Айрим мақола ва фикр-мулоҳазалар ҳисобга олинмаганда, ўзбек мумтоз шеъриятида ранг рамзлари ва маънолари муаммоси ҳали махсус тадқиқ қилингани йўқ. Ранглар ва уларнинг рамзий маъно-моҳиятидан баҳс юритиш осон эмас, албатта. Чунки ранглар у ёки бу халқнинг уни қуршаб олган олам, ижтимоий-маданий ҳаёт, урф-одат, маросим, адабиёт ва санъатга доир қадимий қарашлари билангина эмас, балки, космогоник, мифологик, диний-илоҳий тушунча ва тасаввурлари билан ҳам боғланиб кетган.

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ЯНА ҚОРА РАНГ ТАЛҚИНИ ҲАҚИДА

Иброҳим Ҳаққул Бухоро вилояти, Шофиркон туманида туғилган.ЎзР Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтининг бўлим бошлиғи, филология фанлари доктори Мумтоз ва замонавий адабият тадқиқига бағишланган «Бадиий сўз шукуҳи», «Занжирбанд шер қошида», «Шеърият — руҳий муносабат», «Абадият фарзандлари», «Тасаввуф ва шеърият», «Тақдир ва тафаккур», «Навоийга қайтиш», «Мерос ва моҳият» каби китоблари чоп этилган. Олимнинг айрим мақола ва китоблари турк, уйғур, озарбайжон, тожик ва рус тилларига таржима қилинган.

Айрим мақола ва фикр-мулоҳазалар ҳисобга олинмаганда, ўзбек мумтоз шеъриятида ранг рамзлари ва маънолари муаммоси ҳали махсус тадқиқ қилингани йўқ. Ранглар ва уларнинг рамзий маъно-моҳиятидан баҳс юритиш осон эмас, албатта. Чунки ранглар у ёки бу халқнинг уни қуршаб олган олам, ижтимоий-маданий ҳаёт, урф-одат, маросим, адабиёт ва санъатга доир қадимий қарашлари билангина эмас, балки, космогоник, мифологик, диний-илоҳий тушунча ва тасаввурлари билан ҳам боғланиб кетган. Шунингдек, одамларнинг дунёқараши, яшаш шароитлари, диний ҳаёт йўлларининг ўзгариши билан рангларга муносабат, кўзланган мақсадлар ҳам ўзгариб, баъзан бутунлай янгиланиб борган. Масалан, қора ранг ва қорнонғулик «Авесто»да оқ – ёруғликнинг зидди ўлароқ таъриф ва тавсиф этилгани яхши маълум. Унда қоронғуликнинг ёмонлик, ёвузлик сифатида бошланғич қуввати – илк манбаи Ахримандир. Лекин олис ўтмишда оқ рангга нисбатан ҳам шунга яқин муносабатлар ҳокимлик қилган. Баъзи халқларда, жумладан, туркий қавмларда ҳам оқ ранг мотам, мусибат хатто қурғоқчилик аломати ҳисобланган. Озарбойжон олими М.Саидовнинг ёзишича: «Олтойликларда оқ ранг мотам рамзидир. Манбалар Чинда яшаган турк тилли солорлар учун оқ рангнинг бошқа маънолар билан бир қаторда, мотам тимсоли бўлганлигидан ҳам хабар берадилар. Фақат туркийларда эмас, бошқа айрим халқларда ҳам кўк ва оқ мотам, қайғу рамзи саналган»[1].

Албатта, вақт ўтиши билан аҳвол ўзгарган. Буни қора рангга муносабатларнинг ўзгаришидан ҳам англаш қийин эмас. Чунки қадимда туркийларнинг дунёқараши ва фикр оламида оқ рангга қараганда қора ранг эътиборлироқ мавқега эга эди. Шу боис уларнинг диний инончларида қора сўзи кўпроқ ўрин эгаллаган.

Рус тилшунос олими А.Кононов қора сўзининг маъноларини тадқиқ этиб, ушбу сўз билан «катта», «йирик», «муҳташам», «улуғ», «қудратли», «кучли», «покиза», «мусаффо», «қуруқлик», «ер», «зулмат кўки», «шимол» каби мазмунлар ифодаланганлигини кўплаб мисоллар воситасида изоҳлаб берган[2]. Унинг келтиришича, А.Жаъфар ўғли «Китоби Дадам Қўрқут» даги қаҳрамонларнинг номидаги қора сифатлашини жасорат ва кучлилик синоними, деб таъкидлаган.

Хоқония шоҳлари қора даб аталишини (Буғро Қора Хоқон дейилгани каби) Маҳмуд Қошғарий шарҳлаб қолдирган. Кейинги пайтларда, ҳатто, Қошғар этнонимининг юзага келиши ҳам қора калимасига бориб тақалишини англатадиган изоҳлар баён этилди. Қорақалпоқ олими Д.Айтмуродов ёзади: «Қошғар топонимини Э.М.Мирзаев қуйидагича изоҳлайди: «Қошғар – нефрит тоши, нефрит тоғи; «қаш» – нефрит, «ғар» – тош.

Бизнингча, «Қошғар» топонимининг иккинчи қисми «ғар», «қар» аслида охирги «а» товуши тушиб қолган «қора» сўзи бўлиб, қора маъносини билдиради[3].

Ушбу факт ва далиллар қора (рангига ҳам) алоҳида бир диққат билан қарашни тақозо этади.

Бундан ўн йиллар муқаддам Алишер Навоийнинг «Сабъаи Сайёр» достонидаги илк ҳикоят охирроғидан ўрин олган:

Қора ранг элга тожи торакдур,
Ким бу ранг ичрадур, муборакдур[4], —

байтидаги фикрга таяниб, қора рангнинг муборак ва муқаддаслик хусусиятларини (албатта, салбий маъноларни назардан соқит қилмаган ҳолда – И.Ҳ.) мухтасар шаклда ёритишга уринган эдик[5]. Бу ишда тарихий, мифологик, диний ва адабий даллиларга суянилиши табиий, албатта. Айниқса, Низомий Ганжавийнинг «Ҳафт пайкар» достонидаги «Бе мусибат сиёҳ пўши кардан» — «Мусибатсиз қора кийинмоқ» мисраси бизни масалага чуқурроқ қараш ва байтни айрим навоийшунослар шарҳлаганидек, «Қора ранг – ёшлик рамзи. Кимнинг боши қора бўлса – унга бу муборакликдир, негаки ёшлик – элнинг «тожи торак»и демак», — деб эмас, бошқача мазмунда талқин қилишга ундаган эди.

Орадан икки-уч йил ўтгач бизнинг бу талқину таҳлил, фикру мулоҳазаларимизни гўё йўққа чиқарувчи мақола эълон килинди. Педагогика фанлари доктори С.Очилнинг бу мақоласи «Таҳлил, илм ва адолат ёҳуд талқинларда теранлик бўлса» деб номланган[6].

Мақолада маъқулланган, яъни тасдиқ маъносидаги бирор бир жумла ҳам топилмайди – ҳаммаси инкор. Баъзи мисолларда ғалат тушиб қолган сўзлар ҳам катта бир айб даражасида баҳоланган. Майли, буларга изоҳ бериб ўтирмайлик-да, муаллифга ниҳоятда муҳим ва ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиб туюлган масалаларга тўхталайлик.

Биз, туркийларда бир замонлар қора рангли байроқлар бўлганлиги, Эргаш Жуманбулбул куйлаган «Далли» достонидаги бир байтда шунга ишорат борлиги ҳақида сўзлаб, «Қорабош туғ» (қора рангли байроқ) – бошини ўлимга тиккан мард, жасур жангчилар байроғини билдириб, айни ўринда эронийларнинг байроғига қарши тикланган туркий туғдир»[7], — деган хулосани айтганмиз. Тарихда нима кечган бўлса – кечган, уни ўзгартириб ҳам, айнан такрорлаб бўлмайди. Аммо билиб-билмасдан тарих воқеа-ҳодисалари устидан бутунлай қора тортиш ақлдан эмаслигини ҳам унутмаслик зарур. Қуйидаги жумлаларни бунинг ёрқин исботи, дейиш мумкин: «Далли» достонидаги: «Гўрўғлининг зарбига, сиёсатига сияҳпўшлар, қизилбошларнинг титрашига келсак, бу ерда «қизилбош» ҳам «сияҳпўш» ҳам бир халқ, яъни босқинчи эронликларга алоқадор. Туркларда эса қорабош туғ ҳеч қачон бўлмган. Шунга қарамай, уни И.Ҳаққулов бошини ўлимга тиккан жасур жангчиларга зўрма-зўраки олиб бориб тақайди. Аслида оқ, қора бош туғ – эрон лашкарларига дахлдор бўлиб, туғларнинг ҳар хил рангда экани лашкарларнинг жуда ҳам кўплигини, шундай бўлса-да Гўрўғли улардан қўрқмай, жангга кирганини англатади»[8].

