Худо суйган ёзувчи бошқа биров илғашга қодир бўлмаган қусурни, албатта, кўра олади. Бундан изтироб чекади, дунёга сиғмайди ва ўз-ўзидан Тангри кўнглига солган дардларини қоғозга туширади. Мавзу тополмаган ёзувчига ачинаман. Бу чидаб бўлмас азоб. Ёзувчи мавзу топиб ёзиши ва уни қоғозга тушириши учун бошқалар иш билан ғоят банд бўлиши керак, яъни, унга ёлғизлик кифоя. (“Санъат фантастикаси” журналида чоп этилган мазкур суҳбат Жан Стеин томонидан тайёрланган).
Уильям ФОЛКНЕР
“АДАБИЁТДА ЁЗУВЧИ ЭМАС, АСАР МУҲИМ…”
Инглиз тилидан Шаҳноза Раҳмонова таржимаси
Уильям ФОЛКНЕР (Faulkner) (1897.25.9, Нью-Олбани — 1962.6.7, Оксфорд, Миссисипи штати) — америкалик ёзувчи. 20-аср жаҳон адабиёти классикларидан. Нобель мукофоти лауреати (1949).
Фолкнернинг «Аскар мукофоти» (1926) ва «Чивинлар» (1927) романи чоп этилган, бироқ, бу асарлар муваффақият қозонмаган. Фолкнер умидсизланмай, «Сарторис» (1929) романини ёзган. Асар воқеалари Америка жанубида жойлашган хаёлий Йокнапатора шаҳрида кечади. Ушбу роман танқидчилар эътиборини тортган бўлишига карамай, Фолкнер «Шовқин ва ғазаб» (1929) романидан кейингина тан олинган. «Ўлим тўшагида» (1930) романи 59 та ички монологдан иборат. «Ибодатхона» (1931) асари гангстер томонидан зўрланган аёлнинг фоҳишахонадан бошпана топиши ҳақида ҳикоя қилади. Роман тез орада машҳур бўлиб кетган. «Август ёғдуси» (1932) романида ирқчилик ва пуританлик принципларининг салбий оқибатлари очиб ташланган. «Авессалом, Авессалом» (1936) романида АҚШ жанубидаги плантаторларнинг «янги династия»сини яратиш учун бўлган ҳаракатларнинг оқибатсизлиги кўрсатилган. Фолкнер «Қишлоқча» (1940),«Шаҳар» (1957), «Қўрғонча» трилогияси, «Бу, ўн учлар» (1931), «Кел, Мусо» (1942) ҳикоя ва новеллалар тўпламлари муаллифи. «Танланган асарлар» тўплами чоп этилгач, Фолкнер асарларига қизиқиш бирмунча ошган. 1962 й.да сўнгги романи — «Олиб қочарлар»ни ёза бошлаган. Аммо асар тугалланмаган.
— Адашмасам, бундан бир неча йил бурун интервью беришни ёқтирмаслигингизни айтгандингиз…
— Ҳа, табиатим ҳамон ўзгармаганини тан оламан. Одатда журналистлар шахсий ҳаётинг ва одатларинг билан қизиқишади. Айримлари мантиқсиз саволларига жавоб олиш учун ҳар қандай пасткашликдан ҳам қайтмайдилар. Бундай мухбирлар билан суҳбатлашиш тугул, уларни яқинимга йўлатмасликка ҳаракат қиламан. Лекин адабиётга тегишли гурунг жону дилим. Мухбирларнинг бу борадаги саволларига жавоб беришдан шу чоққача бош тортган эмасман.
— Ёзувчи сифатида ўзингизга қандай баҳо берасиз?
— Агар адабиётда Уильям Фолкнер номи бўлмаганида ё Хемингуэй ё Достоевский, ёки умуман бошқа биров мен ёзган асарларни яратарди, деб ўйлайман. Адабиётда ёзувчи эмас, ёзилган асар муҳим. Масалан, мусаввирнинг мавжудлиги санъат учун бир пул, лекин у яратган шедевр бебаҳо. Шекспир, Бальзак, Гомерни олайлик, бу ижодкорларнинг асарлари бир ғояга хизмат қилган. Худонинг қудрати билан улар минг йил ё икки минг йил яшаганида борми, ноширу адабиёт учун бошқа ёзувчи ё шоирга эҳтиёж туғилмасди.
— Тасаввур қилинг, ёзишга мавзу қолмади…
— Нақадар даҳшат! Асло! Худо суйган ёзувчи бошқа биров илғашга қодир бўлмаган қусурни, албатта, кўра олади. Бундан изтироб чекади, дунёга сиғмайди ва ўз-ўзидан Тангри кўнглига солган дардларини қоғозга туширади. Мавзу тополмаган ёзувчига ачинаман. Бу чидаб бўлмас азоб. Ёзувчи мавзу топиб ёзиши ва уни қоғозга тушириши учун бошқалар иш билан ғоят банд бўлиши керак, яъни, унга ёлғизлик кифоя.
— Наҳот ёзувчи учун ёлғизлик шу қадар муҳим бўлса?
— Сув ва ҳаводай. Ёлғизликда нафақат, ёзувчи, балки оддий одам ҳам ўз қусурларини кўради. Чунки ёлғизлик ҳаммага хатоларини идрок қилишга имкон беражак. Айнан у инсонни камолот сари етаклайди. Ёлғизликда одам ҳеч қачон тасаввурига сиғдиролмаган ишларини ҳам қилиши мумкин. Агарда Худо берганларининг ҳаммаси қандай бўлса, шундайлигича қоғозга туширишга эришганимда борми, ҳозир ишончим комилки, ёзганларимдан минг карра яхшироқ асарлар дунё юзини кўрарди. Лекин минг афсус, вазият бенуқсон романлар яралишига тўсқинлик қилган. Эҳтимол, бунда ҳам бир ҳикмат бордир?
— Романларинингизни қайта кўриб чиқиб, уларни кўнглингиздагидай яратиш фикри туғилмаганми ҳеч?
— Бу каби истак ҳамма ёзувчида бўлса керак. Лекин бу ношукр рассомнинг бетакрор хаёлий паривашни яратишга беҳуда уринишига ўхшайди. Чиранишларининг ҳосиласида қийшиқ бурунли ялмоғиз вужудга келиши мумкин. Ҳаммаси қандай бўлса шундайлигича қолгани маъқул.
— Яхши романнавис бўлишнинг формуласи борми?
— Бор. Тўқсон тўққиз фоиз истеъдод + тўқсон тўққиз фоиз интизом + тўқсон тўққиз фоиз меҳнат = ЁЗУВЧИ! У ҳеч қачон қилаётган ишидан кўнгли тўлмаслиги керак. Натижа кутилганидан яхшироқ бўлиши учун тинимсиз меҳнат қилиш шарт, лекин ёзувчи классиклардан ёки замондошларидан устунликни орзу қилиб, ўзини уринтириб қўй¬масин. Шунчаки ўзингизни тарбияланг. Ижодкор учун кундан-кунга яхши бўлишга ҳаракат қилиш кифоя.
— Демак, ёзувчи ўзига нисбатан талабчан бўлиши керак, бироқ шафқатсиз эмас, шундайми?
— Талабчанлик ёзувчи маҳоратининг ўсишига хизмат қилади. Шафқатсизлик эса уни хароб қилади. ўоя туғилиши билан ижодкор оромини йўқотади. Қийноқлар бошланганда, ёзиш иштиёқи панд бермаса, яъни сўнмаса, ортиқча шафқатсизликка ҳожат йўқ. Асар ниҳоясига етганида бахт ёзувчини сўроқлаб келади, унгача эса фақат изтироб, хавотир, дард унинг ҳамроҳидир. Уларсиз ёзишнинг иложи йўқ.
— Ёзувчи учун энг яхши муҳит?
