Ўтмишдаги кунлар даҳшати бугунгача қалбимга азоб беради. Сталиннинг мавҳум сиёсатида ягона равшан ҳақиқат бор эди. Гарчанд нотўғри бўлса-да, бу ҚАСОС эди. Тирик қолганимни ҳамон мўъжиза деб қабул қиламан. Ахир тузум мени бувимдан, отамдан, онамдан айирди. Лагердан озод этилганимда бу оламда ёлғиз қолгандим…
Герта МЮЛЛЕР:
АДАБИЁТ ҚУДРАТИНИНГ ЧЕГАРАСИ ЙЎҚ…
Суҳбатдош: Лотар Шредер
Ижодини шеър ва таржима билан бошлаган, бироқ ёзувчи сифатида халқаро машҳурликка эришган Герта Мюллер 1953 йилнинг 17 августида Руминиянинг Банат шаҳарчасида немиснажод оилада дунёга келган. II-жаҳон уруши даврида отаси фашистларнинг СС дивизияси сафида хизмат қилгани учун урушдан кейин Гертанинг онаси билан Украинадаги лагерда жазо муддатини ўтаган ва 1950 йилда озод этилган. Айни шу сабабдан у коммунистик тузумининг ашаддий душмани бўлган ижодкор бўлиб шаклланган.Руминиядаги социалистик тузум даврида ёзувчининг бир неча асари қаттиқ цензурага учраган. 1987 йилдан эри ёзувчи Рихард Вагнер билан Германияда яшайди. Ашаддий ғайрикоммунист бўлгани учун ҳам Германия бирлашиш жараёнида ГДР ёзувчиларини қатағон этиш тарафдори бўлган.
Герта Мюллернинг «Текисликлар», «Радио озодлиги», «Кўзгуни синдирган иблис», «Очлик маъбудаси», «Қасамхўр ва қотил қироллар» сингари романлари миллионлаб нусхаларда чоп этилган ва жуда кўплаб тилларга таржима қилинган. Ёзувчи бир қатор халқаро, жумладан, Франц Кафка номидаги ва Дублин адабиёт мукофотига сазовор бўлган. 2009 йили адабиёт соҳасидаги Нобель мукофоти билан тақдирланган. Қуйида тақдим этилаётган суҳбат Франциянинг «La Revue des Resources» журналида, 2011 йилда чоп қилинган.
— Ўзингиз туғилган санани кўп эслайсиз. Нега?
— Билмадим, бунга эътибор қаратмаган эканман. Мен 1953 йилда, Сталин оламдан ўтганида туғилганман. Тўғрироғи, унинг танаси дунёни тарк этганида.
— Сизнингча, руҳи ҳамон тирикми?
— Хаёлимда Сталину Гитлерга ўхшаганларнинг руҳи асло ер юзини тарк этмайди. Қаерда уруш олови ёнса, ўша ерларда улар қайта тирилади. Эҳтимол, мен бу қаттолларнинг шарпаларидан ҳамон қутулолмаганим учун шундай деяётгандирман.
— Ўз саволим билан сизни туғилган жойингиз, Банатга қайтармоқчи эдим. Бу вилоятда немислар, серблар, руминлару венгерлар яшаган. Адашмасам болалигингиз ўтган жойлар низолардан холи, тинч макон бўлмаган…
— Ҳа, етарли даражада келишмовчиликлар юз бериб турарди, бироқ ҳозиргидан кўп эмас. Бизнинг одамлар уруш кўрганди, ҳарқалай юрагида озгина бўлса-да, яқинларига нисбатан оқибат бор эди. Ҳозир эса… Афсуски, одамзод юрагининг туб-тубида жанжалга ташналик мавжуд. Атрофдагиларни кузатаман, бугунги одамлар ҳар дақиқада қўшниси, ҳамкасби ё умр йўлдоши билан уришишга шай туради ва, энг ёмони, буни табиий, деб ҳисоблашади. Миллатлар орасидаги низо ҳақида сўзламасам ҳам бўлар. Мен ҳеч қачон одамларни тушунмаганман ва тушунмасам ҳам керак. Ер — ғоят ғалати сайёра, аҳолиси унинг ўзиданам ғайритабиийроқ.