Бу гаплар эртак деса – эртакка, ҳақиқат деса – ҳақиқатга ўхшамайди. Эрон олими Абдулжамил Қазвиний 1161-1165 йиллар орасида ёзган «Китобуън нақа» номли асарида эронлар қора байроқ соҳибидурлар деган фикрларга жавоб тариқасида, «Шиа ҳукмдорлари яшил, оқ ва бошқа рангли байроқ соҳибидурлар. Аммо Аббоснинг шиори ва хусусий ранги бўлмиш қорани ишлатмаслар», — деб таъкидлаган экан[9]. Чунки Ҳазрати пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг оқ, яшил, қора рангдаги уч байроқлари бўлиб, уларнинг яшили – Усмон бин Аффонга, оқи – Саъд ибн Аббодаи Ансорийга, Макка фатҳидан кейин – Ҳазрати Алига, қораси эса – Аббосга берилган. Ҳижрий 200 йилда Маъмун Имом Али Розийни ўзига халифа этиб тайинлагач, Аббос ўғиллари қабул қилган қора рангни бутунлай таъқиқлаб, алавийларнинг, яъни Али авлодининг ранги сифатида яшил рангни қабул айлаган.

Қора ранг аббосийлар орасида юксак нуфуз топганлиги фақат шарқда эмас, ғарбда ҳам яхши маълумдир. Рангшунос олима Л.Н.Миронованинг: «Аббосийлар сулоласига мансуб халифалар қора рангли кийим кийишни хуш кўрганлар Уларнинг байроғи ҳам қора рангда бўлган»[10], — деган сўзлари бунинг бир далили бўлиши мумкин.

Аббосий халифалардан «Машрулик» (шариатга боғлиқлик) фармонини олган Турк сулолаларида ҳам ҳокимият (ҳукмронлик) байроғи қора эди[11]. Шунингдек, «Ғазнавийларда, салжуқийларнинг издоши ҳисобланмиш Онадўли салжуқийлари ва Хоразм шоҳларида ҳам ҳукмдор байроқларининг қора рангда бўлиши, умуман олганда, салжуқий ҳукмдорларнинг аббосийлар билан маънавий муносабатларини акс эттирган»[12]. Қолаверса, жаҳонгир Искандарнинг байроқларидан бирининг қора рангда эканлиги Шарқ мусаввирлари томонидан тасвирлаб қолдирилганки, бу ҳам «қорабош туғ»нинг мардлик, жасурлик байроғи, дейилишини қувватлайди.

Бас, шундай экан, қандай қилиб туркларда ҳеч қачон «қорабош туғ» бўлмаган» дейиш мумкин?

С.Очил «илм», «адолат», «теранлик» деган сўзларни сарлавҳага чиқаради-ю, лекин минг афсуски ўзи илмий холисликка яқин ҳам бора олмайди. Акс ҳолда мана бу гаплар билан қоғоз қоралашга эҳтиёж сезилмасди: «Энди форсий манбаларнинг баъзиларини кўриб чиқайлик. Эрон олими Муҳаммад Муиннинг «Ҳафт пайкар» ҳақидаги китобида ранглардан биринчиси сифатида қора рангни кўрсатади (аслида бу таъкид бизники – И.Ҳ.). Чунки Шарқ хамсанавислигида Баҳромнинг биринчи кун кирадиган қасри қора рангда бўлиб, ўша кун шанбага тўғри келади. Шанба қадимги мифологияга кўра, олам тугал яратилган кун бўлиб, у Зуҳал сайёрасига нисбат берилади (?).

Демак, қора бу ўринда ҳам муқаддас ва мубораклик маъносини билдирмайди. Қолаверса, Муҳаммад Муиннинг биринчи бўлиб қора рангни кўрсатишини ва Зуҳал сайёрасига қора тошлардан ҳайкал тикланишини ўқувчига илмий янгилик сифатида кўрсатишнинг ўзи кулгили»[13].

Албатта, ўкувчидан ўқувчининг фарқи бор. Холис китобхон «Дамашқий «Наҳубатул даҳр»да рангларни «сайёраларнинг ҳайкали» деб таърифлаган экан. Унингча қора рангли тошлардан Зуҳалга ҳайкал тикланган бўлиб, у ранги қора, сочи оқиш ҳиндуга ўхшаркан», деган сўзларни «илмий янгилик» эмас, бир маълумот сифатида қабул қилади. Кулги қўзғайдиган жиҳат эса бошқа: очиғини айтганда, С.Очилнинг Эрон олими асарини кўрганлигига, кўрганда ҳам ўзи уни ўқий олганлигига шубҳамиз бор. Чунки унда мифологик тасаввур билан тасаввуфий қарашлар бир-биридан жуда аниқ ажратиб ифодаланган. Ахир Дамашқийнинг Зуҳалга доир фикри рамзий мазмунга эга-ку! Бизга шу рамз мақбул келган. Шу рамзни масаланинг моҳиятига эътиборни тортадиган «кўрсаткич» деб билганмиз. Зуҳал хусусида батафсил изоҳ берилган китоблар ҳам бор. Мана Абулкарим Жилий машҳур асарида нима деб ёзган: «Еттинчи қат кўк Зуҳалнинг самосидир. Унинг жавҳари шаффоф бўлса-да, лайли музлим (симсиёҳ тун) каби қорадир.

Жаноби Ҳақ Зуҳални ақли аввалнинг нуридан яратган. Ва унинг манзилини манзили афдол этган. Сиёҳликда ранг пайдо этмиш, сиёдат (улуғлик) ва юксаклигига ишорат эрур. Шунинг учун ақли аввални олими акмалдан бошқаси билмайди. Зуҳал самовотнинг хосиятлиси ва маконларнинг аълосидир»[14].

Энди қутбларни ранглар билан белгилаш масаласига келсак. Қора ранг – шимолнинг, қизил – жанубнинг, яшил – шарқнинг, оқ – ғарбнинг рамзи деган маълумот – ўттизинчи, қирқинчи йиллардаёқ фанда хрестоматик бир маълумотга айланган.

Масалан, венгер олими проф. А.Алфулди, олмон туркиётчиси И.Л.Гиртаутас ҳам диққатни жалб этишган. Буни билмагани учунми ёки бошқа сабаб туфайлими, С.Очил рус этнографи Л.П. Потаповнинг 1977 йилда чиққан ва биз қўлга ҳам олиб кўрмаганимиз китобини қалқон қилиб: «И.Ҳаққулов Л.П.Потаповнинг ана шу маълумотини (қутб рамзларига доир дейилмоқчи – И.Ҳ.) тўла ўзлаштириб олган. Аниқроқ қилиб айтганда, кўчирмакашлик қилган»,- дейди Лекин бу ҳукм ҳам уни қаноатлантирмайди ва яна ёзади: «Шу кўчирма орқали И.Ҳаққулов туркий халқларнинг қадимий тарихи, этнографияси ва фольклори ҳақида хали кўп нарса билмайдиган ўқувчилар олдида ўзини билимдон ва зукко олим қилиб кўрсатишни мақсад қилиб олган, шекилли. Аслида у шу ўринда ўзгалар фикрини кўчириб юрувчи ва ўзиники сифатида тақдим этувчи» «адабиётшуносдир»[15].Аввало, «ўзгалар фикрини кўчириб юрувчи ва ўзиники сифатида тақдим этувчи киши «Қадимги туркларнинг дунёқарашида тўрт уфқ ва тўрт жиҳат ранглар воситасида тайин этилгани маълум албатта», — деб ёзмасди[16].

Иккинчидан, ушбу ҳақиқат «туркий халқларнинг қадимги тарихи, этнографияси ва фольклори» ҳақида кўп нарса биладиган тадқиқотчилар томонидан янада кенг ва чуқурроқ ёритиб берилган. Модомики, гап «қутб» ҳақида экан, мусулмон оламида қайта-қайта мурожаат этилган «Диёри зулмат» ёхуд оби ҳаёт» тушунчасини назардан ўтказайлик.

«Диёри зулмат» — қоронғулик ўлкаси демак. Нақл ва ривоятларга кўра, ана шу ўлкада «оби зиндагони», «оби жовидони», «айнул-ҳаёт», «наҳрул-ҳаёт», «Хизр суви», «Искандар суви» таъбирлари билан тилга олинган оби ҳаёт, яъни тириклик суви мавжуд бўлиб, ундан ичган киши абадий ҳайт саодатига эришади. «Диёри зулмат» шимолда тасаввур этилганлиги, шимол эса бевосита қора ранг билан алоқадорлиги боис туркийлар бунда ўз назарларига содиқ қолганлар. Шунга кўра улар «шимол билан вобаста нима бўлса, қора калимаси билан ифода этганлар. Масалан, Ўғуз достонида шимолда ўтирган Итбароқ номли қавмнинг терилари ҳам қора эди. Шимолдан эсган шамол ҳам «қора шамол» эди»[17].

