Билимлар манбаи, ақллар шамчироғи бўлмиш китоб ҳамиша, ҳамма замонларда муҳим манба бўлиб келган. Зеро, зиё улашиш, тафаккурга тиниқлик бахш этиш китобсиз амалга ошмоғи душвор. Инсон олдинга интилмоғи, маърифатли бўлмоғи учун китоб керак. Не тонгки, бу ҳаётий эҳтиёжни чуқур англамайдиган, ҳис ва идрок этмайдиганларнинг топилиши ҳам бор гап.

Хоразмлик истеъдодли ижодкор Сотим Аваз қаламига мансуб «Мангулик сўқмоғи» тарихий романи китобхонлик, маърифат, зиё тарқатиш ва, айниқса матбаачилик қадимий воҳада қай тариқа шакллангани, равнақ топгани ҳақида ҳикоя қилади. Бу йўлдаги изланишлар ва ютуқлар билан бирга турли тўсиқлар, зиддиятлар очиб берилади. Тарихда ёрқин из қолдирган Ферузхон шахси ва даври билан боғлиқ мазкур асар ширали тили, воқеа-ҳодисаларга бойлиги, қаҳрамонлар феъл-атвори, хилма-хил сюжет ва таъсирчан лавҳалари билан ўзига хосдир.

ҚУТЛАШГА АРЗИРЛИ АСАР
Умид БЕКМУҲАММАД

   Жамиятимизда сиёсий-ижтимоий ислоҳотлар жадаллашаётган, иқтисодиётни эркинлаштиришга эътибор қаратилаётган бир даврда, маънавият ва маърифатни, китобхонликни юксалтиришга ҳам алоҳида диққат эътибор берилаётгани қувонарли. Бу борада янги нашр қилинаётган асарлар ҳам ислоҳотлар жараёнида, ўзликни англашда, тарихий хотирадан келиб чиқиб, келажакка назар солишда катта ёрдам беради. Шу маънода Сотим Авазнинг «Мангулик сўқсоғи» романи катта аҳамиятга эга.

Роман тарихий воқеликлардан иборат бўлиб, тақдири азал сабаб Украинада яшаб қолишга мажбур бўлган, асли хивалик, Ферузхон сулоласига мансуб Абдурасул отанинг 1992 йилда она юртига келишидан бошланади.

Шу тариқа асарда бадиийлик билан аср бошига – хон набирасининг ўтмишни эсга олиши сабаб, Ферузхон замонасига қайтилади ва ХХ аср бошларидаги хон замони воқеалари ёритила бошланади.
Асар қаҳрамонларидан Бадоий, Табибий, Расул Мирзо, Отажон босма Обдалов, Темурғози тўра, Юсуф ҳожи охунд тарихий шахслар ва улар ҳаёти Ферузхон саройидаги воқеликлар билан боғлиқ кечган ва бу ҳолат асарда ўз аксини топган.

Юқоридаги тарихий шахсларнинг романдаги ҳолати, улар билан боғлиқ кечган тарихий воқеаларни ўқувчи кўз олдида гавдалантиришда эса Дурдона, Раҳимберди, Меҳрибон, Кишжонбика, Худойберган махсум, Болжонбика, Қўшназар сингари тўқима образлардан фойдаланилган. Натижада ХХ аср бошларида кечган ҳаёт тарзи асардаги қаҳрамонлар тақдири мисолида очиб берилади.
Маълумки, Ферузхон замонаси, хусусан, ХХ аср бошларидаги хонлик даври чор мустамлакачиларининг мустабидлиги, шунингдек, саройда кечган турли «ўйин»лар, амалдорлар ўртасидаги зиддият, тарихда кечган ҳаққоний жараёндир. С.Авазнинг бадиияти, мантиқдан келиб чиқиб бадиий мушоҳада юритиши шундаки, меҳтар, қушбеги, муҳркон, полковник Иванов, капитан Сидоров образлари орқали ўша аянчли давр ҳолатини бадиий бўёқларда акс эттира олган.

Романнинг яна бир ютуғи: асарда Хоразм шевасига хос кўплаб сўзларнинг асар қаҳрамонлари мулоқоти тарзида берилишидир.