— Адабиёт. У жой ва макон танламайди. Бизни ўраб турган оламнинг ўзи адабиёт эмасми? Ижодга ташна ёзувчи ҳар қандай жойда ҳам ёза олади. Масалан, мен энг яхши асаримни борделда ёзганман. Атрофимдаги содир бўлаётган воқеалар каминага ажойиб ғоялар туҳфа этган. Омонат бошпана, ҳар қадамда очлик ва қаҳратон таҳдиди, чўнтагингда бир қанча ҳисоб варақалари, кўнгилда эса ижод иштиёқи. Бундан бўлак бахт борми? Ижодкорнинг ҳамма нарсаси бўлса, у ёзмай қўяди. Мана шундай муҳит ёзувчига ёзиш эркинлигини ҳадя этади. Кундуз кунлари атрофни кузатиб, фикрларини тиниқлаштириб олган ёзувчи учун саҳарда тинч жой ва тоза ҳаво етиб ортади. Қалам ҳаммасидан илҳомланиб, шиддат билан илдамлайди. Мен ёзишим керак, деган фикр билан эмас, мен ёзаман, деб қўлга қалам олинг.
— Ёзиш эркинлиги ҳақида сўзладингиз. Бироқ кўпгина ёзувчилар ёзувчига иқтисодий эркинлик ҳам керак, бу томондан кўнгил тўқ бўлмаса ёзиш қийин, дейишади-ку?!
— Назаримда бу чўпчак. Мантиқан ўйлаб кўринг, рассом ижод қилиши учун қоғоз, қалам, бўёқ ва яна бир қанча нарсаларни сотиб олиши керак. Демак, у биздан бойроқ бўлиши шарт. Ёзувчига эса ёзиш учун қоғоз ва қаламдан бошқаси керак эмас. Демак, эҳтиёжларимизга арзимас пул сарф этамиз. Бадавлат ёзувчи халқ дардини ҳис қилмай қўяди. Хуллас, пул илҳомни қувади. Яхши ёзувчи пулни энг охирида ўйлайди. Одамлар доим камбағалликдан қўрқиб яшайди. Менга эса ундан қўрқиш эмас, енгиш ёқади.
— Кино мутлақо ўзга олам. Бу иш учун ҳам махсус услуб ва усул керак. Кино санъати билан мунтазам машғул бўлиш ёзувчилик маҳоратини емирмайдими?
— Тўғри, айримлар шундай хаёлга боради. Нега ижодкорлар бу хулосага келишганига ҳайронман? Ижодга ташналик қонида бор ёзувчининг маҳорати шаклланишига ҳамма нарса ёрдам бериши мумкин. Кино — санъат. Санъату адабиётни бир-биридан айро тасаввур қилишни хаёлингизга сиғдира оласизми? Менинг қарашим шундай: санъат асари яратишни кўзлаган ҳар қандай ижодкор ҳеч қачон хароб бўлмайди. Бундайин аччиқ қисмат пул кетидан қувганларга хос, деб ҳисоблайман.
— Лекин санъат ва адабиёт ўртасида муштараклик бўлгани билан айрим ҳолларда номутаносиблик ҳам юзага келиши мумкин-ку?
— Номутаносиблик ҳар доим мавжуд. Кинога муккасидан кетиб, тағин адабиётга қайтиш осон эмас. Бу оламнинг оҳанжамасига маҳлиё бўлиб ортга йўлни йўқотиб қўйганлар оз-мунчами?! Мен бундайларни лафзсизлар қаторига қўшган бўлардим. Ваъдасида турмаган одамдан қанчалар ихлосингиз қайтади, адабиёт ва китобхон олдида масъулиятини унутган ёзувчидан ҳам шу тариқа қўлни ювиб қўлтиққа урадилар. Чунки унинг лафзсиз одамдан асло фарқи йўқ. Ҳар ишда чегарани унутиб қўймаслик керак, деган азалий қоидага амал қилса, мақсадга мувофиқдир.
— Қайси актёрлар билан ишлашни маъқул кўрардингиз?
— Хамфри Богарт — мен билан ишлаш насиб этганлар орасида тенгсизидир.
— Кўнгилдагидай фильм суратга олишга эришдингизми?
— Йўқ ҳали. Агар қўйиб беришса, инсон эркинлиги тўғрисида бетакрор картина яратардим…
— Ўлмас киноасар яратишда муваффақиятга эришиш учун нима қилиш керак?
— Ҳозир ҳам кўпчилик мени энг яхши сценарийнавис, деб ҳисоблайди. Бугун сизга ўзимнинг бу соҳадаги маҳоратимга қўйган баҳомни эълон қилмоқчиман. Авваллари мен фильм учун сценарий пухта ёзилса, маҳоратли актёрлар танланса, тажрибали режиссёр саҳналаштирса ва камера олдида тинимсиз репитиция қилинса бўлди, муваффақиятга эришиш — икки карра икки, деб ўйлардим. Лекин чучварани хом санаган эканман. Бу ишларни кетма-кетликда маромига етказиш учун битмас-туганмас сабр керак. Мен бардошли бўлишга ҳаракат қилдим, бироқ вақтга қизғанчиқлигимпанд берарди. Бугун мамнуният билан сизга шуни айтишим мумкинки, ҳар бир дақиқаси ҳисобда турган мендай зиқнадан икки дунёда ҳам яхши сценарийнавис чиқмайди. Шу боис ҳам кино олами менинг дунёмда камина учун адабиётдан орқароқда жойлашган. Унда ўзим яратган муҳит, услуб ва усул бор.
— Назаримда бироз камтарлик қилдингиз. Голливудда санъатшунослар ҳамиша эътироф этадиган Уильям Фолкнернинг афсонавий тажрибаси хусусида нима дейсиз?
— Орлеанлик мистер Браунин деган бир танишим бўларди. Оламни сув босса, тўпиғига чиқмайдиган одам эди. Ҳамиша хавотир ичра юрадиган мендай жонсаракнинг табиатига у ҳеч тушунмасди. Ёзувчи ёзиб туриши кераклиги, бу — ижод эҳтиёжи эканлиги ҳақидаги узундан узоқ маърузаларим бекорга ҳавога совурилган. У қулоқ, мен эса оғиз чарчатганман, холос. Баъзан туни билан киприк қоқмаганимдан қизариб кетган кўзларимга тикилиб: “Тун ухлаш учун берилган, жаноб. Кечқурун ётиб уйқуни урсангиз бўлмайдими? Яхши туш куннинг хайрли ўтишига хизмат қилади ахир”, дерди. Голливуддаги фаолиятимни яхши тушга ўхшатаман. Унинг таъсири адабиётдаги хизматимга ғоят хайр¬лик бўлди.
— Ёзувчи адабиёт ва китобхон олдидаги масъулиятини ҳис қилиши керак, деб таъкидладингиз. Сценарийнависнинг масъулияти нимадан иборат?
— Қўлидагидан кўра яхшироқ ишга эгалик қилишга умид қилган ҳар қандай ижодкор, албатта, вазифасини ёдидан чиқармайди. У сценарий яратиш давомида қилиши лозим бўлганларини бажаради, кўнглига ёққанини эмас. Яхши сценарийнавис томошабин ҳақида ҳам ўйлайди. Бироқ камина бу ҳақда бош қотириши учун ниҳоятда банд? Бугунги томошабин нимага қизиқаётганини ўйлагани фурсат топгунимга қадар олти ой ўтиб кетади. Бу муддат эса кино яратувчиларга кўплик қилади. Хуллас, киносценарий ёзиш учун стандартга амал қиламан. Аммо ҳалигача бировнинг норози бўлганини эшитмадим. Пул кераклиги боис бу ишга қўл урганим йўқ. Шунчаки сценарийлар ўзимни яхши ҳис этишимга ва бироз ҳордиқ чиқаришимга ёрдам беради. Бироқ шуни тан олишим керакки, роман ёзиш хуружи тутса, ҳеч нарса мени кинога киришга мажбур қилолмайди.
— Стандартга эришиш учун қандай техника қўллайсиз?
— Дадиллигингизга қойилман. Оддий ғишт териш техникасини (кулади). Очиқча тан олаётганим учун узр, лекин мен сценарий ёзишга кўп вақт сарфламайман. Бенуқсон техникага қизиққан сценарийнавис стандартга амал қиламан, деса икки қайиқдан тутишга уринган одамдай чўкиб кетади. Теорияга буткул ёпишиб олган сценарийнавис аҳмоқдир. Стандартга эришишнинг ҳеч қандай техникаси мавжуд эмас. Шунчаки хатолардан тўғри хулоса чиқаришни ўрганиш керак. Одамлар сизни хатоларингиздан танийди. Бунда фақат манманликдан холи бўлиш керак, акс ҳолда кибр кўзларини кўр қилиб қўйган рассом сингари бировнинг маслаҳатини эшитмай қўясиз.
