Pahlavon Mahmud. Ruboiylar & To’xtasin Jalolov. Puryoyvali & Pahlavon Mahmud. Videofilm

1299-ҳижрий (1881 йилда) Бомбайда нашр этилган «Оташкадаи Озарий» номли машҳур Шарқ тазкирасида Паҳлавон Маҳмуд ҳақида қуйидагилар ёзилган: «Исми Паҳлавон Маҳмуд, Пурёйвалий лақаби билан шуҳрат топган, унинг паҳлавонлик овозаси оламни тутган, ўз асрининг ягонаси бўлган. Шеъриятда қудратли, «Канзул Ҳақойиқ» номли маснавийси бор. Кейинги вақтларда тасаввуф мавзуида ёзган рубоийлари анча яхши чиққан».

ПАҲЛАВОН МАҲМУД — ПУРЁЙВАЛИЙ
Тўхтасин Жалолов

Ўзбек шоирларннинг адабий меросини излаб 1959 йил август ойида Хоразмга бордим. Мен кўпдан бери Хоразмни кўришга муштоқ ва хоразмликларнинг ўйноқи куйларига, нафис рақсларига мафтун эдим. Шу сафаримдан фойдаланиб, бу кўҳна маданият маркази ва санъат ўлкасини чуқурроқ ўрганишга тараддуд қилдим.

Хива — осори атиқа шаҳри. Хивада кўп тарихий ёдгорликлар бор. Йўловчи ҳали шаҳарга етмасдан беш-олти километрлик масофадан осмонпайванд миноралар, ложувард гумбазлар намоён бўлади. Булар ичида энг муҳташами Ҳазрат Паҳлавон мақбарасидир. Биз ана шу кўркам мақбарага кирдик. Мақбара гумбази атрофига бадиий баркамол фалсафий рубоийлар форс-тожик тилида нақш қилиб, ўйиб ёзилган.

Айрим рубоийларда Маҳмуд Пурёйвалий номи зикр этилган. Демак, бу ерда дафн қилинган зот мутафаккир шоир.

Хоразм тарихи музейига бориб Ҳазрат паҳлавон рубоийларини суриштирдим. Музей илмий ходими наққош Абдулла Болтаев музейда Паҳлавон Маҳмуд рубоийларидан иборат бир китоб борлигини айтди. Мен дарҳол бу китобни олиб кўрдим. Бу — Муҳаммад Раҳим Соний (шоир Фируз) кўчирган нусха экан.

Урганчга қайтиб келдим. Бу ерда бир хонадонда рубоийларнинг яна бир нусхаси борлигини эшитдим. Дўстим Юнус Юсупов икковлашиб шу хонадонга бордик. У ерда эски китоблар орасидан Паҳлавон Маҳмуд рубоийларининг яна бир нусхасини топдик. Бу нусхани 1946 йилда Ҳасан Мурод қори кўчирган экан. Дарҳақиқат, рубоийлар жуда юксак савияда. Тошкентга келиб, Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмаларини қидирдим. Бу фондда Паҳлавоннинг бир эмас, икки қўлёзмасини топдик. Худди шу кеча-кундузда бир аёл институтга бир китоб олиб келди. Бу — қўшиб муқова қилинган уч мустақил асар бўлиб, иккитаси авлиёлар ҳақидаги ривоятлар, учинчиси Паҳлавон Маҳмуднннг таржимаи ҳолига оид «Ҳазрат Паҳлавон ҳикоялари» номли қўлёзмадир.

Менинг Паҳлавон Маҳмуд адабий меросини қидириб юрганимни эшитиб, муҳтарам олимларимиздан профессор Яҳё Ғуломов бир қўлёзма тақдим этди, бунда Паҳлавон Маҳмудга нисбат берилган уч юз ўттиз тўрт рубоий бор.

Мана шу ҳужжатлар билан танишгач, бу борадаги маълумотни чуқурлаштирмоқ ниятида тарих ва тазкираларни қидира бошладим. Чунки Паҳлавон Маҳмуддек забардаст шоир ҳақида тарих ва тазкираларда маълумот бўлмаслигига ақлим бовар қилмасди.

1299-ҳижрий (1881 йилда) Бомбайда нашр этилган «Оташкадаи Озарий» номли машҳур Шарқ тазкирасида Паҳлавон Маҳмуд ҳақида қуйидагилар ёзилган:
«Исми Паҳлавон Маҳмуд, Пурёйвалий лақаби билан шуҳрат топган, унинг паҳлавонлик овозаси оламни тутган, ўз асрининг ягонаси бўлган. Шеъриятда қудратли, «Канзул Ҳақойиқ» номли маснавийси бор. Кейинги вақтларда тасаввуф мавзуида ёзган рубоийлари анча яхши чиққан» .

Машҳур турк олими Шамсиддин Сомибек ҳам «Қомус ул-аълом»нинг V ва VI жилдларида Паҳлавон Маҳмуд хусусида баъзи маълумотлар келтирган. «Қомус ул-аълом»нинг ҳар икки жилдида бир хил маълумот берилгани учун биз V жилддаги парчани кўчириш билан қаноатланамиз.

«Паҳлавон Маҳмуд Эроннинг машҳур шоирларидан бўлиб, Хоразмнинг Урганч қишлоғидандир. Ёшлигида ўз кучи ва паҳлавонлиги билан фахрланиб юрди. Кейинги пайтларда тасаввуф тариқатида кўп риёзат чекиб, жисмоний заифлашган эди. «Канзул Ҳақойиқ» номли маснавийси бор» .

1327-ҳижрийда Истамбулда нашр этилган «Туркларин улум ва фунуна хизматлари» номли китобда ҳам (автори Муҳаммад Тоҳир бин Рифъат) Паҳлавон Маҳмуд ҳақида сўз боради, лекин бу автор бирор янги нарса қўшмай, Сомибекнинг «Қомусул аълом»даги фикрларини такрорлайди.

Шарқ адабиётини жуда яхши билган Садриддин Айний «Намунаи адабиёти тожик» китобида Паҳлавон Маҳмуднинг «Қомус» ва «Оташкада» тазкираларида келтирилган рубоийларини кўчириб, «ўзи хоразмлик, лекин таржимаи ҳолини билмадик» деб ёзади .

Профессор Яҳё Ғуломовнинг «Памятники города Хивы» асари, ўз номидан кўриниб тургандек, тарихий ёдгорликларга бағишланган эса-да, Паҳлавон Маҳмуд мақбараси ҳақида сўз борганда, унда дафн этилган шахснинг шоирлиги тўғрисида ҳам гапириб, мисол тариқасида бир-икки рубоийсини келтирган.

1958 йилда Ўзбекистон Давлат бадиий адабиёт нашриёти машҳур рус олимлари Г. А. Пугаченкова ва Л.И. Ремпелнинг «Выдаюшиеся памятники архитектури Узбекистана» номли китобини нашр этди. Бу китоб ҳам ўз исмидан кўриниб турибдики Ўзбекистоннинг меъморлик санъати тарихига бағишланган. Шу китобнинг «Гумбаз Пахлавана Махмуда» сарлавҳали бобида Паҳлавон Маҳмуд ҳақида баҳс этиб, унинг шоирлиги хусусида қуйидагилар айтилган: «…Он и поэт известный под именем Пирияри Вали, подражавший в своих стихах Омару Хайяму» .

Тарих ва тазкира китобларида ўтмиш ва ҳозирги замон олимларининг Паҳлавон Маҳмуд ҳақида берган маълумотлари мана шулар, холос.

Бундан ташқари, Хива музейининг илмий ходими, республика халқ рассоми, машҳур Хоразм наққоши Абдулла Болтаевнинг қўлёзма дафтарларида Хоразмнинг тарихий ёдгорликлари, жумладан, Маҳмуд Пурёйвалийнинг таржимаи ҳолига доир қимматли материаллар бор. Шунингдек, Хоразмда ёзилган қўлёзма бир маноқибда (авлиёлар ҳақида китоб) Маҳмуд Пурёйвалийнинг ҳаёт йўли ҳақида диний ранг бериб ёзилган, лекин аслида шоир Маҳмуднинг порлоқ образини ифодалайдиган маълумотлар келтирилган. Ана шу манбаларга асосланиб, шоирнинг таржимаи ҳоли ҳақида мухтасар маълумотни ўқувчиларга арз этмоқ мумкин.

Шоирнинг отаси кўҳна урганчлик бўлиб, хотини ҳомилалик чоғда Хивага кўчиб келади. Бироқ, улар ҳали шаҳарга етмай, хотини тўлғоқ тутиб, шаҳар четидаги бир уйда кўзи ёрийди. Бу ҳодиса 645-ҳижрий, милодий ҳисоби билан 1247 йилда эди . Болага Маҳмуд деб ном қўядилар. Маҳмуд жисмоний жиҳатдан жуда бақувват, паҳлавон бўлиб етишади. У Хоразмнинг кўп шаҳарларига, ҳатто Ҳиндистонга бориб курашади, лекин ҳеч ерда енгилмайди, бутун умри елкаси ерга тегмай, мамлакатнинг биринчи паҳлавони бўлиб қолади. Шундай қилиб, халқ Маҳмудга «Паҳлавон» лақаби бериб, уни «Паҳлавон Маҳмуд», «Паҳлавон ота» деб юритадилар.

Бироқ, паҳлавонлик Маҳмуднинг асосий касби эмас, унинг асли касби пўстиндўзлик, телпакдўзлик бўлган. Маҳмуд бу ҳунарда ҳам зўр маҳорат касб этган, унинг жуда кўп шогирд ва халфалари бўлган. Паҳлавон ҳижрий 726-йилда, милодий ҳисоби билан 1326 йилда вафот этганда, унинг васиятига амал қилиб, шогирдлари Паҳлавон Маҳмуднинг жасадини ўзининг пўстиндўзлик корхонаси доирасига дафн этганлар, мақбара ҳам ана шу қабр устида барпо этилган.

Маноқибда ҳикоя қилинишича, Паҳлавон Маҳмуд Ҳиндистонда экан чоғида ҳиндлар тарафини олиб урушга қатнашади. Ҳиндистон подшоҳи Рай Ропой Чўнани ўлимдан қутқазади. Мана шундан кейин Ҳиндистон подшоҳи мамнун бўлиб, Паҳлавонга қараб: «Тила тилагингни» дейди. Паҳлавон молу дунё, олтин, кумуш талаб қилмай, бир вақтлар Ҳиндистонга асир тушган хоразмликларни озод қилишни илтимос этади. Ҳиндистон подшоҳи Паҳлавон Маҳмуднинг илтимосини бажо келтириб, хоразмлик тутқунларни озод этади, йўл харажатларини бериб, Хоразмга қайтаради.

Маноқибда ҳикоя қилинишича, Паҳлавон Маҳмуд Хива яқинида Чингизхонга қарши урушда ҳалок бўлган паҳлавонлар қабри устида мақбара барпо этган ва бу мақбаранинг вайроналари ҳанузгача сақланади.

Юқорида қайд этилган маълумотлар Паҳлавон Маҳмуднинг ижтимоий қиёфасини равшан кўрсатиб туради. Хоразм асирларини озод қилмоқ, ватан учун курашда жон фидо қилганлар гўри устида мақбара барпо этмоқ — бу илғор одам, ватанпарвар сиймосини кўрсатади.

Соғлом танда — соғлом ақл, деган гап Паҳлавон Маҳмуд сиймосида тўла ифодасини топган. Паҳлавон Маҳмуднинг зако ва истеъдоди, тафаккур кучи унинг жисмоний қудратидан кам эмас. Ҳақиқий шоир ва мутафаккир учун ўз мушоҳадаларидан хулоса чиқармоқ, уни бирор шаклда баён этмоқ табиий зарурат бўлиб қолади. Шарқда кўп мутафаккирлар ўзларининг фалсафий фикрларини баён қилмоқ учун шеъриятдан фойдаланганлар. Бу ҳақиқатни Хайём, Навоий, Бедил ва бизнинг мавзу баҳсимиз Паҳлавон Маҳмуд ижоди мисолида кўриш мумкин.

Маълумки, Хайём бутун адабий фаолияти давомида фақат рубоий жанрида асар ёзди ва рубоий жанрининг тематик доирасини белгилаб берди: ҳаёт ва коинотнинг моҳияти ҳақида фикр юритиш, хушчақчақ ҳаётнинг рамзи тарзида май ва маҳбубани куйлаш — рубоий жанрининг асосий хислати бўлиб қолди.

Паҳлавон Маҳмуд шеъриятда ҳам, фалсафада ҳам Хайёмнинг заковатли давомчисидир. Форс адабиётида Хайёмдан сўнг фақат рубоий ёзган бошқа бир шоир йўқ. Бу ҳол туркий халқлар адабиётида ҳам кўринмайди. Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Фузулий, Бобур ва бошқа кўп шоирлар рубоийда ўз кучларини синаб кўрган бўлсалар-да, бу жанр, уларнинг ижодида асосий ўрин тутмаган. Паҳлавон Маҳмуд эса, бутун умри форс-тожик тилида рубоий ёзган. Шундай қилиб, Паҳлавон Маҳмуд Хайёмнинг фалсафий ва бадиий ғояларини ривожлантирган, унга ўз асри руҳини берган. Бу — хайёмшуносликда ҳам, ўзбек ва тожик адабиёти тарихида ҳам муҳим янгиликдир.

Шуни ҳам қайд қилиш лозимки, Паҳлавон Маҳмуд Хайёмнинг оддий тақлидчиси эмас, аксинча, у ўзининг заковат ва истеъдоди, мушоҳада кучи жиҳатидан Хоразм Хайёмидир. Шарқ адабиётида теран мазмунли, нафис ва ўйноқи рубоийларни «хайёмона» деб аташ одат бўлиб кетган. Шу мантиқдан чиқиб баҳо берганда, Паҳлавон Маҳмуднинг санъаткорона рубоийлари ҳаммаси ҳам хайёмонадир. Бу рубоийлар ёнма-ён турганда, қайси бири Хайёмники-ю, қайси бири Паҳлавон Маҳмудники эканини фарқ қилиш қийин.

Паҳлавон Маҳмуд ўз асрининг донишманди эди, у ўзининг узоқ умри давомида ҳаётни мушоҳада этиб, тўғри хулосалар чиқарган, бу ҳол унинг рубоийларида ёрқин акс этиб, уларни ҳикматли сўзлар даражасига кўтарган. Мана шулардан бири:

Қора тош сира ҳам бўлмас ложувард,
Тоза қалбга юқмас асло чангу гард,
Қулоқ солгин Пурёйвалий сўзига,
Қўрқоқлардан бирон чиққанмиди мард!

Рост айтади бу улуғ донишманд, ёмон одамдан фақат ёмонлик, ёвузлик кутиш мумкин, мардликка, валломатликка, эзгуликка у қобил эмас!

Паҳлавон Маҳмуднинг нодонлардан, жоҳиллардан нафрати шу қадар зўрки, уни шоирнинг ўз тили билан айтмасдан бошқача таъбир билан тушунтириш имкондан хориждир. Мана у нима дейди:

Уч юз Кўҳи Қофни келида туймоқ,
Дил қонидан бермоқ фалакка бўёқ,
Ёинки бир аср зиндонда ётмоқ,
Нодон суҳбатидан кўра яхшироқ.

Паҳлавон Маҳмуднинг муҳаббат мавзуидаги рубоийларини олиб кўрайлик. Паҳлавоннинг ишқ мавзуидаги рубоийлари фикрнинг равшанлиги, мазмуннинг теранлиги, маҳбубга муносабатнинг самимийлиги, лирик қаҳрамоннинг маъшуқа ризоси учун ҳар қандай фидокорликка ҳозирлиги, образларнинг ранг-баранглиги, хулосаларнинг фавқулодда ва кутилмаганлиги билан кишини ҳайратда қолдиради. Чунончи:

На чораки маломатдур ватаним,
Ишқ ўлдирди, севги менинг кафаним.
Жаннат боғларида сен ўтир, зоҳид,
Мен—маст булбул, дўзах менинг чаманим.

Сўрагин, гўзалим, керак бўлса жон,
Жон эмас, сўрагин ҳаттоки имон.
Фақат яқинроқ кел, қилма интизор,
Сен ҳарна истасанг бергум бегумон.

Деди ёрим: «Яна нима ғаминг бор?
Хаёлинг банд этди қайси гўзал ёр?»
Қўлларига бериб ойна, дедимки:
Кимнинг аксин кўрсанг—шу менга дилдор.

Паҳлавон Маҳмуднинг назар-эътиборидан молпараст, дунёпараст, бошқача айтганда, олтин-кумуш бандалари ҳам четда қолмаган. Мол-дунёга, олтин-кумушга сажда қилувчи бу тоифа: «ема, ичма, бўл бахил, бой бўлмасанг мен кафил», шиори остида иш кўрадилар. Бу тоифа бой бўлади, лекин гадодан баттар кун кечиради. Улар бойлигини боласидан аяйди. Маҳмуд Паҳлавон ана шу тоифа устидан истеҳзо қилиб бундай дейди:

Эй хожа, сен нечун бунча бехабар,
Хаёлингда кеча-кундуз кумуш, зар,
Дастмоянг-ку бу оламда бир кафан,
Буюрганми сенга кафан, ким айтар?