Асар охирида Абдурасул тўра, Ферузхон набирасининг Хивага, она юртига ташрифи якун топгани муаллиф томонидан худди рассом портрет чизгансимон, аммо ўз, бадиий бўёқлар ёрдамида тасвирланади. Шу билан бирга 1993 йилда Абдурасул тўранинг Кривой Рогда вафот этгани таъкидлаб ўтилади. Яъни, муаллиф хонзоданинг ташрифи сабаб бобоси замонидаги воқеликларни қаламга олади ва ХХ аср бошларида кечган ҳаёт тарзини ҳар томонлама ёритишга уринади ва бунинг уддасидан чиқади.

Хуллас, «Мангулик сўқмоғи» романи шеъриятда ҳам, насрдаям ўз сўзи, йўлига, тасвирлаш услубига эга бўлган адиб – Сотим Авазнинг муваффақиятли яратилган асаридир. Ушбу асар нашр этилса, уни нафақат Хоразм тарихи билан қизиқувчан китобхонлар, балки ўтмиш орқали келажакни ёрқин кўра олувчи ҳар бир мутолаа, идрок соҳиблари бўлмиш шахслар қўлдан қўймай ўқишлари аниқ.
Шундан келиб чиқиб, назмда илгарилаб кетган Хоразм адабий муҳитида «оқсаб» қолган жанр – насрда, роман жанрида ўзига хос илдам бораётган Сотимбой оғани ушбу романи билан қутламоқ лозим.

Ўйлайманки, асар ўз мухлисларини топади ва кенг оммага маъқул бўлади.

Сотим АВАЗ
«МАНГУЛИК СЎҚМОҒИ»
РОМАНИДАН ПАРЧА

Сотим Аваз (Сотимбой Авазов) – 1952 йил Урганч шаҳрида туғилган. 1991 йилдан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси. Унинг “Кечиккан баҳор”, “Тонгги ҳислар”, “Ҳуқуқ”, “Нозбўйларим”, “Ҳикматистон”, “Дил ва манзил” каби шеърий асарлари республика нашриётларида чоп этилган. Шунингдек, “Мурувват чоғи” романи, “Мадраҳим Шерозий”, “Темирғози тўра”, “Йиллар ва йўллар” қиссалари муаллифи.
Ҳозирда “Урганч оқшоми” газетаси муҳаррири.

ЯНГИ АСР

1901 йил. Хива.

Кун узун, аср қисқа. Қадимги донишманднинг ҳикмати исботга муҳтож эмас. Зеро, у ақлу идрокнинг мушоҳада жавлони учун хизмат қилиб, табиат мезонларидан юксакда туради. Қолаверса, бу умр тез ўтиб кетишига, амалдаги ҳар бир кундан самарали фойдаланиш кераклигига бир ишорат. Ҳар ҳолда, ортда қолган аср ҳаёт майдонидаги устувор бир кунчалик гулдурос сололмайди. У тарих китобларига жо бўлиб, хотира жунбишини кутади.

Янги аср хиваликларга улар истаган эврилишлару тозаришларни, руҳият эркинлигини бахш эта олмаслигидан, Жума масжиди минорасини ва Паҳлавон Маҳмуд зиёратгоҳи пештоқидаги нақшу нигорларни қучиб ётган музларни ҳали-вери эрита билмаслигидан хижолат бўлгандай, ожиз еллар каби тун панасига беркиниб кириб келди.

Осмондаги заҳил ой, олисдаги шам каби титраб турган мўъжаз юлдузлар ҳали замон рубъи маскундаги омонат сокинлик ўрнини тирикчилик ғала-ғовурлари, эртанги ва ундан кейинги кунлар ғам-ташвишлари, талотўплар бозорлари эгаллашидан башорат қилаётгандай эди.

Саййид Муҳаммад Раҳимхон Баҳодирхони соний – Феруз ҳазратлари хонлик тахтида кийиб ўтирадиган зарбоф тўн ва жиғали телпагини саройда қолдириб, бир фақир илми толибнинг юпун либосига ўранганча чоғроққина хос хонасида китоб мутолаа қиларди. Лавҳ устида Алишер Навоий ҳазратларининг «Муҳокаматул луғатайн»’ асари.

