgi yo‘q. b, d, y, l, r, n, t, s undoshlari ikki xil runa bilan yozilgani buni isbotlaydi. Birinchi runalar harfni ifodalasa, ikkinchilari bo‘g‘in vazifasini bajargan. Masalan: birinchi runa sof b ni ifodalasa, ikkinchisi ba, ab, ub, bu, ib, bi bo‘g‘inlarini ang­latgan. Bihistun yodgorligida ham cho‘ziq unli uchun belgi yo‘q. Ayrim belgilar harfni, ayrimlari bo‘g‘inni ifodalagan.

— Qadimgi turkiy tillarda unlilar cho‘ziq talaffuz qilinganiga dalil bormi?

— Turkiylar dunyoda qadimgi yodgorliklarga ega bo‘lgan xalqlardan sanaladi. Dastlabki turkiy yodgorlik — Kultegin tosh bitigi milodiy 735 yilda yaratilgan. Akademik A. Kononovning ta’kidlashicha, badiiy jihatdan bunday puxta asar yaratilguniga qadar turkiylar grammatik va uslubiy jihatdan shakllangan tilga ega bo‘lganlar. Olimning ta’kidlashicha, bu til hozir xalq baxshilari ijodida saqlanib qolgan. Shu sababli baxshilar “tili”ni o‘rganish tosh bitiklardagi ayrim muammolarni hal qilishga yordam beradi. Darhaqiqat, baxshilarning doston kuylayotganlarida tovushlarni cho‘zib talaffuz qilishlari gapimga isbot bo‘la oladi. Turkiy xalqlarning bepoyon kengliklardagi chorvadorlik hayoti ham tovushlarni cho‘zib talaffuz qilishni taqozo qilgan. Qadimda va o‘rta asrlarda yaratilgan hamma qomuslarda cho‘ziqlik maxsus atamalar orqali ko‘rsatilgan. Agar turkiy tilda cho‘ziqlik bo‘lmaganida edi, Alisher Navoiy aruzda ko‘p va xo‘p yoza olmagan bo‘lur edi. Zero, aruz tovushlarni cho‘zib talaffuz qilishni taqozo etadi.

— Domla, runa Yozuvi ilk bor qachon va qaerda paydo bo‘lgan?

— Turkshunoslikdagi eng keyingi izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, runa Yozuvi avval Mo‘g‘uliston shimolida paydo bo‘lgan. So‘ngra xoqonlik yemirilgandan so‘ng boshqa hududlarga tarqalgan. Yozuv birinchi turk xoqonligi davrida ya’ni milodiy 552-630 yillar orasida yaratilgan.

— Urxun xati qaysi alifbo asosida yaratilgan?

— Runa Yozuvi (urxun xati) so‘g‘d alifbosi asosida yuzaga kelgan. Alifbo yaratuvchilar so‘g‘d harflarini ko‘r-ko‘rona ko‘chirib olmaganlar, balki professor V. Lifshits yozganidek, ularga ijodiy yondashganlar. Harf shakllariga o‘zgartirish kiritganlar. Eroniy va turkiy xalqlarning iqtisodiy, harbiy va madaniy sohadagi do‘stona aloqalari runa Yozuvining shakllanishiga olib kelgan. Tadbirkor so‘g‘dlar ko‘p masalalarda turkiylar bilan hamkorlik qilganlar. Bizningcha, bir guruh so‘g‘d va turkiy ziyolilar maslahatlashib, bu Yozuvni shakllantirgan. Shuni alohida qayd etish kerakki, turkiylar runa Yozuvi paydo bo‘lgunga qadar birmuncha vaqt so‘g‘d Yozuvidan foydalangan. So‘g‘d harflarida bitilgan turkiy yodgorliklar hozirda Berlindagi qo‘lyozmalar fondida saqlanmoqda.

— Unda tosh bitiklar kim tomonidan yozilgan?

— Kultegin yodgorligi oxirida muallif o‘zi haqida shunday yozgan: tosh bitidim Yo‘llug‘ tegin. Yo‘llug‘ so‘zining ma’nosi yo‘lchi. Hozir ham yo‘lda tug‘ilgan bolaga Yo‘lchi ismini qo‘yadilar. Ammo Tuyuquq yodgorligi muallifi hozircha noma’lumligicha qolmoqda. Ha, aytganday Tuyuquq so‘zining o‘zagi tu-tuy bo‘lib, u ong, aql ma’nosini anglatadi. U hozirgi tuymoq, tushunmoq so‘zlari tarkibida saqlanib qolgan.

— Urxun Yozuvida nechta belgi bor?

— Bu alifbo asosan o‘ttiz bir belgidan iborat. Mashhur turkshunos A. Shcherbakning fikricha, u bir martalik Yozuv sifatida yaratilgan. Shu sababli mukammal emas. Runik belgilar hamma turkiy tovushlarni to‘liq aks ettira olmaydi. Chunonchi, sakkizta unli uchun to‘rtta belgi olingani fikrimizni tasdiqlaydi.

— Ayting-chi, bu Yozuv qancha vaqt iste’molda bo‘lgan?

— Yozuvdan taxminan ikki yuz yil atrofida foydalanilgan. Turkiylar runa Yozuvi nomukammalligi tufayli uyg‘ur Yozuviga ko‘chganlar. Bu alifbo runa Yozuviga nisbatan birmuncha mukammal. Masalan, runa Yozuvida cho‘ziq unlilar uchun belgi bo‘lmagan, uyg‘ur Yozuvida esa bir harfni ikki marta yozish orqali cho‘ziqlik ko‘rsatilgan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, turkiy xalqlar undan olti yuz yil davomida foydalanib keldilar. Bu Yozuv temuriylar davrigacha yetib kelgan. Lutfiy, Xo‘jandiy asarlari arab harflari bilan birga uyg‘ur Yozuvida ham bitilgan. Undan Boburning otasi Umarshayx ham foydalangan.

— Urxun-Yenisey yodgorliklarining qadimiyligi haqida ham to‘xtalsangiz?

— A.Shcherbakning Urxun Yozuvi Yenisey yodgorliklaridan ham qadimiyroq degan fikriga qo‘shilaman. Agar ikkala yodgorliklardagi harflarni o‘zaro solishtiradigan bo‘l­sak, Yenisey yodgorliklaridagi belgilar nomukammal. Chunonchi “b” harfi 16, “g” harfi 8 xil ko‘rinishga ega. Urxun bitiklaridagi belgilar asosan bir xil ko‘rinishga ega. Urxun Yozuvining qadimiyligini yodgorliklardagi voqealarning izchil bayo­ni ham tasdiqlaydi. Turkiy xalqlarning boshidan kechirgan tashvish va quvonchlari Urxun daryosi yaqinidan topilgan yodgorliklarda yaxshi bayon etilgan. Yenisey Yozuvi garchi XII-XIII asrlargacha davom etgan bo‘lsa-da, ularda turkiy xalqlar hayotiga oid muhim voqealar yo‘q. Bu yodgorliklardagi jumlalarning ko‘pi uzuq-yuluq.

Manba: “Hurriyat” gazetasidan olindi (2009).