— Гапларингиздан ўзингизни ерлик ҳисобламайсиз чоғи.
— Йўқ, мен Ерга бегона ерликман…
— Интервьюлардан бирида тақдир тақозоси билан ўн етти ёшингиздан йигирма икки ёшгача лагерга тушиб қолганингиз ва бу йиллар сизни ёзишга ундагани ҳақида сўзлагансиз…
— Тақдир тақозоси билан?! Йўқ, тузум тақозоси билан шундай кунларни бошдан кечирганман. Бу воқеалар болалигимни ўғирлади. Ёлғиз менинг эмас, минглаб оилалар, ўнлаб қишлоқ болалари, умуман Руминиядаги немисларнинг ҳаммаси бошига тушган кўргилик эди. Атрофимда содир бўлаётганларининг ҳаммасини кўриб турардим, бироқ идрок этолмасдим, сабабини англагани ожизлик қилардим. Ҳозир ҳам сўз тополмай қийналаман. Ўша вақтларда кўп хўрликларни кўрдим. Ўтмишдаги кунлар даҳшати бугунгача қалбимга азоб беради. Сталиннинг мавҳум сиёсатида ягона равшан ҳақиқат бор эди. Гарчанд нотўғри бўлса-да, бу ҚАСОС эди. Тирик қолганимни ҳамон мўъжиза деб қабул қиламан. Ахир тузум мени бувимдан, отамдан, онамдан айирди. Лагердан озод этилганимда бу оламда ёлғиз қолгандим…
— Нима қилганда ҳам, Банат ёзувчилик фаолиятингиз дебочаси саналади. Қалбингизга азоб етказган жой сизга адабиёт эшикларини очди.
— Ҳа, буни тушунтириб бериш осон эмас. Агар Банат бўлмаганда бугун Мюллер ҳам бўлмасди. Мен унинг бир қисми эдим, у эса бор-будим. У ерда қалбим азоб тортгани рост, ҳатто азоблару таъқиблардан қочиб қутулганман, бироқ қанчалар ҳайратланарли бўлмасин, мен Банатни соғинаман. Эҳтимол, бу тентакликдир. Лекин мен шу заминда улғайдим, у менга илм берди, ёзишга ундади ва ниҳоят ёзувчига айлантирди. Мен Банатдан розиман.
— Урушдан кейин руминиялик немисларнинг тақдири ҳозиргача мавҳум эди, Германияда эса ҳаммаси очиқ-ойдин бўлган. Адабиёт сир тутилганларини шоён қилишга қодир…
— Нима демоқчи бўлаётганингизни англадим. Сиз «Текисликлар» романи ҳақида сўзлаяпсиз. Кимдир бу ҳақда ёзиши керак эди. Мен ёзмасам, бошқа биров қўл урарди. Ўша воқеаларни ўз кўзим билан кўрганман ва ҳис қилганман. Шунинг учун ҳам бу мавзуда ёзиш менга осонроқ кечди. Тарихда қаламга олиниши керак бўлган воқеалар ошиб-тошиб ётибди. Ҳар бир миллатнинг ўз сири ва дардлари бор. Улар минглаб романларга мавзу бўлади. Адабиёт қудратининг чегараси йўқ. У сўз орқали мақсадни ошкор қилади, тарихни тирилтиради. Қаттол сиёсатнинг қиёфасини очиб ташлайди.
— Асарларингизни ҳамма ҳам илғайвермайди. Одамлар тушунадиган тилда ёзишингиз керакмикан?
— Бу ҳақда ўзимгаям айтишган. Бошқача ёзишни эплолмасам нима қилай? Чунки мен тарих, фалсафа, адабиёт бир-бирини боғлайди, деб ўйлайман. Кечмишда юз берган воқеаларга мантиқий изоҳ излайман. Ўз-ўзидан сўз фалсафага уланади. Бир марта ўқиладиган асарларни ёқтирмайман. Ёзганларим ҳам шундай бўлиб қолишидан қўрқаман.