Паҳлавон Маҳмуд Чингизнинг қонли юришлари натижасида мамлакатга етказилган оғир жароҳатлар ҳали битмаган бир даврда яшади. Бу давр — Ўрта Осиё ва айниқса, Хоразм тарихининг энг оғир даври эди. Паҳлавон Маҳмуд ватан бошига тушган бу сонсиз-саноқсиз балолар, тўфонларнинг шоҳиди бўлди. Шоир мана шу тарихий бахтсизликларни бир рубоийга сиғдириб, ўз асрининг ажойиб реалистик лавҳасини чизиб берган:

Давронда кўп кўзни мен гирён кўрдим,
Неки бало бўлса беомон кўрдим,
Нуҳ минг йил яшади, кўрди бир тўфон,
Мен Нуҳ бўлмасам ҳам минг тўфон кўрдим.

Биз Паҳлавон Маҳмуд рубоийларидан бир неча мисоллар келтирдик, холос. Лекин, зийрак ўқувчилар бу қатрада денгиз акс этганини ҳис этадилар, деб ишонамиз.

* * *

Паҳлавон Маҳмуднинг номига ҳамиша бир-икки лақаб тиркаб айтилади. Уни Хоразмда: «Паҳлавон Маҳмуд», «Полвонпир» десалар, тарих ва тазкира китобларида «Ҳазрат Паҳлавон», «Маҳмуд Пирёрвали», «Маҳмуд Пурёйвалий» деб тилга олинади. «Оташкада» ва «Қомусул аълом»да эса, Паҳлавон Маҳмудни жанговар, жангжўй, ҳарбий, урушқоқ маъносида «Қитоли» лақаби билан тилга оладилар.

«Мажолисул-ушшоқ» тазкирасида келтирилган бир ғазалида Паҳлавон Маҳмуд «Қитоли» лақабини ҳам тахаллус ўрнида ишлатган. Чунончи:.

Дасте намерасад чу Қитоли ба зулфи ёр
Қувват зи по—у зўр бозу ниҳодаем .

Баъзи тазкирачилар Пирёр Вали шоирнинг отасининг номи деб даъво қилса (масалан, Шамсиддин Соми), бошқалар Пирёр Вали шоирнинг тахаллуси деган фикрни олға сурадилар (масалан, Виктор Виткович).

Аслида бу даъволарнинг ҳар иккиси ҳам хато.

«Чароғи ҳидоят» луғатида: «Пурёйвалий — паҳлавонлар пирига бериладиган лақаб» дейилади .

Маҳмуд эса, Ўрта Осиё, Эрон ва Ҳиндистонда елкаси ерга тегмаган биринчи даражадаги паҳлавон эканини юқорида қайд қилган эдик. Шунинг учун паҳлавонлар паҳлавони, паҳлавонлар пири маъносида Пурёйвалий лақаби дастлаб хоразмлик Паҳлавон Маҳмудга берилган. «Ғиёсул луғат»нинг қуйидаги сўзлари ҳам бу фикрни тўла тасдиқлайди:

«Пурёйвалий Маҳмуд Хоразмийнинг лақаби. Баъзан бу сўз мажозий маънода зўрхона (паҳлавонхона) бошлиғи бўлган кекса паҳлавонларга ҳам нисбат берилади» .

Мана шу асосларга биноан биз Маҳмуднинг паҳлавонлик лақабини бу кунгача ёзиб келгандек Пирёр Вали шаклида эмас, Пурёйвалий шаклида ёзишни маъқул кўрдик.

Котиблар рубоийларни кўчирганда жуда кўп хатога йўл қўйганлар. Натижада бир мисрада вазн бузилган бўлса, бошқасида маъно тамомила ўзгариб кетган. Форс адабиёти мутахассисларидан дўстим Мунирхон Муинзода билан бақамти котибларнинг муқаррар хатоларини топиб тузатдик. Бизнинг бу хизматимиз нимадан иборат эканини қуйидаги мисолларда аниқ кўришингиз мумкин:

Қўлёзмада:
1. Бо хеш писари ки дилбариро шояд

Тузатилгани:
Бо хуш писаре ки дилбариро шояд

Қўлёзмада:
2. Гар тарки видоъ кардаем маъзурам

Тузатилгани:
Гар тарки видоъ кардаам маъзурам

Қўлёзмада:
3. Май нўш бенишон басе хоҳад мурд

Тузатилгани:
Май нўшки бенишон басе хоҳад мурд

Қўлёзмада:
4. Э дил то ғами ишқ таманно карди

Тузатилгани:
Э дил чу ғами ишқ таманно карди

Қўлёзмада:
5. Он зарраки ҳисоб нояд ноем

Тузатилгани:
Он зарраки дар ҳисоб нояд моем.

Қўлёзмада:
6. Бо бад биншин бош бегонаи у

Тузатилгани:
Бо бад манишину бош бегонаи у

Қўлёзмада:
7. Дарёйи талаб жумла бару баста бувад

Тузатилгани:
Дарҳойи талаб жумла барў баста бувад

Қўлёзмада:
8. Душанба бурд бор душам буд

Тузатилгани:
Душинаки бар даргаҳи ту душам буд

Қўлёзмада:
9. Дар роҳ нигарки роҳ чунан рафтанд

Тузатилгани:
Дар роҳ нигарки роҳ бинон рафтанд.

Қўлёзмада:
10. Расместки дар вафо бани одам нест

Тузатилгани:
Расмест вафоки дар бани одам нест.

Қўлёзмада:
11. Ман Нуҳи ним ҳазор тўфон дидам

Тузатилгани:
Ман Нуҳ наям, ҳазор тўфон дидам.

Бошқа тузатишлар ҳам худди шу руҳда бўлиб, рубоийларнинг котиблар вайрон этган вазнини, мазмунини бир даражада тикладик, деб ўйлаймиз.

Биз «Рубоиёти ҳазрати Паҳлавон» номи билан юритилган беш қўлёзма нусхани кўздан кечириб, шулардан эллик етти рубоийни танлаб, таржима қилдик. Айрим нусхаларда уч юздан ортиқ рубоийлар бор-ку, нега биз кўпроқ олмадик? Бунинг сабаби шуки, ҳамма нусхаларга бошқа шоирларнинг рубоийлари кириб қолган. Қандайдир масъулиятсиз котиб сўраб-суриштирмай, қўлга тушган ёки эшитган ҳар бир рубоийни Паҳлавон Маҳмудга нисбат бериб кўчира берган. Натижада, «Ҳазрати Паҳлавон рубоийлари» номли қўлёзмалар турли маслак ва ҳар хил савиядаги шоирларнинг муштарак рубоий тўплами бўлиб қолган.

Хоразмликлар асрлар давомида Паҳлавон Маҳмудни авлиё деб юрганлари учун котиблар ҳам сўфиёна рубоийларни унга нисбат бериб тўпламга кирита берганлар. Бунинг устига биз кўриб чиққан қўлёзмалар ҳаммаси ҳам XIX—XX асрда кўчирилган. Агар булар орасида бирорта эски-мўътабар нусха бўлганда, Паҳлавон Маҳмуд рубоийларини ажратиш енгилроқ бўларди. Афсуски, ҳозирча эски нусхалар топилгани йўқ. Шунингдек, «Оташкада» ва «Қомусул аълом»да тилга олинган «Канзул ҳақойиқ» номли маснавийни ҳам топиш бизга насиб бўлмади.

Биз, Паҳлавон Маҳмудга нисбат бериб, бошқа шоирларнинг асарларини нашр этиб қўймайлик, деган андиша билан рубоийларни мумкин қадар синчиклаб текширдик, турли шоирларнинг рубоийлари қоришиб кетган бу шубҳали нусхаларни қайта-қайта ўқиб, Паҳлавон Маҳмуднинг соғлом, мағрур овозини фарқ этишга ҳаракат қилдик. Биз танлаган рубоийлардаги руҳий тетиклик, фикрий теранлик уларни бошқа рубоийлардан ажратиб туради. Айрим рубоийларга эса шоир: «Бишнав сухани Маҳмуд Пурёйвалий» деб, ўз номи билан муҳр босиб қўйган.

Шоирнинг номи зикр қилинган рубоийларнинг руҳига қараб, биз шу қалбнинг садосини, шу руҳнинг туғёнини ўқувчига етказишга ҳаракат қилдик,

Хива — Тошкент
1960 йил

МАРДЛИК ВА ОДАМИЙЛИК ТАРОНАЛАРИ
Учинчи нашрига сўзбоши

Субҳидам пайти кимдир кўча эшигини қоқди, бу декабрь ойининг аёз тонги эди. «Ҳозир» дедим-да, наридан-бери кийиниб ташқарига чиқдим. Чиқдиму ҳайрон бўлиб қолдим. Эшигимиз олдида Хоразм область прокурори Рустам Муҳамедов турарди.

Мен меҳмонни дарҳол иссиқ уйга бошлаб кирдим, пальтони ечиб, бемалол ёзилиб ўтиришни таклиф қилдим. Аммо, меҳмон узр айтди:

— Домла, мен сизга Хоразмдан совға олиб келдим. Шу нарсани сизга топшириб, иккинчи самолётда қайтишим шарт, чунки кечки пайт обкомда мажлис бўлади.

Демак ҳеч қандай эътирозга ўрин йўқ.

Биз ошиғич равишда совғани очиб кўрдик. Бу — биз зориқиб, истаб юрган Паҳлавон Маҳмуднинг рубоийлари мажмуаси эди.

Мен камоли қувонганимдан меҳмонни қучоқлаб ўпдим, ваъдага вафолари, олижанобликлари, маданиятимиз тарихига бўлган чексиз эҳтиромлари учун Мадраҳим Раҳмонов ва Рустам Муҳамедовларга қайта-қайта ташаккур айтдим.

Меҳмон хайр-хўш қилиб кетгандан сўнг, мен ифтихор билан ўйлардим: «Ажабо, партия ва давлат арбоблари, ҳатто адлия ходимлари ҳам адабиёт, шеърият хизматида, бу қандай гўзал-а!»

Мадраҳим Раҳмонов ким дейсизми? Воқеа мана бундай:

Паҳлавон Маҳмуд ҳақидаги асаримни кенгайтириб, уни қайта нашр этиш менинг ўн йиллик орзуим. Бу — янги тадқиқотлар ўтказиш, шоирнинг бошқа асарларини топиш, уларни форсчадан ўзбекчага таржима қилиб, шарҳу баён этиш демакдир.

Шу мақсадда 1974 йил 23 сентябрда Ёзувчилар Союзидан ижодий командировка олиб, Хивага жўнадим. Таассуфки, Хива зиёратидан мурод ҳосил бўлмади. Хивадан бирор янги нарса топмадимгина эмас, борлари ҳам музейдан йўқолганини эшитиб қаттиқ ранжидим. Хуллас, Хивадан хуноб бўлиб Урганчга қайтдим.

Урганчда эски қадрдонимиз, область прокурори, ҳуқуқшунослик фанлари кандидати муҳтарам Рустам Муҳамедов хонадонида меҳмон бўлдик. Кечқурун дастурхон атрофида уч киши ўтирардик: мен, мезбон ва Хоразм областининг масъул ходимларидан Мадраҳим Раҳмонов.

Тўсатдан келган меҳмонга: «Қандай шамол учирди?» — каби савол бериш одати бор.

Мен сафарим сабабини айтиб, Хива музейидан Паҳлавон Маҳмуд рубоийларининг шоир Фируз кўчирган энг нодир нусхаси йўқолганини ҳасрат-надомат билан нақл қилдим.

Эшитганлар жуда хафа бўлишди, хафа бўлишди эмас, бир оз хижолат чекишди. Ахир, оталаримиз олти юз йил асраган дурдоналарни бугун музейдан ғойиб бўлиши ҳазил жиноят эмас-да! Ажабо, қайси муртад, қайси малъун бу қабиҳ ишга қўл урди экан?

Мадраҳим Раҳмонов узоқ йиллар обкомнинг биринчи секретари, область ижроия комитетининг раиси лавозимида ишлаган, кўпни кўрган вазмин, камтарин киши эканлар. Мана шу киши менга тасалли бериб бундай дедилар:

— Хафа бўлманг, домла. Эзгу ният билан сафарга чиқибсиз. Сизни ноумид қилиб қўймаймиз. Паҳлавон рубоийларининг бир нусхаси менда ҳам бор. Аммо яқинда уни бир қариндошимиз Шовотга олиб кетган эди. Ҳозир пахта терим кампанияси, ҳаммамиз шу иш билан бандмиз. Сал қўл бўшаса, дарҳол уни олиб келамизу, бироқ сизга қандай етказиб беришни билмай турибман.

Гап шу ерга келганда мезбонимиз Рустам Муҳамедов сергакланиб:

— Агар сиз китобни менга келтириб берсангиз, мен дарров Тошкентга бориб, уни домланинг ўз қўлларига топшириб келаман, — деб илтифот қилдилар.

Бу фикр ҳаммамизга мақбул тушди, учовлон шунга қарор қилдик.

Рустам Муҳамедовнинг Урганчдан китоб кўтариб Тошкентга келишдан мақсади шу ваъдага вафо қилиш эди.

Ўртоқ Раҳмонов бериб юборган нусха олтмиш уч саҳифадан иборат бўлиб, уни 1944 йилда Ҳасанмурод Қори кўчирган, аммо қайси манбадан олингани кўрсатилмаган. Ушбу мажмуада форс-тожик тилида ёзилган уч юз ўн тўрт рубоий бор.

Мен бу тўпламни олиб, Андижонга равона бўлдим. Муродим андижонлик дўстларим Имоиддин Қосимов (Улфат) ва Омонулло Валихонов (Боқир) билан бақамти Паҳлавон Маҳмуд рубоийларини синчиклаб ўрганиш, уларнинг энг нафис ва мумтозларини танлаб олиш эди. Гап шундаки, Боқир ва Улфат форс тилинигина эмас, форс классик адабиётини ҳам жуда яхши билишади. Назаримда, биз учовлон бирга бўлсак, ҳар қандай нозик нуктани ечишимиз, ҳар бир маъно товланишини пайқашимиз осон кўринади.

Худди шундай бўлди. Ўн кун давомида (ҳар кун эрта соат 8 дан соат 2 гача) Ҳазрат Паҳлавон рубоийларини синчиклаб ўқиб чиқдик. Шу жараёнда котиб йўл қўйган муқаррар хатоларни топиб тузатдик. Бадиий баркамол рубоийларни алоҳида дафтарга кўчирдик. Ана шундай тайёргарликдан сўнг таржимага киришдик.

Машҳур рус шоири Жуковскийнинг таржима санъати ҳақида ажиб фикри бор: «Прозада,—дейди Жуковский, — таржимон авторнинг қули, поэзияда шоирнинг ҳамкоридир».

Биз учовлон Ҳазрат Паҳлавонга муносиб ҳамкорлар бўлдикми-йўқми, бу жиҳати биздан кўра муҳтарам ўқувчиларга аёндир.

Паҳлавон Маҳмуд рубоийларини ўқиган киши ўзини қандайдир маънавий покиза, руҳий тетик ва улуғвор ҳис этади, чунки бу рубоийларда шу руҳ сингдириб юборилган.

Хўш, бу қудратли руҳнинг сарчашмаси қаерда? Бу Паҳлавон Маҳмуднинг шахсий эътиқодлари ифодасими ёхуд бирор табақа, гуруҳнинг ғоявий дастурими?

Кўҳна манбалар, жумладан Фаридиддин Атторнинг «Тазкиратул авлиё» китобида айтилишича, бу покиза руҳ тарихда футувват ёки жувонмардлик номи билан машҳур бир оқимнинг, бир ижтимоий табақанинг дастуриламалидир.

Жувонмардлар халққа беминнат хизмат қилиб, муздини ҳақдан талаб қилиш шиори остида иш тутганлар.

Эрон олимларидан Саид Нафисий «Сарчашмаи тасаввуф дар Эрон» номли асарида: «Футувват — жувонмардлик гуруҳининг улуғ пешволаридан бири машҳур шоир Паҳлавон Маҳмуд Хоразмийдир», — деб таъкидлайди. Шу олимнинг уқтиришича, Ўрта Осиёнинг довюрак исёнкорлари — сарбадорлар ҳам жувонмардлар гуруҳига мансуб бўлганлар.

XIII—XIV асрларнинг бир даража уюшган меҳнаткаш табақаси, шубҳасиз, шаҳар ҳунарманд-косиблари эди. Булар темирчилар, қуролсозлар, мисгарлар, дурадгорлар, кўнчилар, мўйнадўзлар, тўқувчилар, тикувчилар ва меъморлардан иборат катта куч эдилар. Жувонмардлар мана шу ҳунармандлар гуруҳининг жанговар намояндалари сифатида майдонга чиқдилар.

Жувонмардлар гуруҳининг ҳаёт принциплари мардлик ва унинг безаги: марҳамат, шафқат, мурувват, саховат ва олижаноблик асосига қурилган. Жувонмардлар элга хизмат қилишни, афтодаларга дастгир бўлишни, муҳтожларга марҳамату заифларни ҳимоя қилишни ўзлари учун шараф деб билганлар.

Профессор Е. Э. Бертельс «Сўфизм ва сўфийлик адабиёти» номли китобида: «Футувват ҳунармандларнинг яширин ташкилоти» — деб атайди.

Ёш олимларимиздан Ёқубжон Исҳоқов футувват — жувонмардлик ҳаракатидан баҳс этиб: «Ҳунармандлар гуруҳининг илғор қарашлари ва интилишларини ифодалаган бу йўналиш ўша даврдаги илғор кучларнинг маълум қисми учун маънавий замин бўлган» дейди.

