19 январ — Жадидчилик ҳаракатининг йирик вакили,буюк мутафаккир Маҳмудхўжа Беҳбудий таваллуд топган кун

   “Муфти Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳазратлари ким эди? Бу саволга жавоб бермак учун газета саҳифалари эмас, жилдларча китоб ёзмоқ керак бўладур”, деб ёзган эди маърифатпарварнинг сафдошларидан бири Садриддин Айний. Ўтган асрнинг 20-йилларидаёқ Беҳбудий ҳақида бир неча асарлар яратилди. Жумладан, Саидризо Ализода, Садриддин ­Айний, Ҳожи Муин, Вадуд Маҳмуд, Абдулҳамид Азамат, Абулқосим ­Азимий, Лазиз Азиззода ва Завқий сингари зиёлиларнинг мақолалари, хотиралари эълон қилинди. Биргина Ҳожи Муиннинг “Меҳнаткашлар товуши”, “Туркистон”, “Зарафшон” газеталари ва “Учқун” журналида мақола ва очерклари чоп этилди. Уларда алломанинг шахсиятига доир кузатишлар холис ифодасини топган.

МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙ
Ҳаёти ва фаолияти
Бегали Қосимов

  Таниқли драматург, публицист, дин ва жамоат арбоби, жадидчилик ҳаракати етакчиларидан бири Маҳмудхўжа Беҳбудий 1875 йили Самарқандда туғилган. Яссавий авлодидан. 18 ёшидан қозихонада мирзалик қилади, қози, муфти даражасига кўтарилади.

Беҳбудий ҳаж сафарида бўлган чоғида Арабистон, Миср, Туркияни кезиб чиққан (1899—1900). Саёҳат давомида янги мактаб (усули жадид) очиш фикри мустаҳкамланиб борди. Самарқанд яқинидаги Ҳалвойи қишлоғида Ажзий, Ражабаминда Абдулқодир Шакурийлар билан ҳамкорликда янги мактаб очади.Беҳбудий Қозон ва Уфага бориб (1903-04), у ердаги янги усул мактаблари билан танишади, татар зиёлилари билан алоқани йўлга қўяди. Янги мактаблар учун дарсликлар тузишга киришади. «Рисолаи асбоби савод» («Савод чиқариш китоби», 1904), «Рисолаи жуғрофияи умроний» («Аҳоли географиясига кириш», 1905), «Мунтаҳаби жуғрофияи умумий» («Қисқача умумий география», 1906), «Китобат ул-атфол» («Болалар хати», 1908), «Амалиёти ислом» (1908), «Тарихи ислом» (1909) каби китоблар чоп эттиради.Кейинчалик (1908 йилда) Шакурийнинг Ражабаминдаги мактабини Самарқанддаги ўз ҳовлисига қўчириб келтиради.

Беҳбудий 1911 йилда «Падаркуш» драмасини ёзди. Бу биринчи ўзбек драмаси эди. 3 парда 4 манзарали бу асар мазмунан содда бўлиб, ўқимаган, жоҳил ва нодон боланинг ўз отасини ўлдиргани ҳақида эди. Беҳбудий бу асар жанрини «миллий фожиа» деб атаган. Нашр қилишга чор цензураси йўл қўймайди. «Бородино жанги ва Русиянинг французлар босқинидан халос бўлишининг 100 йиллик юбилейи санасига бағишланади» деган важ билан Тифлис (Тбилиси) цензурасидан ўтказади. Драма 1913 йил босилиб чиққан, аммо саҳнага қўйиш учун яна бир йилча вақт кетади. Асар Самарқандда 1914 йил 25 январда саҳнага қўйилди. Драма халққа кучли таъсир кўрсатади. Абдулла Қодирий «Бахтсиз куёв» драмасини шунинг таъсирида ёзгани маълум. «Падаркуш» ҳам жанр, ҳам мазмунига кўра янги ўзбек адабиётини бошлаб берган асар бўлди. Драма Тошкентда 1914 йил 27 февралда Авлоний томонидан қайта саҳналаштирилади.

Беҳбудий «Самарқанд» газетасини чиқаради. Газета ўзбек ва тожик тилларида, ҳафтада 2 марта чоп этилди. 45-сони чиққач, моддий танқислик туфайли нашр тўхтади. Шу йил 20 августдан у «Ойна» журнали чиқара бошлади. Ҳафталик, суратли бу журнал асосан ўзбекча бўлиб, шеър, мақола (форсча), эълонлар (русча) ҳам бериб боридди. Журнал Кавказ, Татаристон, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон, Туркиягача тарқалди.Беҳбудий китоб нашрини ҳам йўлга қўяди. Фитратнинг «Баёноти сайёҳи ҳинди»сини русчага таржима қилдириб бостирди (1913).

Беҳбудий 1914 йил 29 майда иккинчи марта Араб мамлакатларига саёҳатга чиқади. Саёҳати давомида Байрамали, Ашхобод, Красноводск, Кисловодск, Пятигорск, Железноводск, Ростов, Одесса шаҳарларида бўлади, 8 июнда Истанбулга келади. Ундан Аданага ўтиб, яна Истанбулга қайтади ва 20 июнда Исмоилбек Гаспринский билан учрашади. Сўнг Қуддус, Байрут, Ёфа, Халил ар-Раҳмон, Порт-Саид, Шом шаҳарларида бўлади. Саёҳат хотиралари «Ойна» журналида босилиб туради. Бу «хотиралар» ҳар жиҳатдан муҳим бўлиб, анъанавий тарих-мемуар жанрининг 20-аср бошидаги ўзига хос намунаси эди. Муаллиф унда йўл таассуротларига, кишилар билан учрашувларининг ибратли томонларига кенг ўрин беради. Қайси шаҳарга бормасин, унинг тарихи, обидалари, у ердан чиққан буюк зотлар ҳақида маълумотлар тўплайди. Турли-туман миллатлар, уларнинг урф-удумлари, турмуш маданияти билан қизиқади. Айниқса, дин, эътиқод масалаларига катта аҳамият беради.«Ойна» журналида миллат ва унинг ҳақ-ҳуқуқига, тарихига, тил ва адабиёт масалаларига, дунё аҳволига доир қизиқарли мақолалар, баҳслар бериб борилган.