Хон бироз тин олди. Кейин хонада аста одимлай бошлади. Хаёлига қуйилиб келаётган фикрлар бошига сиғмаётгандай туюлди. Шунда ҳайрат ва ҳавас ифодаси сўзларга айланди:

– Воажаб, илм ҳам шу қадар мукаммал бўлурми? Навоий ҳазратларидан айтилмаган сўз қолганми ўзи? Ул зотнинг сўз санъати олдида ҳар қандай санъат хира тортур. Гўёким фил олдида барча жонзотлар бўйин қисгани каби.

«Муҳокаматул луғатайн»ни ёзиш шоирлар султонига нима учун керак бўлганини тушунаётгандекмен. Ҳазрат туркий тилнинг беқиёс афзалликлари, бошқа ҳеч бир тилда ўхшаши бўлмаган жилва-жилолари, назокату нафосатлари мендин сўнг ҳар ён сачраб, талон-тарож бўлиб кетмасин, деган. Ахир тажовузкорларнинг сон-саноғи йўқ. Босқинчининг бир халққа, юртга зулми, авваламбор, унинг тилига зулмдир…

Феруз яна китобга бош эгди. Асар унга тилимиздаги бир сўзнинг ўнга яқин муқобиллари борлигидан шаҳодат берарди. Шу билан бирга «манаман» деган тиллар бу борада ғариб эканлигини англатарди.

«Бугунча етар. Ўқиганларимнинг юкини кўтара олсам ҳам зўрлигим. Уларнинг остидан мен фақат юртда илм ва маърифатни тараққий топтириб чиқа оламен. Бинобарин, китобдан миннатдорликни ҳеч унута олмасмен. Хивада китобатни санъат даражасига кўтармоқлик учун яна қанча саъй қилиш керак…

«Муҳокаматул луғатайн» таржимага даъват ҳам. Навоий ўзга тиллардаги барча асарлар туркийда юз кўрсатишини орзу қилган, десам ҳаргиз муболаға бўлмас…»

Ферузнинг хаёллари хивалик мутаржимлар билан боғланиб кетди: «Уларнинг илми мукаммаллари форс ва арабий забонни жуда пухта билишади. Бунинг натижасида қанча таржима асарлари яратилди. Бундан кейин ҳам таржимонларимизга ишонса бўлади. Энди бутун Шарқу Ғарб дунёсини ҳайратга соладиган асарлар мажмуасига қўл урамиз, Худо хоҳласа, албатта…»

Одатда хон улуғларнинг китобларини ўқиб, алломаларни ёдга олиб бўлганидан сўнг падари бузрукворини хотирлай бошларди. Бугун ҳам кўнгли отасининг нурли сиймосини, сўзларини қўмсади. Дастлаб, у чағир тош ва қум билан тўлдирилган бўз ёстиқчани қучоқлаб ўтирди. Ёстиқчадаги тошлар баданига санчила бошлади. Оғриқни сезмаслик учун хаёлга берилиш лозим бўлди…

«Падари бузрукворим шу ёстиқчани қучоқлаб ўтирганини кўриб, кулган эдим. Шунда у киши «Ҳали қисинмай тур, буни сен ҳам кўп қучоқлайсан», деганди. Падарим вали экан, хонларнинг қисматини шу баҳонада кўрсатиб кетган экан… Раҳматли отам жонини ўйлайдиган одам эмасди. Доим шу юрт гирдогирдида от суриб, безовта юрарди. От чарчаса ҳам, у чарчамасди.
Менинг эса… жоним ҳам, отим ҳам ўзимники эмас. Юрт ўзингники бўлмаса, жон ҳам, от ҳам ўзингники бўлмайди…»

Изтиробли ўй-хаёллар гирдобидан уни келажак умиди қутқарди. Умид унга жуда олисдаги милтиллаб турган юлдуздай, кўк нурга тўла эканлигини англатди.