Паҳлавон Маҳмуд футувват — жувонмардлик ҳаракатининг ташкилотчисигина эмас, унинг маънавий раҳнамоси эди. Шоирнинг мардлик ва олижаноблик руҳидаги рубоийлари шундан далолат бериб турибди:

Олам фили қайтаролмас журъатимиз,
Чархдан зўрроқ қудратимиз, шавкатимиз,
Гар чумоли кириб қолса сафимизга—
Шер этажак уни дарҳол давлатимиз,

Ўз нафсингга бўлгин амир, шунда мардсан,
Ўзгаларга бўлма ҳақир, шунда мардсан,—
Йиқилганни тепиб ўтиш мардлик эмас,
Афтодага бўлсанг дастгир, шунда мардсан.
.
Устоз Навоий ҳам бу борада ғоят порлоқ бир фикр айтганлар, табаррук учун шу байтни келтираман:.

Мурувват барча бермоқдур, емоқ йўқ,
Футувват барча қилмоқдур, демоқ йўқ.

Паҳлавон Маҳмуд 79 йил умр кўрди. (1247—1326). Ўзининг баракали умри давомида шоир талай тарихий воқеаларнинг шоҳиди бўлди, кўп кузатишлар, мушоҳадалар ўтказди.

1975 йил

ПАҲЛАВОН МАҲМУД
РУБОИЙЛАР

Ўзгаларни менга такягоҳ қилма,
Муҳтожи вазиру подшоҳ қилма.
Карамингдан қора сочим оқарди,
Оқ сочим-ла зору рўсиёҳ қилма.

Гул юзида булут ниқобдур ҳануз,
Кўнгилларда майли шаробдур ҳануз,
Ухламагин, ғафлат вақтими ҳозир?
Май ич, жоно, зеро офтобдур ҳануз.

Гул ёғади юзларингдан субҳвор,
Гул ёғади хулқингдан ҳам чун баҳор,
Лаҳза сари рангга тўлиб бу олам—
Гул ёғади чеҳра очиб бу рўзгор .

Жаҳон чеҳра—ранггу рўйи ўзингсан,
Ақл дарё—унинг суви ўзингсан,
Гул баргида шабнамдайин ўтирма,
Бу боқчанинг рангу бўйи ўзннгсан.

Умримиз дарахтин паст қилма, рабби,
Борлиқ шаробидан маст қилма, рабби,
Ўзинг карам бир-ла мард йигитларни
Нокасларга зеридаст қилма, рабби.

Йироқдан қарасам лабинг пурханда,
Озод эдим, тағин бўлибман банда.
Озодликдан ҳар бир банда эрур шод
Мен шундан шод—сенга бўлибман банда.

Дилим яна дилбар домига тушди,
Не дилбар, ситамгар домига тушди,
Бирининг бандидан қутулмай ҳануз,
Бошқа парипайкар домига тушди, |

Ёдинг билан кўнглим ҳар замон тоза,
Насим эсса бўлғай гулистон тоза,
Дийдоринг фараҳбахш, уни кўрганда—
Хотир жам, дил хуррам, танда жон тоза.

Ул қодирки арзу афлок яратди,
Кўнгилда доғ, дилни ғамнок яратди,
Мушкин зулфларни-ю, ёқут лабларни
Ерга қориб, охирда хок яратди.

Қўлда гул, қулоқда шишадан овоз,
Жаҳон ғамларини даф этар бу соз.
Сув нағмаси-ю, булут соясида
Қадаҳ тутсалар, ич, қилмайин ҳеч ноз.

Аламлар қайдидан озодлар—бизлар,
Ғам ризқимизу доим шодлар—бизлар.
Ҳушёрлик не, ранги рўйин билмаймиз,
Ёр кўзидек мастона зодлар—бизлар.

Йиғилардан бўлди беғубор сийна,
Дилим ҳам кўзгудек бўлиб бекина,
Кўз ёшим кудурат ғуборин ювиб,
Соф бўлди қалбим ҳам мисли ойина

Маҳбубимнинг ширин мақоли яхши,
Ҳам серишва қоши — ҳилоли яхши.
Оғиз ганжин кулгидан ҳеч тиёлмас,
Бўса учун бўш жойи—холи яхши.

Зулфинг мудом таънаи санами Чин,
Кўзинг карашмаси бир ғорати дин,
Аросатда худо кўрса рухсоринг,
Қудратига ўзи ўқир минг таҳсин.

Келишингдан воқиф бўлсам баногоҳ,
Гул экардим йўлларингга субҳигоҳ,
Шу гуллардан гулдасталар тутардим
Бу шарафдан маҳрум бўлибмен, эй воҳ.

Ҳайфоки баҳода ўтину уд бир,
Ҳам мартабада Халилу Намруд бир,
Давлатдан маст бўлган анқов наздида
Эшак овози-ю куйи Довуд бир.

Дастингдан дилимда юз хил маломат,
Бу захм битмагай тоқи қиёмат,
Ким ҳам сендан умид қилар саломат? —
Сен туғилган куни ўлган саломат.

Эй сарвқаду кумуш тану гулрухсор,
Нокасга ҳамнишин бўлмагин зинҳор.
Гар чинор чаманда савлат тўкса ҳам,
Гул ила чинорнинг не нисбати бор?

Ширакайфга бу бодаи ноб авло,
Мастликда-чи, дийдаи пуроб авло,
Бу пасткаш оламда вафо бўлмагач,
Дард бодасидан масту хароб авло,

Тоза лаълдир бодадан гавҳаримиз,
Дастимиздан фиғонда соғаримиз,
Биз май бошида-ю, май бизнинг бошда,
Яъни майи нобдир тожи саримиз.

Ҳайит келса савоб иш битгусидир,
Саҳар соқий майи ноб тутгусидир,
Намозингни қўйиб, рўзангни тарк эт,
Бугун гуноҳни савоб битгусидир.

Олам фили қайтаролмас журъатимиз,
Чархдан зўрроқ қудратимиз-шавкатимиз,
Гар чумоли кириб қолса сафимизга,
Шер этажак уни дарҳол давлатимиз.

Ўз нафсингга бўлгин амир, шунда мардсан,
Ўзгаларга бўлма ҳақир, шунда мардсан,
Йиқилганни тепиб ўтиш мардлик эмас,
Афтодага бўлсанг дастгир, шунда мардсан.

Филдай кучинг бўлса ҳам мўр бўлиб кўрин,
Молинг ошиб-тошса ҳам ўр бўлиб кўрин,
Ҳамманинг айбини билганинг ҳолда,
Ҳеч нарса билмагандай, кўр бўлиб кўрин.

Олам иши бошида бўлсайди бир мард,
Номарднинг бошидан чиқарарди гард,
Олам иши доимо мисли нард ўйин —
Найранг билан ютади мардларни номард.

Бир оқил дейдики, бўлғил валломат,
Ёки валломатга қила кўр хизмат.
Номард хизматига ёндошма зинҳор,
Ўйлагин, бу ўгит қандоқ пур ҳикмат.

Кўнглим оппоқ, на кек ва на кинам бор,
Душманим кўп ва лекин мен ҳаммага ёр,
Мевали дарахтман, ҳар бир ўткинчи—
Тош отиб ўтса ҳам менга бўлмас ор.

Кел кўнгил, мен ахтарай жононани,
Кўча-кўю ҳар эшик, ҳар хонани
Масту майхўрмиз мудом Хайёмсифат,
Дўзах этгаймиш қабул мастонани.

Бу ҳожики аввал эди бир илон,
Ҳаждан келиб аждар бўлди беомон.
Ҳарам-парам деса асло алданманг,
Уйинг куйгур, ўзи асли беимон.

Қора тош сира ҳам бўлмас ложувард,
Тоза қалбга юқмас асло чангу гард.
Қулоқ солгин Пурёйвалий сўзига,
Қўрқоқлардан бирон чиққанмиди мард!

Уч юз Қўҳи Қофни келида туймоқ,
Дил қонидан бермоқ фалакка бўёқ
Ёинки бир аср зиндонда ётмоқ
Нодон суҳбатидан кўра яхшироқ.

Гуркираган олов — дилим йўлдоши,
Тўлқин урган дарё — кўзларим ёши
Кўзагарлар ясаётган ҳар кўза —
Кўҳна дўстлар хоки — қўли ё боши.

Не чораки маломатдур ватаним,
Ишқ ўлдирди, севги менинг кафаним,
Жаннат боғларида сен ўтир, зоҳид,
Мен — маст булбул, дўзах менинг чаманим.

Сўрагин, гўзалим, керак бўлса жон,
Жон эмас, сўрагин ҳаттоки имон.
Фақат яқинроқ кел, қилма интизор,
Сен ҳарна истасанг бергум бегумон.

Деди ёрим: «Яна нима ғаминг бор?
Хаёлинг банд этди қайси гўзал ёр?»
Қўлларига бериб ойна, дедимки:
Кимнинг аксин кўрсанг— шу менга дилдор.

Эй хожа, сен нечун бунча бехабар,
Хаёлингда кеча-кундуз кумуш. зар,
Дастмоянг-ку бу оламда бир кафан,
Буюрганми сенга кафан, ким айтар?

Давронда кўп кўзни мен гирён кўрдим,
Неки бало бўлса, беомон кўрдим.
Нуҳ-ку минг йил яшаб кўрди бир тўфон,
Мен Нуҳ бўлмасам ҳам минг тўфон кўрдим.

Дедим: айт, умрнинг маъноси нима?
Деди: чақмоқ, ё шамъ, ёки парвона.
Дедим: бу дунёга бино қўйган ким?
Деди: ё гўл, ё маст, ёки девона.

Тўхтасин Жалолов таржимаси

Уфқни қизартди қон йиғлаб қуёш,
Ой тирнади юзин, Зуҳра юлди бош,
Тонг мотамида тун қаро кийиниб,
Ёқасин чок этди қилолмай бардош.

Жонингга қасд этгач омонсиз ажал,
Булутдек ёш тўкди кўзим шу маҳал,
Тупроғинг устига келганлар деди:
— Аттанг, ер остида қолди бир гўзал.

Тонг чоғи ёзганда лолалар япроқ,
Саҳар қуши додлаб дерди: — Эй ўртоқ,
Май ичким, дараксиз кетар ҳамма ҳам,
Қўзғал, ер остида ётгунгдир узоқ.

Ғамингдан ўлдиму дил бўлмади шод,
Ҳеч киши этмагай энди мени ёд.
Айрилиқ келтирди афсус-надомат,
Дийдор кўрмоқ энди йўқдир, юз фарёд!

Эй дил, ишқ ғамини таманно қилдинг,
Ўзингни халқ ичра сен расво қилдинг.
Ҳар куни ўзингча бир гулни танлаб—
Гўзаллар юзини тамошо қилдинг.

Борма айтмаганнинг дастурхонига,
Қўл узатсанг, қадринг тушар, нонига,
Қўшма ўзгаларнинг барра кабобин
Қотган нон-у совуқ сувинг сонига.

Ким қилур бу вайрон дилим иморат?
Ким гуноҳим учун берур кафорат?
Мен зиёрат қилдим кўп қабристонни,
Билмадим ким қилур қабрим зиёрат?!

Дилбаримга дедим: — Эй гўзал, танноз,
Нечун синиқ чиқар оғзингдан овоз?
Дедики: — Тор оғзим сўзни сиғдирмай,
Ушатиб-ушатиб чиқарар оз-оз.

Оҳким хаста кўнглим ҳеч бўлмади шод,
Ғамдан хотирим ҳам бўлмади озод.
Тириклик ниҳоли бермайин ҳосил,
Бўлди азиз умрим, дариғо, барбод.

Дунё дўстлигига берма хотир ҳеч,
Кекдан ўзга ундан бўлмас зоҳир ҳеч,
Юз йил яшасанг ҳам ўлим келади,
Юз мулкни олсанг ҳам бўлур охир ҳеч.

Ўлимингдан фалак тутмади мотам,
Жамолингни кўриб бўлмади мулзам,
Азроил ишидан ажабланаман:
Жонинг ола туриб уялмади ҳам.

Ҳамма дарддан кўра айрилиқ ёмон,
Ҳамма қайғудан ҳам ёмондир ҳижрон,
Қўлимдан келмайди сендан айрилмоқ,
Жонсан, жондан кечиш эмас-ку осон.

Кўнглимизга қўнмас бировдан ғубор,
Биздан ҳам бировга етмагай озор,
Ор ва ифтихордан узоқлашганмиз,
На бировга фахру, на бировдан ор.

Буткул фалак иши — жавр ила жафо,
Вафо аҳли бўлмас у билан ошно. .
Вафоли кишининг ити бўламан,
Кишидан ит яхши, бўлмаса вафо.

Дунё бинокори тузар қаср-айвон,
Тузиб бўлади-ю қилади вайрон,
Фалакка етказиб бугун тоқини,
Эртага этади ер билан яксон.

Гоҳо гўзалларнинг юзин ўйлайман,
Гоҳо зулфин, гоҳо кўзин ўйлайман.
Алқисса, ҳуснингдан қайси завқ берса,
Ўша замон шунинг ўзин ўйлайман.

Ишқ биёбонида юрмоқ ҳам мушкул,
Ундан оёқ йиғиб турмоқ ҳам мушкул,
Ҳаммадан мушкулроқ шуки, ҳар жойда
Ёринг маълум, лекин кўрмоқ ҳам мушкул

Баъзи вақт бўламан ишқдан бегона,
Қайғусиз роҳатга яқин ҳамхона,
Тўсатдан бир гўзал учраб қолганда—
Яна йўлдан уриб қилур девона.

Кўзгумга берардим кечқурун сайқал,
Боқдим унга тиниқ бўлган бир маҳал,
Шунча кўп кўринди ўз айбимки, мен
Ўзгалар айбини унутдим тугал.

Дағал дили доим эзилган бўлур,
Талаб йўли унга тўсилган бўлур,
Ёмон-яхши билан ким келишолса,
Дили шоду ғамдан қутулган бўлур.

Маҳмуд, ношукурлик ҳар кимда ёмон,
Айб-айбу, лек етук ҳақимда ёмон,
Кийим эскиргани айбга қўшилмас,
Айб шунда — гар бўлса кийимда ёмон.

Шодмиз, қайғумиз йўқ асло айёмдан,
Саҳарлик бўлгану қайғу йўқ шомдан,
Ғойибдан пишган нон келиб турганда,
Хомтама эмасмиз, тама йўқ хомдан.

Ерга аралашиб ётар неча дил,
Жаҳон зарралари — лаб, тиш ёки тил,
Ердан униб чиққан сунбул, ё гулни
Гўзалларнинг сочи, ё юзи дегил.

Афсуски, топилмас ҳамдам бу дамда,
Бир вафоли ёр йўқ асло оламда,
Одамлардан вафо истама зинҳор,
Вафо одати йўқ бани одамда.

Подшолик истасанг, бўл эл гадоси;
Ўзингни унуту, бўл эл ошноси.
Эл тож каби бошга кўтарсин десанг,
Эл қўлин тутгину бўл хокипоси.

Тупроқ тўшагида ётган кўп кўрдим,
Ер қора бағрига ботган кўп кўрдим,
Йўқлик оламига кўз ташлаганда,
Келмаган кўп кўрдим, кетган кўп кўрдим.

Ҳаёт майи бўлур тиниқ, қуйқа ҳам,
Кийим ҳам гоҳи бўз, гоҳи беқасам.
Булар оғир эмас оқил олдида,
Зор ўлмоқлиқ бўлур жуда оғир дам.

Эй дил, шоҳи тўнни қилмагил ҳавас,
Эски киймоқликни ҳам этмагил бас,
Енгил ўтсин десанг ўз кунингни сен,
Қарам қилма ўзни бировга абас.

Йўлга боқки, йўлчи одамлар кетди,
Ғофил ўтирмаки, ҳамдамлар кетди,
Бир қавм сенга яқин ва уйғун эди,
У қавм ўтиб, яқин одамлар кетди.

Ажал шундай дардки, йўқ унга дармон,
Шоҳу гадоларга беради фармон.
Кирмон подшоҳиким ерди Кирмонни,
Энди егай унинг ўзини Кирмон .

Бечора дилим-ку ҳаётдан безор,
Бу азиз умрим ҳам кўз олдимда хор.
Бошимдаги тожим — енгилтак бошбоғ,
Танамдаги бошим — оғир, зил дастор.

Мен кимманки, мендан савоб кутарлар,
Еб ётганим учун жавоб кутарлар.
Малак ҳам ҳисобда бўлмаган жойда
Нима учун мендан ҳисоб кутарлар.

Дарду алам билан умрин сарфлаш ҳайф,
Қайғу тиканидан жонни асраш ҳайф,
Жаҳон боғи ичра қуёш гулидек
Ғунчалик лаззатин тотмай гуллаш ҳайф!

Мунирхон Муинзода таржимаси

Дониш эрур отган ўқим нишони,
Дадиллик манбаи — билимим кони.
Эзгулик осмонин маҳбусиман мен,
Занжирим — фазо-ю само уммони.

Димоғимдан охир савдо гул очди,
Расволик пардасин тори тил очди.
Девоналигимдан бошимдаги доғ
Бутун вужудимдан гул-юз хил очди.

Ҳар нуқта хатимда ёнган юракдир,
Ҳар ҳарфи қоронғу зулмат демакдир.
Чекмасман оқшомлар шамнинг миннатин,
Чунки, фикрим шамдан шуълалироқдир.

Дилтангликдан чаман кўзимга гўрдир,
Наздимда гул жароҳати носурдир
Тузсизлик — шўрликнинг акси-ку, ахир,
Нега бахтим ҳам тузсиз, ҳам шўрдир?