— У ҳолда бу борадаги методикаларни ҳам назарга илмаслик керак экан-да?..
— Асло. Мен буни назарда тутмадим. Методика кўзлаганингиздан ортиғини кутганингиздан аввал қўлга киритишингизга ёрдам беради. Техникага эмас, методикага амал қилиб ёзилган сценарий муваффақият келтиради. Бу ҳам хамирдан қил суғургандай осон кечмайди, азизлар! Лекин дунёда жўн ишнинг ўзи йўқ, шундай эмасми? “Жанозамда” фильмининг сценарийсини ёзишда жуда қийналганман. Унга олти ҳафта вақт сарфладим. Сценарий устида бир кунда 12 соат ишлардим. Табиий офатлар олдида одамнинг ожизлигини, тараққиёт ҳам бу ҳалокат олдида арзимас нарсага айланиб қолишини кўрсатиб бериш ҳазилакам маҳорат талаб қилмасди. Ишонарли саҳналарни яратиш учун анча китоб ва архивдан ҳужжат титкилашимга тўғри келган. Чунки сценарийнинг муваффақиятида ҳалоллик ва аниқлик ғоят муҳим аҳамиятга эга. Ёзаётганингизга ўзингиз ишонсангизгина бошқаларни ишонтиришингиз мумкин. Томошабин аҳмоқ эмас. Шу чоққача ҳеч бир ишим ўз стандартидан ошиб кетмаган. Шу қадар тентакманки, мени суйганларнимас, балки азоблаганларни суяман. Ёзаётганимда мени қақшатган, кўпроқ ишлашга мажбур қилган сценарийларимни жонимдан ортиқ кўраман ва эртаси ҳақида ўйлаб юраман. Худди она руҳоний бўлиб етишган ўғлини эмас, ўғрига айланган фарзандини ўйлагани каби.
— “Қаҳру ғазаб” романнависликдаги шундай асарингизми?
— Ҳа. Мен ҳам шундай ҳисоблайман. Мазкур асарни ёзиб тугатгунимча уч йил қийналган бўлсам, адоғига етказганимдан кейин ҳам анча муддат ўзимга келолмаганман. Бу вафот этган икки аёл: Кэдди ва унинг қизи Дилсейнинг аччиқ қисмати ҳақида. Дилсейни ҳозир ҳам ёдимдан чиқарганим йўқ, у менинг жонимдан ортиқ суйган қаҳрамоним. Дилсей мендан кўра мард, жасур, сахий ва ҳалол.
— Бу асарни ёзиш ғояси қандай туғилган?
— Бир сурат туфайли роман дунё юзини кўрди. Унда нок дарахти тагида, қути устида ўтирган маъюс қизалоқ тасвирланган эди. У бувисию акаларининг кўмиш маросимини кузатиб турарди. Бу фожиани англаб-англамай одамлардан кўз узмай ўтирган қизалоқ шафқатсиз қисматнинг қаҳру ғазаби қаршисида ёлғиз қолганди. Сурат шунчалар юрагимни тимдаладики, мен ўша кун ҳикоя ёзаман, деб ўйлагандим, бироқ бу романга айланди. Сурат одамлар оламида ёлғиз қолган етим қизлоққа меҳр-муҳаббат, раҳм-шафқат, бахт-саодат насиб этиши гумонлигидан сўзларди. Ўшанда қанчалар таъсирланганимни сўз билан тушунтириб беролмайман. Сурат қаршисида беихтиёр йиғлаб юборганман. Қўлимга қалам олиб, ёзишни бошлаганимдаёқ бу кутганимдан ортиқроқ асар бўлишини англадим. Уч йил унинг ғоясини шакллантирдим. Ёзгунимга қадар неча марта қаҳрамоним билан бирга кўз ёш тўкканимни тасаввур ҳам қилолмайсиз. Бу романни ёзиш жараёнидаги қийноқларим ёдимга тушса, уни бағримга босгим келади. Шу тариқа ўша етим қизнинг бошини силайман ва ҳозир ҳам кўзим ёшланади. Роман ёзиб тугатилганидан ўн беш йил ўтгач, китоб ҳолида чоп этилганини ҳам эътироф этишим керак. Китобхонлардан у ҳақда кўп бора илиқ сўзларни эшитганман, асар ўзимдаям энг ғаройибу ажойиб туйғуларни уйғотади. Шунинг учун у менга муваффақият келтирди, деб ўйлайман. Қанийди, яна шундай асар ёзолсам, лекин бунинг учун яна ўшандай ҳайрат керак. Мени йиғлатишга қодир бўлган сурат излаяпман. Аммо…
– Бэнжи-чи? У сизда қандай ҳиссиётларни уйғотади?
– Бэнжини ҳам ўзим яратганман. Баъзан шу қаҳрамонимга ўхшаганларни учратсам, юрагим орқага тортади ва инсониятга раҳмим келади. У ҳаётни фақат ейиш-ичиш, ўз хизматини охиригача адо этишдан иборат, деб ўйлайдиган оми бир гўрков. Бэнжи эзгулик ва ёвузлик орасидаги фарқни билмайди, чунки унда бундай тушунчанинг ўзи йўқ.
– Эҳтимол, Бэнжининг қалби муҳаббатни таниганида ҳаёти бошқачароқ бўлармиди? Назаримда, унинг тақдирига нисбатан бироз адолатсизлик қилганга ўхшайсиз…
– Мен ундай ҳисобламайман. Бэнжи – худбин одам. У ҳайвон эди. Тўғри, гўрков Бэнжи муҳаббатни тан оларди, ҳаётига етишмаётгани ҳам шу туйғу эканлигини биларди, бироқ олий туйғуни ҳис қилиш бахтидан маҳрум эди шўрлик. Муҳаббат – покиза, у эса муҳаббат учун ғоят чиркин эди. Қалбинг кир бўлса, унга бу туйғу ҳеч қачон ташриф буюрмайди. Бундай қаҳрамонга яна қандай тақдирни раво кўришим мумкин эди, айтинг! Ифлослигу ҳалоллик чегарасини билмайдиган гўрков энг покиза туйғуга мушарраф бўлганида китобхонлар мени тошбўрон қиларди-ку!
– Бэнжига ўхшаган одамларни ҳар қайси замонда учратиш мумкин. Ачинарлиси, бу разолатга ботган кимсалар атрофдагиларнинг ҳаётини ҳам қорага бўяйди. Уларга муҳаббатдан бўлак яна нима етмайди?
– Эътиқод! Эътиқодсиз одамда ҳеч нарса бўлмайди. Ундан эзгулик кутиш ҳам аҳмоқлик. Эътиқодсиз одам ҳаммага кулфат келтиради, нафақат атрофидагилар, балки бутун бир миллат, мамлакат, ҳатто инсоният тақдирини ҳам хавфга қўяди.
– Асарларингизда киноя устунлик қилади…
– Шунақами? Буни сезмаганимни қаранг. Ҳар бир ёзувчида ўзига хос услуб бўлади. Эҳтимол, менинг услубим шунақадир? Киноя – китобхонга таъсир этишнинг энг осон усули. Лекин менга киноядан кўра, кўрганларимни қандай бўлса шундай тасвирлаш хуш ёқади. Одам ҳаётга бир марта келади. Ҳақиқат каминага қимматга тушса ҳам тўғрисини айтишга ўрганганман. Адолатсизлик рўй бераётганини ошкора айтишдан кўра, кўриб-кўрмаганга олиб кетиш даҳшатлироқ ва фожиалироқ эмасми?
– Инсоният ҳамиша ёввойи табиат олдида бош эгади. “Ёввойи пальмалар” асарингиз бунинг яққол исботими?