«…Юрт, иншооллоҳ, узоқ фурсат ёғий қўлида қолиб кетмас… Халқ ақлу идроки, зеҳни ва маърифати бунга йўл қўймас. Бизнинг китобат мулкимиз шу борада бир восита бўлур, иншооллоҳ».
Феруз ёстиқчани деворга қўйиб, унга елкасини тиради. Оғриқ кучайди. Яна хаёллари безовта қушлардай чарх ура бошлади. «Ички оғриқдан ҳам ташқи оғриқ ёмон. Ички оғриқни дори-дармон билан тузатиш мумкиндир. Аммо, ташқи оғриқ кўпинча орқадан урилган тиғдай тўсатдан ўзидан дарак беради…»

Намоз вақти яқинлашиб қолганлиги боис, елкасига сочиқ ташлаган, бир қўлида қумғон, яна бир қўлида офтоба ушлаган офтобачи кириб келди.– Сенга ҳам қийин, Қадамбой, – деди Феруз унга қараб. – Офтобачи ҳам ўзинг, дастурхончи* ҳам ўзинг.

Офтобачи бу гапдан ийиб кетди.
– Олий ҳазрат, ўзим рўмолчингиз ҳам бўлай.

Хон кулди.
– Наҳотки ўзганинг оёқ-қўлини артиш сенга ҳузур бахш этса?

– Хон – элнинг отаси. Отага хизматдан ҳузурланмай бўлурми?
– Бу гапинг ҳам рост. Аммо мен рўмолчи вазифасини бекор қиламен. Қўл-оёғим соғ экан, ўз-ўзимни эплаймен.

Феруз офтобачидан қумғон ва сочиқни олиб ғусл жойига ўтди, бироздан сўнг қайтиб чиқди. Офтобачи елкасини тутиб, хон сочиқни ташлашини кутди. Муродига етгач, хон отани ўзининг отасидай одам билиб, дапагурунгга** оғиз очди.

– Хон ота, шу қора қумғоннинг баҳридан кечайлик.
– Нечун?
– Ичи ҳам қора, таши ҳам.

Феруз офтобачи ҳазил билан саройдаги айрим амалдорларнинг ҳасадгўйлигини ҳам нишонга олганини сезди. Аммо, элаштириб*** ўтирмади.

– Мавлоно Али Сафий янглиғ лутф қилдинг, Қадамбой. Тўғри айтасан, ичи қоралиғ ёмон. Худо хоҳласа, бундайларни қаерда бўлсалар ҳам топиб, ичларини оқартиришга ҳаракат қиламиз.

– Хон ота, биз омий одамлармиз. Аммо лутф қилишда сизнинг олдингизга тушадиган одам йўқ.

– Тўғрисини айтсам, Қадамбой, одамнинг ичи қоралигини сезсанг, дарров ундан узоққа қоч. Худойим оқартиролмаган ични биз қандай оқартира оламиз?..

Орага сукунат чўкди. Офтобачи қора қумғон ҳақидаги гапни охирига етказиш учун савол беришга журъат қилолмади. Аммо қора қумғон хоннинг хаёлидан нари кетмади. У офтобачини бироз чуқурроқ фикр юритишга ундади.

– Қадамбой, қора қумғон ичида тоза сув сақланишини ўйлашни нечун истамайсен? Қолаверса, сен менинг қора қумғонларим кўп эканлигини билмайсен ҳам.

Феруз ўзига қирқ йилдан буён астойдил хизмат қилиб келаётган офтобачини хафа қилишни истамади. У кажрафтор фалакнинг қора қилмишларини бир қадар билиши мумкин, лекин ўзи каби ҳеч вақт ҳис қила олмайди. Бир ҳазил билан унинг кўнгли ёришади, меники эса, йўқ…

Хон яна бир гап айтди:
– Қора қумғон менга қора кунларимни эслатиб туради…
_______

* хон дастурхонини тузувчи
** ҳазил-мутойиба
***айб санаб

Bilimlar manbai, aqllar shamchirog‘i bo‘lmish kitob hamisha, hamma zamonlarda muhim manba bo‘lib kelgan. Zero, ziyo ulashish, tafakkurga tiniqlik baxsh etish kitobsiz amalga oshmog‘i dushvor. Inson oldinga intilmog‘i, ma’rifatli bo‘lmog‘i uchun kitob kerak. Ne tongki, bu hayotiy ehtiyojni chuqur anglamaydigan, his va idrok etmaydiganlarning topilishi ham bor gap.