Туркларнинг эски диний инончлари бўйича қамлар (дин йўлбошчилари) тангри билан бевосита алоқа ўрнатиш даражасида руҳонияти кучли кишилар бўлишган. Илк қам ва улуғ яратувчининг тимсоли ҳисобланган жуфт бошли Бургут эса Қора қуш дейилган. Қамларнинг руҳларини ташиган ва улар билан самовий сайр қилгувчи қушга Қорабадоқ номи берилган[18].

Бизнинг назаримизда, тасаввуф тарихида «Қора» лақаби билан шуҳрат топган валийлар, дарвешлар маълум бир маънода қамларга ворисдирлар. Чунки «Абу Сиёҳ, Қора Вали, Занги ота, Қорача Аҳмад каби Қора ва Занжи авлиё типи ниҳоятда эътиборлидир. Авлиё илоҳиётчилар орасида ҳам қоралар бор эди. Сўфийлик «қора» хотинлар ўртасида ҳам тарқалгандир»[19].

Демак, С.Очилнинг «комил инонч билан айтамизки, туркий халқларда қадимда ҳам, кейин ҳам қора ранг муқаддас ва муборак бўлган эмас»[20], — деган қатъий хулосаси мутлақо асоссиз ва инончсиз дейишга ҳақлимиз.

Хуллас, туркий қавмлар исломгача ва исломдан кейин ҳам қора рангдан салбий маъно, ҳолат ва ҳодисаларни характерлашда нечоғлик кенг фойдаланишган бўлмасин, ҳақ аҳли, маъно ва ишқ соҳибларидан ҳеч бир киши моҳияти илоҳияда қора рангнинг муқаддаслигига шубҳа қилмаган. Ҳатто, Шарқ шеъриятида такрор-такрор ишлатилган «қора кўз» (чашми сиёҳ), «қора зулф» (зулфи сиёҳ), «қора хол», «қора бало» сингари ўнлаб истиоравий ибора ва ташбеҳлар ирфоний ҳақиқатлар ифодаси учун ҳам хизмат эттирилган. Бунга бир қадар ишонч ҳосил қилиш учун йирик мутасаввиф олим Иброҳим Ҳаққий Бурсавийнинг мана бу фикрлари билан танишмоқ кифоя деб ўйлаймиз: «Сиёҳ (қора) зилли ҳақиқатга ишоратдурки, ул нур ул-анвор оламидур. Агарчи нури сиёҳ (қора нур) дерларки, мунтахаюл анвор эрур. Шу боис Расулуллоҳ (с.а.) фатҳи Макка куни қора дулбанд ила ҳозир бўлдилар. Чунки Каъба зоти аҳадиятга ишоратдур. Зот эса сиёҳдур. Зеро, кунҳи идрок бўлинмас ва ул мақомга восил бўлган яна алвони сифатдан тажарруд этиш билан восил бўлур. Шу сабабдан соликларнинг кўпчилиги қора або (жундан тўқилган қора тўн – жанда, хирқа – И.Ҳ.) киюрлар»[21]. Қора або (хирқа) кийганлар сияҳпўш ҳам дейилганки, улар тариқатга янги кирган соликлар бўлишган. Бу йўлда маълум бир даражада илгарилаганларнинг хирқаси мовий (кўк) ва сайри сулукни ниҳоясига етказганларники оқ рангда бўлган. Тасаввуф жараёни кенг тараққий топган ўлкаларда қора хирқали толиблар, яъни сияҳпўшларнинг сони анча кўпчиликни ташкил қилган. Буни Алишер Навоийнинг қуйидаги қитъасидан ҳам англаш мумкин:

Не деб Журжонга борди ул сияҳбахт,
Қора тўн бирла солиб кўнглига жўш.
Ки бор ул пеша аҳлидин анингдек,
Қаёнким кўз солурлар, юз сияҳпўш[22].

Бу қитъага «Сияҳпўш азизнинг Журжонға борғаниға таажжуб қилурким, анда сияҳпўш кўптур», деб сарлавҳа қўйилган.

«Сияҳпўш азиз» иборасига қаралганда, Журжонга борган киши биз ўйлайдиган маънода сияҳбахт – бахти қора эмас. Чунки тасаввуф аҳли «сияҳкор», «сияҳрў» деганда сайри сулукда йўлда қолган ва йўлдан чалғиганларни назарда тутишган. Журжонга равона бўлган «сияҳбахт»га қайтсак, у тариқатга киришдан қандайдир зоҳирий мамнуният сезган ва ўзига бино қўйиганлигини яшира олмаган. Журжонга боргач, юзлаб Ҳақ ошиқларини кўриб, ўз аҳволидан хижолат чеккан кишидир. Ажабмаски, Навоий «Сабъаи Сайёр» достонидаги биринчи мусофир томонидан нақл этилган ҳикоят қаҳрамонлари Фаррух ва Ахийни ҳам ана шундай кимсаларга ибрат қилиб кўрсатган бўлса.

Маълумки, Алишер Навоий фақр маслагига зўр ишонч билан қараган. Улуғ шоир фақр ҳолларини алоҳида иштиёқ билан тасвирлайди, комиллик мақомларини фақр эътиқоди ва тажрибаси ила алоқадорликда кўрсатишга аҳамият беради. Бу бежиз эмас, албатта. Улуғ шайхлардан бири шундай деган экан: Соликни Ҳаққа восил айлайдиган йўллар кўкдаги юлдузларнинг сонидан ҳам кўп эди. Энди ўша йўллардан фақат фақр қолди. Зотан, йўлларнинг энг тўғриси ҳам ана шудир»[23].

Фаррух ва Ахий фақр йўлидан чекинмаганликлари, фақрнинг шом ранг либос»и талабларига тўла риоя қила олганликлари учун ҳам мақсад манзилига етишганлар. Улар ҳиммат, мурувват ва футувватда гўё бир-бирлари билан мусобақага киришгандай кўринсалар-да, олий матлабга эришиш ҳоллари битта — фақр. Навоий буни бутун ҳикоят давомида гоҳ очиқ, гоҳ рамз ва ишоратлар орқали таъкидлаб боради. Ҳикоятда, хусусан, «Қора либос» («Қора палос» ҳам дейилган) алоҳида маъно қимматига эга.

Ҳинд ҳукмдори Жасоратхоннинг ўғли Фаррух «Лутфи ила хулқи ҳадди ғоятсиз, фаҳму идроки худ ниҳоятсиз», «илму камол аро моҳир» шаҳзода эди. Шунга қарамай, у қари отасининг истагига ён бермасдан тожу тахтни қабул қилмайди. Зеро:

Фақр этиб эрди кўнглини машғул,
Айламас эрди салтанатни қабул.

Фаррух тушда кўрган паривашни ахтариб кўпчилик билан йўлга чиққач, ғурбат машаққатларини торта-торта бир манзилга етадилар. Шунда у уйқуга чўмган ҳамроҳларига мактуб қолдириб, улардан ажралади ва ёлғиз ўзи ишқ сафарини давом эттиради. Шу тунда у:

Эгнидин солди шоҳвор либос,
Кийди ўрниға шом ранг палос.

Бу либос қора рангли хирқа эди. Эътиборлиси шундаки, худди шу либос шарофатидан Фаррухга мурод эшиклари очилади. Фаррухнинг ишқ ва покликда собитлигига тан берган Ахий ақл бовар этмас ишни амалга оширади: ўз суюкли хотинини талоқ қилиб, унга никоҳлаб беради. Бироқ ўзга диёрга уларни кузатаётганда, ёдгорлик учун Фаррухдан ўша «қора либос»ни тилаб олади:

Ёдгор истади палосин анинг,
Тилаб олди қора либосин анинг.

Албатта, шаҳзода маъшуқа Ахийнинг жуфти ҳалоли эканлигини билмасди. Акс ҳолда Ахийнинг қилган ишига асло кўнмас, гўзал бир аёлнинг кўз ёш тўкиб, ғам-ғуссага ботишига ҳам имкон бермасди. Фаррух дўстининг хотинидан бор ҳақиқатни эшитиши билан:

Сен ҳам эмди шукуфта дил бўлғил,
Манга ики жаҳон сингил бўлғил, —

дея уни сингил ўрнида қабул айлайди. Ёридан жудо бўлгач, оғир изтироб ва руҳий қийноқларни кўнглидан кечирган Ахий туҳматга ҳам гирифтор этилади:

Ки: «Ахий мамлакат қилурға хароб,
Яна бир шоҳға ясаб асбоб,
Шоҳнинг шаҳридин узотибдур,
Ўзни душманлар ичра қотибдур»,

деган айбнома билан ҳибсга олинади. Кўп ўтмай, у ҳибсхонадан қочишга муваффақ бўлади  ва Фаррух диёри сари сафар қилади. Йўл заҳматидан ҳориб, «Бир бузилғон ҳисор» ичида хаставу беҳол ётган Ахийга омад кулиб боқади: шаҳар атрофида сайр қилиб юрган Фаррух:

Ул бузуқ сори чун солди назар,
Қилди ўз ҳоли хотирига гузар.
Сўрди ул ёнки: «Не ғариб эркин,
Ки бу меҳнат анга насиб эркин?»
Ўз либосини ошно кўрди,
Нотавоне палос аро кўрди.