— Асарларингизда лагернинг шафқатсиз руҳи сезилади…
— Асарларимда акс этганлари лагердаги ҳар кунги одатий ҳаёт эди. Ҳақиқий дўзах азоблари. «Очлик маъбудаси» бу қаҳрамон менинг хаёлимда ўйлаб топилган, бироқ хаёлий образ ҳаётий фожиани очиб беради. Очликдан азоб тортиб ўлиб кетганларни эсласам юрагим орқага тортади. Бугун изтиробларимни қоғозга кўчириш билан руҳимга бироз енгиллик олиб келаман.
— Адабий танқидчилар: «Мюллер изтиробнинг тилини яхши билгани учун романларни яратди. Акс ҳолда у бу қадар муваффақиятга эришмасди», дейишади…
— Ҳақ гапни айтишибди. Кимдир асарлари учун тил излайди. Мен эса ҳеч қачон қидирмаганман. Чунки дард ҳар бир китобимга янги мавзу. Фақат унинг уммонига чуқурроқ ботишга ҳаракат қилиш кифоя. Воқеалар, далиллар, сюжет ва қаҳрамонлар қуйилиб келаверади. Яра қанчалар чуқур бўлса, тажриба шунчалар бой ва у ҳаммасини бирма-бир тасвирлайди. Фикримча, ҳар қандай матнни «яра» ва «дард» сўзларисиз битиш иложсиз. Уларсиз ўқувчининг қалбига кириб боролмайсиз.
— Генрих Гейне исми сизга нима дейди? Ижодингизни унинг ижоди билан ўхшатишади, ҳатто баъзи адабиётшуносларнинг фикрича: «Мюллер Гейне таъсирида асар ёзармиш…»
— Унинг «Лорелея» шеъри ўқув дарсликларига кирганини яхши эслайман. Ёзишни бошлаган вақтларим бу исмнинг мен учун аҳамияти йўқ эди. Ўшанда мен заводда таржимон бўлиб фаолият кўрсатардим ва махфий полиция билан ишлашдан бош тортгандим. Ишдан бўшатмагунларига қадар ҳар куни адолатсизликлар билан рўпара бўлардим. Устига-устак ҳар кун терговлардан жоним ҳалқумимга келарди. Мана шундай қийин вазиятда поэзияда ижод қила бошладим. Негадир хаёлларим ўтмишга, қишлоққа, отам, онам, бувим томон талпинарди. Дардлар шеърга айланарди. Бундай ҳаловатсиз ҳаётда Гейне ижодини ўқиш ҳақида сўз бўлиши мумкинмиди? Иккимизни ягона жиҳат боғлайди: ТУЗУМ!
Инглиз тилидан Шаҳноза Раҳмонова таржимаси
Герта МЮЛЛЕР
МУКОФОТ ВА ЖАЗО
– Уни севармидингиз?
– Ҳа.
– Бахтли онларингиздан нималар хотирангизда қолган?
– Ҳеч нарса. Йўқ озгина. Қизиқ гапнинг ўзи йўқ. Ҳаммаси шунчалик тез ўтиб кетган. Уч ой… муҳаббатимиз атиги уч ой давом этди. Балки ундан ҳам қисқароқдир. Худди тонгги шабадага ўхшаб… худди сароб сингари… Бизга сабр етмади. Орамизда пайдо бўлган омадсиз муҳаббат ва ғалати муносабатдан кўпроқ у азобланди… мен эса унинг туйғуларига мутлақо бефарқ ва қалбидагиларидан бехабар эдим. Бир куни узоқ ва қийин кечган иш кунидан сўнг, уйга ҳориб-чарчаб қайтганимда унинг азобларини илк бора сезгандим.
У ёзув столи ёнида ўтириб чиройли ва митти ҳарфларни териб хат ёзарди.
– Кимга ёзяпсан? – деб сўрадим ундан.
– Сизга.
– Менга?
«Демак, мени ташлаб кетяпти», деб ўйладим.
– Нега менга хат ёзяпсан? Ахир ёнингдаман-ку, ёзмасдан ўшаларни юзимга айтсанг бўлади-ку!
– Шунчаки қоғоз қоралаяпман. Қалбимдагиларни ёзгим келди.
Мен битта номани қўлимга олдим.