Xorazmlik iste’dodli ijodkor Sotim Avaz qalamiga mansub «Mangulik so‘qmog‘i» tarixiy romani kitobxonlik, ma’rifat, ziyo tarqatish va, ayniqsa matbaachilik qadimiy vohada qay tariqa shakllangani, ravnaq topgani haqida hikoya qiladi. Bu yo‘ldagi izlanishlar va yutuqlar bilan birga turli to‘siqlar, ziddiyatlar ochib beriladi. Tarixda yorqin iz qoldirgan Feruzxon shaxsi va davri bilan bog‘liq mazkur asar shirali tili, voqea-hodisalarga boyligi, qahramonlar fe’l-atvori, xilma-xil syujet va ta’sirchan lavhalari bilan o‘ziga xosdir.

QUTLASHGA ARZIRLI ASAR
Umid BЕKMUHAMMAD

Jamiyatimizda siyosiy-ijtimoiy islohotlar jadallashayotgan, iqtisodiyotni erkinlashtirishga e’tibor qaratilayotgan bir davrda, ma’naviyat va ma’rifatni, kitobxonlikni yuksaltirishga ham alohida diqqat e’tibor berilayotgani quvonarli. Bu borada yangi nashr qilinayotgan asarlar ham islohotlar jarayonida, o‘zlikni anglashda, tarixiy xotiradan kelib chiqib, kelajakka nazar solishda katta yordam beradi. Shu ma’noda Sotim Avazning «Mangulik so‘qsog‘i» romani katta ahamiyatga ega.

Roman tarixiy voqeliklardan iborat bo‘lib, taqdiri azal sabab Ukrainada yashab qolishga majbur bo‘lgan, asli xivalik, Feruzxon sulolasiga mansub Abdurasul otaning 1992 yilda ona yurtiga kelishidan boshlanadi.

Shu tariqa asarda badiiylik bilan asr boshiga – xon nabirasining o‘tmishni esga olishi sabab, Feruzxon zamonasiga qaytiladi va XX asr boshlaridagi xon zamoni voqealari yoritila boshlanadi.
Asar qahramonlaridan Badoiy, Tabibiy, Rasul Mirzo, Otajon bosma Obdalov, Temurg‘ozi to‘ra, Yusuf hoji oxund tarixiy shaxslar va ular hayoti Feruzxon saroyidagi voqeliklar bilan bog‘liq kechgan va bu holat asarda o‘z aksini topgan.

Yuqoridagi tarixiy shaxslarning romandagi holati, ular bilan bog‘liq kechgan tarixiy voqealarni o‘quvchi ko‘z oldida gavdalantirishda esa Durdona, Rahimberdi, Mehribon, Kishjonbika, Xudoybergan maxsum, Boljonbika, Qo‘shnazar singari to‘qima obrazlardan foydalanilgan. Natijada XX asr boshlarida kechgan hayot tarzi asardagi qahramonlar taqdiri misolida ochib beriladi.
Ma’lumki, Feruzxon zamonasi, xususan, XX asr boshlaridagi xonlik davri chor mustamlakachilarining mustabidligi, shuningdek, saroyda kechgan turli «o‘yin»lar, amaldorlar o‘rtasidagi ziddiyat, tarixda kechgan haqqoniy jarayondir. S.Avazning badiiyati, mantiqdan kelib chiqib badiiy mushohada yuritishi shundaki, mehtar, qushbegi, muhrkon, polkovnik Ivanov, kapitan Sidorov obrazlari orqali o‘sha ayanchli davr holatini badiiy bo‘yoqlarda aks ettira olgan.

Romanning yana bir yutug‘i: asarda Xorazm shevasiga xos ko‘plab so‘zlarning asar qahramonlari muloqoti tarzida berilishidir.