Беҳбудий миллатнинг тараққийси учун бир неча тил билишни шарт ҳисоблади. Журналнинг биринчи сонидаёқ «Икки эмас, тўрт тил лозим», деган мақола билан чиқиб, ўзбек, тожик, араб, рус ва ҳатто бирор узоқ хориж (мас, француз) тилини билиш шарт деб ҳисоблади. Айни пайтда тилнинг муҳофазаси («Ҳар миллат ўз тили ила фахр этар» —1914, № 35), ўзаро муносабатлари («Тил масаласи» — 1915, № 11,12) ҳақида муҳим ва зарур мақолалар чоп этди. Адабий танқидга катта эътибор берди. Унинг хусусиятларини белгилашга уринди. Бошқа адабий жанрлар билан тенгҳуқуқлиги масаласини кўтарди («Танқид сараламоқдир» — 1914, № 27). Миллат шаънини оёқости қилувчи фикр-қарашларга зарба бериб, Туркистон халқини ўз номи билан атамоқ лозимлигини талаб қилиб чиқди («Сарт сўзи мажҳулдур» 1915, № 22,23,25,26).Беҳбудий матбуотимиз тарихида мақоланавис сифатида алоҳида мавқега эга. Унинг ҳозирча аниқланган мақолаларининг сони 300 га етади. Улар хилма-хил мавзуда. Илк мақолаларидаёқ коммунистик мафкурани кескин рад этган, «хаёлий», «бу тоифага қўшулмоқ биз, мусулмонлар учун ниҳоятда зарарлик» деб ёзган эди («Хайрул умури авсатуҳо» — «Ишларнинг яхшиси ўртачасидир», «Хуршид» газетаси, 1906, 6-сон). Ўзликни англашни муҳим билади. «Қабиласини(нг) исмини ва етти отасининг отини билмайдургонларни «марқуқ» дерлар», деб ёзади («Сарт сўзи мажҳулдур», «Ойна» журнали, 1914, № 23).

1917 йилнинг охири 1918 йилнинг бошларида жадидлар қурган илк демократик давлатчилик намунаси Туркистон мухториятининг тақдири ҳал бўлаётган бир пайтда ўлка халқларини бирликка чақиради.Беҳбудий ижтимоий-сиёсий ишларга қизғин қўшилди. Аслида бу фаолият 1906 йилдан бошланган. Шу йили «Русия мусулмонлари иттифоқи»нинг Нижний Новгородда ўтказилган қурултойида қатнашган эди. Тошкентда бўлиб ўтган (1917) Туркистон мусулмонларининг қурултойида иштирок этиб, нутқ сўзлади. У мусулмонлар орасидаги ҳар қандай ихтилофга қарши чиқди. Беҳбудий шу қурултойда ўлка мусулмонлар шўросининг раиси этиб сайланди. 1917 йил 26 ноябрда Қўқонда ўлка мусулмонларининг 4-фавқулодда қурултойи иш бошлади. 27 ноябрга ўтар кечаси «Туркистон мухторияти» эълон қилинди. Унинг ғоявий асосчиларидан бири Беҳбудий эди. Мухторият шўролар томонидан ваҳшиёна бостирилди. Беҳбудий май ойининг бошларида Самарқандга қайтади. У ерда кўп тура олмай Тошкентга келади. Туркистон шўролар ҳукумати раҳбарлари билан музокара олиб боришга уринади, аммо натижа чиқмайди. 1919 йилнинг эрта баҳорида мамлакатдан чиқиб кетаётганида Шаҳрисабзда Инқилобий фавқулодда комиссия айғоқчилари кўмагида Бухоро амирлиги одамлари томонидан қўлга олинади, ҳамроҳлари Муҳаммадқул ва Мардонқул билан биргаликда Қаршида зиндонга ташланади ва қатл қилинади. Бу воқеа Самарқандда бир йилдан кейин маълум бўлади. Фитрат, Чўлпон, Айний ва бошқа шоирлар Беҳбудий га атаб марсиялар ёзганлар.

Ўзбекистонда (Ҳ. Сайид, Н. Авазов, З. Аҳророва), Тожикистонда (Р. Ходизода), Германияда (И. Балдауф; Б. Қосимов билан ҳамкорликда), АҚШда (Э. Олворт) ва бошқа мамлакатларда Беҳбудий ҳаёти ва ижоди бўйича илмий тадқиқотлар олиб борилади. Тошкент шаҳрида кўча ва мактабга Беҳбудий номи қўйилган. Самарқандда таниқли ёзувчи ва журналист Нусрат Раҳмат ташаббуси билан ҳайкал ўрнатилган.

ДУНЁДАН ХАБАРДОР МАЪРИФАТПАРВАР
Нилуфар Намозова
филология фанлари номзоди

Ҳар қандай давр тараққийпарвар зиёлилар олдига умумхалқ манфаатларига доир улкан вазифаларни қўяди ва бу вазифаларни улар ўзлари учун бурч сифатида қабул қиладилар. Ўтган асрнинг аввалида юзага келган миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти намояндалари, фидойи маърифатпарварлар фаолияти бунга бир далилдир. Уларнинг ҳаёти ва бой адабий мероси истиқлол йилларида ўрганилди, тар­ғиб-ташвиқ этилди, номлари тикланиб, асарлари қайта-қайта нашр қилинди. Ана шундай миллат фидойилари орасида таваллудининг бир юз қирқ йиллиги нишонланаётган улуғ маърифатпарвар Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг ўрни алоҳида.