– Йўқ, йўқ, адашяпсиз. Бу Шарлотта Риттенмейэр ва Ҳарри Вилбоурн ҳақидаги оддий ҳикоя. Улар муҳаббати учун боридан воз кечиб, оқибат баридан айрилганлардир. Бу икки қисмат билан танишганимда улар икки китоб бўлади, деб ўйловдим. Бироқ романнинг ибтидосида худди икки уйғун мусиқани эшитган одамдай бирдан тўлқинланиб кетдим. Улар бирлашса, мусиқада уммон юзага келишини пайқаган соҳибкароматдай оромимни йўқотдим. Шарлотта Риттенмейэр ва Ҳарри Вилбоурн ҳаётда бир-бирини танимаса-да, аслида бир-бири учун яратилган одамлардир. Шу боис, ҳам мен уларни асарда учраштиришнию бирлаштиришни кўзладим. Бу романга қадар “Донишманд” деган ҳикояни бошлаб қўйгандим, бироқ “Ёввойи пальмалар”нинг ғояси туғилганида уни буткул унутдим. Ўзимни гўё биринчи зинани ташлаб иккинчи зинага сакраб чиққан одамдай ноқулай ҳис қилдим ва бошим гир айланиб кетди. “Донишманд” “Ёввойи пальмалар”нинг мантиқий давоми эканлигини англадим. Баъзан ёзувчига иккинчи ғоя биринчисидан аввалроқ келиши ҳам мумкин. “Донишманд”нинг фаришталари “Ёввойи пальмалар”нинг руҳидан илгарироқ эшик очганига мен айбдор эмасман, лекин шуни ҳам тан олишим керакки, агар иккинчи асар ғояси туғилмаганида биринчиси бу қадар тугал бўлмасди.
– Китобхонлардан хат олганмисиз?
– Ҳа, адабиёт мухлислари китобларим чиққан нашриётларга менинг номимга хат ёзишган. Бундан фақат ва фақат қувонганман. Китобхонлар эътибори ёзувчини ёзишга ундайди ҳамда унга янги ғоялар беради.
– Ёзувчи нимага эҳтиёж сезади?
– Уч нарсага: кузатув, тасаввур ва тажриба. Кузатувчанлик тасаввур ва тажрибани бойитади. Синчков кузатувчи бўлган ёзувчи теша тегмаган сўзларни топиб, ҳеч ким хаёлига келтирмаган ғояни қоғозга туширади ва тасаввурини шакллантиради. Лекин истеъдод ўз куйини чалмаса ҳаммаси бекор. У ўлик сукунатда тирикликдан асар бўлмаган борлиқни тирилтиришга қодир куч. Яратган ёзувчини истеъдоддан сиқмасин.
– Айрим китобхонлар ёзганларингизни икки-уч марта ўқиганда ҳам тушунмаслигини айтади. Уларга нима деб маслаҳат берган бўлардингиз?
– Тўртинчи марта ўқисин.
– Сиз ёзувчи кузатув, тасаввур ва тажрибага эҳтиёж сезиши ҳақида сўзладингиз, бироқ илҳом-чи? Эҳтимол, уни ҳам эҳтиёжлар қаторига қўшиш керакмикан?
– Илҳом? Мен уни кўрмаганман, келганини ҳис қилганман, холос. Шуни айтишим мумкинки, шу чоққача унга эҳтиёж сезмаган эканман.
– Бу билан илҳомни мажбурий чақириш ёки тутиб туриш мумкин эмас, шундай демоқчисиз-да?
– Темирчи қўлига болғасини тутса бўлди, истаган буюмни ярата олади. Лекин ёзувчилик, бу – темирчилик эмас, қўлга қалам олишинг билан истаганингни ёзиб кетаверсанг. Илҳом – илоҳий. Уни Худо беради.
– Умуман қачон ёзишни бошлагансиз ўзи?
– Мен Янги Орлеанда яшардим. Ҳар доимгидай пулга эҳтиёжим бор эди. Ўшанда Шервуд Андерсон ни учратиб қолдим. Биз куннинг иккинчи ярмида шаҳар айландик. У ғаройиб одам эди. Пул сўрасанг, сўнгги чақасигача қўлингга тутқазарди. Андерсоннинг бу ҳимматидан тўлқинланиб кетдим. Кейин у мени кечки овқат билан сийлади ва фақат адабиёт ҳақида гапирди. Шервуд бу мавзуда сўзлашдан чарчамасди, мен эса тинглаб. У ишига муккасидан кетганлардан эди. Агар Шервуд Андерсонни учратмаганимда, эҳтимол, ёзучи ҳам бўлмасдим. Бир ҳафта уникида яшадим ва бу телба менга бедорлик руҳини юқтирди. Мен тузалмас дардга чалинганимни илк китобим, асилзодаларнинг фожиасини ёритилган трилогия: “Қишлоқча”, “Шаҳар” ва “Қаср”ни ёзиб тугатмагунимга қадар билмасдим. Андерсон асаримни ўқиб кўриб: “Ё Тангрим! Ё қудратингдан! Мен ёзувчиликни ташлайман”, деди ва ўзи асаримни нашриётга олиб борган. Чунки мен китоб битгандан кейин қайси эшикни тақиллатишдан ҳам бехабар эдим. Камина мана шунақа бир думалаб ёзувчига айланиб қолганлардан.
– Шервуд Андерсон олдида ўзингизни қарздор ҳисобласангиз керак?
– У мен билан бир даврда пайдо бўлган ҳамма америкалик ёзувчиларнинг отаси эди. Биз Шервуд Андерсондан қолган устоз-шогирдлик анъаналарини давом эттиряпмиз. Лекин Шервуд ҳеч қачон ўзи муносиб бўлган баҳога мушарраф бўлолмагани менга алам қилади. Драйзер унинг акаси эди. Марк Твен эса иккисининг отаси.
– Ишингиз учун қандай ҳақ оласиз? Аввалданми ё кейин?
– Аввалдан? Бу қандай хаёлингизга келди? Янги Орлеанда яшаганимда ҳаёт кўзимга ғоят жўн ва гўзал кўринарди. Чунки ҳаётдан менга у қадар кўп нарса керак бўлмаган. Қорним ярим коса овқатга тўярди, кечқурун одамдай ухлашим учун бехавотир бошпана ва оламни гўзалликка буркаб кўрсатувчи виски бўлса кифоя эди. Табиатан саёқ эдим. Энг ажойиб асарларимни ўшанда ёзганман. Қалби ҳавасу ҳайратга тўла ёзувчининг ёзганларида тама бўлмайди. У ҳали иш эзиб ташлашга улгурмаган тирик ижодкор. Кўп пул ишлаб топишга интилиш, яъни тирикчилик – ижодкорнинг кушандаси.
– Ҳозирги Европа адабиёти ҳақида нима дея оласиз?
– Давримизнинг икки буюк ёзувчисини тан оламан: Томас Манн ва Жойс. Агар етарлича салоҳиятинг бўлмаса, Жойснинг “Улисс”ига яқинлашолмайсан.
– Асарларингизни ўқиб, Инжилни ҳам жуда нозик тушунишингизни фаҳмлаганман.
– Менинг бобокалоним ғоят меҳрибон одам эди. Унинг фарзандлари ҳар хил соҳаларни эгаллаган бўлишига қарамай, Инжилни ёд биларди. Оиламизда бувамдан қолган яна бир анъана ҳам бор эди: ҳамма дастурхон атрофига йиғилганда, эрталаб нонуштадан аввал, тушлигу кечликдан кейин инжилдан дуоларни такрор ва такрор ўқирдик. Биз Инжил орқали ҳаётни таниб, Инжил орқали ҳаётга кириб келганмиз. Тоғдан оқиб келаётган жилғалар дарёга қуйилганидек Инжилнинг сўзлари бола қалбига муҳаббатни олиб киради.
– Замонавий ёзувчиларнинг замонавий йўналишдаги асарларини ўқийсизми?
– Йўқ, маъзур тутасиз, мен замонавий асарларни ўқиёлмайман. Каминага, шу, ўзимизга ўхшаган соддароқ ёзувчилар — Шекспир, Бальзак, Флобер, Толстой, Достоевскийларнинг китобларини ўқиш қизтқроқ. Ҳаусман нинг шеърларини ёшлигимда қанчалар ҳайрат билан ўқиган бўлсам, ҳозир ҳам шундай ўқийман.
– Зигмунд Фрейд-чи?
– Янги Орлеанда яшаган давримда ҳамма Фрейд ҳақида гапирарди. Унинг қарашларини йўқларди, бироқ мен уни ҳеч қачон ўқимаганман. Зигмунд ўзига хос одамдир, аммо Шекспирнинг ундан кам жойи йўқ.