Улусга қайғурур шоҳ эмас, дарвеш,
Зеро у дарвешдир, дарвешдир, дарвеш.
Бузуқ деворлардан ташвиш бор, лекин,
Синиқ кўнгуллардан кўпроқдир ташвиш.

Розилигинг, зоҳид, раддан баттароқ,
Ҳамма ишинг баддир, баддан баттарроқ.
Кофирсан-ку! Нега: «Мўъминман!» — дейсан?
Сендек мўъмин, бил, муртаддан баттарроқ!

Маърифатнинг тили — чолғу — нойимдир,
Ақлим — қилич, сўзим ўқу ёйимдир.
Имтиёзлар мулкин шоҳи билурким,
Сўз майдони — ишғол қилган жойимдир.

Рашкингдан боғда гул ўзни сўлдирур,
Лоладек кўксин доғ бир-ла тўлдирур,
Жамолинг шуъласи ёритган жойда
Чироқ ўз нурини ўзи сўндирур.

Эй ишқ, нечук ўтсан, ахир, дудинг йўқ?
Эй ғам, нечук куйсанким, сурудинг йўқ?
Эй истак, нечуксан, тутқич бермайсан,
Эй шодлик, нечуксанким, вужудинг йўқ?!

Бу чарх фитна ўқин қон тўкар этмиш,
Тинчлик даврин бало қўзғатар этмиш.
Йигирмас меҳр ипин вафога бу чарх,
Бу чарх кина тиғин тез кесар этмиш.

Номингданки, топар ҳар айём шараф,
Шундай номки, келтирар бу ном шараф.
Май ичмай нетарсен шарафли кунда?
Бахш этур файзу келтирур жом шараф!

Йўқ осмонда, ернинг юзида ҳам туз,
Денгизнинг сувида, музида ҳам туз.
Туз кўздан оққан қон туфайли тузсиз,
Ажаб замонки, йўқ тузида ҳам туз!

Ҳар замон кўнглимни қилиб паришон,
Лоладек дил кулин сочаман ҳар ён.
Ҳар тун қум соатдек фироқ ғуборин
Бошимга сочаман ҳар соат, ҳар он.

Қилмишингдан, зоҳид, уятгил, уят!
Чунки тилинг бошқа, бошқадир ният!
Ним товус, ним каклик вужудинг, зоҳид,
Оёғинг гоҳ чипор, гоҳ қирмиз, иллат!

Нодон ғийбатига бўлибман нишон,
Қайтарғум ҳужумни, менман паҳлавон!
Маломат қилурлар жоҳиллар, чунки,
Билимда эрурман нодири замон.

Ҳар ёқдан ғам отган тошни кўраман,
Кўз очсам — чимирилган қошни кўраман.
Қачонгача поймол этиб фикримни,
Тизза кўзгусида бошни кўраман?!

Ўтда айнигучи серғаш эмасман,
Соф олтинман, миси баркаш эмасман,
Қайноқман ва софман қуёш нуридек,
Ойдек совуқ, доғлик баркаш эмасман!

Сўзпарастман, файзли нафас истайман,
Бир лутфда юзлаб ҳавас истайман.
Бу нокаслар лойиқ эмас тинглашга,
Нозик сўзга бир серҳавас истайман-

Мазмунин пешанам хатидан сўрай,
Тақдирим қай йўсин ва қачон сўрай,
Яхшиси кўксимни ёриб бу ҳолнинг
Аслини қон тўлган кўнглимдан сўрай!

Орзунинг илгида кўрганим ҳар гул,
Билгумки, боғида эккан у софдил.
Ҳажрининг жамида ичганим ҳар қон,
Лабларин рангидан, ранг олган деб бил.

Эй дил, тилдек душмани жон эмасмиз.
Урма тиғинг, билгил, забон эмасмиз —
Қачонгача сен ғафлатда, биз — уйғоқ,
Мудраган бахт, сенга посбон эмасмиз!

Эй чархи фалак, замонайи дунпарвар,
Тескари юришинг тўғрига хатар:
Нодон бош устида-ю доно поймол,
Ё раб, бу фалакни эт зеру забар.

Омонулла Боқир таржимаси

Дардмандам, дардмандам, буткул дардмандам,
Оразинг шамъидан ўргулай ҳар дам,
Гар васлинг давлати муяссар бўлса,
Сурайин пойингга бу рўйи зардам.

Қандай яхши бир раънога бўлсанг ёр!
Саҳродаги шаббодадек хушрафтор,
Баҳор келди, дўстлар, гаштин сурайлик,
То келгунча бизсиз ўтгувчи баҳор.

Неча йил илм-ҳунар пайида бўлдик,
Неча йил зар-зевар пайида бўлдик,
Олам сирларидан бўлганда огоҳ—
Бори ишни ташлаб Қаландар бўлдик.

Сен, албатта, топиб бир доно, ўлтир,
Ёинки, топиб сен бир раъно, ўлтир,
Топилмаса сенга гар иккиси ҳам,
Беҳуда кечирма вақт, танҳо, ўлтир.

Ёмон кўз кўрмасин ул кўзлари маст,
Кўрмасин офат ул лаби майпараст,
Муродим шудирким, худодан доим,
Муборак қаддига етмасин шикаст!

Дўстим, эрталикнинг ғамин емагил,
Бу бир нақд нафасни ғанимат билгил,
Бу эски эшикдан ўтармиз бир-бир,
Ётгаймиз ўшанда бизлар кўп минг йил.

100

Фалак чархи ичра бизлар ҳайронмиз,
Фонус мисол хаёл қилиб сарсонмиз,
Қуёш чароғ бўлса, жаҳон бир фонус,
Қўғирчоқдек тунда биз саргардонмиз.

101

Бошу кўнгул қора, гўёки лола,
Кўз ғунча оғзидек лиммо-лим жола.
Кўнглимнинг ёнидан ўткучи деди:
— Қулоғимда қолмиш ҳазин бир нола.

102

Замоннинг зарбидан бош беидрокдур,
На дилнинг кўзгуси қайғудан покдир,
Саъй этма тўкиб тер тарбиятимга,
Тупроқни ювсанг ҳам у хокдир, хокдир!

103

Назар топган кимса — қийматли гавҳар,
Кам ўйлаган кимса бўлур беназар,
Ишқсиз камол бўлмас ушбу оламда,
Косадан муроддир, асли, косагар!

104

Қўзингдир ноз билан жоно гўзалроқ,
Ғамзангдан карашма созидир қувноқ,
Овлагай дил қушин худди балиқдек,
Муаттар сочингдир ҳам ип, ҳам қармоқ.

105

Тавбамга таяндим, шаробим келтир,
Изтиробим ортди, гулобим келтир,
Сўндирар тутсанг жом хуморим ўтин,
Ўт тушди кўнглимга кел, обим келтир.

106

Ҳидоят излайман, сен йўлдан урма,
Насимдек югурай, йўлимни бурма,
Йўлингга гуллардан солма поёндоз,
Сероб қил, хокбўйман, кўзларга сурма.

107

Ҳамдамлар кибр ила сўзларлар сўзин,
Чаманда гул дея билурлар юзин,
Туну кун соям-ла сўзлашурман мен,
Ёш бола кўргандек кўзгуда ўзин.

108

Шикоят қилма, эй таъмагир нопок,
Тупроқдан ор этмам, чунки ўзим хок.
Чўпни ҳам элтолмас бу сувдан ҳеч ким,
Гавҳар сенга бўлсин, менга бас хошок!

109

Ҳар кимса ҳам сенга ошино бўлмас,
Сени кимки, билмас у шайдо бўлмас.
Дардингда бўламан расво ва лекин,
Дардингни асрайман, у расво бўлмас.

110

Парҳез бемаза-ю тузсиздир тақво!
Гуноҳда ҳам афсус, маза йўҳ асло!
Ювди сув тузини ҳамма нарсанинг,
Олди ел мазани, бу қандай савдо?!

111

Худони ёд этиб, биёбон кетдик,
Биз тан оламидан жон томон кетдик.
Туну кун фикр этдим етмиш икки йил,
Сарсон бўлиб юрдик, ҳам ҳайрон кетдик,

Имомиддин Улфат таржимаси

112

Оқил ақли ҳисга гирифтор бўлмас,
Ҳасад қилган билан тилло хор бўлмас,
Номард — ит кабидир, мард буюк дарё,
Дарё ит дамидан ҳеч мурдор бўлмас.

113

Тун — иккиқат хотин, не туғар экан?
Замона ҳукмидан не ёғар экан?
Умр аввалида не келди, кўрдик,
Кўрармиз — охири не бўлар экан?

114

Ёмон билан улфат бўлма, юр йироқ,
Йўлингга дон сочиб, қўяди тузоқ.
Ёйни эгри кўриб, тўғрилигидан—
Ўқ ундан қанчалик қочганига боқ!

115

Оҳ тортган чоғингда йўлга кўз тутгил,
Йўлда қудуқ бордир, эҳтиётинг қил,
Дўст уйида маҳрам бўлган вақтингда
Қўлингни, кўзингни, дилни тия бил.

116

Дил кўйини кездим, бу менга одат,
Покки ҳам ювиқсиз этдим зиёрат.
Рамазон рўзасин тутмаганимга —
Ювиқсиз намозим бўлди кафорат.

117

Токи бор ғайрату мардликдан асар,
Аҳлу аёлингни этма дарбадар,
Мева шохи агар девордан ошса,
Йўловчилар унга бешак қўл чўзар.

Васфий таржимаси

САЙЁР РУБОИЙЛАР ХУСУСИДА
Тўхтасин Жалолов

Рубоий жанри улуғ Хайём шарофатидан, унинг мўъжизакор қалами қудратидан шуҳрат топгани ҳаммага аён, аммо бу шоирнинг ўз умрида қанча рубоий ёзгани ҳеч кимга маълум эмас. Ҳанузгача бу муаммони Эрон олимлари ҳам, Европа шаркшунослари ҳам ҳал этолмай гаранг. Бу олимларнинг бир қисми, Хайём рубоийлари 100 билан 125 атрофида, деб тахмин қилишса, бошқалари Хайём рубоийлари 1000 дан зиёд деб, даъво қилишади. Бироқ ҳар икки томоннинг даъвосида ҳам ҳеч қандай асос йўқ. 100 билан 1000 рақами орасида ер билан осмондай катта тафовут бор, бу улкан тафовут рост билан ёлғон орасидаги жарликдир.

Рубоиётда шоирнинг номи — тахаллуси камдан-кам зикр қилинади. Бу ҳол тазкирачиларни мушкул аҳволга солиб, айрим рубоийларни, уларнинг бири, бир шоирга нисбат берса, бошқаси иккинчи шоирга нисбат беради: бу хил тахминлар натижасида бир қанча сайёр рубоийлар вужудга келиб, улар китобдан-китобга кўчиб юради.

Шундай сайёр рубоийларнинг баъзилари Паҳлавон Маҳмуд рубоийлари мажмуасига ҳам кириб қолган. Чунончи, Паҳлавоннинг 1962 йилда нашр этилган «Рубоийлар» китобига 56 рубоийсини ўзбекча таржимаси билан киритган эдик. Ёш олимларимиздан Ёқубжон Исҳоқов бир йиллик умрини сарф қилиб, шу рубоийларни форсий рубоийнависларининг асарларига чоғиштириб қараса, Паҳлавон Маҳмудга нисбат берилган 56 рубоийнинг бештаси бошқа шоирларнинг сайёр рубоийлари бўлиб чиқибди. Гарчи бу иш ўта сермеҳнату камҳосил бўлса ҳам шоёни таҳсиндур. Мен ёш олимнинг бундай синчковлигини юксак баҳолаб, ўша сайёр рубоийларни Паҳлавон Маҳмуд асарлари таркибидан ажратиб, табаррук учун махсус бобга кўчирдим. Тазкираларда улар қуйидаги шоирларга нисбат берилган экан:

Маҳсатийга нисбат берилгани:

Дунё бамисоли бир заррин кўза,
Суви гоҳ ширину, гоҳ аччиқ бўза,
Эй ғофил, умрингга бино қўйма кўп,
Қазойи муаллақ турар бош уза.

Т. Жалолов таржимаси

Султон Яъқубга нисбат берилгани:

Дунёда шодликни жуда кам кўрдим,
Ҳар бир хурсандликда минг-минг ғам кўрдим.
Бу эски саройнинг ҳар тарафида —
Йўқлик дашти сари эшик ҳам кўрдим.

Шу рубоийнинг иккинчи варианти:

Дунёда қарору сабот ғоят кам,
Ҳар бир шодлигида минг қайғу алам,
Бу эски саройнинг ҳар томонида
Раҳналар очилиб — кўринур адам.

Ҳилолийга нисбат берилгани:

Дунёда ҳеч киши эмасдир хуррам,
Бани одам бўлмас шодлик-ла ҳамдам,
Кимдаки бўлмаса замона ғами,
Ё оламдан эмас, ё змас одам.

Урфий Шерозийга нисбат берилгани:

Тиззам келин каби тўлдириб қучоқ,
Кўйингда ётардим кеча-тунги чоқ —
Йўқ эди кўзимдан ўзга ёпиқлик,
Бош ости ёстиғим эди шу қулоқ.

Муинзода таржимаси

Китобнинг биринчи нашрига кириб қолган мунозарали, сайёр рубоийлар мана шулар холос.

Биз бу китобнинг иккинчи нашри учун Паҳлавоннинг яна 65 рубоийсини танлаб таржима қилдик. Аммо қўлёзмани нашриётга топширишдан аввал, Хайём рубоийлари билан солиштириб қарасам, бир фалсафий рубоий (бир оз тафовут билан) ҳар икки шоирнинг рубоийлар мажмуасига киритилган экан. Бу рубоийни Шоислом Шомуҳамедов Хайёмга нисбат бериб, камина эса, Паҳлавон Маҳмудга нисбат бериб таржима қилибмиз. Мана шу рубоийлар:

Ул қодирки арзу афлок яратди,
Кўнгилда доғ, дилни ғамнок яратди,
Мушкин зулфларни-ю, ёқут лабларни
Ерга қориб, охирда хок яратдн.

Т. Жалолов таржимаси

Улки жаҳон тузди, чарх, афлок тузди,
Кўнгилга доғ солди, ҳам чок-чок тузди,
Жуда кўп ёқутлаб, ойюзлиларни
Ер ичра жо қилди, бир кафт хок тузди.

Ш. Шомуҳамедов таржимаси

Сайёр рубоийлар ҳақида гап кетгач, ўзим бевосита аралашган бир воқеани арз этмоқчиман. Гап шундаки Ибн Сино ва Умар Хайём мухлислари кўпдан бери бир рубоий устида талашиб юришади. Мана ўша рубоий:

Қаро ер қаъридан то авжи зуҳал,
Коинот сирларин барин қилдим ҳал,
Кўп мушкул тугунни ечдим, англадим,
Ечилмай қолгани — биргина ажал!…

Бу рубоий жанрининг энг мумтоз, энг нодир намунасидир албатта. Шоислом Шомуҳамедов бу рубоийни аъло даражада таржима қилибди. Бироқ бу бебаҳо пурмаъно рубоий кимнинг қаламига мансуб? Шоислом Шомуҳамедов бу рубоийни Хайём қаламига мансуб деб таржима қилган. Аммо Ибн Сино ҳаётини синчиклаб текширган, шу мавзуда тарихий роман ёзган В. Смирнова-Ракитина Ибн Синонинг барча рубоийларини, жумладан бу рубоийни ҳам ўз асари таркибига сингдириб юборган. Адибанинг ушбу романини ўзбек тилига таржима қилиб турган пайтимда (менинг илтимосим билан) Эркин Воҳидов шу рубоийларни русчадан ўзбекчага таржима қилиб берган эди. Мана шулардан намуналар:

Жаҳонда қолмади мен билмаган фан,
Не мушкул бўлса ечдим, дониш илан,
Ва лекин бу ўлим отлик тугунни,
Ечолмасдан ўтар бўлдим жаҳондан.

Менинг куфрим айбларга дилимдан ўзга султон йўқ,
Бу оламда менинг покиза имонимдек имон йўқ.
Мусулмонликда мен аҳли замон ичра эдим танҳо,
Агар кофир эсам мен ҳам, бу дунёда мусулмон йўқ.

Ростини айтсам, мен ўзим ҳам эллик йилдан бери бу рубоийни Ибн Синонинг асари деб юраман ва бу эътиқоддан қайтишим ҳам амри маҳол. Зеро рубоийнинг руҳи, унга сингдирилган теран фикр ва надомат оҳанги уни фалакиёт, табииёт ва табобатдан мўъжизалар кўрсатган улуғ алломанинг асари эканини равшан кўрсатиб турибди.

Биз бир ишора билан Паҳлавон китоби таркибидаги шубҳали рубоийларни чиқариб ташладик, бироқ ҳамма ҳам бу тазкираларга биздек эҳтиром билан қарамайди чоғи. Бўлмаса 5 асрдан буён ҳамма тазкираларда Паҳлавон Маҳмудга нисбат бериб келинган «Қанзул ҳақойиқ»ни 1967 йилда Эронда Маҳмуд Шабустарийга нисбат бериб нашр қилишни нима деб тушуниш керак? Наҳотки, эронлик Саид Муҳаммад Али Софир бу машҳур тазкиралардан бехабар бўлса?

Балки тазкирачилар хато қилгандир?

Тошкент — 1975 йил.