“…сиз билан бирга дам олишга бориш… бирга сузиш, овқатланиш, Кулишингизни томоша қилиш, Париж, Байрут ва Венани томоша қилиш…”
Барча иборалар худди шундай давом этарди. Бетма-бет… бу менга жуда ғалати туйилди.
Диванга секингина чўкдим ва қоғозларни қўлимга олдим. Севимли аёлимнинг ёзганларини ўқиб кўрдим. У хатти-ҳаракатимни кузатиб:
– Хўш қандай? Ёқдими? – сўради у қаршимга келиб.
– Мэри ва Тим ким? – деб сўрадим ундан саволига жавоб бериш ўрнига.
Унинг лаблари титради ва ўрнидан туриб, қайтадан стол ёнига қайтди. Қўлидаги ручкасини секингина стол устига қўяркан, юзимга қарамай: «Яхши одамлар!» деди ва ювиниш хонасига кириб кетди. Унинг ортидан бориб: «Ажойиб, сен истаганингдай бўлади. Ер юзида сени ва сен орзу қилганингдек Мэри ва Тим сингари ажойиб болаларимизни бахтиёр этиш, сенга яхши эр, болаларимизга меҳрибон ота бўлиш учун яшайман», – деб айтиш ўрнига чекиш учун ташқарига чиқдим.
– Кейин нима бўлди?
– Ҳеч нима. Матильда хафа бўлди, бироқ менга буни билдирмасликка ҳаракат қилди. У ёниб турган алвонрангли кўйлакда гул-гул очилиб кетганди. Ҳусни кўзни қамаштирарди.
– Гўзалсан, – дедим унга. – Ҳатто кўзларинг ҳам порлаяпти.
– Ҳа порлаяпти, – сўзларимни тасдиқлади у.
Орадан шунча йил ўтиб, нега бундай қилганини англаяпман. У ақлли ва ғаройиб аёл эди. Фақат мен буни англашга ожизлик қилганман. Сўнгги оқшом алвонрангли кўйлакдаги қизнинг бенуқсон қиёфаси менга бир умга етгулик мукофот ҳам, жазо ҳам бўлди. Уни сира унутолмадим…
O‘tmishdagi kunlar dahshati bugungacha qalbimga azob beradi. Stalinning mavhum siyosatida yagona ravshan haqiqat bor edi. Garchand noto‘g‘ri bo‘lsa-da, bu QASOS edi. Tirik qolganimni hamon mo‘’jiza deb qabul qilaman. Axir tuzum meni buvimdan, otamdan, onamdan ayirdi. Lagerdan ozod etilganimda bu olamda yolg‘iz qolgandim…
Gerta MYULLЕR:
ADABIYOT QUDRATINING ChЕGARASI YO‘Q…
Suhbatdosh: Lotar Shreder
Ijodini she’r va tarjima bilan boshlagan, biroq yozuvchi sifatida xalqaro mashhurlikka erishgan Gerta Myuller 1953 yilning 17 avgustida Ruminiyaning Banat shaharchasida nemisnajod oilada dunyoga kelgan. II-jahon urushi davrida otasi fashistlarning SS diviziyasi safida xizmat qilgani uchun urushdan keyin Gertaning onasi bilan Ukrainadagi lagerda jazo muddatini o‘tagan va 1950 yilda ozod etilgan. Ayni shu sababdan u kommunistik tuzumining ashaddiy dushmani bo‘lgan ijodkor bo‘lib shakllangan.Ruminiyadagi sotsialistik tuzum davrida yozuvchining bir necha asari qattiq senzuraga uchragan. 1987 yildan eri yozuvchi Rixard Vagner bilan Germaniyada yashaydi. Ashaddiy g‘ayrikommunist bo‘lgani uchun ham Germaniya birlashish jarayonida GDR yozuvchilarini qatag‘on etish tarafdori bo‘lgan.
Gerta Myullerning «Tekisliklar», «Radio ozodligi», «Ko‘zguni sindirgan iblis», «Ochlik ma’budasi», «Qasamxo‘r va qotil qirollar» singari romanlari millionlab nusxalarda chop etilgan va juda ko‘plab tillarga tarjima qilingan. Yozuvchi bir qator xalqaro, jumladan, Frans Kafka nomidagi va Dublin adabiyot mukofotiga sazovor bo‘lgan. 2009 yili adabiyot sohasidagi Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Quyida taqdim etilayotgan suhbat Fransiyaning «La Revue des Resources» jurnalida, 2011 yilda chop qilingan.