Мустақиллик йилларида ўз замонининг ижтимоий-сиёсий муҳитига бевосита таъсир кўрсатган пешқадам арбоб, янги усул мактаби тарғиботчиси, ўзбек драма санъатини бошлаб берган биринчи драматург, журналист, ношир ва муҳаррир Маҳмудхўжа Беҳбудий фаолияти холис ўрганилди. С.Қосимов, А.Алиев, Н.Каримов, С.Аҳмедов, Ш.Турдиев, Б.Дўстқораев, Н.Раҳмат, Ҳ.Саидов, З.Аҳророва сингари адабиётшунос олимлар, ижодкорлар томонидан ўнлаб илмий мақолалар ёзилди, тадқиқотлар амалга оширилди, рисолалар чоп эттирилди. Атоқли олим Бегали Қосимов нашрга тайёрлаган Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг “Танланган асарлар”и дунё юзини кўрди.

Маълумки, Беҳбудийга бағишланган илмий ишларда алломанинг замондошлари томонидан ёзилган мақола ва хотиралар, шеърлардан асосий манба сифатида фойдаланилган. Ушбу манбаларда маърифатпарвар бобомизнинг таржимаи ҳоли, ижтимоий-сиёсий фаолияти кенг ёритилган. Биз қуйида ана шу манбаларга таяниб, Беҳбудийнинг етук маънавий-ахлоқий олами, юксак инсоний фазилатлари, баркамол шахсияти ҳақида имкон қадар сўз юритмоқчимиз.

“Муфти Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳазратлари ким эди? Бу саволга жавоб бермак учун газета саҳифалари эмас, жилдларча китоб ёзмоқ керак бўладур”, деб ёзган эди маърифатпарварнинг сафдошларидан бири Садриддин Айний. Ўтган асрнинг 20-йилларидаёқ Беҳбудий ҳақида бир неча асарлар яратилди. Жумладан, Саидризо Ализода, Садриддин ­Айний, Ҳожи Муин, Вадуд Маҳмуд, Абдулҳамид Азамат, Абулқосим ­Азимий, Лазиз Азиззода ва Завқий сингари зиёлиларнинг мақолалари, хотиралари эълон қилинди. Биргина Ҳожи Муиннинг “Меҳнаткашлар товуши”, “Туркистон”, “Зарафшон” газеталари ва “Учқун” журналида мақола ва очерклари чоп этилди. Уларда алломанинг шахсиятига доир кузатишлар холис ифодасини топган. Чунончи, Ҳожи Муин “Буюк устозимиз Беҳбудий афанди” мақоласида уни шундай хотирлайди: “Беҳбудий афанди ҳалим, зийрак, ғоят заковатли ва қувваи ҳофизаси зўр бўлдиғидек, сўзга-да ниҳоят даражада уста эди. У ҳар сўзиға қаноатлантирмак учун турли мисоллар келтура, мавқеи келганда оят ва ҳадисдан далиллар кўрсата эди. Шунинг учун анинг суҳбати ғоят лаззатли ва истифодали бўлур эди. Анинг суҳбатинда бўлғон киши руҳлана, шодлана ва анинг олдиндан асло турғуси келмас эди”.

1875 йили маърифатли оилада дунёга келган Маҳмудхўжа ўз даврининг диний ва дунёвий билимларини пухта эгаллаган, феъл атворидаги ҳалимлик, зийраклик, суҳбатдошларини ишонтира билиш хислатлари билан кўпчиликни бир маслак йўлида бирлаштира оладиган салоҳият эгаси бўлган. Ҳали матбуотда мақолалари билан кўринмасидан илгарироқ, бир қатор хорижий мамлакатларда ҳам эътибор топган “Самар­қанд”, “Ойина” сингари нашрларни ташкиллаштириб, чоп эттирмасидан, театрчилик ишларига киришмасидан бурунроқ катта обрў-эътиборга эга бўлган эди. Бу обрў-эътибор унга маърифатпарварлик ишларида қўл келган. Хусусан, Шакурийнинг Н.Остроумов тазйиқлари остида қолган усули жадид мактабини Беҳбудий ўз ҳовлисига кўчириб келади ва ўз ҳимоясига олади. Унинг бундай ҳаракатларига душманлик кўзи билан қарайдиган кучлар жим турмади. Чунончи, матбуотда “Самарқанднинг усули жадида мактаби Туркистон тарафларинда хейли машҳур ўлдиғиндан фақат шуни кўрмак учун воруб сўнгра англадимки, мактабнинг шуҳрати ёлғуз бунинг муассиси ўлон муфти Маҳмудхўжа афанди соясинда экан” деган мазмундаги танқидий мақолалар уюштирилади. Бироқ бу каби тазйиқлар Беҳбудий ва унинг сафдошларини чўчитолмайди, фаолиятдан чалғитолмайди. Дарвоқе, машҳур татар маърифатпарвари Абдурашид Иброҳимов Беҳбудий ва Шакурийни “ўзбеклар қаҳрамони” дея бежиз таърифламаган эди.