– Ҳикоянавислардан кимларнинг ижоди сизга маъқул?
– Мен француз ёзувчиси Жорж Сименонни ҳамда рус адиби Антон Чеховнинг ҳикояларига ўзимда эҳтиёж сезаман.
Uilyam FOLKNER
“ADABIYOTDA YOZUVCHI EMAS, ASAR MUHIM…”
Ingliz tilidan Shahnoza Rahmonova tarjimasi
Uilyam FOLKNER (Faulkner) (1897.25.9, N`yu-Olbani — 1962.6.7, Oksford, Missisipi shtati) — amerikalik yozuvchi. 20-asr jahon adabiyoti klassiklaridan. Nobel` mukofoti laureati (1949). Folknerning «Askar mukofoti» (1926) va «Chivinlar» (1927) romani chop etilgan, biroq, bu asarlar muvaffaqiyat qozonmagan. Folkner umidsizlanmay, «Sartoris» (1929) romanini yozgan. Asar voqealari Amerika janubida joylashgan xayoliy Yoknapatora shahrida kechadi. Ushbu roman tanqidchilar e’tiborini tortgan bo’lishiga karamay, Folkner «Shovqin va g’azab» (1929) romanidan keyingina tan olingan. «O’lim to’shagida» (1930) romani 59 ta ichki monologdan iborat. «Ibodatxona» (1931) asari gangster tomonidan zo’rlangan ayolning fohishaxonadan boshpana topishi haqida hikoya qiladi. Roman tez orada mashhur bo’lib ketgan. «Avgust yog’dusi» (1932) romanida irqchilik va puritanlik printsiplarining salbiy oqibatlari ochib tashlangan. «Avessalom, Avessalom» (1936) romanida AQSH janubidagi plantatorlarning «yangi dinastiya»sini yaratish uchun bo’lgan harakatlarning oqibatsizligi ko’rsatilgan. Folkner «Qishloqcha» (1940),«Shahar» (1957), «Qo’rg’oncha» trilogiyasi, «Bu, o’n uchlar» (1931), «Kel, Muso» (1942) hikoya va novellalar to’plamlari muallifi. «Tanlangan asarlar» to’plami chop etilgach, Folkner asarlariga qiziqish birmuncha oshgan. 1962 y.da so’nggi romani — «Olib qocharlar»ni yoza boshlagan. Ammo asar tugallanmagan.
— Adashmasam, bundan bir necha yil burun interv`yu berishni yoqtirmasligingizni aytgandingiz…
— Ha, tabiatim hamon o’zgarmaganini tan olaman. Odatda jurnalistlar shaxsiy hayoting va odatlaring bilan qiziqishadi. Ayrimlari mantiqsiz savollariga javob olish uchun har qanday pastkashlikdan ham qaytmaydilar. Bunday muxbirlar bilan suhbatlashish tugul, ularni yaqinimga yo’latmaslikka harakat qilaman. Lekin adabiyotga tegishli gurung jonu dilim. Muxbirlarning bu boradagi savollariga javob berishdan shu choqqacha bosh tortgan emasman.
— Yozuvchi sifatida o’zingizga qanday baho berasiz?
— Agar adabiyotda Uil`yam Folkner nomi bo’lmaganida yo Xeminguey yo Dostoevskiy, yoki umuman boshqa birov men yozgan asarlarni yaratardi, deb o’ylayman. Adabiyotda yozuvchi emas, yozilgan
asar muhim. Masalan, musavvirning mavjudligi san’at uchun bir pul, lekin u yaratgan shedevr bebaho. Shekspir, Bal`zak, Gomerni olaylik, bu ijodkorlarning asarlari bir g’oyaga xizmat qilgan. Xudoning qudrati bilan ular ming yil yo ikki ming yil yashaganida bormi, noshiru adabiyot uchun boshqa yozuvchi yo shoirga ehtiyoj tug’ilmasdi.
— Tasavvur qiling, yozishga mavzu qolmadi…
— Naqadar dahshat! Aslo! Xudo suygan yozuvchi boshqa birov ilg’ashga qodir bo’lmagan qusurni, albatta, ko’ra oladi. Bundan iztirob chekadi, dunyoga sig’maydi va o’z-o’zidan Tangri ko’ngliga solgan dardlarini qog’ozga tushiradi. Mavzu topolmagan yozuvchiga achinaman. Bu chidab bo’lmas azob. Yozuvchi mavzu topib yozishi va uni qog’ozga tushirishi uchun boshqalar ish bilan g’oyat band bo’lishi kerak, ya’ni, unga yolg’izlik kifoya.
— Nahot yozuvchi uchun yolg’izlik shu qadar muhim bo’lsa?
— Suv va havoday. Yolg’izlikda nafaqat, yozuvchi, balki oddiy odam ham o’z qusurlarini ko’radi. Chunki yolg’izlik hammaga xatolarini idrok qilishga imkon berajak. Aynan u insonni kamolot sari yetaklaydi. Yolg’izlikda odam hech qachon tasavvuriga sig’dirolmagan ishlarini ham qilishi mumkin. Agarda Xudo berganlarining hammasi qanday bo’lsa, shundayligicha qog’ozga tushirishga erishganimda bormi, hozir ishonchim komilki, yozganlarimdan ming karra yaxshiroq asarlar dunyo yuzini ko’rardi. Lekin ming afsus, vaziyat benuqson romanlar yaralishiga to’sqinlik qilgan. Ehtimol, bunda ham bir hikmat bordir?
— Romanlariningizni qayta ko’rib chiqib, ularni ko’nglingizdagiday yaratish fikri tug’ilmaganmi hech?
— Bu kabi istak hamma yozuvchida bo’lsa kerak. Lekin bu noshukr rassomning betakror xayoliy parivashni yaratishga behuda urinishiga o’xshaydi. Chiranishlarining hosilasida qiyshiq burunli yalmog’iz vujudga kelishi mumkin. Hammasi qanday bo’lsa shundayligicha qolgani ma’qul.
— Yaxshi romannavis bo’lishning formulasi bormi?
— Bor. To’qson to’qqiz foiz iste’dod + to’qson to’qqiz foiz intizom + to’qson to’qqiz foiz mehnat = YOZUVCHI! U hech qachon qilayotgan ishidan ko’ngli to’lmasligi kerak. Natija kutilganidan yaxshiroq bo’lishi uchun tinimsiz mehnat qilish shart, lekin yozuvchi klassiklardan yoki zamondoshlaridan ustunlikni orzu qilib, o’zini urintirib qo’y¬masin. Shunchaki o’zingizni tarbiyalang. Ijodkor uchun kundan-kunga yaxshi bo’lishga harakat qilish kifoya.
— Demak, yozuvchi o’ziga nisbatan talabchan bo’lishi kerak, biroq shafqatsiz emas, shundaymi?
— Talabchanlik yozuvchi mahoratining o’sishiga xizmat qiladi. Shafqatsizlik esa uni xarob qiladi. o’oya tug’ilishi bilan ijodkor oromini yo’qotadi. Qiynoqlar boshlanganda, yozish ishtiyoqi pand bermasa, ya’ni so’nmasa, ortiqcha shafqatsizlikka hojat yo’q. Asar nihoyasiga yetganida baxt yozuvchini so’roqlab keladi, ungacha esa faqat iztirob, xavotir, dard uning hamrohidir. Ularsiz yozishning iloji yo’q.
— Yozuvchi uchun eng yaxshi muhit?
— Adabiyot. U joy va makon tanlamaydi. Bizni o’rab turgan olamning o’zi adabiyot emasmi? Ijodga tashna yozuvchi har qanday joyda ham yoza oladi. Masalan, men eng yaxshi asarimni bordelda yozganman. Atrofimdagi sodir bo’layotgan voqealar kaminaga ajoyib g’oyalar tuhfa etgan. Omonat boshpana, har qadamda ochlik va qahraton tahdidi, cho’ntagingda bir qancha hisob varaqalari, ko’ngilda esa ijod ishtiyoqi. Bundan bo’lak baxt bormi? Ijodkorning hamma narsasi bo’lsa, u yozmay qo’yadi. Mana shunday muhit yozuvchiga yozish erkinligini hadya etadi. Kunduz kunlari atrofni kuzatib, fikrlarini tiniqlashtirib olgan yozuvchi uchun saharda tinch joy va toza havo yetib ortadi. Qalam hammasidan ilhomlanib, shiddat bilan ildamlaydi. Men yozishim kerak, degan fikr bilan emas, men yozaman, deb qo’lga qalam oling.