Ахий ҳушига келгач, икки дўсти содиқ зор-зор йиғлаб қучишиб, ҳол сўрашдилар. Шоҳ қасрига олиб борилган Ахийга кўп ҳурмат-эҳтиром кўрсатилади. Узоқ муддат ўтмай тантанали маросим ўтказилиб, ёри Ахийга қайта никоҳлаб берилади. Маҳбубасидан:

Шоҳнинг иффату мурувватини,
Покравлиғ фанида қувватини,

эшитган Ахий неча кун беҳушу беҳол юради. Ниҳоят хотиржам ва бахтиёр ҳаёт бошланади. Ахий «зарбофт ҳилъат» кийиб, шоҳ ёнидан ўрин эгаллайди, аммо хайр-хосиятли ўша қора либосини кийишни ҳам канда қилмайди:

Уйга киргач қаро палоси эди,
Ки сафарда анинг либоси эди.
Тенгри шукридаким, тили эди лол,
Тоат айлар эди кийиб қаро шол.

Нақл этилишча, Иброҳим Халилуллоҳ оловга ташлангани замон Оллоҳ ҳукми билан Жаброил жаннатдан бир кўйлак келтириб, унга кийдирган ва шу кўйлак туфайли у оловда ёнишдан халос бўлган экан. Бу кўйлак дастлаб Ҳазрати Исҳоққа, сўнгра Ёқуб алайҳиссаломга мерос ўтган. Юсуф пайғамбар уни кийгани учун қудуқдан омон чиққан. Аҳли тасаввуф хирқада ана шу кўйлак сирларини илғаб, унга маънавий маънолар берганлар.

Ҳужвирийнинг таъкидлашича, хирқанинг бели сабрни, икки ёни – хавф ва ражони, икки олди – қабз ва бастни, белбоғи – нафсга қарши курашни, ёқаси – яқинни (шубҳасиз илмни), астари – ихлосни тамсил этган. У яна ёзади: «Хирқа сафват (порлоқлик), фақр ва тариқат мақомларининг барини ўзида мужассамлаштирган бир либосдир. Бу либосдан кечиш ва узоқлашиш ҳамма нарсадан узоқлашиш демакдир»[24]. Зеро, хирқа кийиш Оллоҳни таниш шартларидан бири ҳисобланганки, «қора хирқа ёпинган сўфий ўз қалби ва вужудини тўла-тўкис Оллоҳда тасаввур этмоғи лозим бўлган»[25]. Бундай тахайюл ва яқинлик инсон аҳлоқини нечоғлик покласа, кўнгли ва руҳини ўшанча гўзаллаштиради. Нафси аммора мағлуб этилган муҳитда бераҳмлик, нодонлик, риёкорлик, кибр, қаҳр каби юзлаб ҳайвоний ва шайтоний сифатлар ўз-ўзидан барҳам топади. Мана шунинг учун Фаррух ва Ахийдан ўрнак олиб, «қора кўйлак» киймак одатга айлантирилган:

Чунки шаҳ хилвати қаро бўлди,
Қора киймак улус аро бўлди.

Мана шунинг учун Алишер Навоий поклик, садоқат, мурувват ва камолотдан далолат берувчи фақр либосини ёқлаб:

Қора ранг элга тожи торакдур,
Ким бу ранг ичрадур муборакдур, —

деган ва буни тариқат одоби, нақшбандийликдаги фақру фано шартларидан ажратиб талқин қилиш шоир кўзлаган ҳақиқатга асло мувофиқ келмайди.

Яна шуни ҳам инобатга олмоқ зарурки, Навоий ушбу эътирофи билан ҳамма «қора шол»дан либос кийсин, сияҳпўшлик барча учун умумий урфга айланмоғи керак мазмунидаги бир ниятни кўзлагани йўқ. Балки «қора ранг», «қора либос» рамзига асосланиб, сўфиёна ҳаёт имтиёзи ва имкониятларига, тасаввуфий аҳлоқ куч-қувватига кўпчиликнинг нигоҳини қаратгандир. Чунки тасаввуф, айниқса, фақр тариқи – ишқ ва маърифат, тафаккур ва хоксорлик инсонни шу дунёда жаннатга восил этувчи мунаввар бир йўл эрур. Бу жаннат эса ошиқ, ориф ва фақирнинг кўнгил оламидир.

Дарвоқе, баъзи тариқатларда нафсдаги покланиш ва ўзгаришлар ранг воситасида аниқланган. Бу ранглар: мовий, сариқ, қизил, қора, яшил, оқ ва рангсизлик. Қора ранг – нафси мутмаина (тинган, яхшиликка бош эгган нафс)нинг ранги бўлиб, у Оллоҳнинг изни ва руҳнинг нури ила нурланган, ёмон нарсаларни тарк айлаб, гўзал аҳлоққа тобе нафсдир. Унинг сифатлари: Ибодат, Риёзат, Қилъати таом (кам овқатланиш), Таваккул, Тафаккур ва Аъмоли хайр[26]. Демак, бунда ҳам қора ранг мубораклик хоссасига эга ва нафснинг сиёҳ рангга бурканиши эзгу ишларнинг гарови эрур.

Илмда, жумладан, Ҳазрат Навоий ижодиётини ўрганишда баҳсу мунозара керак. Ҳатто зарур ҳам, Аммо ҳар қандай баҳс ёки фикр алмашув, энг аввало, билим ва беғаразликка таянмоғи шарт. Навоий ижодиётига доир ҳар қанақа баҳс янги фикрга йўл очиш, ҳали кашф этилмаган ҳақиқатларни янада теранроқ тадқиқ қилишга рағбатлантириши лозим. Буни асло унутмайлик.

ИЗОҲЛАР

[1] Саидов М. Кўк, оқ, қора рангларнинг эски инончлар ила алоқаси// Озарбойжон ФА Хабарлари, 1978, 2-сон.
[2] Кононов А.Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках // Тюркологический сборник. Москва, 1978. С. 161-170.
[3] Айтмурадов Д. Тюркские этнонимы. Нукус, 1986. С.112.
[4] Алишер Навоий. Мукаммал асрлар тўплами. Йигирма жилдлик. 10-жилд. Тошкент, 1992. 176-бет.
[5] Ҳаққулов И. Қора ранг – муборак ранг// «Занжирбанд шер қошида». Тошкент, 1898. 36-45-бетлар.
[6] Очил С. Орзулар кўкидаги шафақлар. Тошкент, 1993. 331-342-бетлар.
[7] Ҳаққулов И. Занжирбанд шер қошида, 43-бет.
[8] Очил С. Орзулар кўкидаги шафақлар, 341-бет.
[9] Қаранг: Инон А. Туғ – Байроқ (Санжоқ)// Турк култури. Анқара, 1966, 46-сон, 71-бет.
[10] Миронова Л.Н. Цветоведение. Минск, 1984. С 71-72.
[11] Ганж Р. Турк инончлари ва миллий урф-одатларида ранглар. Анқара, 1977. 42-бет.
[12] Кўпрулу М.Ф. Байроқ // Ислом қомуси
[13] Очил С. Кўрсатилган китоб, 337-бет.
[14] Абулкарим Жилий. Инсони комил. Истанбул, 1998. 391-бет.
[15] Очил С. Орзулар кўкидаги шафақлар. 337-338-бетлар.
[16] Ҳаққулов И. Занжирбанд шеър қошида. 39-бет.
[17] Ўгал Б. Турк маданияти тарихига кириш. 6-жилд. Анқара, 1984. 431-бет.
[18] Қофасўғли И. Эски турк дини. Анқара, 1980. 20-21-бетлар.
[19] Улутоғ С. Сўфий нигоҳида аёл. Истанбул, 1995. 91-93-бетлар.
[20] Очил С. Орзулар кўкидаги шафақлар. 336-бет.
[21] Иброҳим Ҳаққий Бурсавий. Китоб ул-анвор. Истанбул, 1999.117-бет.
[22] Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 6-жилд. Тошкент, 1990. 519-бет.
[23] «Рисолаи Қушайрий», 445-бет.
[24] Али бин Усмон Жуллобий Ҳужвирий. Кашф ул-маҳжуб. Исломобод, 1990. С.66-67.
[25] Курбанмамадов А. Эстетическая доктрина суфизма, Душанбе, 1987. С.42-43.
[26] Хулусий Х. Мезон ун-нуфус. Истанбул (санасиз). 33-бет.

Манба: «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали

   Ayrim  maqola va fikr-mulohazalar hisobga olinmaganda, o‘zbek mumtoz she’riyatida  rang ramzlari va ma’nolari muammosi hali maxsus tadqiq qilingani yo‘q.  Ranglar va ularning ramziy ma’no-mohiyatidan bahs yuritish oson emas,albatta. Chunki ranglar u yoki bu xalqning uni qurshab olgan olam, ijtimoiy-madaniy hayot, urf-odat, marosim, adabiyot va san’atga doir  qadimiy qarashlari bilangina emas, balki, kosmogonik, mifologik,  diniy-ilohiy tushuncha va tasavvurlari bilan ham bog‘lanib ketgan.