1299-hijriy (1881 yilda) Bombayda nashr etilgan «Otashkadai Ozariy» nomli mashhur Sharq tazkirasida Pahlavon Mahmud haqida quyidagilar yozilgan: «Ismi Pahlavon Mahmud, Puryoyvaliy laqabi bilan shuhrat topgan, uning pahlavonlik ovozasi olamni tutgan, o‘z asrining yagonasi bo‘lgan. She’riyatda qudratli, «Kanzul Haqoyiq» nomli masnaviysi bor. Keyingi vaqtlarda tasavvuf mavzuida yozgan ruboiylari ancha yaxshi chiqqan»

PAHLAVON MAHMUD — PURYOYVALIY
To’xtasin Jalolov

O’zbek shoirlarnning adabiy merosini izlab 1959 yil avgust oyida Xorazmga bordim. Men ko’pdan beri Xorazmni ko’rishga mushtoq va xorazmliklarning o’ynoqi kuylariga, nafis raqslariga maftun edim. Shu safarimdan foydalanib, bu ko’hna madaniyat markazi va san’at o’lkasini chuqurroq o’rganishga taraddud qildim.

Xiva — osori atiqa shahri. Xivada ko’p tarixiy yodgorliklar bor. Yo’lovchi hali shaharga yetmasdan besh-olti kilometrlik masofadan osmonpayvand minoralar, lojuvard gumbazlar namoyon bo’ladi. Bular ichida eng muhtashami Hazrat Pahlavon maqbarasidir. Biz ana shu ko’rkam maqbaraga kirdik. Maqbara gumbazi atrofiga badiiy barkamol falsafiy ruboiylar fors-tojik tilida naqsh qilib, o’yib yozilgan.

Ayrim ruboiylarda Mahmud Puryoyvaliy nomi zikr etilgan. Demak, bu yerda dafn qilingan zot mutafakkir shoir.

Xorazm tarixi muzeyiga borib Hazrat pahlavon ruboiylarini surishtirdim. Muzey ilmiy xodimi naqqosh Abdulla Boltaev muzeyda Pahlavon Mahmud ruboiylaridan iborat bir kitob borligini aytdi. Men darhol bu kitobni olib ko’rdim. Bu — Muhammad Rahim Soniy (shoir Firuz) ko’chirgan nusxa ekan.

Urganchga qaytib keldim. Bu yerda bir xonadonda ruboiylarning yana bir nusxasi borligini eshitdim. Do’stim Yunus Yusupov ikkovlashib shu xonadonga bordik. U yerda eski kitoblar orasidan Pahlavon Mahmud ruboiylarining yana bir nusxasini topdik. Bu nusxani 1946 yilda Hasan Murod qori ko’chirgan ekan. Darhaqiqat, ruboiylar juda yuksak saviyada. Toshkentga kelib, Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalarini qidirdim. Bu fondda Pahlavonning bir emas, ikki qo’lyozmasini topdik. Xuddi shu kecha-kunduzda bir ayol institutga bir kitob olib keldi. Bu — qo’shib muqova qilingan uch mustaqil asar bo’lib, ikkitasi avliyolar haqidagi rivoyatlar, uchinchisi Pahlavon Mahmudnnng tarjimai holiga oid «Hazrat Pahlavon hikoyalari» nomli qo’lyozmadir.

Mening Pahlavon Mahmud adabiy merosini qidirib yurganimni eshitib, muhtaram olimlarimizdan professor Yahyo G’ulomov bir qo’lyozma taqdim etdi, bunda Pahlavon Mahmudga nisbat berilgan uch yuz o’ttiz to’rt ruboiy bor.

Mana shu hujjatlar bilan tanishgach, bu boradagi ma’lumotni chuqurlashtirmoq niyatida tarix va tazkiralarni qidira boshladim. Chunki Pahlavon Mahmuddek zabardast shoir haqida tarix va tazkiralarda ma’lumot bo’lmasligiga aqlim bovar qilmasdi.

1299-hijriy (1881 yilda) Bombayda nashr etilgan «Otashkadai Ozariy» nomli mashhur Sharq tazkirasida Pahlavon Mahmud haqida quyidagilar yozilgan:
«Ismi Pahlavon Mahmud, Puryoyvaliy laqabi bilan shuhrat topgan, uning pahlavonlik ovozasi olamni tutgan, o’z asrining yagonasi bo’lgan. She’riyatda qudratli, «Kanzul Haqoyiq» nomli masnaviysi bor. Keyingi vaqtlarda tasavvuf mavzuida yozgan ruboiylari ancha yaxshi chiqqan» .

Mashhur turk olimi Shamsiddin Somibek ham «Qomus ul-a’lom»ning V va VI jildlarida Pahlavon Mahmud xususida ba’zi ma’lumotlar keltirgan. «Qomus ul-a’lom»ning har ikki jildida bir xil ma’lumot berilgani uchun biz V jilddagi parchani ko’chirish bilan qanoatlanamiz.

«Pahlavon Mahmud Eronning mashhur shoirlaridan bo’lib, Xorazmning Urganch qishlog’idandir. Yoshligida o’z kuchi va pahlavonligi bilan faxrlanib yurdi. Keyingi paytlarda tasavvuf tariqatida ko’p riyozat chekib, jismoniy zaiflashgan edi. «Kanzul Haqoyiq» nomli masnaviysi bor» .

1327-hijriyda Istambulda nashr etilgan «Turklarin ulum va fununa xizmatlari» nomli kitobda ham (avtori Muhammad Tohir bin Rif’at) Pahlavon Mahmud haqida so’z boradi, lekin bu avtor biror yangi narsa qo’shmay, Somibekning «Qomusul a’lom»dagi fikrlarini takrorlaydi.

Sharq adabiyotini juda yaxshi bilgan Sadriddin Ayniy «Namunai adabiyoti tojik» kitobida Pahlavon Mahmudning «Qomus» va «Otashkada» tazkiralarida keltirilgan ruboiylarini ko’chirib, «o’zi xorazmlik, lekin tarjimai holini bilmadik» deb yozadi .

Professor Yahyo G’ulomovning «Pamyatniki goroda Xivi» asari, o’z nomidan ko’rinib turgandek, tarixiy yodgorliklarga bag’ishlangan esa-da, Pahlavon Mahmud maqbarasi haqida so’z borganda, unda dafn etilgan shaxsning shoirligi to’g’risida ham gapirib, misol tariqasida bir-ikki ruboiysini keltirgan.

1958 yilda O’zbekiston Davlat badiiy adabiyot nashriyoti mashhur rus olimlari G. A. Pugachenkova va L.I. Rempelning «Vidayushiesya pamyatniki arxitekturi Uzbekistana» nomli kitobini nashr etdi. Bu kitob ham o’z ismidan ko’rinib turibdiki O’zbekistonning me’morlik san’ati tarixiga bag’ishlangan. Shu kitobning «Gumbaz Paxlavana Maxmuda» sarlavhali bobida Pahlavon Mahmud haqida bahs etib, uning shoirligi xususida quyidagilar aytilgan: «…On i poet izvestniy pod imenem Piriyari Vali, podrajavshiy v svoix stixax Omaru Xayyamu» .

Tarix va tazkira kitoblarida o’tmish va hozirgi zamon olimlarining Pahlavon Mahmud haqida bergan ma’lumotlari mana shular, xolos.

Bundan tashqari, Xiva muzeyining ilmiy xodimi, respublika xalq rassomi, mashhur Xorazm naqqoshi Abdulla Boltaevning qo’lyozma daftarlarida Xorazmning tarixiy yodgorliklari, jumladan, Mahmud Puryoyvaliyning tarjimai holiga doir qimmatli materiallar bor. Shuningdek, Xorazmda yozilgan qo’lyozma bir manoqibda (avliyolar haqida kitob) Mahmud Puryoyvaliyning hayot yo’li haqida diniy rang berib yozilgan, lekin aslida shoir Mahmudning porloq obrazini ifodalaydigan ma’lumotlar keltirilgan. Ana shu manbalarga asoslanib, shoirning tarjimai holi haqida muxtasar ma’lumotni o’quvchilarga arz etmoq mumkin.

Shoirning otasi ko’hna urganchlik bo’lib, xotini homilalik chog’da Xivaga ko’chib keladi. Biroq, ular hali shaharga yetmay, xotini to’lg’oq tutib, shahar chetidagi bir uyda ko’zi yoriydi. Bu hodisa 645-hijriy, milodiy hisobi bilan 1247 yilda edi . Bolaga Mahmud deb nom qo’yadilar. Mahmud jismoniy jihatdan juda baquvvat, pahlavon bo’lib yetishadi. U Xorazmning ko’p shaharlariga, hatto Hindistonga borib kurashadi, lekin hech yerda yengilmaydi, butun umri yelkasi yerga tegmay, mamlakatning birinchi pahlavoni bo’lib qoladi. Shunday qilib, xalq Mahmudga «Pahlavon» laqabi berib, uni «Pahlavon Mahmud», «Pahlavon ota» deb yuritadilar.

Biroq, pahlavonlik Mahmudning asosiy kasbi emas, uning asli kasbi po’stindo’zlik, telpakdo’zlik bo’lgan. Mahmud bu hunarda ham zo’r mahorat kasb etgan, uning juda ko’p shogird va xalfalari bo’lgan. Pahlavon hijriy 726-yilda, milodiy hisobi bilan 1326 yilda vafot etganda, uning vasiyatiga amal qilib, shogirdlari Pahlavon Mahmudning jasadini o’zining po’stindo’zlik korxonasi doirasiga dafn etganlar, maqbara ham ana shu qabr ustida barpo etilgan.

Manoqibda hikoya qilinishicha, Pahlavon Mahmud Hindistonda ekan chog’ida hindlar tarafini olib urushga qatnashadi. Hindiston podshohi Ray Ropoy Cho’nani o’limdan qutqazadi. Mana shundan keyin Hindiston podshohi mamnun bo’lib, Pahlavonga qarab: «Tila tilagingni» deydi. Pahlavon molu dunyo, oltin, kumush talab qilmay, bir vaqtlar Hindistonga asir tushgan xorazmliklarni ozod qilishni iltimos etadi. Hindiston podshohi Pahlavon Mahmudning iltimosini bajo keltirib, xorazmlik tutqunlarni ozod etadi, yo’l xarajatlarini berib, Xorazmga qaytaradi.

Manoqibda hikoya qilinishicha, Pahlavon Mahmud Xiva yaqinida Chingizxonga qarshi urushda halok bo’lgan pahlavonlar qabri ustida maqbara barpo etgan va bu maqbaraning vayronalari hanuzgacha saqlanadi.

Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlar Pahlavon Mahmudning ijtimoiy qiyofasini ravshan ko’rsatib turadi. Xorazm asirlarini ozod qilmoq, vatan uchun kurashda jon fido qilganlar go’ri ustida maqbara barpo etmoq — bu ilg’or odam, vatanparvar siymosini ko’rsatadi.

Sog’lom tanda — sog’lom aql, degan gap Pahlavon Mahmud siymosida to’la ifodasini topgan. Pahlavon Mahmudning zako va iste’dodi, tafakkur kuchi uning jismoniy qudratidan kam emas. Haqiqiy shoir va mutafakkir uchun o’z mushohadalaridan xulosa chiqarmoq, uni biror shaklda bayon etmoq tabiiy zarurat bo’lib qoladi. Sharqda ko’p mutafakkirlar o’zlarining falsafiy fikrlarini bayon qilmoq uchun she’riyatdan foydalanganlar. Bu haqiqatni Xayyom, Navoiy, Bedil va bizning mavzu bahsimiz Pahlavon Mahmud ijodi misolida ko’rish mumkin.

Ma’lumki, Xayyom butun adabiy faoliyati davomida faqat ruboiy janrida asar yozdi va ruboiy janrining tematik doirasini belgilab berdi: hayot va koinotning mohiyati haqida fikr yuritish, xushchaqchaq hayotning ramzi tarzida may va mahbubani kuylash — ruboiy janrining asosiy xislati bo’lib qoldi.

Pahlavon Mahmud she’riyatda ham, falsafada ham Xayyomning zakovatli davomchisidir. Fors adabiyotida Xayyomdan so’ng faqat ruboiy yozgan boshqa bir shoir yo’q. Bu hol turkiy xalqlar adabiyotida ham ko’rinmaydi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Fuzuliy, Bobur va boshqa ko’p shoirlar ruboiyda o’z kuchlarini sinab ko’rgan bo’lsalar-da, bu janr, ularning ijodida asosiy o’rin tutmagan. Pahlavon Mahmud esa, butun umri fors-tojik tilida ruboiy yozgan. Shunday qilib, Pahlavon Mahmud Xayyomning falsafiy va badiiy g’oyalarini rivojlantirgan, unga o’z asri ruhini bergan. Bu — xayyomshunoslikda ham, o’zbek va tojik adabiyoti tarixida ham muhim yangilikdir.

Shuni ham qayd qilish lozimki, Pahlavon Mahmud Xayyomning oddiy taqlidchisi emas, aksincha, u o’zining zakovat va iste’dodi, mushohada kuchi jihatidan Xorazm Xayyomidir. Sharq adabiyotida teran mazmunli, nafis va o’ynoqi ruboiylarni «xayyomona» deb atash odat bo’lib ketgan. Shu mantiqdan chiqib baho berganda, Pahlavon Mahmudning san’atkorona ruboiylari hammasi ham xayyomonadir. Bu ruboiylar yonma-yon turganda, qaysi biri Xayyomniki-yu, qaysi biri Pahlavon Mahmudniki ekanini farq qilish qiyin.

Pahlavon Mahmud o’z asrining donishmandi edi, u o’zining uzoq umri davomida hayotni mushohada etib, to’g’ri xulosalar chiqargan, bu hol uning ruboiylarida yorqin aks etib, ularni hikmatli so’zlar darajasiga ko’targan. Mana shulardan biri:

Qora tosh sira ham bo’lmas lojuvard,
Toza qalbga yuqmas aslo changu gard,
Quloq solgin Puryoyvaliy so’ziga,
Qo’rqoqlardan biron chiqqanmidi mard!

Rost aytadi bu ulug’ donishmand, yomon odamdan faqat yomonlik, yovuzlik kutish mumkin, mardlikka, vallomatlikka, ezgulikka u qobil emas!

Pahlavon Mahmudning nodonlardan, johillardan nafrati shu qadar zo’rki, uni shoirning o’z tili bilan aytmasdan boshqacha ta’bir bilan tushuntirish imkondan xorijdir. Mana u nima deydi:

Uch yuz Ko’hi Qofni kelida tuymoq,
Dil qonidan bermoq falakka bo’yoq,
Yoinki bir asr zindonda yotmoq,
Nodon suhbatidan ko’ra yaxshiroq.

Pahlavon Mahmudning muhabbat mavzuidagi ruboiylarini olib ko’raylik. Pahlavonning ishq mavzuidagi ruboiylari fikrning ravshanligi, mazmunning teranligi, mahbubga munosabatning samimiyligi, lirik qahramonning ma’shuqa rizosi uchun har qanday fidokorlikka hozirligi, obrazlarning rang-barangligi, xulosalarning favqulodda va kutilmaganligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Chunonchi:

Na choraki malomatdur vatanim,
Ishq o’ldirdi, sevgi mening kafanim.
Jannat bog’larida sen o’tir, zohid,
Men—mast bulbul, do’zax mening chamanim.

So’ragin, go’zalim, kerak bo’lsa jon,
Jon emas, so’ragin hattoki imon.
Faqat yaqinroq kel, qilma intizor,
Sen harna istasang bergum begumon.

Dedi yorim: «Yana nima g’aming bor?
Xayoling band etdi qaysi go’zal yor?»
Qo’llariga berib oyna, dedimki:
Kimning aksin ko’rsang—shu menga dildor.

Pahlavon Mahmudning nazar-e’tiboridan molparast, dunyoparast, boshqacha aytganda, oltin-kumush bandalari ham chetda qolmagan. Mol-dunyoga, oltin-kumushga sajda qiluvchi bu toifa: «yema, ichma, bo’l baxil, boy bo’lmasang men kafil», shiori ostida ish ko’radilar. Bu toifa boy bo’ladi, lekin gadodan battar kun kechiradi. Ular boyligini bolasidan ayaydi. Mahmud Pahlavon ana shu toifa ustidan istehzo qilib bunday deydi:

Ey xoja, sen nechun buncha bexabar,
Xayolingda kecha-kunduz kumush, zar,
Dastmoyang-ku bu olamda bir kafan,
Buyurganmi senga kafan, kim aytar?

Pahlavon Mahmud Chingizning qonli yurishlari natijasida mamlakatga yetkazilgan og’ir jarohatlar hali bitmagan bir davrda yashadi. Bu davr — O’rta Osiyo va ayniqsa, Xorazm tarixining eng og’ir davri edi. Pahlavon Mahmud vatan boshiga tushgan bu sonsiz-sanoqsiz balolar, to’fonlarning shohidi bo’ldi. Shoir mana shu tarixiy baxtsizliklarni bir ruboiyga sig’dirib, o’z asrining ajoyib realistik lavhasini chizib bergan:

Davronda ko’p ko’zni men giryon ko’rdim,
Neki balo bo’lsa beomon ko’rdim,
Nuh ming yil yashadi, ko’rdi bir to’fon,
Men Nuh bo’lmasam ham ming to’fon ko’rdim.

Biz Pahlavon Mahmud ruboiylaridan bir necha misollar keltirdik, xolos. Lekin, ziyrak o’quvchilar bu qatrada dengiz aks etganini his etadilar, deb ishonamiz.