Лазиз Азиззода ўз хотираларида Беҳбудийнинг бевосита шахсига хос ибратли фазилатларни қаламга олган: “Беҳбудий иродасининг кучлилиги, муомалада фав­қулодда усталиғи, диаликтлиги, назариётчилиғи ила баробар амалиётчилиғи, ҳар ишни ҳаётдан олишлиғи ва иқтисодға аҳамият бериши ила ўз замондошларидан айрилиб, ўзига махсус муҳим бир ўрун оладир. Ул ўзи Туркистоннинг эски мадрасасидан чиққан бир киши бўлғон ҳолда араб дорилфунунларини битириб келган кишиларнинг қилмағон хизматларини адо қилиб кетди”. Таъкидлаш жоизки, “назариётчилиғи ила баробар амалиётчилиғи” алломанинг шахсий ҳаётида, оиласи турмушида ҳам аён кўриниб турган. У тараққиётга эришган миллатлар ютуғини ижобий баҳолаб, кўп жиҳатдан уларга ҳавас қилган. Тўнғич фарзанди Маъсудхўжани гимназияда ўқитган. Биринчилардан бўлиб ижтимоий, маиший янгиликларни ўз ҳаётига олиб киришга интилган. Масалан, профессор Н.Каримовнинг ёзишича “Самарқандлик журналистлар, ёзувчилар, театр ходимлари ва чор маъмурлари шаҳар комутаторидан 290 рақамли манзилни сўрашлари билан симнинг нариги томонидан Беҳбудий ҳазратларининг “Лаббай” деган муборак овозлари келарди”. Яъни у ўз уйига биринчилардан бўлиб, телефон ўрнатиб, ундан унумли фойдаланди. Гарчи тараққийпарварлик ҳаракатлари билан таҳдидларга учраган бўлса-да, рақибларига бирида матбуот орқали, бирида юзма-юз тарзда муносиб жавоб берган. Жавобларида мухолифлари шахсига мутлақо тил тегизмаган ҳолда, диний ва дунёвий билимлардан хабардор чинакам зиёлиларга хос вазминликни сақлай билган. “Беҳбудий афанди шахсий душманлиқни хоҳламас ва ҳеч кимнинг шахсиға ва шахсий ишлариға тил еткузмас эди, – деб деб ёзади Ҳожи Муин. – Ўшандоқ ўзини такфир ва таҳқир этатурғон хасмлариға-да қарши ёмон ва ҳақоратомуз сўзлар сўйламас эди. Балки шундай сўзларни эшитганда: “Зотан мундай дин ва дунёдан хабарсиз кишилардан яхши сўзларда кутмак абасдур”, деб кулар эди. “Мундай такфирларни ёлғуз мен кўрган эмас, балки ўтган уламо ва улуғ кишилар ҳам ўз муосирлариндан шундай ҳужум ва такфирларни кўрганлар”, деб ўзиға тасалли берар эди. Беҳбудий афандида яна бир хусусият бор эдики, хасм ва душманлари анинг кетиндан ҳар қанча ҳақорат этсалар-да, анинг ҳузуриға ўтирғонда ҳеч бир беҳуда сўз айта олмасдан, анга тамлиқ ва мадора этарға мажбур бўлалар эди. Беҳбудий афанди ҳар вақт ўзининг шахсиға тегиб сўйлайтурғон хасмлариға: “Ажабо! Булар на учун манинг шахсимға тил еткузалар? Мен ўзим яхшими-ёмонми ҳар на бўлса-да, ўз миллатимға зарар еткузмайман, балки халқға тўла ва фаол фойда еткузмак учун қўлимдан келганча чолишаман”, дея эди”.

Ўзининг билими, тараққийпарвар ғоялари, истеъдоди ва салоҳиятини миллатнинг маънавий-маърифий юксалиши, жипслашиши йўлига бағишлаган фидойи маърифатпарвар сиймоси бир тарихий воқеа баёнида ҳам ёрқин акс этган. Исмоил Гас­принский билан учрашуви ҳақда Ҳожи Муин шундай ёзади: “Бир вақт (1908-йилда) “Таржумон” газетасининг муҳаррири Исмоилбек афанди Ғаспиринский (25 йиллик юбилейсиндан сўнг) Самарқандға келганида Беҳбудий афанди йиғлағон ҳолда ул зот ила қучоқлашиб кўрушуб, “Бу кун сизнинг ҳузурингизга келиб суҳбатингиздан истифода қилатурғон зиёлиларимиз йўқ” деди. Исмоилбек афанди анга жавобан: “Беҳбудий афанди! Йиғламанг (мажлисдаги кишиларга ишора қилиб), мана булар озми? Яна сизлар тиришсангиз, оз бир фурсатда миллатға керакли кўб одамлар етишдира олурсиз”, деди”. “Беҳбудий афанди! Йиғламанг…” Миллат муҳибига бир таскин сифатида айтилган бу сўзлар аслида унинг жонкуяр қалбига, беғараз орзу-умидларининг ижобатига ишора эди. Бу йиғи ночор, заиф кишининг кўз ёши эмас, балки буюк қалб эгасининг ўз миллати тақдири билан боғлиқ улкан қайғуси эди. Унинг орзуси чинакам тараққийпарвар, маърифатпарвар инсонларни тарбиялаш эди. Шу боисдан ҳам атрофидаги ёшларга қарата “Бизга икки турли киши керак. Бири диний илм­ларни фалсафалари ила комил билатурғон зотлар, иккинчиси дунёвий илм ила ҳунарларни яхши билган зиёлилар”, дея таъкидлашдан чарчамасди.

Ўзи билан бир даврда яшаган ­зиёлилар хотираларида Беҳбудий “олийшон устод” “кўкни ёруб безатган қуёш”, дея улуғланади, “Санинг мислингни Туркистон тополурму, тополмасму?”, деган армон билан эсланади. Ва бу хотираларда биз мустақиллик шарофати тафайли истиқлол қаҳрамонлари қаторидан муносиб ўрин олган алломанинг сиймосини аниқ-тиниқ кўрамиз. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг фаолияти ва асарларида олдинга сурилган тараққийпарвар ғоялар бугунги авлодлар учун ҳам маънавий-маърифий сарчашмалардан бири сифатида қадрлидир.