Ibrohim HAQQUL
YANA QORA RANG TALQINI HAQIDA

Ibrohim Haqqul Buxoro viloyati, Shofirkon tumanida tug‘ilgan.O‘zR Fanlar akademiyasi O‘zbek tili, adabiyoti va folklori institutining bo‘lim boshlig‘i, filologiya fanlari doktori Mumtoz va zamonaviy adabiyat tadqiqiga bag‘ishlangan «Badiiy so‘z shukuhi», «Zanjirband sher qoshida», «She’riyat — ruhiy munosabat», «Abadiyat farzandlari», «Tasavvuf va she’riyat», «Taqdir va tafakkur», «Navoiyga qaytish», «Meros va mohiyat» kabi kitoblari chop etilgan. Olimning ayrim maqola va kitoblari turk, uyg‘ur, ozarbayjon, tojik va rus tillariga tarjima qilingan.

Ayrim maqola va fikr-mulohazalar hisobga olinmaganda, o‘zbek mumtoz she’riyatida rang ramzlari va ma’nolari muammosi hali maxsus tadqiq qilingani yo‘q. Ranglar va ularning ramziy ma’no-mohiyatidan bahs yuritish oson emas, albatta. Chunki ranglar u yoki bu xalqning uni qurshab olgan olam, ijtimoiy-madaniy hayot, urf-odat, marosim, adabiyot va san’atga doir qadimiy qarashlari bilangina emas, balki, kosmogonik, mifologik, diniy-ilohiy tushuncha va tasavvurlari bilan ham bog‘lanib ketgan. Shuningdek, odamlarning dunyoqarashi, yashash sharoitlari, diniy hayot yo‘llarining o‘zgarishi bilan ranglarga munosabat, ko‘zlangan maqsadlar ham o‘zgarib, ba’zan butunlay yangilanib borgan. Masalan, qora rang va qornong‘ulik «Avesto»da oq – yorug‘likning ziddi o‘laroq ta’rif va tavsif etilgani yaxshi ma’lum. Unda qorong‘ulikning yomonlik, yovuzlik sifatida boshlang‘ich quvvati – ilk manbai Axrimandir. Lekin olis o‘tmishda oq rangga nisbatan ham shunga yaqin munosabatlar hokimlik qilgan. Ba’zi xalqlarda, jumladan, turkiy qavmlarda ham oq rang motam, musibat xatto qurg‘oqchilik alomati hisoblangan. Ozarboyjon olimi M.Saidovning yozishicha: «Oltoyliklarda oq rang motam ramzidir. Manbalar Chinda yashagan turk tilli solorlar uchun oq rangning boshqa ma’nolar bilan bir qatorda, motam timsoli bo‘lganligidan ham xabar beradilar. Faqat turkiylarda emas, boshqa ayrim xalqlarda ham ko‘k va oq motam, qayg‘u ramzi sanalgan»[1].

Albatta, vaqt o‘tishi bilan ahvol o‘zgargan. Buni qora rangga munosabatlarning o‘zgarishidan ham anglash qiyin emas. Chunki qadimda turkiylarning dunyoqarashi va fikr olamida oq rangga qaraganda qora rang e’tiborliroq mavqega ega edi. Shu bois ularning diniy inonchlarida qora so‘zi ko‘proq o‘rin egallagan.

Rus tilshunos olimi A.Kononov qora so‘zining ma’nolarini tadqiq etib, ushbu so‘z bilan «katta», «yirik», «muhtasham», «ulug‘», «qudratli», «kuchli», «pokiza», «musaffo», «quruqlik», «yer», «zulmat ko‘ki», «shimol» kabi mazmunlar ifodalanganligini ko‘plab misollar vositasida izohlab bergan[2]. Uning keltirishicha, A.Ja’far o‘g‘li «Kitobi Dadam Qo‘rqut» dagi qahramonlarning nomidagi qora sifatlashini jasorat va kuchlilik sinonimi, deb ta’kidlagan.

Xoqoniya shohlari qora dab atalishini (Bug‘ro Qora Xoqon deyilgani kabi) Mahmud Qoshg‘ariy sharhlab qoldirgan. Keyingi paytlarda, hatto, Qoshg‘ar etnonimining yuzaga kelishi ham qora kalimasiga borib taqalishini anglatadigan izohlar bayon etildi. Qoraqalpoq olimi D.Aytmurodov yozadi: «Qoshg‘ar toponimini E.M.Mirzayev quyidagicha izohlaydi: «Qoshg‘ar – nefrit toshi, nefrit tog‘i; «qash» – nefrit, «g‘ar» – tosh.

Bizningcha, «Qoshg‘ar» toponimining ikkinchi qismi «g‘ar», «qar» aslida oxirgi «a» tovushi tushib qolgan «qora» so‘zi bo‘lib, qora ma’nosini bildiradi[3].

Ushbu fakt va dalillar qora (rangiga ham) alohida bir diqqat bilan qarashni taqozo etadi.

Bundan o‘n yillar muqaddam Alisher Navoiyning «Sab’ai Sayyor» dostonidagi ilk hikoyat oxirrog‘idan o‘rin olgan:

Qora rang elga toji torakdur,
Kim bu rang ichradur, muborakdur[4], —

baytidagi fikrga tayanib, qora rangning muborak va muqaddaslik xususiyatlarini (albatta, salbiy ma’nolarni nazardan soqit qilmagan holda – I.H.) muxtasar shaklda yoritishga uringan edik[5]. Bu ishda tarixiy, mifologik, diniy va adabiy dallilarga suyanilishi tabiiy, albatta. Ayniqsa, Nizomiy Ganjaviyning «Haft paykar» dostonidagi «Be musibat siyoh po‘shi kardan» — «Musibatsiz qora kiyinmoq» misrasi bizni masalaga chuqurroq qarash va baytni ayrim navoiyshunoslar sharhlaganidek, «Qora rang – yoshlik ramzi. Kimning boshi qora bo‘lsa – unga bu muboraklikdir, negaki yoshlik – elning «toji torak»i demak», — deb emas, boshqacha mazmunda talqin qilishga undagan edi.

Oradan ikki-uch yil o‘tgach bizning bu talqinu tahlil, fikru mulohazalarimizni go‘yo yo‘qqa chiqaruvchi maqola e’lon kilindi. Pedagogika fanlari doktori S.Ochilning bu maqolasi «Tahlil, ilm va adolat yohud talqinlarda teranlik bo‘lsa» deb nomlangan[6].

Maqolada ma’qullangan, ya’ni tasdiq ma’nosidagi biror bir jumla ham topilmaydi – hammasi inkor. Ba’zi misollarda g‘alat tushib qolgan so‘zlar ham katta bir ayb darajasida baholangan. Mayli, bularga izoh berib o‘tirmaylik-da, muallifga nihoyatda muhim va hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib tuyulgan masalalarga to‘xtalaylik.

Biz, turkiylarda bir zamonlar qora rangli bayroqlar bo‘lganligi, Ergash Jumanbulbul kuylagan «Dalli» dostonidagi bir baytda shunga ishorat borligi haqida so‘zlab, «Qorabosh tug‘» (qora rangli bayroq) – boshini o‘limga tikkan mard, jasur jangchilar bayrog‘ini bildirib, ayni o‘rinda eroniylarning bayrog‘iga qarshi tiklangan turkiy tug‘dir»[7], — degan xulosani aytganmiz. Tarixda nima kechgan bo‘lsa – kechgan, uni o‘zgartirib ham, aynan takrorlab bo‘lmaydi. Ammo bilib-bilmasdan tarix voqea-hodisalari ustidan butunlay qora tortish aqldan emasligini ham unutmaslik zarur. Quyidagi jumlalarni buning yorqin isboti, deyish mumkin: «Dalli» dostonidagi: «Go‘ro‘g‘lining zarbiga, siyosatiga siyahpo‘shlar, qizilboshlarning titrashiga kelsak, bu yerda «qizilbosh» ham «siyahpo‘sh» ham bir xalq, ya’ni bosqinchi eronliklarga aloqador. Turklarda esa qorabosh tug‘ hech qachon bo‘lmgan. Shunga qaramay, uni I.Haqqulov boshini o‘limga tikkan jasur jangchilarga zo‘rma-zo‘raki olib borib taqaydi. Aslida oq, qora bosh tug‘ – eron lashkarlariga daxldor bo‘lib, tug‘larning har xil rangda ekani lashkarlarning juda ham ko‘pligini, shunday bo‘lsa-da Go‘ro‘g‘li ulardan qo‘rqmay, jangga kirganini anglatadi»[8].