Asar oxirida Abdurasul to‘ra, Feruzxon nabirasining Xivaga, ona yurtiga tashrifi yakun topgani muallif tomonidan xuddi rassom portret chizgansimon, ammo o‘z, badiiy bo‘yoqlar yordamida tasvirlanadi. Shu bilan birga 1993 yilda Abdurasul to‘raning Krivoy Rogda vafot etgani ta’kidlab o‘tiladi. Ya’ni, muallif xonzodaning tashrifi sabab bobosi zamonidagi voqeliklarni qalamga oladi va XX asr boshlarida kechgan hayot tarzini har tomonlama yoritishga urinadi va buning uddasidan chiqadi.

Xullas, «Mangulik so‘qmog‘i» romani she’riyatda ham, nasrdayam o‘z so‘zi, yo‘liga, tasvirlash uslubiga ega bo‘lgan adib – Sotim Avazning muvaffaqiyatli yaratilgan asaridir. Ushbu asar nashr etilsa, uni nafaqat Xorazm tarixi bilan qiziquvchan kitobxonlar, balki o‘tmish orqali kelajakni yorqin ko‘ra oluvchi har bir mutolaa, idrok sohiblari bo‘lmish shaxslar qo‘ldan qo‘ymay o‘qishlari aniq.
Shundan kelib chiqib, nazmda ilgarilab ketgan Xorazm adabiy muhitida «oqsab» qolgan janr – nasrda, roman janrida o‘ziga xos ildam borayotgan Sotimboy og‘ani ushbu romani bilan qutlamoq lozim.

O‘ylaymanki, asar o‘z muxlislarini topadi va keng ommaga ma’qul bo‘ladi.

Sotim AVAZ
«MANGULIK SO‘QMOG‘I»
ROMANIDAN PARCHA

Sotim Avaz (Sotimboy Avazov) – 1952 yil Urganch shahrida tug‘ilgan. 1991 yildan O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi. Uning “Kechikkan bahor”, “Tonggi hislar”, “Huquq”, “Nozbo‘ylarim”, “Hikmatiston”, “Dil va manzil” kabi she’riy asarlari respublika nashriyotlarida chop etilgan. Shuningdek, “Muruvvat chog‘i” romani, “Madrahim Sheroziy”, “Temirg‘ozi to‘ra”, “Yillar va yo‘llar” qissalari muallifi.
Hozirda “Urganch oqshomi” gazetasi muharriri.

YANGI ASR

1901 yil. Xiva.

Kun uzun, asr qisqa. Qadimgi donishmandning hikmati isbotga muhtoj emas. Zero, u aqlu idrokning mushohada javloni uchun xizmat qilib, tabiat mezonlaridan yuksakda turadi. Qolaversa, bu umr tez o‘tib ketishiga, amaldagi har bir kundan samarali foydalanish kerakligiga bir ishorat. Har holda, ortda qolgan asr hayot maydonidagi ustuvor bir kunchalik gulduros sololmaydi. U tarix kitoblariga jo bo‘lib, xotira junbishini kutadi.

Yangi asr xivaliklarga ular istagan evrilishlaru tozarishlarni, ruhiyat erkinligini baxsh eta olmasligidan, Juma masjidi minorasini va Pahlavon Mahmud ziyoratgohi peshtoqidagi naqshu nigorlarni quchib yotgan muzlarni hali-veri erita bilmasligidan xijolat bo‘lganday, ojiz yellar kabi tun panasiga berkinib kirib keldi.

Osmondagi zahil oy, olisdagi sham kabi titrab turgan mo‘’jaz yulduzlar hali zamon rub’i maskundagi omonat sokinlik o‘rnini tirikchilik g‘ala-g‘ovurlari, ertangi va undan keyingi kunlar g‘am-tashvishlari, taloto‘plar bozorlari egallashidan bashorat qilayotganday edi.

Sayyid Muhammad Rahimxon Bahodirxoni soniy – Feruz hazratlari xonlik taxtida kiyib o‘tiradigan zarbof to‘n va jig‘ali telpagini saroyda qoldirib, bir faqir ilmi tolibning yupun libosiga o‘rangancha chog‘roqqina xos xonasida kitob mutolaa qilardi. Lavh ustida Alisher Navoiy hazratlarining «Muhokamatul lug‘atayn»’ asari.