— O‘zingiz tug‘ilgan sanani ko‘p eslaysiz. Nega?
— Bilmadim, bunga e’tibor qaratmagan ekanman. Men 1953 yilda, Stalin olamdan o‘tganida tug‘ilganman. To‘g‘rirog‘i, uning tanasi dunyoni tark etganida.
— Sizningcha, ruhi hamon tirikmi?
— Xayolimda Stalinu Gitlerga o‘xshaganlarning ruhi aslo yer yuzini tark etmaydi. Qayerda urush olovi yonsa, o‘sha yerlarda ular qayta tiriladi. Ehtimol, men bu qattollarning sharpalaridan hamon qutulolmaganim uchun shunday deyayotgandirman.
— O‘z savolim bilan sizni tug‘ilgan joyingiz, Banatga qaytarmoqchi edim. Bu viloyatda nemislar, serblar, ruminlaru vengerlar yashagan. Adashmasam bolaligingiz o‘tgan joylar nizolardan xoli, tinch makon bo‘lmagan…
— Ha, yetarli darajada kelishmovchiliklar yuz berib turardi, biroq hozirgidan ko‘p emas. Bizning odamlar urush ko‘rgandi, harqalay yuragida ozgina bo‘lsa-da, yaqinlariga nisbatan oqibat bor edi. Hozir esa… Afsuski, odamzod yuragining tub-tubida janjalga tashnalik mavjud. Atrofdagilarni kuzataman, bugungi odamlar har daqiqada qo‘shnisi, hamkasbi yo umr yo‘ldoshi bilan urishishga shay turadi va, eng yomoni, buni tabiiy, deb hisoblashadi. Millatlar orasidagi nizo haqida so‘zlamasam ham bo‘lar. Men hech qachon odamlarni tushunmaganman va tushunmasam ham kerak. Yer — g‘oyat g‘alati sayyora, aholisi uning o‘zidanam g‘ayritabiiyroq.
— Gaplaringizdan o‘zingizni yerlik hisoblamaysiz chog‘i.
— Yo‘q, men Yerga begona yerlikman…
— Intervyulardan birida taqdir taqozosi bilan o‘n yetti yoshingizdan yigirma ikki yoshgacha lagerga tushib qolganingiz va bu yillar sizni yozishga undagani haqida so‘zlagansiz…
— Taqdir taqozosi bilan?! Yo‘q, tuzum taqozosi bilan shunday kunlarni boshdan kechirganman. Bu voqealar bolaligimni o‘g‘irladi. Yolg‘iz mening emas, minglab oilalar, o‘nlab qishloq bolalari, umuman Ruminiyadagi nemislarning hammasi boshiga tushgan ko‘rgilik edi. Atrofimda sodir bo‘layotganlarining hammasini ko‘rib turardim, biroq idrok etolmasdim, sababini anglagani ojizlik qilardim. Hozir ham so‘z topolmay qiynalaman. O‘sha vaqtlarda ko‘p xo‘rliklarni ko‘rdim. O‘tmishdagi kunlar dahshati bugungacha qalbimga azob beradi. Stalinning mavhum siyosatida yagona ravshan haqiqat bor edi. Garchand noto‘g‘ri bo‘lsa-da, bu QASOS edi. Tirik qolganimni hamon mo‘’jiza deb qabul qilaman. Axir tuzum meni buvimdan, otamdan, onamdan ayirdi. Lagerdan ozod etilganimda bu olamda yolg‘iz qolgandim…
— Nima qilganda ham, Banat yozuvchilik faoliyatingiz debochasi sanaladi. Qalbingizga azob yetkazgan joy sizga adabiyot eshiklarini ochdi.
— Ha, buni tushuntirib berish oson emas. Agar Banat bo‘lmaganda bugun Myuller ham bo‘lmasdi. Men uning bir qismi edim, u esa bor-budim. U yerda qalbim azob tortgani rost, hatto azoblaru ta’qiblardan qochib qutulganman, biroq qanchalar hayratlanarli bo‘lmasin, men Banatni sog‘inaman. Ehtimol, bu tentaklikdir. Lekin men shu zaminda ulg‘aydim, u menga ilm berdi, yozishga undadi va nihoyat yozuvchiga aylantirdi. Men Banatdan roziman.