* * *

Pahlavon Mahmudning nomiga hamisha bir-ikki laqab tirkab aytiladi. Uni Xorazmda: «Pahlavon Mahmud», «Polvonpir» desalar, tarix va tazkira kitoblarida «Hazrat Pahlavon», «Mahmud Piryorvali», «Mahmud Puryoyvaliy» deb tilga olinadi. «Otashkada» va «Qomusul a’lom»da esa, Pahlavon Mahmudni jangovar, jangjo’y, harbiy, urushqoq ma’nosida «Qitoli» laqabi bilan tilga oladilar.

«Majolisul-ushshoq» tazkirasida keltirilgan bir g’azalida Pahlavon Mahmud «Qitoli» laqabini ham taxallus o’rnida ishlatgan. Chunonchi:.

Daste namerasad chu Qitoli ba zulfi yor
Quvvat zi po—u zo’r bozu nihodaem .

Ba’zi tazkirachilar Piryor Vali shoirning otasining nomi deb da’vo qilsa (masalan, Shamsiddin Somi), boshqalar Piryor Vali shoirning taxallusi degan fikrni olg’a suradilar (masalan, Viktor Vitkovich).

Aslida bu da’volarning har ikkisi ham xato.

«Charog’i hidoyat» lug’atida: «Puryoyvaliy — pahlavonlar piriga beriladigan laqab» deyiladi .

Mahmud esa, O’rta Osiyo, Eron va Hindistonda yelkasi yerga tegmagan birinchi darajadagi pahlavon ekanini yuqorida qayd qilgan edik. Shuning uchun pahlavonlar pahlavoni, pahlavonlar piri ma’nosida Puryoyvaliy laqabi dastlab xorazmlik Pahlavon Mahmudga berilgan. «G’iyosul lug’at»ning quyidagi so’zlari ham bu fikrni to’la tasdiqlaydi:

«Puryoyvaliy Mahmud Xorazmiyning laqabi. Ba’zan bu so’z majoziy ma’noda zo’rxona (pahlavonxona) boshlig’i bo’lgan keksa pahlavonlarga ham nisbat beriladi» .

Mana shu asoslarga binoan biz Mahmudning pahlavonlik laqabini bu kungacha yozib kelgandek Piryor Vali shaklida emas, Puryoyvaliy shaklida yozishni ma’qul ko’rdik.

Kotiblar ruboiylarni ko’chirganda juda ko’p xatoga yo’l qo’yganlar. Natijada bir misrada vazn buzilgan bo’lsa, boshqasida ma’no tamomila o’zgarib ketgan. Fors adabiyoti mutaxassislaridan do’stim Munirxon Muinzoda bilan baqamti kotiblarning muqarrar xatolarini topib tuzatdik. Bizning bu xizmatimiz nimadan iborat ekanini quyidagi misollarda aniq ko’rishingiz mumkin:

Qo’lyozmada:
1. Bo xesh pisari ki dilbariro shoyad

Tuzatilgani:
Bo xush pisare ki dilbariro shoyad

Qo’lyozmada:
2. Gar tarki vido’ kardaem ma’zuram

Tuzatilgani:
Gar tarki vido’ kardaam ma’zuram

Qo’lyozmada:
3. May no’sh benishon base xohad murd

Tuzatilgani:
May no’shki benishon base xohad murd

Qo’lyozmada:
4. E dil to g’ami ishq tamanno kardi

Tuzatilgani:
E dil chu g’ami ishq tamanno kardi

Qo’lyozmada:
5. On zarraki hisob noyad noem

Tuzatilgani:
On zarraki dar hisob noyad moem.

Qo’lyozmada:
6. Bo bad binshin bosh begonai u

Tuzatilgani:
Bo bad manishinu bosh begonai u

Qo’lyozmada:
7. Daryoyi talab jumla baru basta buvad

Tuzatilgani:
Darhoyi talab jumla baro’ basta buvad

Qo’lyozmada:
8. Dushanba burd bor dusham bud

Tuzatilgani:
Dushinaki bar dargahi tu dusham bud

Qo’lyozmada:
9. Dar roh nigarki roh chunan raftand

Tuzatilgani:
Dar roh nigarki roh binon raftand.

Qo’lyozmada:
10. Rasmestki dar vafo bani odam nest

Tuzatilgani:
Rasmest vafoki dar bani odam nest.

Qo’lyozmada:
11. Man Nuhi nim hazor to’fon didam

Tuzatilgani:
Man Nuh nayam, hazor to’fon didam.

Boshqa tuzatishlar ham xuddi shu ruhda bo’lib, ruboiylarning kotiblar vayron etgan vaznini, mazmunini bir darajada tikladik, deb o’ylaymiz.

Biz «Ruboiyoti hazrati Pahlavon» nomi bilan yuritilgan besh qo’lyozma nusxani ko’zdan kechirib, shulardan ellik yetti ruboiyni tanlab, tarjima qildik. Ayrim nusxalarda uch yuzdan ortiq ruboiylar bor-ku, nega biz ko’proq olmadik? Buning sababi shuki, hamma nusxalarga boshqa shoirlarning ruboiylari kirib qolgan. Qandaydir mas’uliyatsiz kotib so’rab-surishtirmay, qo’lga tushgan yoki eshitgan har bir ruboiyni Pahlavon Mahmudga nisbat berib ko’chira bergan. Natijada, «Hazrati Pahlavon ruboiylari» nomli qo’lyozmalar turli maslak va har xil saviyadagi shoirlarning mushtarak ruboiy to’plami bo’lib qolgan.

Xorazmliklar asrlar davomida Pahlavon Mahmudni avliyo deb yurganlari uchun kotiblar ham so’fiyona ruboiylarni unga nisbat berib to’plamga kirita berganlar. Buning ustiga biz ko’rib chiqqan qo’lyozmalar hammasi ham XIX—XX asrda ko’chirilgan. Agar bular orasida birorta eski-mo»tabar nusxa bo’lganda, Pahlavon Mahmud ruboiylarini ajratish yengilroq bo’lardi. Afsuski, hozircha eski nusxalar topilgani yo’q. Shuningdek, «Otashkada» va «Qomusul a’lom»da tilga olingan «Kanzul haqoyiq» nomli masnaviyni ham topish bizga nasib bo’lmadi.

Biz, Pahlavon Mahmudga nisbat berib, boshqa shoirlarning asarlarini nashr etib qo’ymaylik, degan andisha bilan ruboiylarni mumkin qadar sinchiklab tekshirdik, turli shoirlarning ruboiylari qorishib ketgan bu shubhali nusxalarni qayta-qayta o’qib, Pahlavon Mahmudning sog’lom, mag’rur ovozini farq etishga harakat qildik. Biz tanlagan ruboiylardagi ruhiy tetiklik, fikriy teranlik ularni boshqa ruboiylardan ajratib turadi. Ayrim ruboiylarga esa shoir: «Bishnav suxani Mahmud Puryoyvaliy» deb, o’z nomi bilan muhr bosib qo’ygan.

Shoirning nomi zikr qilingan ruboiylarning ruhiga qarab, biz shu qalbning sadosini, shu ruhning tug’yonini o’quvchiga yetkazishga harakat qildik,

Xiva — Toshkent
1960 yil

MARDLIK VA ODAMIYLIK TARONALARI
Uchinchi nashriga so’zboshi

Subhidam payti kimdir ko’cha eshigini qoqdi, bu dekabr` oyining ayoz tongi edi. «Hozir» dedim-da, naridan-beri kiyinib tashqariga chiqdim. Chiqdimu hayron bo’lib qoldim. Eshigimiz oldida Xorazm oblast` prokurori Rustam Muhamedov turardi.

Men mehmonni darhol issiq uyga boshlab kirdim, pal`toni yechib, bemalol yozilib o’tirishni taklif qildim. Ammo, mehmon uzr aytdi:

— Domla, men sizga Xorazmdan sovg’a olib keldim. Shu narsani sizga topshirib, ikkinchi samolyotda qaytishim shart, chunki kechki payt obkomda majlis bo’ladi.

Demak hech qanday e’tirozga o’rin yo’q.

Biz oshig’ich ravishda sovg’ani ochib ko’rdik. Bu — biz zoriqib, istab yurgan Pahlavon Mahmudning ruboiylari majmuasi edi.

Men kamoli quvonganimdan mehmonni quchoqlab o’pdim, va’daga vafolari, olijanobliklari, madaniyatimiz tarixiga bo’lgan cheksiz ehtiromlari uchun Madrahim Rahmonov va Rustam
Muhamedovlarga qayta-qayta tashakkur aytdim.

Mehmon xayr-xo’sh qilib ketgandan so’ng, men iftixor bilan o’ylardim: «Ajabo, partiya va davlat arboblari, hatto adliya xodimlari ham adabiyot, she’riyat xizmatida, bu qanday go’zal-
a!»

Madrahim Rahmonov kim deysizmi? Voqea mana bunday:

Pahlavon Mahmud haqidagi asarimni kengaytirib, uni qayta nashr etish mening o’n yillik orzuim. Bu — yangi tadqiqotlar o’tkazish, shoirning boshqa asarlarini topish, ularni forschadan
o’zbekchaga tarjima qilib, sharhu bayon etish demakdir.

Shu maqsadda 1974 yil 23 sentyabrda Yozuvchilar Soyuzidan ijodiy komandirovka olib, Xivaga jo’nadim. Taassufki, Xiva ziyoratidan murod hosil bo’lmadi. Xivadan biror yangi narsa
topmadimgina emas, borlari ham muzeydan yo’qolganini eshitib qattiq ranjidim. Xullas, Xivadan xunob bo’lib Urganchga qaytdim.

Urganchda eski qadrdonimiz, oblast` prokurori, huquqshunoslik fanlari kandidati muhtaram Rustam Muhamedov xonadonida mehmon bo’ldik. Kechqurun dasturxon atrofida uch kishi
o’tirardik: men, mezbon va Xorazm oblastining mas’ul xodimlaridan Madrahim Rahmonov.

To’satdan kelgan mehmonga: «Qanday shamol uchirdi?» — kabi savol berish odati bor.

Men safarim sababini aytib, Xiva muzeyidan Pahlavon Mahmud ruboiylarining shoir Firuz ko’chirgan eng nodir nusxasi yo’qolganini hasrat-nadomat bilan naql qildim.

Eshitganlar juda xafa bo’lishdi, xafa bo’lishdi emas, bir oz xijolat chekishdi. Axir, otalarimiz olti yuz yil asragan durdonalarni bugun muzeydan g’oyib bo’lishi hazil jinoyat emas-da!
Ajabo, qaysi murtad, qaysi mal’un bu qabih ishga qo’l urdi ekan?

Madrahim Rahmonov uzoq yillar obkomning birinchi sekretari, oblast` ijroiya komitetining raisi lavozimida ishlagan, ko’pni ko’rgan vazmin, kamtarin kishi ekanlar. Mana shu kishi
menga tasalli berib bunday dedilar:

— Xafa bo’lmang, domla. Ezgu niyat bilan safarga chiqibsiz. Sizni noumid qilib qo’ymaymiz. Pahlavon ruboiylarining bir nusxasi menda ham bor. Ammo yaqinda uni bir qarindoshimiz
Shovotga olib ketgan edi. Hozir paxta terim kampaniyasi, hammamiz shu ish bilan bandmiz. Sal qo’l bo’shasa, darhol uni olib kelamizu, biroq sizga qanday yetkazib berishni bilmay turibman.

Gap shu yerga kelganda mezbonimiz Rustam Muhamedov sergaklanib:

— Agar siz kitobni menga keltirib bersangiz, men darrov Toshkentga borib, uni domlaning o’z qo’llariga topshirib kelaman, — deb iltifot qildilar.

Bu fikr hammamizga maqbul tushdi, uchovlon shunga qaror qildik.

Rustam Muhamedovning Urganchdan kitob ko’tarib Toshkentga kelishdan maqsadi shu va’daga vafo qilish edi.

O’rtoq Rahmonov berib yuborgan nusxa oltmish uch sahifadan iborat bo’lib, uni 1944 yilda Hasanmurod Qori ko’chirgan, ammo qaysi manbadan olingani ko’rsatilmagan. Ushbu majmuada fors-
tojik tilida yozilgan uch yuz o’n to’rt ruboiy bor.

Men bu to’plamni olib, Andijonga ravona bo’ldim. Murodim andijonlik do’stlarim Imoiddin Qosimov (Ulfat) va Omonullo Valixonov (Boqir) bilan baqamti Pahlavon Mahmud
ruboiylarini sinchiklab o’rganish, ularning eng nafis va mumtozlarini tanlab olish edi. Gap shundaki, Boqir va Ulfat fors tilinigina emas, fors klassik adabiyotini ham juda yaxshi bilishadi. Nazarimda, biz uchovlon birga bo’lsak, har qanday
nozik nuktani yechishimiz, har bir ma’no tovlanishini payqashimiz oson ko’rinadi.

Xuddi shunday bo’ldi. O’n kun davomida (har kun erta soat 8 dan soat 2 gacha) Hazrat Pahlavon ruboiylarini sinchiklab o’qib chiqdik. Shu jarayonda kotib yo’l qo’ygan muqarrar xatolarni
topib tuzatdik. Badiiy barkamol ruboiylarni alohida daftarga ko’chirdik. Ana shunday tayyorgarlikdan so’ng tarjimaga kirishdik.

Mashhur rus shoiri Jukovskiyning tarjima san’ati haqida ajib fikri bor: «Prozada,—deydi Jukovskiy, — tarjimon avtorning quli, poeziyada shoirning hamkoridir».

Biz uchovlon Hazrat Pahlavonga munosib hamkorlar bo’ldikmi-yo’qmi, bu jihati bizdan ko’ra muhtaram o’quvchilarga ayondir.

Pahlavon Mahmud ruboiylarini o’qigan kishi o’zini qandaydir ma’naviy pokiza, ruhiy tetik va ulug’vor his etadi, chunki bu ruboiylarda shu ruh singdirib yuborilgan.

Xo’sh, bu qudratli ruhning sarchashmasi qaerda? Bu Pahlavon Mahmudning shaxsiy e’tiqodlari ifodasimi yoxud biror tabaqa, guruhning g’oyaviy dasturimi?

Ko’hna manbalar, jumladan Farididdin Attorning «Tazkiratul avliyo» kitobida aytilishicha, bu pokiza ruh tarixda futuvvat yoki juvonmardlik nomi bilan mashhur bir oqimning, bir
ijtimoiy tabaqaning dasturilamalidir.

Juvonmardlar xalqqa beminnat xizmat qilib, muzdini haqdan talab qilish shiori ostida ish tutganlar.

Eron olimlaridan Said Nafisiy «Sarchashmai tasavvuf dar Eron» nomli asarida: «Futuvvat — juvonmardlik guruhining ulug’ peshvolaridan biri mashhur shoir Pahlavon Mahmud
Xorazmiydir», — deb ta’kidlaydi. Shu olimning uqtirishicha, O’rta Osiyoning dovyurak isyonkorlari — sarbadorlar ham juvonmardlar guruhiga mansub bo’lganlar.

XIII—XIV asrlarning bir daraja uyushgan mehnatkash tabaqasi, shubhasiz, shahar hunarmand-kosiblari edi. Bular temirchilar, qurolsozlar, misgarlar, duradgorlar, ko’nchilar, mo’ynado’zlar,
to’quvchilar, tikuvchilar va me’morlardan iborat katta kuch edilar. Juvonmardlar mana shu hunarmandlar guruhining jangovar namoyandalari sifatida maydonga chiqdilar.

Juvonmardlar guruhining hayot printsiplari mardlik va uning bezagi: marhamat, shafqat, muruvvat, saxovat va olijanoblik asosiga qurilgan. Juvonmardlar elga xizmat qilishni,
aftodalarga dastgir bo’lishni, muhtojlarga marhamatu zaiflarni himoya qilishni o’zlari uchun sharaf deb bilganlar.

Professor YE. E. Bertel`s «So’fizm va so’fiylik adabiyoti» nomli kitobida: «Futuvvat hunarmandlarning yashirin tashkiloti» — deb ataydi.

Yosh olimlarimizdan Yoqubjon Is’hoqov futuvvat — juvonmardlik harakatidan bahs etib: «Hunarmandlar guruhining ilg’or qarashlari va intilishlarini ifodalagan bu yo’nalish o’sha
davrdagi ilg’or kuchlarning ma’lum qismi uchun ma’naviy zamin bo’lgan» deydi.

Pahlavon Mahmud futuvvat — juvonmardlik harakatining tashkilotchisigina emas, uning ma’naviy rahnamosi edi. Shoirning mardlik va olijanoblik ruhidagi ruboiylari shundan
dalolat berib turibdi:

Olam fili qaytarolmas jur’atimiz,
Charxdan zo’rroq qudratimiz, shavkatimiz,
Gar chumoli kirib qolsa safimizga—
Sher etajak uni darhol davlatimiz,

O’z nafsingga bo’lgin amir, shunda mardsan,
O’zgalarga bo’lma haqir, shunda mardsan,—
Yiqilganni tepib o’tish mardlik emas,
Aftodaga bo’lsang dastgir, shunda mardsan.
.
Ustoz Navoiy ham bu borada g’oyat porloq bir fikr aytganlar, tabarruk uchun shu baytni keltiraman:.

Muruvvat barcha bermoqdur, yemoq yo’q,
Futuvvat barcha qilmoqdur, demoq yo’q.

Pahlavon Mahmud 79 yil umr ko’rdi. (1247—1326). O’zining barakali umri davomida shoir talay tarixiy voqealarning shohidi bo’ldi, ko’p kuzatishlar, mushohadalar o’tkazdi.