— Yozish erkinligi haqida so’zladingiz. Biroq ko’pgina yozuvchilar yozuvchiga iqtisodiy erkinlik ham kerak, bu tomondan ko’ngil to’q bo’lmasa yozish qiyin, deyishadi-ku?!
— Nazarimda bu cho’pchak. Mantiqan o’ylab ko’ring, rassom ijod qilishi uchun qog’oz, qalam, bo’yoq va yana bir qancha narsalarni sotib olishi kerak. Demak, u bizdan boyroq bo’lishi shart. Yozuvchiga esa yozish uchun qog’oz va qalamdan boshqasi kerak emas. Demak, ehtiyojlarimizga arzimas pul sarf etamiz. Badavlat yozuvchi xalq dardini his qilmay qo’yadi. Xullas, pul ilhomni quvadi. Yaxshi yozuvchi pulni eng oxirida o’ylaydi. Odamlar doim kambag’allikdan qo’rqib yashaydi. Menga esa undan qo’rqish emas, yengish yoqadi.
— Kino mutlaqo o’zga olam. Bu ish uchun ham maxsus uslub va usul kerak. Kino san’ati bilan muntazam mashg’ul bo’lish yozuvchilik mahoratini yemirmaydimi?
— To’g’ri, ayrimlar shunday xayolga boradi. Nega ijodkorlar bu xulosaga kelishganiga hayronman? Ijodga tashnalik qonida bor yozuvchining mahorati shakllanishiga hamma narsa yordam berishi mumkin. Kino — san’at. San’atu adabiyotni bir-biridan ayro tasavvur qilishni xayolingizga sig’dira olasizmi? Mening qarashim shunday: san’at asari yaratishni ko’zlagan har qanday ijodkor hech qachon xarob bo’lmaydi. Bundayin achchiq qismat pul ketidan quvganlarga xos, deb hisoblayman.
— Lekin san’at va adabiyot o’rtasida mushtaraklik bo’lgani bilan ayrim hollarda nomutanosiblik ham yuzaga kelishi mumkin-ku?
— Nomutanosiblik har doim mavjud. Kinoga mukkasidan ketib, tag’in adabiyotga qaytish oson emas. Bu olamning ohanjamasiga mahliyo bo’lib ortga yo’lni yo’qotib qo’yganlar oz-munchami?! Men bundaylarni lafzsizlar qatoriga qo’shgan bo’lardim. Va’dasida turmagan odamdan qanchalar ixlosingiz qaytadi, adabiyot va kitobxon oldida mas’uliyatini unutgan yozuvchidan ham shu tariqa qo’lni yuvib qo’ltiqqa uradilar. Chunki uning lafzsiz odamdan aslo farqi yo’q. Har ishda chegarani unutib qo’ymaslik kerak, degan azaliy qoidaga amal qilsa, maqsadga muvofiqdir.
— Qaysi aktyorlar bilan ishlashni ma’qul ko’rardingiz?
— Xamfri Bogart — men bilan ishlash nasib etganlar orasida tengsizidir.
— Ko’ngildagiday fil`m suratga olishga erishdingizmi?
— Yo’q hali. Agar qo’yib berishsa, inson erkinligi to’g’risida betakror kartina yaratardim…
— O’lmas kinoasar yaratishda muvaffaqiyatga erishish uchun nima qilish kerak?
— Hozir ham ko’pchilik meni eng yaxshi stsenariynavis, deb hisoblaydi. Bugun sizga o’zimning bu sohadagi mahoratimga qo’ygan bahomni e’lon qilmoqchiman. Avvallari men fil`m uchun stsenariy puxta yozilsa, mahoratli aktyorlar tanlansa, tajribali rejissyor sahnalashtirsa va kamera oldida tinimsiz repititsiya qilinsa bo’ldi, muvaffaqiyatga erishish — ikki karra ikki, deb o’ylardim. Lekin chuchvarani xom sanagan ekanman. Bu ishlarni ketma-ketlikda maromiga yetkazish uchun bitmas-tuganmas sabr kerak. Men bardoshli bo’lishga harakat qildim, biroq vaqtga qizg’anchiqligimpand berardi. Bugun mamnuniyat bilan sizga shuni aytishim mumkinki, har bir daqiqasi hisobda turgan menday ziqnadan ikki dunyoda ham yaxshi stsenariynavis chiqmaydi. Shu bois ham kino olami mening dunyomda kamina uchun adabiyotdan orqaroqda joylashgan. Unda o’zim yaratgan muhit, uslub va usul bor.
— Nazarimda biroz kamtarlik qildingiz. Gollivudda san’atshunoslar hamisha e’tirof etadigan Uil`yam Folknerning afsonaviy tajribasi xususida nima deysiz?
— Orleanlik mister Braunin degan bir tanishim bo’lardi. Olamni suv bossa, to’pig’iga chiqmaydigan odam edi. Hamisha xavotir ichra yuradigan menday jonsarakning tabiatiga u hech tushunmasdi. Yozuvchi yozib turishi kerakligi, bu — ijod ehtiyoji ekanligi haqidagi uzundan uzoq ma’ruzalarim bekorga havoga sovurilgan. U quloq, men esa og’iz charchatganman, xolos. Ba’zan tuni bilan kiprik qoqmaganimdan qizarib ketgan ko’zlarimga tikilib: “Tun uxlash uchun berilgan, janob. Kechqurun yotib uyquni ursangiz bo’lmaydimi? Yaxshi tush kunning xayrli o’tishiga xizmat qiladi axir”, derdi. Gollivuddagi faoliyatimni yaxshi tushga o’xshataman. Uning ta’siri adabiyotdagi xizmatimga g’oyat xayr¬lik bo’ldi.
— Yozuvchi adabiyot va kitobxon oldidagi mas’uliyatini his qilishi kerak, deb ta’kidladingiz. Stsenariynavisning mas’uliyati nimadan iborat?
— Qo’lidagidan ko’ra yaxshiroq ishga egalik qilishga umid qilgan har qanday ijodkor, albatta, vazifasini yodidan chiqarmaydi. U stsenariy yaratish davomida qilishi lozim bo’lganlarini bajaradi, ko’ngliga yoqqanini emas. Yaxshi stsenariynavis tomoshabin haqida ham o’ylaydi. Biroq kamina bu haqda bosh qotirishi uchun nihoyatda band? Bugungi tomoshabin nimaga qiziqayotganini o’ylagani fursat topgunimga qadar olti oy o’tib ketadi. Bu muddat esa kino yaratuvchilarga ko’plik qiladi. Xullas, kinostsenariy yozish uchun standartga amal qilaman. Ammo haligacha birovning norozi bo’lganini eshitmadim. Pul kerakligi bois bu ishga qo’l urganim yo’q. Shunchaki stsenariylar o’zimni yaxshi his etishimga va biroz hordiq chiqarishimga yordam beradi. Biroq shuni tan olishim kerakki, roman yozish xuruji tutsa, hech narsa meni kinoga kirishga majbur qilolmaydi.
— Standartga erishish uchun qanday texnika qo’llaysiz?
— Dadilligingizga qoyilman. Oddiy g’isht terish texnikasini (kuladi). Ochiqcha tan olayotganim uchun uzr, lekin men stsenariy yozishga ko’p vaqt sarflamayman. Benuqson texnikaga qiziqqan stsenariynavis standartga amal qilaman, desa ikki qayiqdan tutishga uringan odamday cho’kib ketadi. Teoriyaga butkul yopishib olgan stsenariynavis ahmoqdir. Standartga erishishning hech qanday texnikasi mavjud emas. Shunchaki xatolardan to’g’ri xulosa chiqarishni o’rganish kerak. Odamlar sizni xatolaringizdan taniydi. Bunda faqat manmanlikdan xoli bo’lish kerak, aks holda kibr ko’zlarini ko’r qilib qo’ygan rassom singari birovning maslahatini eshitmay qo’yasiz.