— Urushdan keyin ruminiyalik nemislarning taqdiri hozirgacha mavhum edi, Germaniyada esa hammasi ochiq-oydin bo‘lgan. Adabiyot sir tutilganlarini shoyon qilishga qodir…
— Nima demoqchi bo‘layotganingizni angladim. Siz «Tekisliklar» romani haqida so‘zlayapsiz. Kimdir bu haqda yozishi kerak edi. Men yozmasam, boshqa birov qo‘l urardi. O‘sha voqealarni o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman va his qilganman. Shuning uchun ham bu mavzuda yozish menga osonroq kechdi. Tarixda qalamga olinishi kerak bo‘lgan voqealar oshib-toshib yotibdi. Har bir millatning o‘z siri va dardlari bor. Ular minglab romanlarga mavzu bo‘ladi. Adabiyot qudratining chegarasi yo‘q. U so‘z orqali maqsadni oshkor qiladi, tarixni tiriltiradi. Qattol siyosatning qiyofasini ochib tashlaydi.
— Asarlaringizni hamma ham ilg‘ayvermaydi. Odamlar tushunadigan tilda yozishingiz kerakmikan?
— Bu haqda o‘zimgayam aytishgan. Boshqacha yozishni eplolmasam nima qilay? Chunki men tarix, falsafa, adabiyot bir-birini bog‘laydi, deb o‘ylayman. Kechmishda yuz bergan voqealarga mantiqiy izoh izlayman. O‘z-o‘zidan so‘z falsafaga ulanadi. Bir marta o‘qiladigan asarlarni yoqtirmayman. Yozganlarim ham shunday bo‘lib qolishidan qo‘rqaman.
— Asarlaringizda lagerning shafqatsiz ruhi seziladi…
— Asarlarimda aks etganlari lagerdagi har kungi odatiy hayot edi. Haqiqiy do‘zax azoblari. «Ochlik ma’budasi» bu qahramon mening xayolimda o‘ylab topilgan, biroq xayoliy obraz hayotiy fojiani ochib beradi. Ochlikdan azob tortib o‘lib ketganlarni eslasam yuragim orqaga tortadi. Bugun iztiroblarimni qog‘ozga ko‘chirish bilan ruhimga biroz yengillik olib kelaman.
— Adabiy tanqidchilar: «Myuller iztirobning tilini yaxshi bilgani uchun romanlarni yaratdi. Aks holda u bu qadar muvaffaqiyatga erishmasdi», deyishadi…
— Haq gapni aytishibdi. Kimdir asarlari uchun til izlaydi. Men esa hech qachon qidirmaganman. Chunki dard har bir kitobimga yangi mavzu. Faqat uning ummoniga chuqurroq botishga harakat qilish kifoya. Voqealar, dalillar, syujet va qahramonlar quyilib kelaveradi. Yara qanchalar chuqur bo‘lsa, tajriba shunchalar boy va u hammasini birma-bir tasvirlaydi. Fikrimcha, har qanday matnni «yara» va «dard» so‘zlarisiz bitish ilojsiz. Ularsiz o‘quvchining qalbiga kirib borolmaysiz.
— Genrix Geyne ismi sizga nima deydi? Ijodingizni uning ijodi bilan o‘xshatishadi, hatto ba’zi adabiyotshunoslarning fikricha: «Myuller Geyne ta’sirida asar yozarmish…»
— Uning «Loreleya» she’ri o‘quv darsliklariga kirganini yaxshi eslayman. Yozishni boshlagan vaqtlarim bu ismning men uchun ahamiyati yo‘q edi. O‘shanda men zavodda tarjimon bo‘lib faoliyat ko‘rsatardim va maxfiy politsiya bilan ishlashdan bosh tortgandim. Ishdan bo‘shatmagunlariga qadar har kuni adolatsizliklar bilan ro‘para bo‘lardim. Ustiga-ustak har kun tergovlardan jonim halqumimga kelardi. Mana shunday qiyin vaziyatda poeziyada ijod qila boshladim. Negadir xayollarim o‘tmishga, qishloqqa, otam, onam, buvim tomon talpinardi. Dardlar she’rga aylanardi. Bunday halovatsiz hayotda Geyne ijodini o‘qish haqida so‘z bo‘lishi mumkinmidi? Ikkimizni yagona jihat bog‘laydi: TUZUM!