M: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2015 йил 3-сон

19 yanvar — Jadidchilik harakatining yirik vakili,buyuk mutafakkir Mahmudxo‘ja Behbudiy tavallud topgan kun

MAHMUDXO‘JA BЕHBUDIY
Hayoti va faoliyati
Begali Qosimov

Taniqli dramaturg, publitsist, din va jamoat arbobi, jadidchilik harakati yetakchilaridan biri Mahmudxo‘ja Behbudiy 1875 yili Samarqandda tug‘ilgan. Yassaviy avlodidan. 18 yoshidan qozixonada mirzalik qiladi, qozi, mufti darajasiga ko‘tariladi.

Behbudiy haj safarida bo‘lgan chog‘ida Arabiston, Misr, Turkiyani kezib chiqqan (1899—1900). Sayohat davomida yangi maktab (usuli jadid) ochish fikri mustahkamlanib bordi. Samarqand yaqinidagi Halvoyi qishlog‘ida Ajziy, Rajabaminda Abdulqodir Shakuriylar bilan hamkorlikda yangi maktab ochadi.Behbudiy Qozon va Ufaga borib (1903-04), u yerdagi yangi usul maktablari bilan tanishadi, tatar ziyolilari bilan aloqani yo‘lga qo‘yadi. Yangi maktablar uchun darsliklar tuzishga kirishadi. «Risolai asbobi savod» («Savod chiqarish kitobi», 1904), «Risolai jug‘rofiyai umroniy» («Aholi geografiyasiga kirish», 1905), «Muntahabi jug‘rofiyai umumiy» («Qisqacha umumiy geografiya», 1906), «Kitobat ul-atfol» («Bolalar xati», 1908), «Amaliyoti islom» (1908), «Tarixi islom» (1909) kabi kitoblar chop ettiradi.Keyinchalik (1908 yilda) Shakuriyning Rajabamindagi maktabini Samarqanddagi o‘z hovlisiga qo‘chirib keltiradi.

Behbudiy 1911 yilda «Padarkush» dramasini yozdi. Bu birinchi o‘zbek dramasi edi. 3 parda 4 manzarali bu asar mazmunan sodda bo‘lib, o‘qimagan, johil va nodon bolaning o‘z otasini o‘ldirgani haqida edi. Behbudiy bu asar janrini «milliy fojia» deb atagan. Nashr qilishga chor senzurasi yo‘l qo‘ymaydi. «Borodino jangi va Rusiyaning fransuzlar bosqinidan xalos bo‘lishining 100 yillik yubileyi sanasiga bag‘ishlanadi» degan vaj bilan Tiflis (Tbilisi) senzurasidan o‘tkazadi. Drama 1913 yil bosilib chiqqan, ammo sahnaga qo‘yish uchun yana bir yilcha vaqt ketadi. Asar Samarqandda 1914 yil 25 yanvarda sahnaga qo‘yildi. Drama xalqqa kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Abdulla Qodiriy «Baxtsiz kuyov» dramasini shuning ta’sirida yozgani ma’lum. «Padarkush» ham janr, ham mazmuniga ko‘ra yangi o‘zbek adabiyotini boshlab bergan asar bo‘ldi. Drama Toshkentda 1914 yil 27 fevralda Avloniy tomonidan qayta sahnalashtiriladi.

Behbudiy «Samarqand» gazetasini chiqaradi. Gazeta o‘zbek va tojik tillarida, haftada 2 marta chop etildi. 45-soni chiqqach, moddiy tanqislik tufayli nashr to‘xtadi. Shu yil 20 avgustdan u «Oyna» jurnali chiqara boshladi. Haftalik, suratli bu jurnal asosan o‘zbekcha bo‘lib, she’r, maqola (forscha), e’lonlar (ruscha) ham berib boriddi. Jurnal Kavkaz, Tatariston, Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Turkiyagacha tarqaldi.Behbudiy kitob nashrini ham yo‘lga qo‘yadi. Fitratning «Bayonoti sayyohi hindi»sini ruschaga tarjima qildirib bostirdi (1913).

Behbudiy 1914 yil 29 mayda ikkinchi marta Arab mamlakatlariga sayohatga chiqadi. Sayohati davomida Bayramali, Ashxobod, Krasnovodsk, Kislovodsk, Pyatigorsk, Jeleznovodsk, Rostov, Odessa shaharlarida bo‘ladi, 8 iyunda Istanbulga keladi. Undan Adanaga o‘tib, yana Istanbulga qaytadi va 20 iyunda Ismoilbek Gasprinskiy bilan uchrashadi. So‘ng Quddus, Bayrut, Yofa, Xalil ar-Rahmon, Port-Said, Shom shaharlarida bo‘ladi. Sayohat xotiralari «Oyna» jurnalida bosilib turadi. Bu «xotiralar» har jihatdan muhim bo‘lib, an’anaviy tarix-memuar janrining 20-asr boshidagi o‘ziga xos namunasi edi. Muallif unda yo‘l taassurotlariga, kishilar bilan uchrashuvlarining ibratli tomonlariga keng o‘rin beradi. Qaysi shaharga bormasin, uning tarixi, obidalari, u yerdan chiqqan buyuk zotlar haqida ma’lumotlar to‘playdi. Turli-tuman millatlar, ularning urf-udumlari, turmush madaniyati bilan qiziqadi. Ayniqsa, din, e’tiqod masalalariga katta ahamiyat beradi.«Oyna» jurnalida millat va uning haq-huquqiga, tarixiga, til va adabiyot masalalariga, dunyo ahvoliga doir qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan.