Xon biroz tin oldi. Keyin xonada asta odimlay boshladi. Xayoliga quyilib kelayotgan fikrlar boshiga sig‘mayotganday tuyuldi. Shunda hayrat va havas ifodasi so‘zlarga aylandi:

– Voajab, ilm ham shu qadar mukammal bo‘lurmi? Navoiy hazratlaridan aytilmagan so‘z qolganmi o‘zi? Ul zotning so‘z san’ati oldida har qanday san’at xira tortur. Go‘yokim fil oldida barcha jonzotlar bo‘yin qisgani kabi.

«Muhokamatul lug‘atayn»ni yozish shoirlar sultoniga nima uchun kerak bo‘lganini tushunayotgandekmen. Hazrat turkiy tilning beqiyos afzalliklari, boshqa hech bir tilda o‘xshashi bo‘lmagan jilva-jilolari, nazokatu nafosatlari mendin so‘ng har yon sachrab, talon-taroj bo‘lib ketmasin, degan. Axir tajovuzkorlarning son-sanog‘i yo‘q. Bosqinchining bir xalqqa, yurtga zulmi, avvalambor, uning tiliga zulmdir…

Feruz yana kitobga bosh egdi. Asar unga tilimizdagi bir so‘zning o‘nga yaqin muqobillari borligidan shahodat berardi. Shu bilan birga «manaman» degan tillar bu borada g‘arib ekanligini anglatardi.

«Buguncha yetar. O‘qiganlarimning yukini ko‘tara olsam ham zo‘rligim. Ularning ostidan men faqat yurtda ilm va ma’rifatni taraqqiy toptirib chiqa olamen. Binobarin, kitobdan minnatdorlikni hech unuta olmasmen. Xivada kitobatni san’at darajasiga ko‘tarmoqlik uchun yana qancha sa’y qilish kerak…

«Muhokamatul lug‘atayn» tarjimaga da’vat ham. Navoiy o‘zga tillardagi barcha asarlar turkiyda yuz ko‘rsatishini orzu qilgan, desam hargiz mubolag‘a bo‘lmas…»

Feruzning xayollari xivalik mutarjimlar bilan bog‘lanib ketdi: «Ularning ilmi mukammallari fors va arabiy zabonni juda puxta bilishadi. Buning natijasida qancha tarjima asarlari yaratildi. Bundan keyin ham tarjimonlarimizga ishonsa bo‘ladi. Endi butun Sharqu G‘arb dunyosini hayratga soladigan asarlar majmuasiga qo‘l uramiz, Xudo xohlasa, albatta…»

Odatda xon ulug‘larning kitoblarini o‘qib, allomalarni yodga olib bo‘lganidan so‘ng padari buzrukvorini xotirlay boshlardi. Bugun ham ko‘ngli otasining nurli siymosini, so‘zlarini qo‘msadi. Dastlab, u chag‘ir tosh va qum bilan to‘ldirilgan bo‘z yostiqchani quchoqlab o‘tirdi. Yostiqchadagi toshlar badaniga sanchila boshladi. Og‘riqni sezmaslik uchun xayolga berilish lozim bo‘ldi…

«Padari buzrukvorim shu yostiqchani quchoqlab o‘tirganini ko‘rib, kulgan edim. Shunda u kishi «Hali qisinmay tur, buni sen ham ko‘p quchoqlaysan», degandi. Padarim vali ekan, xonlarning qismatini shu bahonada ko‘rsatib ketgan ekan… Rahmatli otam jonini o‘ylaydigan odam emasdi. Doim shu yurt girdogirdida ot surib, bezovta yurardi. Ot charchasa ham, u charchamasdi.
Mening esa… jonim ham, otim ham o‘zimniki emas. Yurt o‘zingniki bo‘lmasa, jon ham, ot ham o‘zingniki bo‘lmaydi…»

Iztirobli o‘y-xayollar girdobidan uni kelajak umidi qutqardi. Umid unga juda olisdagi miltillab turgan yulduzday, ko‘k nurga to‘la ekanligini anglatdi.