Ingliz tilidan Shahnoza Rahmonova tarjimasi
Gerta MYULLЕR
MUKOFOT VA JAZO
– Uni sevarmidingiz?
– Ha.
– Baxtli onlaringizdan nimalar xotirangizda qolgan?
– Hech narsa. Yo‘q ozgina. Qiziq gapning o‘zi yo‘q. Hammasi shunchalik tez o‘tib ketgan. Uch oy… muhabbatimiz atigi uch oy davom etdi. Balki undan ham qisqaroqdir. Xuddi tonggi shabadaga o‘xshab… xuddi sarob singari… Bizga sabr yetmadi. Oramizda paydo bo‘lgan omadsiz muhabbat va g‘alati munosabatdan ko‘proq u azoblandi… men esa uning tuyg‘ulariga mutlaqo befarq va qalbidagilaridan bexabar edim. Bir kuni uzoq va qiyin kechgan ish kunidan so‘ng, uyga horib-charchab qaytganimda uning azoblarini ilk bora sezgandim.
U yozuv stoli yonida o‘tirib chiroyli va mitti harflarni terib xat yozardi.
– Kimga yozyapsan? – deb so‘radim undan.
– Sizga.
– Menga?
«Demak, meni tashlab ketyapti», deb o‘yladim.
– Nega menga xat yozyapsan? Axir yoningdaman-ku, yozmasdan o‘shalarni yuzimga aytsang bo‘ladi-ku!
– Shunchaki qog‘oz qoralayapman. Qalbimdagilarni yozgim keldi.
Men bitta nomani qo‘limga oldim.
“…siz bilan birga dam olishga borish… birga suzish, ovqatlanish, Kulishingizni tomosha qilish, Parij, Bayrut va Venani tomosha qilish…”
Barcha iboralar xuddi shunday davom etardi. Betma-bet… bu menga juda g‘alati tuyildi.
Divanga sekingina cho‘kdim va qog‘ozlarni qo‘limga oldim. Sevimli ayolimning yozganlarini o‘qib ko‘rdim. U xatti-harakatimni kuzatib:
– Xo‘sh qanday? Yoqdimi? – so‘radi u qarshimga kelib.
– Meri va Tim kim? – deb so‘radim undan savoliga javob berish o‘rniga.
Uning lablari titradi va o‘rnidan turib, qaytadan stol yoniga qaytdi. Qo‘lidagi ruchkasini sekingina stol ustiga qo‘yarkan, yuzimga qaramay: «Yaxshi odamlar!» dedi va yuvinish xonasiga kirib ketdi. Uning ortidan borib: «Ajoyib, sen istaganingday bo‘ladi. Yer yuzida seni va sen orzu qilganingdek Meri va Tim singari ajoyib bolalarimizni baxtiyor etish, senga yaxshi er, bolalarimizga mehribon ota bo‘lish uchun yashayman», – deb aytish o‘rniga chekish uchun tashqariga chiqdim.
– Keyin nima bo‘ldi?
– Hech nima. Matilda xafa bo‘ldi, biroq menga buni bildirmaslikka harakat qildi. U yonib turgan alvonrangli ko‘ylakda gul-gul ochilib ketgandi. Husni ko‘zni qamashtirardi.
– Go‘zalsan, – dedim unga. – Hatto ko‘zlaring ham porlayapti.
– Ha porlayapti, – so‘zlarimni tasdiqladi u.
Oradan shuncha yil o‘tib, nega bunday qilganini anglayapman. U aqlli va g‘aroyib ayol edi. Faqat men buni anglashga ojizlik qilganman. So‘nggi oqshom alvonrangli ko‘ylakdagi qizning benuqson qiyofasi menga bir umga yetgulik mukofot ham, jazo ham bo‘ldi. Uni sira unutolmadim…