Bu gaplar ertak desa – ertakka, haqiqat desa – haqiqatga o‘xshamaydi. Eron olimi Abduljamil Qazviniy 1161-1165 yillar orasida yozgan «Kitobu’n naqa» nomli asarida eronlar qora bayroq sohibidurlar degan fikrlarga javob tariqasida, «Shia hukmdorlari yashil, oq va boshqa rangli bayroq sohibidurlar. Ammo Abbosning shiori va xususiy rangi bo‘lmish qorani ishlatmaslar», — deb ta’kidlagan ekan[9]. Chunki Hazrati payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning oq, yashil, qora rangdagi uch bayroqlari bo‘lib, ularning yashili – Usmon bin Affonga, oqi – Sa’d ibn Abbodai Ansoriyga, Makka fathidan keyin – Hazrati Aliga, qorasi esa – Abbosga berilgan. Hijriy 200 yilda Ma’mun Imom Ali Roziyni o‘ziga xalifa etib tayinlagach, Abbos o‘g‘illari qabul qilgan qora rangni butunlay ta’qiqlab, alaviylarning, ya’ni Ali avlodining rangi sifatida yashil rangni qabul aylagan.

Qora rang abbosiylar orasida yuksak nufuz topganligi faqat sharqda emas, g‘arbda ham yaxshi ma’lumdir. Rangshunos olima L.N.Mironovaning: «Abbosiylar sulolasiga mansub xalifalar qora rangli kiyim kiyishni xush ko‘rganlar Ularning bayrog‘i ham qora rangda bo‘lgan»[10], — degan so‘zlari buning bir dalili bo‘lishi mumkin.

Abbosiy xalifalardan «Mashrulik» (shariatga bog‘liqlik) farmonini olgan Turk sulolalarida ham hokimiyat (hukmronlik) bayrog‘i qora edi[11]. Shuningdek, «G‘aznaviylarda, saljuqiylarning izdoshi hisoblanmish Onado‘li saljuqiylari va Xorazm shohlarida ham hukmdor bayroqlarining qora rangda bo‘lishi, umuman olganda, saljuqiy hukmdorlarning abbosiylar bilan ma’naviy munosabatlarini aks ettirgan»[12]. Qolaversa, jahongir Iskandarning bayroqlaridan birining qora rangda ekanligi Sharq musavvirlari tomonidan tasvirlab qoldirilganki, bu ham «qorabosh tug‘»ning mardlik, jasurlik bayrog‘i, deyilishini quvvatlaydi.

Bas, shunday ekan, qanday qilib turklarda hech qachon «qorabosh tug‘» bo‘lmagan» deyish mumkin?

S.Ochil «ilm», «adolat», «teranlik» degan so‘zlarni sarlavhaga chiqaradi-yu, lekin ming afsuski o‘zi ilmiy xolislikka yaqin ham bora olmaydi. Aks holda mana bu gaplar bilan qog‘oz qoralashga ehtiyoj sezilmasdi: «Endi forsiy manbalarning ba’zilarini ko‘rib chiqaylik. Eron olimi Muhammad Muinning «Haft paykar» haqidagi kitobida ranglardan birinchisi sifatida qora rangni ko‘rsatadi (aslida bu ta’kid bizniki – I.H.). Chunki Sharq xamsanavisligida Bahromning birinchi kun kiradigan qasri qora rangda bo‘lib, o‘sha kun shanbaga to‘g‘ri keladi. Shanba qadimgi mifologiyaga ko‘ra, olam tugal yaratilgan kun bo‘lib, u Zuhal sayyorasiga nisbat beriladi (?).

Demak, qora bu o‘rinda ham muqaddas va muboraklik ma’nosini bildirmaydi. Qolaversa, Muhammad Muinning birinchi bo‘lib qora rangni ko‘rsatishini va Zuhal sayyorasiga qora toshlardan haykal tiklanishini o‘quvchiga ilmiy yangilik sifatida ko‘rsatishning o‘zi kulgili»[13].

Albatta, o‘kuvchidan o‘quvchining farqi bor. Xolis kitobxon «Damashqiy «Nahubatul dahr»da ranglarni «sayyoralarning haykali» deb ta’riflagan ekan. Uningcha qora rangli toshlardan Zuhalga haykal tiklangan bo‘lib, u rangi qora, sochi oqish hinduga o‘xsharkan», degan so‘zlarni «ilmiy yangilik» emas, bir ma’lumot sifatida qabul qiladi. Kulgi qo‘zg‘aydigan jihat esa boshqa: ochig‘ini aytganda, S.Ochilning Eron olimi asarini ko‘rganligiga, ko‘rganda ham o‘zi uni o‘qiy olganligiga shubhamiz bor. Chunki unda mifologik tasavvur bilan tasavvufiy qarashlar bir-biridan juda aniq ajratib ifodalangan. Axir Damashqiyning Zuhalga doir fikri ramziy mazmunga ega-ku! Bizga shu ramz maqbul kelgan. Shu ramzni masalaning mohiyatiga e’tiborni tortadigan «ko‘rsatkich» deb bilganmiz. Zuhal xususida batafsil izoh berilgan kitoblar ham bor. Mana Abulkarim Jiliy mashhur asarida nima deb yozgan: «Yettinchi qat ko‘k Zuhalning samosidir. Uning javhari shaffof bo‘lsa-da, layli muzlim (simsiyoh tun) kabi qoradir.

Janobi Haq Zuhalni aqli avvalning nuridan yaratgan. Va uning manzilini manzili afdol etgan. Siyohlikda rang paydo etmish, siyodat (ulug‘lik) va yuksakligiga ishorat erur. Shuning uchun aqli avvalni olimi akmaldan boshqasi bilmaydi. Zuhal samovotning xosiyatlisi va makonlarning a’losidir»[14].

Endi qutblarni ranglar bilan belgilash masalasiga kelsak. Qora rang – shimolning, qizil – janubning, yashil – sharqning, oq – g‘arbning ramzi degan ma’lumot – o‘ttizinchi, qirqinchi yillardayoq fanda xrestomatik bir ma’lumotga aylangan.

Masalan, venger olimi prof. A.Alfuldi, olmon turkiyotchisi I.L.Girtautas ham diqqatni jalb etishgan. Buni bilmagani uchunmi yoki boshqa sabab tufaylimi, S.Ochil rus etnografi L.P. Potapovning 1977 yilda chiqqan va biz qo‘lga ham olib ko‘rmaganimiz kitobini qalqon qilib: «I.Haqqulov L.P.Potapovning ana shu ma’lumotini (qutb ramzlariga doir deyilmoqchi – I.H.) to‘la o‘zlashtirib olgan. Aniqroq qilib aytganda, ko‘chirmakashlik qilgan»,- deydi Lekin bu hukm ham uni qanoatlantirmaydi va yana yozadi: «Shu ko‘chirma orqali I.Haqqulov turkiy xalqlarning qadimiy tarixi, etnografiyasi va folklori haqida xali ko‘p narsa bilmaydigan o‘quvchilar oldida o‘zini bilimdon va zukko olim qilib ko‘rsatishni maqsad qilib olgan, shekilli. Aslida u shu o‘rinda o‘zgalar fikrini ko‘chirib yuruvchi va o‘ziniki sifatida taqdim etuvchi» «adabiyotshunosdir»[15].Avvalo, «o‘zgalar fikrini ko‘chirib yuruvchi va o‘ziniki sifatida taqdim etuvchi kishi «Qadimgi turklarning dunyoqarashida to‘rt ufq va to‘rt jihat ranglar vositasida tayin etilgani ma’lum albatta», — deb yozmasdi[16].

Ikkinchidan, ushbu haqiqat «turkiy xalqlarning qadimgi tarixi, etnografiyasi va folklori» haqida ko‘p narsa biladigan tadqiqotchilar tomonidan yanada keng va chuqurroq yoritib berilgan. Modomiki, gap «qutb» haqida ekan, musulmon olamida qayta-qayta murojaat etilgan «Diyori zulmat» yoxud obi hayot» tushunchasini nazardan o‘tkazaylik.

«Diyori zulmat» — qorong‘ulik o‘lkasi demak. Naql va rivoyatlarga ko‘ra, ana shu o‘lkada «obi zindagoni», «obi jovidoni», «aynul-hayot», «nahrul-hayot», «Xizr suvi», «Iskandar suvi» ta’birlari bilan tilga olingan obi hayot, ya’ni tiriklik suvi mavjud bo‘lib, undan ichgan kishi abadiy hayt saodatiga erishadi. «Diyori zulmat» shimolda tasavvur etilganligi, shimol esa bevosita qora rang bilan aloqadorligi bois turkiylar bunda o‘z nazarlariga sodiq qolganlar. Shunga ko‘ra ular «shimol bilan vobasta nima bo‘lsa, qora kalimasi bilan ifoda etganlar. Masalan, O‘g‘uz dostonida shimolda o‘tirgan Itbaroq nomli qavmning terilari ham qora edi. Shimoldan esgan shamol ham «qora shamol» edi»[17].