1975 yil

PAHLAVON MAHMUD
RUBOIYLAR

O’zgalarni menga takyagoh qilma,
Muhtoji vaziru podshoh qilma.
Karamingdan qora sochim oqardi,
Oq sochim-la zoru ro’siyoh qilma.

Gul yuzida bulut niqobdur hanuz,
Ko’ngillarda mayli sharobdur hanuz,
Uxlamagin, g’aflat vaqtimi hozir?
May ich, jono, zero oftobdur hanuz.

Gul yog’adi yuzlaringdan subhvor,
Gul yog’adi xulqingdan ham chun bahor,
Lahza sari rangga to’lib bu olam—
Gul yog’adi chehra ochib bu ro’zgor .

Jahon chehra—ranggu ro’yi o’zingsan,
Aql daryo—uning suvi o’zingsan,
Gul bargida shabnamdayin o’tirma,
Bu boqchaning rangu bo’yi o’znngsan.

Umrimiz daraxtin past qilma, rabbi,
Borliq sharobidan mast qilma, rabbi,
O’zing karam bir-la mard yigitlarni
Nokaslarga zeridast qilma, rabbi.

Yiroqdan qarasam labing purxanda,
Ozod edim, tag’in bo’libman banda.
Ozodlikdan har bir banda erur shod
Men shundan shod—senga bo’libman banda.

Dilim yana dilbar domiga tushdi,
Ne dilbar, sitamgar domiga tushdi,
Birining bandidan qutulmay hanuz,
Boshqa paripaykar domiga tushdi, |

Yoding bilan ko’nglim har zamon toza,
Nasim essa bo’lg’ay guliston toza,
Diydoring farahbaxsh, uni ko’rganda—
Xotir jam, dil xurram, tanda jon toza.

Ul qodirki arzu aflok yaratdi,
Ko’ngilda dog’, dilni g’amnok yaratdi,
Mushkin zulflarni-yu, yoqut lablarni
Yerga qorib, oxirda xok yaratdi.

Qo’lda gul, quloqda shishadan ovoz,
Jahon g’amlarini daf etar bu soz.
Suv nag’masi-yu, bulut soyasida
Qadah tutsalar, ich, qilmayin hech noz.

Alamlar qaydidan ozodlar—bizlar,
G’am rizqimizu doim shodlar—bizlar.
Hushyorlik ne, rangi ro’yin bilmaymiz,
Yor ko’zidek mastona zodlar—bizlar.

Yig’ilardan bo’ldi beg’ubor siyna,
Dilim ham ko’zgudek bo’lib bekina,
Ko’z yoshim kudurat g’uborin yuvib,
Sof bo’ldi qalbim ham misli oyina

Mahbubimning shirin maqoli yaxshi,
Ham serishva qoshi — hiloli yaxshi.
Og’iz ganjin kulgidan hech tiyolmas,
Bo’sa uchun bo’sh joyi—xoli yaxshi.

Zulfing mudom ta’nai sanami Chin,
Ko’zing karashmasi bir g’orati din,
Arosatda xudo ko’rsa ruxsoring,
Qudratiga o’zi o’qir ming tahsin.

Kelishingdan voqif bo’lsam banogoh,
Gul ekardim yo’llaringga subhigoh,
Shu gullardan guldastalar tutardim
Bu sharafdan mahrum bo’libmen, ey voh.

Hayfoki bahoda o’tinu ud bir,
Ham martabada Xalilu Namrud bir,
Davlatdan mast bo’lgan anqov nazdida
Eshak ovozi-yu kuyi Dovud bir.

Dastingdan dilimda yuz xil malomat,
Bu zaxm bitmagay toqi qiyomat,
Kim ham sendan umid qilar salomat? —
Sen tug’ilgan kuni o’lgan salomat.

Ey sarvqadu kumush tanu gulruxsor,
Nokasga hamnishin bo’lmagin zinhor.
Gar chinor chamanda savlat to’ksa ham,
Gul ila chinorning ne nisbati bor?

Shirakayfga bu bodai nob avlo,
Mastlikda-chi, diydai purob avlo,
Bu pastkash olamda vafo bo’lmagach,
Dard bodasidan mastu xarob avlo,

Toza la’ldir bodadan gavharimiz,
Dastimizdan fig’onda sog’arimiz,
Biz may boshida-yu, may bizning boshda,
Ya’ni mayi nobdir toji sarimiz.

Hayit kelsa savob ish bitgusidir,
Sahar soqiy mayi nob tutgusidir,
Namozingni qo’yib, ro’zangni tark et,
Bugun gunohni savob bitgusidir.

Olam fili qaytarolmas jur’atimiz,
Charxdan zo’rroq qudratimiz-shavkatimiz,
Gar chumoli kirib qolsa safimizga,
Sher etajak uni darhol davlatimiz.

O’z nafsingga bo’lgin amir, shunda mardsan,
O’zgalarga bo’lma haqir, shunda mardsan,
Yiqilganni tepib o’tish mardlik emas,
Aftodaga bo’lsang dastgir, shunda mardsan.

Filday kuching bo’lsa ham mo’r bo’lib ko’rin,
Moling oshib-toshsa ham o’r bo’lib ko’rin,
Hammaning aybini bilganing holda,
Hech narsa bilmaganday, ko’r bo’lib ko’rin.

Olam ishi boshida bo’lsaydi bir mard,
Nomardning boshidan chiqarardi gard,
Olam ishi doimo misli nard o’yin —
Nayrang bilan yutadi mardlarni nomard.

Bir oqil deydiki, bo’lg’il vallomat,
Yoki vallomatga qila ko’r xizmat.
Nomard xizmatiga yondoshma zinhor,
O’ylagin, bu o’git qandoq pur hikmat.

Ko’nglim oppoq, na kek va na kinam bor,
Dushmanim ko’p va lekin men hammaga yor,
Mevali daraxtman, har bir o’tkinchi—
Tosh otib o’tsa ham menga bo’lmas or.

Kel ko’ngil, men axtaray jononani,
Ko’cha-ko’yu har eshik, har xonani
Mastu mayxo’rmiz mudom Xayyomsifat,
Do’zax etgaymish qabul mastonani.

Bu hojiki avval edi bir ilon,
Hajdan kelib ajdar bo’ldi beomon.
Haram-param desa aslo aldanmang,
Uying kuygur, o’zi asli beimon.

Qora tosh sira ham bo’lmas lojuvard,
Toza qalbga yuqmas aslo changu gard.
Quloq solgin Puryoyvaliy so’ziga,
Qo’rqoqlardan biron chiqqanmidi mard!

Uch yuz Qo’hi Qofni kelida tuymoq,
Dil qonidan bermoq falakka bo’yoq
Yoinki bir asr zindonda yotmoq
Nodon suhbatidan ko’ra yaxshiroq.

Gurkiragan olov — dilim yo’ldoshi,
To’lqin urgan daryo — ko’zlarim yoshi
Ko’zagarlar yasayotgan har ko’za —
Ko’hna do’stlar xoki — qo’li yo boshi.

Ne choraki malomatdur vatanim,
Ishq o’ldirdi, sevgi mening kafanim,
Jannat bog’larida sen o’tir, zohid,
Men — mast bulbul, do’zax mening chamanim.

So’ragin, go’zalim, kerak bo’lsa jon,
Jon emas, so’ragin hattoki imon.
Faqat yaqinroq kel, qilma intizor,
Sen harna istasang bergum begumon.

Dedi yorim: «Yana nima g’aming bor?
Xayoling band etdi qaysi go’zal yor?»
Qo’llariga berib oyna, dedimki:
Kimning aksin ko’rsang— shu menga dildor.

Ey xoja, sen nechun buncha bexabar,
Xayolingda kecha-kunduz kumush. zar,
Dastmoyang-ku bu olamda bir kafan,
Buyurganmi senga kafan, kim aytar?

Davronda ko’p ko’zni men giryon ko’rdim,
Neki balo bo’lsa, beomon ko’rdim.
Nuh-ku ming yil yashab ko’rdi bir to’fon,
Men Nuh bo’lmasam ham ming to’fon ko’rdim.

Dedim: ayt, umrning ma’nosi nima?
Dedi: chaqmoq, yo sham’, yoki parvona.
Dedim: bu dunyoga bino qo’ygan kim?
Dedi: yo go’l, yo mast, yoki devona.

To’xtasin Jalolov tarjimasi

Ufqni qizartdi qon yig’lab quyosh,
Oy tirnadi yuzin, Zuhra yuldi bosh,
Tong motamida tun qaro kiyinib,
Yoqasin chok etdi qilolmay bardosh.

Joningga qasd etgach omonsiz ajal,
Bulutdek yosh to’kdi ko’zim shu mahal,
Tuprog’ing ustiga kelganlar dedi:
— Attang, yer ostida qoldi bir go’zal.

Tong chog’i yozganda lolalar yaproq,
Sahar qushi dodlab derdi: — Ey o’rtoq,
May ichkim, daraksiz ketar hamma ham,
Qo’zg’al, yer ostida yotgungdir uzoq.

G’amingdan o’ldimu dil bo’lmadi shod,
Hech kishi etmagay endi meni yod.
Ayriliq keltirdi afsus-nadomat,
Diydor ko’rmoq endi yo’qdir, yuz faryod!

Ey dil, ishq g’amini tamanno qilding,
O’zingni xalq ichra sen rasvo qilding.
Har kuni o’zingcha bir gulni tanlab—
Go’zallar yuzini tamosho qilding.

Borma aytmaganning dasturxoniga,
Qo’l uzatsang, qadring tushar, noniga,
Qo’shma o’zgalarning barra kabobin
Qotgan non-u sovuq suving soniga.

Kim qilur bu vayron dilim imorat?
Kim gunohim uchun berur kaforat?
Men ziyorat qildim ko’p qabristonni,
Bilmadim kim qilur qabrim ziyorat?!

Dilbarimga dedim: — Ey go’zal, tannoz,
Nechun siniq chiqar og’zingdan ovoz?
Dediki: — Tor og’zim so’zni sig’dirmay,
Ushatib-ushatib chiqarar oz-oz.

Ohkim xasta ko’nglim hech bo’lmadi shod,
G’amdan xotirim ham bo’lmadi ozod.
Tiriklik niholi bermayin hosil,
Bo’ldi aziz umrim, darig’o, barbod.

Dunyo do’stligiga berma xotir hech,
Kekdan o’zga undan bo’lmas zohir hech,
Yuz yil yashasang ham o’lim keladi,
Yuz mulkni olsang ham bo’lur oxir hech.

O’limingdan falak tutmadi motam,
Jamolingni ko’rib bo’lmadi mulzam,
Azroil ishidan ajablanaman:
Joning ola turib uyalmadi ham.

Hamma darddan ko’ra ayriliq yomon,
Hamma qayg’udan ham yomondir hijron,
Qo’limdan kelmaydi sendan ayrilmoq,
Jonsan, jondan kechish emas-ku oson.

Ko’nglimizga qo’nmas birovdan g’ubor,
Bizdan ham birovga yetmagay ozor,
Or va iftixordan uzoqlashganmiz,
Na birovga faxru, na birovdan or.

Butkul falak ishi — javr ila jafo,
Vafo ahli bo’lmas u bilan oshno. .
Vafoli kishining iti bo’laman,
Kishidan it yaxshi, bo’lmasa vafo.

Dunyo binokori tuzar qasr-ayvon,
Tuzib bo’ladi-yu qiladi vayron,
Falakka yetkazib bugun toqini,
Ertaga etadi yer bilan yakson.

Goho go’zallarning yuzin o’ylayman,
Goho zulfin, goho ko’zin o’ylayman.
Alqissa, husningdan qaysi zavq bersa,
O’sha zamon shuning o’zin o’ylayman.

Ishq biyobonida yurmoq ham mushkul,
Undan oyoq yig’ib turmoq ham mushkul,
Hammadan mushkulroq shuki, har joyda
Yoring ma’lum, lekin ko’rmoq ham mushkul

Ba’zi vaqt bo’laman ishqdan begona,
Qayg’usiz rohatga yaqin hamxona,
To’satdan bir go’zal uchrab qolganda—
Yana yo’ldan urib qilur devona.

Ko’zgumga berardim kechqurun sayqal,
Boqdim unga tiniq bo’lgan bir mahal,
Shuncha ko’p ko’rindi o’z aybimki, men
O’zgalar aybini unutdim tugal.

Dag’al dili doim ezilgan bo’lur,
Talab yo’li unga to’silgan bo’lur,
Yomon-yaxshi bilan kim kelisholsa,
Dili shodu g’amdan qutulgan bo’lur.

Mahmud, noshukurlik har kimda yomon,
Ayb-aybu, lek yetuk haqimda yomon,
Kiyim eskirgani aybga qo’shilmas,
Ayb shunda — gar bo’lsa kiyimda yomon.

Shodmiz, qayg’umiz yo’q aslo ayyomdan,
Saharlik bo’lganu qayg’u yo’q shomdan,
G’oyibdan pishgan non kelib turganda,
Xomtama emasmiz, tama yo’q xomdan.

Yerga aralashib yotar necha dil,
Jahon zarralari — lab, tish yoki til,
Yerdan unib chiqqan sunbul, yo gulni
Go’zallarning sochi, yo yuzi degil.

Afsuski, topilmas hamdam bu damda,
Bir vafoli yor yo’q aslo olamda,
Odamlardan vafo istama zinhor,
Vafo odati yo’q bani odamda.

Podsholik istasang, bo’l el gadosi;
O’zingni unutu, bo’l el oshnosi.
El toj kabi boshga ko’tarsin desang,
El qo’lin tutginu bo’l xokiposi.

Tuproq to’shagida yotgan ko’p ko’rdim,
Yer qora bag’riga botgan ko’p ko’rdim,
Yo’qlik olamiga ko’z tashlaganda,
Kelmagan ko’p ko’rdim, ketgan ko’p ko’rdim.

Hayot mayi bo’lur tiniq, quyqa ham,
Kiyim ham gohi bo’z, gohi beqasam.
Bular og’ir emas oqil oldida,
Zor o’lmoqliq bo’lur juda og’ir dam.

Ey dil, shohi to’nni qilmagil havas,
Eski kiymoqlikni ham etmagil bas,
Yengil o’tsin desang o’z kuningni sen,
Qaram qilma o’zni birovga abas.

Yo’lga boqki, yo’lchi odamlar ketdi,
G’ofil o’tirmaki, hamdamlar ketdi,
Bir qavm senga yaqin va uyg’un edi,
U qavm o’tib, yaqin odamlar ketdi.

Ajal shunday dardki, yo’q unga darmon,
Shohu gadolarga beradi farmon.
Kirmon podshohikim yerdi Kirmonni,
Endi yegay uning o’zini Kirmon .

Bechora dilim-ku hayotdan bezor,
Bu aziz umrim ham ko’z oldimda xor.
Boshimdagi tojim — yengiltak boshbog’,
Tanamdagi boshim — og’ir, zil dastor.

Men kimmanki, mendan savob kutarlar,
Yeb yotganim uchun javob kutarlar.
Malak ham hisobda bo’lmagan joyda
Nima uchun mendan hisob kutarlar.

Dardu alam bilan umrin sarflash hayf,
Qayg’u tikanidan jonni asrash hayf,
Jahon bog’i ichra quyosh gulidek
G’unchalik lazzatin totmay gullash hayf!

Munirxon Muinzoda tarjimasi

Donish erur otgan o’qim nishoni,
Dadillik manbai — bilimim koni.
Ezgulik osmonin mahbusiman men,
Zanjirim — fazo-yu samo ummoni.

Dimog’imdan oxir savdo gul ochdi,
Rasvolik pardasin tori til ochdi.
Devonaligimdan boshimdagi dog’
Butun vujudimdan gul-yuz xil ochdi.

Har nuqta xatimda yongan yurakdir,
Har harfi qorong’u zulmat demakdir.
Chekmasman oqshomlar shamning minnatin,
Chunki, fikrim shamdan shu’laliroqdir.

Diltanglikdan chaman ko’zimga go’rdir,
Nazdimda gul jarohati nosurdir
Tuzsizlik — sho’rlikning aksi-ku, axir,
Nega baxtim ham tuzsiz, ham sho’rdir?

Ulusga qayg’urur shoh emas, darvesh,
Zero u darveshdir, darveshdir, darvesh.
Buzuq devorlardan tashvish bor, lekin,
Siniq ko’ngullardan ko’proqdir tashvish.

Roziliging, zohid, raddan battaroq,
Hamma ishing baddir, baddan battarroq.
Kofirsan-ku! Nega: «Mo»minman!» — deysan?
Sendek mo»min, bil, murtaddan battarroq!

Ma’rifatning tili — cholg’u — noyimdir,
Aqlim — qilich, so’zim o’qu yoyimdir.
Imtiyozlar mulkin shohi bilurkim,
So’z maydoni — ishg’ol qilgan joyimdir.

Rashkingdan bog’da gul o’zni so’ldirur,
Loladek ko’ksin dog’ bir-la to’ldirur,
Jamoling shu’lasi yoritgan joyda
Chiroq o’z nurini o’zi so’ndirur.

Ey ishq, nechuk o’tsan, axir, duding yo’q?
Ey g’am, nechuk kuysankim, suruding yo’q?
Ey istak, nechuksan, tutqich bermaysan,
Ey shodlik, nechuksankim, vujuding yo’q?!

Bu charx fitna o’qin qon to’kar etmish,
Tinchlik davrin balo qo’zg’atar etmish.
Yigirmas mehr ipin vafoga bu charx,
Bu charx kina tig’in tez kesar etmish.