— U holda bu boradagi metodikalarni ham nazarga ilmaslik kerak ekan-da?..
— Aslo. Men buni nazarda tutmadim. Metodika ko’zlaganingizdan ortig’ini kutganingizdan avval qo’lga kiritishingizga yordam beradi. Texnikaga emas, metodikaga amal qilib yozilgan stsenariy muvaffaqiyat keltiradi. Bu ham xamirdan qil sug’urganday oson kechmaydi, azizlar! Lekin dunyoda jo’n ishning o’zi yo’q, shunday emasmi? “Janozamda” fil`mining stsenariysini yozishda juda qiynalganman. Unga olti hafta vaqt sarfladim. Stsenariy ustida bir kunda 12 soat ishlardim. Tabiiy ofatlar oldida odamning ojizligini, taraqqiyot ham bu halokat oldida arzimas narsaga aylanib qolishini ko’rsatib berish hazilakam mahorat talab qilmasdi. Ishonarli sahnalarni yaratish uchun ancha kitob va arxivdan hujjat titkilashimga to’g’ri kelgan. Chunki stsenariyning muvaffaqiyatida halollik va aniqlik g’oyat muhim ahamiyatga ega. Yozayotganingizga o’zingiz ishonsangizgina boshqalarni ishontirishingiz mumkin. Tomoshabin ahmoq emas. Shu choqqacha hech bir ishim o’z standartidan oshib ketmagan. Shu qadar tentakmanki, meni suyganlarnimas, balki azoblaganlarni suyaman. Yozayotganimda meni qaqshatgan, ko’proq ishlashga majbur qilgan stsenariylarimni jonimdan ortiq ko’raman va ertasi haqida o’ylab yuraman. Xuddi ona ruhoniy bo’lib yetishgan o’g’lini emas, o’g’riga aylangan farzandini o’ylagani kabi.
— “Qahru g’azab” romannavislikdagi shunday asaringizmi?
— Ha. Men ham shunday hisoblayman. Mazkur asarni yozib tugatgunimcha uch yil qiynalgan bo’lsam, adog’iga yetkazganimdan keyin ham ancha muddat o’zimga kelolmaganman. Bu vafot etgan ikki ayol: Keddi va uning qizi Dilseyning achchiq qismati haqida. Dilseyni hozir ham yodimdan chiqarganim yo’q, u mening jonimdan ortiq suygan qahramonim. Dilsey mendan ko’ra mard, jasur, saxiy va halol.
— Bu asarni yozish g’oyasi qanday tug’ilgan?
— Bir surat tufayli roman dunyo yuzini ko’rdi. Unda nok daraxti tagida, quti ustida o’tirgan ma’yus qizaloq tasvirlangan edi. U buvisiyu akalarining ko’mish marosimini kuzatib turardi. Bu fojiani anglab-anglamay odamlardan ko’z uzmay o’tirgan qizaloq shafqatsiz qismatning qahru g’azabi qarshisida yolg’iz qolgandi. Surat shunchalar yuragimni timdaladiki, men o’sha kun hikoya yozaman, deb o’ylagandim, biroq bu romanga aylandi. Surat odamlar olamida yolg’iz qolgan yetim qizloqqa mehr-muhabbat, rahm-shafqat, baxt-saodat nasib etishi gumonligidan so’zlardi. O’shanda qanchalar ta’sirlanganimni so’z bilan tushuntirib berolmayman. Surat qarshisida beixtiyor yig’lab yuborganman. Qo’limga qalam olib, yozishni boshlaganimdayoq bu kutganimdan ortiqroq asar bo’lishini angladim. Uch yil uning g’oyasini shakllantirdim. Yozgunimga qadar necha marta qahramonim bilan birga ko’z yosh to’kkanimni tasavvur ham qilolmaysiz. Bu romanni yozish jarayonidagi qiynoqlarim yodimga tushsa, uni bag’rimga bosgim keladi. Shu tariqa o’sha yetim qizning boshini silayman va hozir ham ko’zim yoshlanadi. Roman yozib tugatilganidan o’n besh yil o’tgach, kitob holida chop etilganini ham e’tirof etishim kerak. Kitobxonlardan u haqda ko’p bora iliq so’zlarni eshitganman, asar o’zimdayam eng g’aroyibu ajoyib tuyg’ularni uyg’otadi. Shuning uchun u menga muvaffaqiyat keltirdi, deb o’ylayman. Qaniydi, yana shunday asar yozolsam, lekin buning uchun yana o’shanday hayrat kerak. Meni yig’latishga qodir bo’lgan surat izlayapman. Ammo…
– Benji-chi? U sizda qanday hissiyotlarni uyg’otadi?
– Benjini ham o’zim yaratganman. Ba’zan shu qahramonimga o’xshaganlarni uchratsam, yuragim orqaga tortadi va insoniyatga rahmim keladi. U hayotni faqat yeyish-ichish, o’z xizmatini oxirigacha ado etishdan iborat, deb o’ylaydigan omi bir go’rkov. Benji ezgulik va yovuzlik orasidagi farqni bilmaydi, chunki unda bunday tushunchaning o’zi yo’q.
– Ehtimol, Benjining qalbi muhabbatni taniganida hayoti boshqacharoq bo’larmidi? Nazarimda, uning taqdiriga nisbatan biroz adolatsizlik qilganga o’xshaysiz…
– Men unday hisoblamayman. Benji – xudbin odam. U hayvon edi. To’g’ri, go’rkov Benji muhabbatni tan olardi, hayotiga yetishmayotgani ham shu tuyg’u ekanligini bilardi, biroq oliy tuyg’uni his qilish baxtidan mahrum edi sho’rlik. Muhabbat – pokiza, u esa muhabbat uchun g’oyat chirkin edi. Qalbing kir bo’lsa, unga bu tuyg’u hech qachon tashrif buyurmaydi. Bunday qahramonga yana qanday taqdirni ravo ko’rishim mumkin edi, ayting! Iflosligu halollik chegarasini bilmaydigan go’rkov eng pokiza tuyg’uga musharraf bo’lganida kitobxonlar meni toshbo’ron qilardi-ku!
– Benjiga o’xshagan odamlarni har qaysi zamonda uchratish mumkin. Achinarlisi, bu razolatga botgan kimsalar atrofdagilarning hayotini ham qoraga bo’yaydi. Ularga muhabbatdan bo’lak yana nima yetmaydi?
– E’tiqod! E’tiqodsiz odamda hech narsa bo’lmaydi. Undan ezgulik kutish ham ahmoqlik. E’tiqodsiz odam hammaga kulfat keltiradi, nafaqat atrofidagilar, balki butun bir millat, mamlakat, hatto insoniyat taqdirini ham xavfga qo’yadi.
– Asarlaringizda kinoya ustunlik qiladi…
– Shunaqami? Buni sezmaganimni qarang. Har bir yozuvchida o’ziga xos uslub bo’ladi. Ehtimol, mening uslubim shunaqadir? Kinoya – kitobxonga ta’sir etishning eng oson usuli. Lekin menga kinoyadan ko’ra, ko’rganlarimni qanday bo’lsa shunday tasvirlash xush yoqadi. Odam hayotga bir marta keladi. Haqiqat kaminaga qimmatga tushsa ham to’g’risini aytishga o’rganganman. Adolatsizlik ro’y berayotganini oshkora aytishdan ko’ra, ko’rib-ko’rmaganga olib ketish dahshatliroq va fojialiroq emasmi?
– Insoniyat hamisha yovvoyi tabiat oldida bosh egadi. “Yovvoyi pal`malar” asaringiz buning yaqqol isbotimi?