Turklarning eski diniy inonchlari bo‘yicha qamlar (din yo‘lboshchilari) tangri bilan bevosita aloqa o‘rnatish darajasida ruhoniyati kuchli kishilar bo‘lishgan. Ilk qam va ulug‘ yaratuvchining timsoli hisoblangan juft boshli Burgut esa Qora qush deyilgan. Qamlarning ruhlarini tashigan va ular bilan samoviy sayr qilguvchi qushga Qorabadoq nomi berilgan[18].

Bizning nazarimizda, tasavvuf tarixida «Qora» laqabi bilan shuhrat topgan valiylar, darveshlar ma’lum bir ma’noda qamlarga vorisdirlar. Chunki «Abu Siyoh, Qora Vali, Zangi ota, Qoracha Ahmad kabi Qora va Zanji avliyo tipi nihoyatda e’tiborlidir. Avliyo ilohiyotchilar orasida ham qoralar bor edi. So‘fiylik «qora» xotinlar o‘rtasida ham tarqalgandir»[19].

Demak, S.Ochilning «komil inonch bilan aytamizki, turkiy xalqlarda qadimda ham, keyin ham qora rang muqaddas va muborak bo‘lgan emas»[20], — degan qat’iy xulosasi mutlaqo asossiz va inonchsiz deyishga haqlimiz.

Xullas, turkiy qavmlar islomgacha va islomdan keyin ham qora rangdan salbiy ma’no, holat va hodisalarni xarakterlashda nechog‘lik keng foydalanishgan bo‘lmasin, haq ahli, ma’no va ishq sohiblaridan hech bir kishi mohiyati ilohiyada qora rangning muqaddasligiga shubha qilmagan. Hatto, Sharq she’riyatida takror-takror ishlatilgan «qora ko‘z» (chashmi siyoh), «qora zulf» (zulfi siyoh), «qora xol», «qora balo» singari o‘nlab istioraviy ibora va tashbehlar irfoniy haqiqatlar ifodasi uchun ham xizmat ettirilgan. Bunga bir qadar ishonch hosil qilish uchun yirik mutasavvif olim Ibrohim Haqqiy Bursaviyning mana bu fikrlari bilan tanishmoq kifoya deb o‘ylaymiz: «Siyoh (qora) zilli haqiqatga ishoratdurki, ul nur ul-anvor olamidur. Agarchi nuri siyoh (qora nur) derlarki, muntaxayul anvor erur. Shu bois Rasululloh (s.a.) fathi Makka kuni qora dulband ila hozir bo‘ldilar. Chunki Ka’ba zoti ahadiyatga ishoratdur. Zot esa siyohdur. Zero, kunhi idrok bo‘linmas va ul maqomga vosil bo‘lgan yana alvoni sifatdan tajarrud etish bilan vosil bo‘lur. Shu sababdan soliklarning ko‘pchiligi qora abo (jundan to‘qilgan qora to‘n – janda, xirqa – I.H.) kiyurlar»[21]. Qora abo (xirqa) kiyganlar siyahpo‘sh ham deyilganki, ular tariqatga yangi kirgan soliklar bo‘lishgan. Bu yo‘lda ma’lum bir darajada ilgarilaganlarning xirqasi moviy (ko‘k) va sayri sulukni nihoyasiga yetkazganlarniki oq rangda bo‘lgan. Tasavvuf jarayoni keng taraqqiy topgan o‘lkalarda qora xirqali toliblar, ya’ni siyahpo‘shlarning soni ancha ko‘pchilikni tashkil qilgan. Buni Alisher Navoiyning quyidagi qit’asidan ham anglash mumkin:

Ne deb Jurjonga bordi ul siyahbaxt,
Qora to‘n birla solib ko‘ngliga jo‘sh.
Ki bor ul pesha ahlidin aningdek,
Qayonkim ko‘z solurlar, yuz siyahpo‘sh[22].

Bu qit’aga «Siyahpo‘sh azizning Jurjong‘a borg‘anig‘a taajjub qilurkim, anda siyahpo‘sh ko‘ptur», deb sarlavha qo‘yilgan.

«Siyahpo‘sh aziz» iborasiga qaralganda, Jurjonga borgan kishi biz o‘ylaydigan ma’noda siyahbaxt – baxti qora emas. Chunki tasavvuf ahli «siyahkor», «siyahro‘» deganda sayri sulukda yo‘lda qolgan va yo‘ldan chalg‘iganlarni nazarda tutishgan. Jurjonga ravona bo‘lgan «siyahbaxt»ga qaytsak, u tariqatga kirishdan qandaydir zohiriy mamnuniyat sezgan va o‘ziga bino qo‘yiganligini yashira olmagan. Jurjonga borgach, yuzlab Haq oshiqlarini ko‘rib, o‘z ahvolidan xijolat chekkan kishidir. Ajabmaski, Navoiy «Sab’ai Sayyor» dostonidagi birinchi musofir tomonidan naql etilgan hikoyat qahramonlari Farrux va Axiyni ham ana shunday kimsalarga ibrat qilib ko‘rsatgan bo‘lsa.

Ma’lumki, Alisher Navoiy faqr maslagiga zo‘r ishonch bilan qaragan. Ulug‘ shoir faqr hollarini alohida ishtiyoq bilan tasvirlaydi, komillik maqomlarini faqr e’tiqodi va tajribasi ila aloqadorlikda ko‘rsatishga ahamiyat beradi. Bu bejiz emas, albatta. Ulug‘ shayxlardan biri shunday degan ekan: Solikni Haqqa vosil aylaydigan yo‘llar ko‘kdagi yulduzlarning sonidan ham ko‘p edi. Endi o‘sha yo‘llardan faqat faqr qoldi. Zotan, yo‘llarning eng to‘g‘risi ham ana shudir»[23].

Farrux va Axiy faqr yo‘lidan chekinmaganliklari, faqrning shom rang libos»i talablariga to‘la rioya qila olganliklari uchun ham maqsad manziliga yetishganlar. Ular himmat, muruvvat va futuvvatda go‘yo bir-birlari bilan musobaqaga kirishganday ko‘rinsalar-da, oliy matlabga erishish hollari bitta — faqr. Navoiy buni butun hikoyat davomida goh ochiq, goh ramz va ishoratlar orqali ta’kidlab boradi. Hikoyatda, xususan, «Qora libos» («Qora palos» ham deyilgan) alohida ma’no qimmatiga ega.

Hind hukmdori Jasoratxonning o‘g‘li Farrux «Lutfi ila xulqi haddi g‘oyatsiz, fahmu idroki xud nihoyatsiz», «ilmu kamol aro mohir» shahzoda edi. Shunga qaramay, u qari otasining istagiga yon bermasdan toju taxtni qabul qilmaydi. Zero:

Faqr etib erdi ko‘nglini mashg‘ul,
Aylamas erdi saltanatni qabul.

Farrux tushda ko‘rgan parivashni axtarib ko‘pchilik bilan yo‘lga chiqqach, g‘urbat mashaqqatlarini torta-torta bir manzilga yetadilar. Shunda u uyquga cho‘mgan hamrohlariga maktub qoldirib, ulardan ajraladi va yolg‘iz o‘zi ishq safarini davom ettiradi. Shu tunda u:

Egnidin soldi shohvor libos,
Kiydi o‘rnig‘a shom rang palos.

Bu libos qora rangli xirqa edi. E’tiborlisi shundaki, xuddi shu libos sharofatidan Farruxga murod eshiklari ochiladi. Farruxning ishq va poklikda sobitligiga tan bergan Axiy aql bovar etmas ishni amalga oshiradi: o‘z suyukli xotinini taloq qilib, unga nikohlab beradi. Biroq o‘zga diyorga ularni kuzatayotganda, yodgorlik uchun Farruxdan o‘sha «qora libos»ni tilab oladi:

Yodgor istadi palosin aning,
Tilab oldi qora libosin aning.

Albatta, shahzoda ma’shuqa Axiyning jufti haloli ekanligini bilmasdi. Aks holda Axiyning qilgan ishiga aslo ko‘nmas, go‘zal bir ayolning ko‘z yosh to‘kib, g‘am-g‘ussaga botishiga ham imkon bermasdi. Farrux do‘stining xotinidan bor haqiqatni eshitishi bilan:

Sen ham emdi shukufta dil bo‘lg‘il,
Manga iki jahon singil bo‘lg‘il, —

deya uni singil o‘rnida qabul aylaydi. Yoridan judo bo‘lgach, og‘ir iztirob va ruhiy qiynoqlarni ko‘nglidan kechirgan Axiy tuhmatga ham giriftor etiladi:

Ki: «Axiy mamlakat qilurg‘a xarob,
Yana bir shohg‘a yasab asbob,
Shohning shahridin uzotibdur,
O‘zni dushmanlar ichra qotibdur»,

degan aybnoma bilan hibsga olinadi. Ko‘p o‘tmay, u hibsxonadan qochishga muvaffaq bo‘ladi va Farrux diyori sari safar qiladi. Yo‘l zahmatidan horib, «Bir buzilg‘on hisor» ichida xastavu behol yotgan Axiyga omad kulib boqadi: shahar atrofida sayr qilib yurgan Farrux:

Ul buzuq sori chun soldi nazar,
Qildi o‘z holi xotiriga guzar.
So‘rdi ul yonki: «Ne g‘arib erkin,
Ki bu mehnat anga nasib erkin?»
O‘z libosini oshno ko‘rdi,
Notavone palos aro ko‘rdi.