Nomingdanki, topar har ayyom sharaf,
Shunday nomki, keltirar bu nom sharaf.
May ichmay netarsen sharafli kunda?
Baxsh etur fayzu keltirur jom sharaf!

Yo’q osmonda, yerning yuzida ham tuz,
Dengizning suvida, muzida ham tuz.
Tuz ko’zdan oqqan qon tufayli tuzsiz,
Ajab zamonki, yo’q tuzida ham tuz!

Har zamon ko’nglimni qilib parishon,
Loladek dil kulin sochaman har yon.
Har tun qum soatdek firoq g’uborin
Boshimga sochaman har soat, har on.

Qilmishingdan, zohid, uyatgil, uyat!
Chunki tiling boshqa, boshqadir niyat!
Nim tovus, nim kaklik vujuding, zohid,
Oyog’ing goh chipor, goh qirmiz, illat!

Nodon g’iybatiga bo’libman nishon,
Qaytarg’um hujumni, menman pahlavon!
Malomat qilurlar johillar, chunki,
Bilimda erurman nodiri zamon.

Har yoqdan g’am otgan toshni ko’raman,
Ko’z ochsam — chimirilgan qoshni ko’raman.
Qachongacha poymol etib fikrimni,
Tizza ko’zgusida boshni ko’raman?!

O’tda ayniguchi serg’ash emasman,
Sof oltinman, misi barkash emasman,
Qaynoqman va sofman quyosh nuridek,
Oydek sovuq, dog’lik barkash emasman!

So’zparastman, fayzli nafas istayman,
Bir lutfda yuzlab havas istayman.
Bu nokaslar loyiq emas tinglashga,
Nozik so’zga bir serhavas istayman-

Mazmunin peshanam xatidan so’ray,
Taqdirim qay yo’sin va qachon so’ray,
Yaxshisi ko’ksimni yorib bu holning
Aslini qon to’lgan ko’nglimdan so’ray!

Orzuning ilgida ko’rganim har gul,
Bilgumki, bog’ida ekkan u sofdil.
Hajrining jamida ichganim har qon,
Lablarin rangidan, rang olgan deb bil.

Ey dil, tildek dushmani jon emasmiz.
Urma tig’ing, bilgil, zabon emasmiz —
Qachongacha sen g’aflatda, biz — uyg’oq,
Mudragan baxt, senga posbon emasmiz!

Ey charxi falak, zamonayi dunparvar,
Teskari yurishing to’g’riga xatar:
Nodon bosh ustida-yu dono poymol,
YO rab, bu falakni et zeru zabar.

Omonulla Boqir tarjimasi

Dardmandam, dardmandam, butkul dardmandam,
Orazing sham’idan o’rgulay har dam,
Gar vasling davlati muyassar bo’lsa,
Surayin poyingga bu ro’yi zardam.

Qanday yaxshi bir ra’noga bo’lsang yor!
Sahrodagi shabbodadek xushraftor,
Bahor keldi, do’stlar, gashtin suraylik,
To kelguncha bizsiz o’tguvchi bahor.

Necha yil ilm-hunar payida bo’ldik,
Necha yil zar-zevar payida bo’ldik,
Olam sirlaridan bo’lganda ogoh—
Bori ishni tashlab Qalandar bo’ldik.

Sen, albatta, topib bir dono, o’ltir,
Yoinki, topib sen bir ra’no, o’ltir,
Topilmasa senga gar ikkisi ham,
Behuda kechirma vaqt, tanho, o’ltir.

Yomon ko’z ko’rmasin ul ko’zlari mast,
Ko’rmasin ofat ul labi mayparast,
Murodim shudirkim, xudodan doim,
Muborak qaddiga yetmasin shikast!

Do’stim, ertalikning g’amin yemagil,
Bu bir naqd nafasni g’animat bilgil,
Bu eski eshikdan o’tarmiz bir-bir,
Yotgaymiz o’shanda bizlar ko’p ming yil.

100

Falak charxi ichra bizlar hayronmiz,
Fonus misol xayol qilib sarsonmiz,
Quyosh charog’ bo’lsa, jahon bir fonus,
Qo’g’irchoqdek tunda biz sargardonmiz.

101

Boshu ko’ngul qora, go’yoki lola,
Ko’z g’uncha og’zidek limmo-lim jola.
Ko’nglimning yonidan o’tkuchi dedi:
— Qulog’imda qolmish hazin bir nola.

102

Zamonning zarbidan bosh beidrokdur,
Na dilning ko’zgusi qayg’udan pokdir,
Sa’y etma to’kib ter tarbiyatimga,
Tuproqni yuvsang ham u xokdir, xokdir!

103

Nazar topgan kimsa — qiymatli gavhar,
Kam o’ylagan kimsa bo’lur benazar,
Ishqsiz kamol bo’lmas ushbu olamda,
Kosadan muroddir, asli, kosagar!

104

Qo’zingdir noz bilan jono go’zalroq,
G’amzangdan karashma sozidir quvnoq,
Ovlagay dil qushin xuddi baliqdek,
Muattar sochingdir ham ip, ham qarmoq.

105

Tavbamga tayandim, sharobim keltir,
Iztirobim ortdi, gulobim keltir,
So’ndirar tutsang jom xumorim o’tin,
O’t tushdi ko’nglimga kel, obim keltir.

106

Hidoyat izlayman, sen yo’ldan urma,
Nasimdek yuguray, yo’limni burma,
Yo’lingga gullardan solma poyondoz,
Serob qil, xokbo’yman, ko’zlarga surma.

107

Hamdamlar kibr ila so’zlarlar so’zin,
Chamanda gul deya bilurlar yuzin,
Tunu kun soyam-la so’zlashurman men,
Yosh bola ko’rgandek ko’zguda o’zin.

108

Shikoyat qilma, ey ta’magir nopok,
Tuproqdan or etmam, chunki o’zim xok.
Cho’pni ham eltolmas bu suvdan hech kim,
Gavhar senga bo’lsin, menga bas xoshok!

109

Har kimsa ham senga oshino bo’lmas,
Seni kimki, bilmas u shaydo bo’lmas.
Dardingda bo’laman rasvo va lekin,
Dardingni asrayman, u rasvo bo’lmas.

110

Parhez bemaza-yu tuzsizdir taqvo!
Gunohda ham afsus, maza yo’h aslo!
Yuvdi suv tuzini hamma narsaning,
Oldi yel mazani, bu qanday savdo?!

111

Xudoni yod etib, biyobon ketdik,
Biz tan olamidan jon tomon ketdik.
Tunu kun fikr etdim yetmish ikki yil,
Sarson bo’lib yurdik, ham hayron ketdik,

Imomiddin Ulfat tarjimasi

112

Oqil aqli hisga giriftor bo’lmas,
Hasad qilgan bilan tillo xor bo’lmas,
Nomard — it kabidir, mard buyuk daryo,
Daryo it damidan hech murdor bo’lmas.

113

Tun — ikkiqat xotin, ne tug’ar ekan?
Zamona hukmidan ne yog’ar ekan?
Umr avvalida ne keldi, ko’rdik,
Ko’rarmiz — oxiri ne bo’lar ekan?

114

Yomon bilan ulfat bo’lma, yur yiroq,
Yo’lingga don sochib, qo’yadi tuzoq.
Yoyni egri ko’rib, to’g’riligidan—
O’q undan qanchalik qochganiga boq!

115

Oh tortgan chog’ingda yo’lga ko’z tutgil,
Yo’lda quduq bordir, ehtiyoting qil,
Do’st uyida mahram bo’lgan vaqtingda
Qo’lingni, ko’zingni, dilni tiya bil.

116

Dil ko’yini kezdim, bu menga odat,
Pokki ham yuviqsiz etdim ziyorat.
Ramazon ro’zasin tutmaganimga —
Yuviqsiz namozim bo’ldi kaforat.

117

Toki bor g’ayratu mardlikdan asar,
Ahlu ayolingni etma darbadar,
Meva shoxi agar devordan oshsa,
Yo’lovchilar unga beshak qo’l cho’zar.

Vasfiy tarjimasi

SAYYOR RUBOIYLAR XUSUSIDA
To’xtasin Jalolov

Ruboiy janri ulug’ Xayyom sharofatidan, uning mo»jizakor qalami qudratidan shuhrat topgani hammaga ayon, ammo bu shoirning o’z umrida qancha ruboiy yozgani hech kimga ma’lum emas. Hanuzgacha bu muammoni Eron olimlari ham, Yevropa sharkshunoslari ham hal etolmay garang. Bu olimlarning bir qismi, Xayyom ruboiylari 100 bilan 125 atrofida, deb taxmin qilishsa, boshqalari Xayyom ruboiylari 1000 dan ziyod deb, da’vo qilishadi. Biroq har ikki tomonning da’vosida ham hech qanday asos yo’q. 100 bilan 1000 raqami orasida yer bilan osmonday katta tafovut bor, bu ulkan tafovut rost bilan yolg’on orasidagi jarlikdir.

Ruboiyotda shoirning nomi — taxallusi kamdan-kam zikr qilinadi. Bu hol tazkirachilarni mushkul ahvolga solib, ayrim ruboiylarni, ularning biri, bir shoirga nisbat bersa, boshqasi ikkinchi shoirga nisbat beradi: bu xil taxminlar natijasida bir qancha sayyor ruboiylar vujudga kelib, ular kitobdan-kitobga ko’chib yuradi.

Shunday sayyor ruboiylarning ba’zilari Pahlavon Mahmud ruboiylari majmuasiga ham kirib qolgan. Chunonchi, Pahlavonning 1962 yilda nashr etilgan «Ruboiylar» kitobiga 56 ruboiysini o’zbekcha tarjimasi bilan kiritgan edik. Yosh olimlarimizdan Yoqubjon Is’hoqov bir yillik umrini sarf qilib, shu ruboiylarni forsiy ruboiynavislarining asarlariga chog’ishtirib qarasa, Pahlavon Mahmudga nisbat berilgan 56 ruboiyning beshtasi boshqa shoirlarning sayyor ruboiylari bo’lib chiqibdi. Garchi bu ish o’ta sermehnatu kamhosil bo’lsa ham shoyoni tahsindur. Men yosh olimning bunday sinchkovligini yuksak baholab, o’sha sayyor ruboiylarni Pahlavon Mahmud asarlari tarkibidan ajratib, tabarruk uchun maxsus bobga ko’chirdim. Tazkiralarda ular quyidagi shoirlarga nisbat berilgan ekan:

Mahsatiyga nisbat berilgani:

Dunyo bamisoli bir zarrin ko’za,
Suvi goh shirinu, goh achchiq bo’za,
Ey g’ofil, umringga bino qo’yma ko’p,
Qazoyi muallaq turar bosh uza.

T. Jalolov tarjimasi

Sulton Ya’qubga nisbat berilgani:

Dunyoda shodlikni juda kam ko’rdim,
Har bir xursandlikda ming-ming g’am ko’rdim.
Bu eski saroyning har tarafida —
Yo’qlik dashti sari eshik ham ko’rdim.

Shu ruboiyning ikkinchi varianti:

Dunyoda qaroru sabot g’oyat kam,
Har bir shodligida ming qayg’u alam,
Bu eski saroyning har tomonida
Rahnalar ochilib — ko’rinur adam.

Hiloliyga nisbat berilgani:

Dunyoda hech kishi emasdir xurram,
Bani odam bo’lmas shodlik-la hamdam,
Kimdaki bo’lmasa zamona g’ami,
YO olamdan emas, yo zmas odam.

Urfiy Sheroziyga nisbat berilgani:

Tizzam kelin kabi to’ldirib quchoq,
Ko’yingda yotardim kecha-tungi choq —
Yo’q edi ko’zimdan o’zga yopiqlik,
Bosh osti yostig’im edi shu quloq.

Muinzoda tarjimasi

Kitobning birinchi nashriga kirib qolgan munozarali, sayyor ruboiylar mana shular xolos.

Biz bu kitobning ikkinchi nashri uchun Pahlavonning yana 65 ruboiysini tanlab tarjima qildik. Ammo qo’lyozmani nashriyotga topshirishdan avval, Xayyom ruboiylari bilan solishtirib qarasam, bir falsafiy ruboiy (bir oz tafovut bilan) har ikki shoirning ruboiylar majmuasiga kiritilgan ekan. Bu ruboiyni Shoislom Shomuhamedov Xayyomga nisbat berib, kamina esa, Pahlavon Mahmudga nisbat berib tarjima qilibmiz. Mana shu ruboiylar:

Ul qodirki arzu aflok yaratdi,
Ko’ngilda dog’, dilni g’amnok yaratdi,
Mushkin zulflarni-yu, yoqut lablarni
Yerga qorib, oxirda xok yaratdn.

T. Jalolov tarjimasi

Ulki jahon tuzdi, charx, aflok tuzdi,
Ko’ngilga dog’ soldi, ham chok-chok tuzdi,
Juda ko’p yoqutlab, oyyuzlilarni
Yer ichra jo qildi, bir kaft xok tuzdi.

SH. Shomuhamedov tarjimasi

Sayyor ruboiylar haqida gap ketgach, o’zim bevosita aralashgan bir voqeani arz etmoqchiman. Gap shundaki Ibn Sino va Umar Xayyom muxlislari ko’pdan beri bir ruboiy ustida talashib yurishadi. Mana o’sha ruboiy:

Qaro yer qa’ridan to avji zuhal,
Koinot sirlarin barin qildim hal,
Ko’p mushkul tugunni yechdim, angladim,
Yechilmay qolgani — birgina ajal!…

Bu ruboiy janrining eng mumtoz, eng nodir namunasidir albatta. Shoislom Shomuhamedov bu ruboiyni a’lo darajada tarjima qilibdi. Biroq bu bebaho purma’no ruboiy kimning qalamiga mansub? Shoislom Shomuhamedov bu ruboiyni Xayyom qalamiga mansub deb tarjima qilgan. Ammo Ibn Sino hayotini sinchiklab tekshirgan, shu mavzuda tarixiy roman yozgan V. Smirnova-Rakitina Ibn Sinoning barcha ruboiylarini, jumladan bu ruboiyni ham o’z asari tarkibiga singdirib yuborgan. Adibaning ushbu romanini o’zbek tiliga tarjima qilib turgan paytimda (mening iltimosim bilan) Erkin Vohidov shu ruboiylarni ruschadan o’zbekchaga tarjima qilib bergan edi. Mana shulardan namunalar:

Jahonda qolmadi men bilmagan fan,
Ne mushkul bo’lsa yechdim, donish ilan,
Va lekin bu o’lim otlik tugunni,
Yecholmasdan o’tar bo’ldim jahondan.

Mening kufrim ayblarga dilimdan o’zga sulton yo’q,
Bu olamda mening pokiza imonimdek imon yo’q.
Musulmonlikda men ahli zamon ichra edim tanho,
Agar kofir esam men ham, bu dunyoda musulmon yo’q.

Rostini aytsam, men o’zim ham ellik yildan beri bu ruboiyni Ibn Sinoning asari deb yuraman va bu e’tiqoddan qaytishim ham amri mahol. Zero ruboiyning ruhi, unga singdirilgan teran fikr va nadomat ohangi uni falakiyot, tabiiyot va tabobatdan mo»jizalar ko’rsatgan ulug’ allomaning asari ekanini ravshan ko’rsatib turibdi.

Biz bir ishora bilan Pahlavon kitobi tarkibidagi shubhali ruboiylarni chiqarib tashladik, biroq hamma ham bu tazkiralarga bizdek ehtirom bilan qaramaydi chog’i. Bo’lmasa 5 asrdan buyon hamma tazkiralarda Pahlavon Mahmudga nisbat berib kelingan «Qanzul haqoyiq»ni 1967 yilda Eronda Mahmud Shabustariyga nisbat berib nashr qilishni nima deb tushunish kerak? Nahotki, eronlik Said Muhammad Ali Sofir bu mashhur tazkiralardan bexabar bo’lsa?

Balki tazkirachilar xato qilgandir?

Toshkent — 1975 yil.

003

(Tashriflar: umumiy 31 887, bugungi 38)

ПАҲЛАВОН МАҲМУД — ПУРЁЙВАЛИЙ Тўхтасин Жалолов

МАРДЛИК ВА ОДАМИЙЛИК ТАРОНАЛАРИ Учинчи нашрига сўзбоши

ПАҲЛАВОН МАҲМУД РУБОИЙЛАР

САЙЁР РУБОИЙЛАР ХУСУСИДА Тўхтасин Жалолов

PAHLAVON MAHMUD — PURYOYVALIY To’xtasin Jalolov

MARDLIK VA ODAMIYLIK TARONALARI Uchinchi nashriga so’zboshi

PAHLAVON MAHMUD RUBOIYLAR

SAYYOR RUBOIYLAR XUSUSIDA To’xtasin Jalolov

O'xshash maqolalar.

Rabindranat Tagor. Daliya. Matn & Taskin topgan rashk. Ovozli hikoya.

Rabindranat Tagor. Ikki hikoya & Ibrohim Haqqul. Hind vijdoni

Matnazar Abdulhakim. «Tafakkur chorrahalarida» kitobidan (6). Ikkinchi muallim saboqlari.

Matnazar Abdulhakim. «Tafakkur chorrahalarida» kitobidan (5). Ikkinchi muallim saboqlari.

Matnazar Abdulhakim. «Tafakkur chorrahalarida» kitobidan (4). Ikkinchi muallim saboqlari.

Izoh qoldiring Отменить ответ