– Yo’q, yo’q, adashyapsiz. Bu Sharlotta Rittenmeyer va Harri Vilbourn haqidagi oddiy hikoya. Ular muhabbati uchun boridan voz kechib, oqibat baridan ayrilganlardir. Bu ikki qismat bilan tanishganimda ular ikki kitob bo’ladi, deb o’ylovdim. Biroq romanning ibtidosida xuddi ikki uyg’un musiqani eshitgan odamday birdan to’lqinlanib ketdim. Ular birlashsa, musiqada ummon yuzaga kelishini payqagan sohibkaromatday oromimni yo’qotdim. Sharlotta Rittenmeyer va Harri Vilbourn hayotda bir-birini tanimasa-da, aslida bir-biri uchun yaratilgan odamlardir. Shu bois, ham men ularni asarda uchrashtirishniyu birlashtirishni ko’zladim. Bu romanga qadar “Donishmand” degan hikoyani boshlab qo’ygandim, biroq “Yovvoyi pal`malar”ning g’oyasi tug’ilganida uni butkul unutdim. O’zimni go’yo birinchi zinani tashlab ikkinchi zinaga sakrab chiqqan odamday noqulay his qildim va boshim gir aylanib ketdi. “Donishmand” “Yovvoyi palmalar”ning mantiqiy davomi ekanligini angladim. Ba’zan yozuvchiga ikkinchi g’oya birinchisidan avvalroq kelishi ham mumkin. “Donishmand”ning farishtalari “Yovvoyi pal`malar”ning ruhidan ilgariroq eshik ochganiga men aybdor emasman, lekin shuni ham tan olishim kerakki, agar ikkinchi asar g’oyasi tug’ilmaganida birinchisi bu qadar tugal bo’lmasdi.
– Kitobxonlardan xat olganmisiz?
– Ha, adabiyot muxlislari kitoblarim chiqqan nashriyotlarga mening nomimga xat yozishgan. Bundan faqat va faqat quvonganman. Kitobxonlar e’tibori yozuvchini yozishga undaydi hamda unga yangi g’oyalar beradi.
– Yozuvchi nimaga ehtiyoj sezadi?
– Uch narsaga: kuzatuv, tasavvur va tajriba. Kuzatuvchanlik tasavvur va tajribani boyitadi. Sinchkov kuzatuvchi bo’lgan yozuvchi tesha tegmagan so’zlarni topib, hech kim xayoliga keltirmagan g’oyani qog’ozga tushiradi va tasavvurini shakllantiradi. Lekin iste’dod o’z kuyini chalmasa hammasi bekor. U o’lik sukunatda tiriklikdan asar bo’lmagan borliqni tiriltirishga qodir kuch. Yaratgan yozuvchini iste’doddan siqmasin.
– Ayrim kitobxonlar yozganlaringizni ikki-uch marta o’qiganda ham tushunmasligini aytadi. Ularga nima deb maslahat bergan bo’lardingiz?
– To’rtinchi marta o’qisin.
– Siz yozuvchi kuzatuv, tasavvur va tajribaga ehtiyoj sezishi haqida so’zladingiz, biroq ilhom-chi? Ehtimol, uni ham ehtiyojlar qatoriga qo’shish kerakmikan?
– Ilhom? Men uni ko’rmaganman, kelganini his qilganman, xolos. Shuni aytishim mumkinki, shu choqqacha unga ehtiyoj sezmagan ekanman.
– Bu bilan ilhomni majburiy chaqirish yoki tutib turish mumkin emas, shunday demoqchisiz-da?
– Temirchi qo’liga bolg’asini tutsa bo’ldi, istagan buyumni yarata oladi. Lekin yozuvchilik, bu – temirchilik emas, qo’lga qalam olishing bilan istaganingni yozib ketaversang. Ilhom – ilohiy. Uni Xudo beradi.
– Umuman qachon yozishni boshlagansiz o’zi?
– Men Yangi Orleanda yashardim. Har doimgiday pulga ehtiyojim bor edi. O’shanda Shervud Anderson ni uchratib qoldim. Biz kunning ikkinchi yarmida shahar aylandik. U g’aroyib odam edi. Pul so’rasang, so’nggi chaqasigacha qo’lingga tutqazardi. Andersonning bu himmatidan to’lqinlanib ketdim. Keyin u meni kechki ovqat bilan siyladi va faqat adabiyot haqida gapirdi. Shervud bu mavzuda so’zlashdan charchamasdi, men esa tinglab. U ishiga mukkasidan ketganlardan edi. Agar Shervud Andersonni uchratmaganimda, ehtimol, yozuchi ham bo’lmasdim. Bir hafta unikida yashadim va bu telba menga bedorlik ruhini yuqtirdi. Men tuzalmas dardga chalinganimni ilk kitobim, asilzodalarning fojiasini yoritilgan trilogiya: “Qishloqcha”, “Shahar” va “Qasr”ni yozib tugatmagunimga qadar bilmasdim. Anderson asarimni o’qib ko’rib: “YO Tangrim! YO qudratingdan! Men yozuvchilikni tashlayman”, dedi va o’zi asarimni nashriyotga olib borgan. Chunki men kitob bitgandan keyin qaysi eshikni taqillatishdan ham bexabar edim. Kamina mana shunaqa bir dumalab yozuvchiga aylanib qolganlardan.
– Shervud Anderson oldida o’zingizni qarzdor hisoblasangiz kerak?
– U men bilan bir davrda paydo bo’lgan hamma amerikalik yozuvchilarning otasi edi. Biz Shervud Andersondan qolgan ustoz-shogirdlik an’analarini davom ettiryapmiz. Lekin Shervud hech qachon o’zi munosib bo’lgan bahoga musharraf bo’lolmagani menga alam qiladi. Drayzer uning akasi edi. Mark Tven esa ikkisining otasi.
– Ishingiz uchun qanday haq olasiz? Avvaldanmi yo keyin?
– Avvaldan? Bu qanday xayolingizga keldi? Yangi Orleanda yashaganimda hayot ko’zimga g’oyat jo’n va go’zal ko’rinardi. Chunki hayotdan menga u qadar ko’p narsa kerak bo’lmagan. Qornim yarim kosa ovqatga to’yardi, kechqurun odamday uxlashim uchun bexavotir boshpana va olamni go’zallikka burkab ko’rsatuvchi viski bo’lsa kifoya edi. Tabiatan sayoq edim. Eng ajoyib asarlarimni o’shanda yozganman. Qalbi havasu hayratga to’la yozuvchining yozganlarida tama bo’lmaydi. U hali ish ezib tashlashga ulgurmagan tirik ijodkor. Ko’p pul ishlab topishga intilish, ya’ni tirikchilik – ijodkorning kushandasi.
– Hozirgi Yevropa adabiyoti haqida nima deya olasiz?
– Davrimizning ikki buyuk yozuvchisini tan olaman: Tomas Mann va Joys. Agar yetarlicha salohiyating bo’lmasa, Joysning “Uliss”iga yaqinlasholmaysan.
– Asarlaringizni o’qib, Injilni ham juda nozik tushunishingizni fahmlaganman.
– Mening bobokalonim g’oyat mehribon odam edi. Uning farzandlari har xil sohalarni egallagan bo’lishiga qaramay, Injilni yod bilardi. Oilamizda buvamdan qolgan yana bir an’ana ham bor edi: hamma dasturxon atrofiga yig’ilganda, ertalab nonushtadan avval, tushligu kechlikdan keyin injildan duolarni takror va takror o’qirdik. Biz Injil orqali hayotni tanib, Injil orqali hayotga kirib kelganmiz. Tog’dan oqib kelayotgan jilg’alar daryoga quyilganidek Injilning so’zlari bola qalbiga muhabbatni olib kiradi.
– Zamonaviy yozuvchilarning zamonaviy yo’nalishdagi asarlarini o’qiysizmi?
– Yo’q, ma’zur tutasiz, men zamonaviy asarlarni o’qiyolmayman. Kaminaga, shu, o’zimizga o’xshagan soddaroq yozuvchilar — Shekspir, Bal`zak, Flober, Tolstoy, Dostoevskiylarning kitoblarini o’qish qiztqroq. Hausman ning she’rlarini yoshligimda qanchalar hayrat bilan o’qigan bo’lsam, hozir ham shunday o’qiyman.
– Zigmund Freyd-chi?
– Yangi Orleanda yashagan davrimda hamma Freyd haqida gapirardi. Uning qarashlarini yo’qlardi, biroq men uni hech qachon o’qimaganman. Zigmund o’ziga xos odamdir, ammo Shekspirning undan kam joyi yo’q.
– Hikoyanavislardan kimlarning ijodi sizga ma’qul?
– Men frantsuz yozuvchisi Jorj Simenonni hamda rus adibi Anton Chexovning hikoyalariga o’zimda ehtiyoj sezaman.