Axiy hushiga kelgach, ikki do‘sti sodiq zor-zor yig‘lab quchishib, hol so‘rashdilar. Shoh qasriga olib borilgan Axiyga ko‘p hurmat-ehtirom ko‘rsatiladi. Uzoq muddat o‘tmay tantanali marosim o‘tkazilib, yori Axiyga qayta nikohlab beriladi. Mahbubasidan:

Shohning iffatu muruvvatini,
Pokravlig‘ fanida quvvatini,

eshitgan Axiy necha kun behushu behol yuradi. Nihoyat xotirjam va baxtiyor hayot boshlanadi. Axiy «zarboft hil’at» kiyib, shoh yonidan o‘rin egallaydi, ammo xayr-xosiyatli o‘sha qora libosini kiyishni ham kanda qilmaydi:

Uyga kirgach qaro palosi edi,
Ki safarda aning libosi edi.
Tengri shukridakim, tili edi lol,
Toat aylar edi kiyib qaro shol.

Naql etilishcha, Ibrohim Xalilulloh olovga tashlangani zamon Olloh hukmi bilan Jabroil jannatdan bir ko‘ylak keltirib, unga kiydirgan va shu ko‘ylak tufayli u olovda yonishdan xalos bo‘lgan ekan. Bu ko‘ylak dastlab Hazrati Is’hoqqa, so‘ngra Yoqub alayhissalomga meros o‘tgan. Yusuf payg‘ambar uni kiygani uchun quduqdan omon chiqqan. Ahli tasavvuf xirqada ana shu ko‘ylak sirlarini ilg‘ab, unga ma’naviy ma’nolar berganlar.

Hujviriyning ta’kidlashicha, xirqaning beli sabrni, ikki yoni – xavf va rajoni, ikki oldi – qabz va bastni, belbog‘i – nafsga qarshi kurashni, yoqasi – yaqinni (shubhasiz ilmni), astari – ixlosni tamsil etgan. U yana yozadi: «Xirqa safvat (porloqlik), faqr va tariqat maqomlarining barini o‘zida mujassamlashtirgan bir libosdir. Bu libosdan kechish va uzoqlashish hamma narsadan uzoqlashish demakdir»[24]. Zero, xirqa kiyish Ollohni tanish shartlaridan biri hisoblanganki, «qora xirqa yopingan so‘fiy o‘z qalbi va vujudini to‘la-to‘kis Ollohda tasavvur etmog‘i lozim bo‘lgan»[25]. Bunday taxayyul va yaqinlik inson ahloqini nechog‘lik poklasa, ko‘ngli va ruhini o‘shancha go‘zallashtiradi. Nafsi ammora mag‘lub etilgan muhitda berahmlik, nodonlik, riyokorlik, kibr, qahr kabi yuzlab hayvoniy va shaytoniy sifatlar o‘z-o‘zidan barham topadi. Mana shuning uchun Farrux va Axiydan o‘rnak olib, «qora ko‘ylak» kiymak odatga aylantirilgan:

Chunki shah xilvati qaro bo‘ldi,
Qora kiymak ulus aro bo‘ldi.

Mana shuning uchun Alisher Navoiy poklik, sadoqat, muruvvat va kamolotdan dalolat beruvchi faqr libosini yoqlab:

Qora rang elga toji torakdur,
Kim bu rang ichradur muborakdur, —

degan va buni tariqat odobi, naqshbandiylikdagi faqru fano shartlaridan ajratib talqin qilish shoir ko‘zlagan haqiqatga aslo muvofiq kelmaydi.

Yana shuni ham inobatga olmoq zarurki, Navoiy ushbu e’tirofi bilan hamma «qora shol»dan libos kiysin, siyahpo‘shlik barcha uchun umumiy urfga aylanmog‘i kerak mazmunidagi bir niyatni ko‘zlagani yo‘q. Balki «qora rang», «qora libos» ramziga asoslanib, so‘fiyona hayot imtiyozi va imkoniyatlariga, tasavvufiy ahloq kuch-quvvatiga ko‘pchilikning nigohini qaratgandir. Chunki tasavvuf, ayniqsa, faqr tariqi – ishq va ma’rifat, tafakkur va xoksorlik insonni shu dunyoda jannatga vosil etuvchi munavvar bir yo‘l erur. Bu jannat esa oshiq, orif va faqirning ko‘ngil olamidir.

Darvoqe, ba’zi tariqatlarda nafsdagi poklanish va o‘zgarishlar rang vositasida aniqlangan. Bu ranglar: moviy, sariq, qizil, qora, yashil, oq va rangsizlik. Qora rang – nafsi mutmaina (tingan, yaxshilikka bosh eggan nafs)ning rangi bo‘lib, u Ollohning izni va ruhning nuri ila nurlangan, yomon narsalarni tark aylab, go‘zal ahloqqa tobe nafsdir. Uning sifatlari: Ibodat, Riyozat, Qil’ati taom (kam ovqatlanish), Tavakkul, Tafakkur va A’moli xayr[26]. Demak, bunda ham qora rang muboraklik xossasiga ega va nafsning siyoh rangga burkanishi ezgu ishlarning garovi erur.

Ilmda, jumladan, Hazrat Navoiy ijodiyotini o‘rganishda bahsu munozara kerak. Hatto zarur ham, Ammo har qanday bahs yoki fikr almashuv, eng avvalo, bilim va beg‘arazlikka tayanmog‘i shart. Navoiy ijodiyotiga doir har qanaqa bahs yangi fikrga yo‘l ochish, hali kashf etilmagan haqiqatlarni yanada teranroq tadqiq qilishga rag‘batlantirishi lozim. Buni aslo unutmaylik.

IZOHLAR

[1] Saidov M. Ko‘k, oq, qora ranglarning eski inonchlar ila aloqasi// Ozarboyjon FA Xabarlari, 1978, 2-son.
[2] Kononov A.N. Semantika svetooboznacheniy v tyurkskix yazыkax // Tyurkologicheskiy sbornik. Moskva, 1978. S. 161-170.
[3] Aytmuradov D. Tyurkskiye etnonimы. Nukus, 1986. S.112.
[4] Alisher Navoiy. Mukammal asrlar to‘plami. Yigirma jildlik. 10-jild. Toshkent, 1992. 176-bet.
[5] Haqqulov I. Qora rang – muborak rang// «Zanjirband sher qoshida». Toshkent, 1898. 36-45-betlar.
[6] Ochil S. Orzular ko‘kidagi shafaqlar. Toshkent, 1993. 331-342-betlar.
[7] Haqqulov I. Zanjirband sher qoshida, 43-bet.
[8] Ochil S. Orzular ko‘kidagi shafaqlar, 341-bet.
[9] Qarang: Inon A. Tug‘ – Bayroq (Sanjoq)// Turk kulturi. Anqara, 1966, 46-son, 71-bet.
[10] Mironova L.N. Svetovedeniye. Minsk, 1984. S 71-72.
[11] Ganj R. Turk inonchlari va milliy urf-odatlarida ranglar. Anqara, 1977. 42-bet.
[12] Ko‘prulu M.F. Bayroq // Islom qomusi
[13] Ochil S. Ko‘rsatilgan kitob, 337-bet.
[14] Abulkarim Jiliy. Insoni komil. Istanbul, 1998. 391-bet.
[15] Ochil S. Orzular ko‘kidagi shafaqlar. 337-338-betlar.
[16] Haqqulov I. Zanjirband she’r qoshida. 39-bet.
[17] O‘gal B. Turk madaniyati tarixiga kirish. 6-jild. Anqara, 1984. 431-bet.
[18] Qofaso‘g‘li I. Eski turk dini. Anqara, 1980. 20-21-betlar.
[19] Ulutog‘ S. So‘fiy nigohida ayol. Istanbul, 1995. 91-93-betlar.
[20] Ochil S. Orzular ko‘kidagi shafaqlar. 336-bet.
[21] Ibrohim Haqqiy Bursaviy. Kitob ul-anvor. Istanbul, 1999.117-bet.
[22] Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 6-jild. Toshkent, 1990. 519-bet.
[23] «Risolai Qushayriy», 445-bet.
[24] Ali bin Usmon Jullobiy Hujviriy. Kashf ul-mahjub. Islomobod, 1990. S.66-67.
[25] Kurbanmamadov A. Esteticheskaya doktrina sufizma, Dushanbe, 1987. S.42-43.
[26] Xulusiy X. Mezon un-nufus. Istanbul (sanasiz). 33-bet.

Manba: «O‘zbek tili va adabiyoti» jurnali

Ibrohim Haqqul. Navoiyga Qaytish — 1 Kitob (Kirill & Lotin) by Khurshid Davron on Scribd