Behbudiy millatning taraqqiysi uchun bir necha til bilishni shart hisobladi. Jurnalning birinchi sonidayoq «Ikki emas, to‘rt til lozim», degan maqola bilan chiqib, o‘zbek, tojik, arab, rus va hatto biror uzoq xorij (mas, fransuz) tilini bilish shart deb hisobladi. Ayni paytda tilning muhofazasi («Har millat o‘z tili ila faxr etar» —1914, № 35), o‘zaro munosabatlari («Til masalasi» — 1915, № 11,12) haqida muhim va zarur maqolalar chop etdi. Adabiy tanqidga katta e’tibor berdi. Uning xususiyatlarini belgilashga urindi. Boshqa adabiy janrlar bilan tenghuquqligi masalasini ko‘tardi («Tanqid saralamoqdir» — 1914, № 27). Millat sha’nini oyoqosti qiluvchi fikr-qarashlarga zarba berib, Turkiston xalqini o‘z nomi bilan atamoq lozimligini talab qilib chiqdi («Sart so‘zi majhuldur» 1915, № 22,23,25,26).Behbudiy matbuotimiz tarixida maqolanavis sifatida alohida mavqega ega. Uning hozircha aniqlangan maqolalarining soni 300 ga yetadi. Ular xilma-xil mavzuda. Ilk maqolalaridayoq kommunistik mafkurani keskin rad etgan, «xayoliy», «bu toifaga qo‘shulmoq biz, musulmonlar uchun nihoyatda zararlik» deb yozgan edi («Xayrul umuri avsatuho» — «Ishlarning yaxshisi o‘rtachasidir», «Xurshid» gazetasi, 1906, 6-son). O‘zlikni anglashni muhim biladi. «Qabilasini(ng) ismini va yetti otasining otini bilmaydurgonlarni «marquq» derlar», deb yozadi («Sart so‘zi majhuldur», «Oyna» jurnali, 1914, № 23).

1917 yilning oxiri 1918 yilning boshlarida jadidlar qurgan ilk demokratik davlatchilik namunasi Turkiston muxtoriyatining taqdiri hal bo‘layotgan bir paytda o‘lka xalqlarini birlikka chaqiradi.Behbudiy ijtimoiy-siyosiy ishlarga qizg‘in qo‘shildi. Aslida bu faoliyat 1906 yildan boshlangan. Shu yili «Rusiya musulmonlari ittifoqi»ning Nijniy Novgorodda o‘tkazilgan qurultoyida qatnashgan edi. Toshkentda bo‘lib o‘tgan (1917) Turkiston musulmonlarining qurultoyida ishtirok etib, nutq so‘zladi. U musulmonlar orasidagi har qanday ixtilofga qarshi chiqdi. Behbudiy shu qurultoyda o‘lka musulmonlar sho‘rosining raisi etib saylandi. 1917 yil 26 noyabrda Qo‘qonda o‘lka musulmonlarining 4-favqulodda qurultoyi ish boshladi. 27 noyabrga o‘tar kechasi «Turkiston muxtoriyati» e’lon qilindi. Uning g‘oyaviy asoschilaridan biri Behbudiy edi. Muxtoriyat sho‘rolar tomonidan vahshiyona bostirildi. Behbudiy may oyining boshlarida Samarqandga qaytadi. U yerda ko‘p tura olmay Toshkentga keladi. Turkiston sho‘rolar hukumati rahbarlari bilan muzokara olib borishga urinadi, ammo natija chiqmaydi. 1919 yilning erta bahorida mamlakatdan chiqib ketayotganida Shahrisabzda Inqilobiy favqulodda komissiya ayg‘oqchilari ko‘magida Buxoro amirligi odamlari tomonidan qo‘lga olinadi, hamrohlari Muhammadqul va Mardonqul bilan birgalikda Qarshida zindonga tashlanadi va qatl qilinadi. Bu voqea Samarqandda bir yildan keyin ma’lum bo‘ladi. Fitrat, Cho‘lpon, Ayniy va boshqa shoirlar Behbudiy ga atab marsiyalar yozganlar.

O‘zbekistonda (H. Sayid, N. Avazov, Z. Ahrorova), Tojikistonda (R. Xodizoda), Germaniyada (I. Baldauf; B. Qosimov bilan hamkorlikda), AQSHda (E. Olvort) va boshqa mamlakatlarda Behbudiy hayoti va ijodi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. Toshkent shahrida ko‘cha va maktabga Behbudiy nomi qo‘yilgan. Samarqandda taniqli yozuvchi va jurnalist Nusrat Rahmat tashabbusi bilan haykal o‘rnatilgan.

DUNYODAN XABARDOR MA’RIFATPARVAR
Nilufar Namozova
filologiya fanlari nomzodi

Har qanday davr taraqqiyparvar ziyolilar oldiga umumxalq manfaatlariga doir ulkan vazifalarni qo‘yadi va bu vazifalarni ular o‘zlari uchun burch sifatida qabul qiladilar. O‘tgan asrning avvalida yuzaga kelgan milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti namoyandalari, fidoyi ma’rifatparvarlar faoliyati bunga bir dalildir. Ularning hayoti va boy adabiy merosi istiqlol yillarida o‘rganildi, tar­g‘ib-tashviq etildi, nomlari tiklanib, asarlari qayta-qayta nashr qilindi. Ana shunday millat fidoyilari orasida tavalludining bir yuz qirq yilligi nishonlanayotgan ulug‘ ma’rifatparvar Mahmudxo‘ja Behbudiyning o‘rni alohida.