«…Yurt, inshoolloh, uzoq fursat yog‘iy qo‘lida qolib ketmas… Xalq aqlu idroki, zehni va ma’rifati bunga yo‘l qo‘ymas. Bizning kitobat mulkimiz shu borada bir vosita bo‘lur, inshoolloh».
Feruz yostiqchani devorga qo‘yib, unga yelkasini tiradi. Og‘riq kuchaydi. Yana xayollari bezovta qushlarday charx ura boshladi. «Ichki og‘riqdan ham tashqi og‘riq yomon. Ichki og‘riqni dori-darmon bilan tuzatish mumkindir. Ammo, tashqi og‘riq ko‘pincha orqadan urilgan tig‘day to‘satdan o‘zidan darak beradi…»

Namoz vaqti yaqinlashib qolganligi bois, yelkasiga sochiq tashlagan, bir qo‘lida qumg‘on, yana bir qo‘lida oftoba ushlagan oftobachi kirib keldi.– Senga ham qiyin, Qadamboy, – dedi Feruz unga qarab. – Oftobachi ham o‘zing, dasturxonchi* ham o‘zing.

Oftobachi bu gapdan iyib ketdi.
– Oliy hazrat, o‘zim ro‘molchingiz ham bo‘lay.

Xon kuldi.
– Nahotki o‘zganing oyoq-qo‘lini artish senga huzur baxsh etsa?

– Xon – elning otasi. Otaga xizmatdan huzurlanmay bo‘lurmi?
– Bu gaping ham rost. Ammo men ro‘molchi vazifasini bekor qilamen. Qo‘l-oyog‘im sog‘ ekan, o‘z-o‘zimni eplaymen.

Feruz oftobachidan qumg‘on va sochiqni olib g‘usl joyiga o‘tdi, birozdan so‘ng qaytib chiqdi. Oftobachi yelkasini tutib, xon sochiqni tashlashini kutdi. Murodiga yetgach, xon otani o‘zining otasiday odam bilib, dapagurungga** og‘iz ochdi.

– Xon ota, shu qora qumg‘onning bahridan kechaylik.
– Nechun?
– Ichi ham qora, tashi ham.

Feruz oftobachi hazil bilan saroydagi ayrim amaldorlarning hasadgo‘yligini ham nishonga olganini sezdi. Ammo, elashtirib*** o‘tirmadi.

– Mavlono Ali Safiy yanglig‘ lutf qilding, Qadamboy. To‘g‘ri aytasan, ichi qoralig‘ yomon. Xudo xohlasa, bundaylarni qayerda bo‘lsalar ham topib, ichlarini oqartirishga harakat qilamiz.

– Xon ota, biz omiy odamlarmiz. Ammo lutf qilishda sizning oldingizga tushadigan odam yo‘q.

– To‘g‘risini aytsam, Qadamboy, odamning ichi qoraligini sezsang, darrov undan uzoqqa qoch. Xudoyim oqartirolmagan ichni biz qanday oqartira olamiz?..

Oraga sukunat cho‘kdi. Oftobachi qora qumg‘on haqidagi gapni oxiriga yetkazish uchun savol berishga jur’at qilolmadi. Ammo qora qumg‘on xonning xayolidan nari ketmadi. U oftobachini biroz chuqurroq fikr yuritishga undadi.

– Qadamboy, qora qumg‘on ichida toza suv saqlanishini o‘ylashni nechun istamaysen? Qolaversa, sen mening qora qumg‘onlarim ko‘p ekanligini bilmaysen ham.

Feruz o‘ziga qirq yildan buyon astoydil xizmat qilib kelayotgan oftobachini xafa qilishni istamadi. U kajraftor falakning qora qilmishlarini bir qadar bilishi mumkin, lekin o‘zi kabi hech vaqt his qila olmaydi. Bir hazil bilan uning ko‘ngli yorishadi, meniki esa, yo‘q…

Xon yana bir gap aytdi:
– Qora qumg‘on menga qora kunlarimni eslatib turadi…
_______

* xon dasturxonini tuzuvchi
** hazil-mutoyiba
***ayb sanab