Mustaqillik yillarida o‘z zamonining ijtimoiy-siyosiy muhitiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan peshqadam arbob, yangi usul maktabi targ‘ibotchisi, o‘zbek drama san’atini boshlab bergan birinchi dramaturg, jurnalist, noshir va muharrir Mahmudxo‘ja Behbudiy faoliyati xolis o‘rganildi. S.Qosimov, A.Aliyev, N.Karimov, S.Ahmedov, Sh.Turdiyev, B.Do‘stqorayev, N.Rahmat, H.Saidov, Z.Ahrorova singari adabiyotshunos olimlar, ijodkorlar tomonidan o‘nlab ilmiy maqolalar yozildi, tadqiqotlar amalga oshirildi, risolalar chop ettirildi. Atoqli olim Begali Qosimov nashrga tayyorlagan Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Tanlangan asarlar”i dunyo yuzini ko‘rdi.

Ma’lumki, Behbudiyga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda allomaning zamondoshlari tomonidan yozilgan maqola va xotiralar, she’rlardan asosiy manba sifatida foydalanilgan. Ushbu manbalarda ma’rifatparvar bobomizning tarjimai holi, ijtimoiy-siyosiy faoliyati keng yoritilgan. Biz quyida ana shu manbalarga tayanib, Behbudiyning yetuk ma’naviy-axloqiy olami, yuksak insoniy fazilatlari, barkamol shaxsiyati haqida imkon qadar so‘z yuritmoqchimiz.

“Mufti Mahmudxo‘ja Behbudiy hazratlari kim edi? Bu savolga javob bermak uchun gazeta sahifalari emas, jildlarcha kitob yozmoq kerak bo‘ladur”, deb yozgan edi ma’rifatparvarning safdoshlaridan biri Sadriddin Ayniy. O‘tgan asrning 20-yillaridayoq Behbudiy haqida bir necha asarlar yaratildi. Jumladan, Saidrizo Alizoda, Sadriddin ­Ayniy, Hoji Muin, Vadud Mahmud, Abdulhamid Azamat, Abulqosim ­Azimiy, Laziz Azizzoda va Zavqiy singari ziyolilarning maqolalari, xotiralari e’lon qilindi. Birgina Hoji Muinning “Mehnatkashlar tovushi”, “Turkiston”, “Zarafshon” gazetalari va “Uchqun” jurnalida maqola va ocherklari chop etildi. Ularda allomaning shaxsiyatiga doir kuzatishlar xolis ifodasini topgan. Chunonchi, Hoji Muin “Buyuk ustozimiz Behbudiy afandi” maqolasida uni shunday xotirlaydi: “Behbudiy afandi halim, ziyrak, g‘oyat zakovatli va quvvai hofizasi zo‘r bo‘ldig‘idek, so‘zga-da nihoyat darajada usta edi. U har so‘zig‘a qanoatlantirmak uchun turli misollar keltura, mavqei kelganda oyat va hadisdan dalillar ko‘rsata edi. Shuning uchun aning suhbati g‘oyat lazzatli va istifodali bo‘lur edi. Aning suhbatinda bo‘lg‘on kishi ruhlana, shodlana va aning oldindan aslo turg‘usi kelmas edi”.

1875 yili ma’rifatli oilada dunyoga kelgan Mahmudxo‘ja o‘z davrining diniy va dunyoviy bilimlarini puxta egallagan, fe’l atvoridagi halimlik, ziyraklik, suhbatdoshlarini ishontira bilish xislatlari bilan ko‘pchilikni bir maslak yo‘lida birlashtira oladigan salohiyat egasi bo‘lgan. Hali matbuotda maqolalari bilan ko‘rinmasidan ilgariroq, bir qator xorijiy mamlakatlarda ham e’tibor topgan “Samar­qand”, “Oyina” singari nashrlarni tashkillashtirib, chop ettirmasidan, teatrchilik ishlariga kirishmasidan burunroq katta obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan edi. Bu obro‘-e’tibor unga ma’rifatparvarlik ishlarida qo‘l kelgan. Xususan, Shakuriyning N.Ostroumov tazyiqlari ostida qolgan usuli jadid maktabini Behbudiy o‘z hovlisiga ko‘chirib keladi va o‘z himoyasiga oladi. Uning bunday harakatlariga dushmanlik ko‘zi bilan qaraydigan kuchlar jim turmadi. Chunonchi, matbuotda “Samarqandning usuli jadida maktabi Turkiston taraflarinda xeyli mashhur o‘ldig‘indan faqat shuni ko‘rmak uchun vorub so‘ngra angladimki, maktabning shuhrati yolg‘uz buning muassisi o‘lon mufti Mahmudxo‘ja afandi soyasinda ekan” degan mazmundagi tanqidiy maqolalar uyushtiriladi. Biroq bu kabi tazyiqlar Behbudiy va uning safdoshlarini cho‘chitolmaydi, faoliyatdan chalg‘itolmaydi. Darvoqe, mashhur tatar ma’rifatparvari Abdurashid Ibrohimov Behbudiy va Shakuriyni “o‘zbeklar qahramoni” deya bejiz ta’riflamagan edi.

Laziz Azizzoda o‘z xotiralarida Behbudiyning bevosita shaxsiga xos ibratli fazilatlarni qalamga olgan: “Behbudiy irodasining kuchliligi, muomalada fav­qulodda ustalig‘i, dialiktligi, nazariyotchilig‘i ila barobar amaliyotchilig‘i, har ishni hayotdan olishlig‘i va iqtisodg‘a ahamiyat berishi ila o‘z zamondoshlaridan ayrilib, o‘ziga maxsus muhim bir o‘run oladir. Ul o‘zi Turkistonning eski madrasasidan chiqqan bir kishi bo‘lg‘on holda arab dorilfununlarini bitirib kelgan kishilarning qilmag‘on xizmatlarini ado qilib ketdi”. Ta’kidlash joizki, “nazariyotchilig‘i ila barobar amaliyotchilig‘i” allomaning shaxsiy hayotida, oilasi turmushida ham ayon ko‘rinib turgan. U taraqqiyotga erishgan millatlar yutug‘ini ijobiy baholab, ko‘p jihatdan ularga havas qilgan. To‘ng‘ich farzandi Ma’sudxo‘jani gimnaziyada o‘qitgan. Birinchilardan bo‘lib ijtimoiy, maishiy yangiliklarni o‘z hayotiga olib kirishga intilgan. Masalan, professor N.Karimovning yozishicha “Samarqandlik jurnalistlar, yozuvchilar, teatr xodimlari va chor ma’murlari shahar komutatoridan 290 raqamli manzilni so‘rashlari bilan simning narigi tomonidan Behbudiy hazratlarining “Labbay” degan muborak ovozlari kelardi”. Ya’ni u o‘z uyiga birinchilardan bo‘lib, telefon o‘rnatib, undan unumli foydalandi. Garchi taraqqiyparvarlik harakatlari bilan tahdidlarga uchragan bo‘lsa-da, raqiblariga birida matbuot orqali, birida yuzma-yuz tarzda munosib javob bergan. Javoblarida muxoliflari shaxsiga mutlaqo til tegizmagan holda, diniy va dunyoviy bilimlardan xabardor chinakam ziyolilarga xos vazminlikni saqlay bilgan. “Behbudiy afandi shaxsiy dushmanliqni xohlamas va hech kimning shaxsig‘a va shaxsiy ishlarig‘a til yetkuzmas edi, – deb deb yozadi Hoji Muin. – O‘shandoq o‘zini takfir va tahqir etaturg‘on xasmlarig‘a-da qarshi yomon va haqoratomuz so‘zlar so‘ylamas edi. Balki shunday so‘zlarni eshitganda: “Zotan munday din va dunyodan xabarsiz kishilardan yaxshi so‘zlarda kutmak abasdur”, deb kular edi. “Munday takfirlarni yolg‘uz men ko‘rgan emas, balki o‘tgan ulamo va ulug‘ kishilar ham o‘z muosirlarindan shunday hujum va takfirlarni ko‘rganlar”, deb o‘zig‘a tasalli berar edi. Behbudiy afandida yana bir xususiyat bor ediki, xasm va dushmanlari aning ketindan har qancha haqorat etsalar-da, aning huzurig‘a o‘tirg‘onda hech bir behuda so‘z ayta olmasdan, anga tamliq va madora etarg‘a majbur bo‘lalar edi. Behbudiy afandi har vaqt o‘zining shaxsig‘a tegib so‘ylayturg‘on xasmlarig‘a: “Ajabo! Bular na uchun maning shaxsimg‘a til yetkuzalar? Men o‘zim yaxshimi-yomonmi har na bo‘lsa-da, o‘z millatimg‘a zarar yetkuzmayman, balki xalqg‘a to‘la va faol foyda yetkuzmak uchun qo‘limdan kelgancha cholishaman”, deya edi”.

O‘zining bilimi, taraqqiyparvar g‘oyalari, iste’dodi va salohiyatini millatning ma’naviy-ma’rifiy yuksalishi, jipslashishi yo‘liga bag‘ishlagan fidoyi ma’rifatparvar siymosi bir tarixiy voqea bayonida ham yorqin aks etgan. Ismoil Gas­prinskiy bilan uchrashuvi haqda Hoji Muin shunday yozadi: “Bir vaqt (1908-yilda) “Tarjumon” gazetasining muharriri Ismoilbek afandi G‘aspirinskiy (25 yillik yubileysindan so‘ng) Samarqandg‘a kelganida Behbudiy afandi yig‘lag‘on holda ul zot ila quchoqlashib ko‘rushub, “Bu kun sizning huzuringizga kelib suhbatingizdan istifoda qilaturg‘on ziyolilarimiz yo‘q” dedi. Ismoilbek afandi anga javoban: “Behbudiy afandi! Yig‘lamang (majlisdagi kishilarga ishora qilib), mana bular ozmi? Yana sizlar tirishsangiz, oz bir fursatda millatg‘a kerakli ko‘b odamlar yetishdira olursiz”, dedi”. “Behbudiy afandi! Yig‘lamang…” Millat muhibiga bir taskin sifatida aytilgan bu so‘zlar aslida uning jonkuyar qalbiga, beg‘araz orzu-umidlarining ijobatiga ishora edi. Bu yig‘i nochor, zaif kishining ko‘z yoshi emas, balki buyuk qalb egasining o‘z millati taqdiri bilan bog‘liq ulkan qayg‘usi edi. Uning orzusi chinakam taraqqiyparvar, ma’rifatparvar insonlarni tarbiyalash edi. Shu boisdan ham atrofidagi yoshlarga qarata “Bizga ikki turli kishi kerak. Biri diniy ilm­larni falsafalari ila komil bilaturg‘on zotlar, ikkinchisi dunyoviy ilm ila hunarlarni yaxshi bilgan ziyolilar”, deya ta’kidlashdan charchamasdi.

O‘zi bilan bir davrda yashagan ­ziyolilar xotiralarida Behbudiy “oliyshon ustod” “ko‘kni yorub bezatgan quyosh”, deya ulug‘lanadi, “Saning mislingni Turkiston topolurmu, topolmasmu?”, degan armon bilan eslanadi. Va bu xotiralarda biz mustaqillik sharofati tafayli istiqlol qahramonlari qatoridan munosib o‘rin olgan allomaning siymosini aniq-tiniq ko‘ramiz. Mahmudxo‘ja Behbudiyning faoliyati va asarlarida oldinga surilgan taraqqiyparvar g‘oyalar bugungi avlodlar uchun ham ma’naviy-ma’rifiy sarchashmalardan biri sifatida qadrlidir.

M: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2015 yil 3-son

Mahmudxo’Ja Behbudiy. Tanlangan asarlar by Khurshid Davron on Scribd