Таниқли ёзувчи Исажон Султон Швеция пойтахти Стокгольмда бўлиб ўтган “Open Eurasia—2017” номли нуфузли халқаро танловининг совринли мукофоти ғолиб бўлди. Адибнинг “Ҳазрати Хизр изидан” номли асари танловнинг “Кичик насрий асар” йўналиши бўйича юқори ўринлардан бирига лойиқ топилди. Бу эътироф билан ёзувчини чин юракдан қутлаймиз.
Исажон СУЛТОН
БИБИ САЛИМА
Исажон Султонов 1967 йил 6 апрелда Фарғона вилояти, Риштон туманининг Авазбой қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факультетини тамомлаган (1990). «Муножот», «Ойдинбулоқ», «Озод», «Боқий дарбадар», «Боғи Эрам» ва бошқа бир қатор китоблари нашр этилган.
Жаваҳарлаъл Нерунинг «Ҳиндистон» китобининг «Бобур» қисмини, Д. Буццати, Р. Акутагава, У. Сайфиддин ва бошқа кўплаб жаҳон адабиёти вакилларининг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
Биби Салима бир кўкаламзор қишлоқда яшайди.
Қишлоқ катта эмас, аммо ҳар ҳовлисидаги манзара ўхшаш.
Кўчалари тупроқ, уйлар олдидан ариқда сув ўтган. Ариқ бўйида қад кўтарган зич оқтерак япроқлари шитирлаб туради. Баъзиларининг олдида яшил тўфондай бўлиб супургилар бўй чўзибди. Аслида у бурганнинг бир тури, халқ дасталаб бойлаб, супурги қилиб ишлатади.
Биби Салиманинг уйига кириб борсангиз, чапда айвонли чоғроқ иморатни кўрасиз…
Этакроқда янги қурилган тандир. Ёнида лойўчоқ. Сал нарида сувпақир.
Қишлоқларда сувпақирлар алоҳида бўлади. Сув ташиган маҳал чайқалиб тўкилмаслиги учун тахтадан қўшув аломатига ўхшаган шакл ясаб, бетига ташлаб қўйилади. Умуман, кўп нарса бу ерда ёғочдан ясалади. Тандирқопқоқ ҳам, қозон дамтовоғи ҳам тахтадан.
Тандир эскириб, тепа тарафи ёрилиб кетгани учун тунов куни янгисини қуришди. Тандирчи ишини битириб, Биби Салимага қараб, “Дуо қилинг”, деди.
— Йўғ-э, эркак киши турганида мен дуо қиламанми? — деди Биби Салима, ўнғайсизланиб.
— Нонни сиз ёпасиз-ку, — деди тандирчи. — Мен қорган лойимга, қилган ишимга дуо қиламан. Баракани эса сиз сўранг.
— Барибирам ғалати-да.
Бегона эркак олдида: “Ҳай, майли, тинчлик-омонлик бўлсин”, деб юзига фотиҳа тортиб қўяқолган Биби Салима тандир олдига келиб, қайтадан дуо қилди.
— Сени топган-тутганимиз болаларимизга ризқ бўлсин деб қурдик, — деди тандирга. — Ичингга ўт ёқамиз, ланғиллатиб чўғ уямиз. Сенинг бағринг куяди-ю, аммо биз учун қип-қизариб нонлар пишади. Илоё, ризқимизни кенг-мўл қилиб берган бўлсин, кўп йиллар рўзғоримнинг хизматини қилгин.
Биби Салима тандир оғзини ёпиб, экинларидан хабар олгани томорқага ўтди.
Ерини яхши кўради Биби Салима. Бир қаричиниям бўш қолдиргиси келмайди. Тез ўсувчи қовоқ ва жўхори, секин ўсувчи мош-ловия пояларини қўллари билан тиклайди, гоҳида ерга чўп суқиб, пилта билан бойлаб ҳам қўяди. Ердан ризқ чиқариш осон бўптими, эҳ-ҳе, қанча меҳнати бор? Пешона теринг чак-чак томмаса, ҳосил берармиди? Қўлинг қавариб-қавариб, белинг оғриб-оғриб меҳнат қилмасанг, ризқ чиқармиди?
Болалик маҳаллари, сандал теграсида йиғилишиб ўтиришаркан, бувилару момолар “Бир қозонда қирқ хил овқат” дегандай эртакларни айтиб беришарди. Ўйлаб кўрса, эртакдаги қозон — экинзорнинг ўзи экан. “Бу қозонда қирқ хил эмас, юз хил овқат ҳам пишади”, деб ўйлади у. Қирқ хили — одам ейдиган нарсалар. Одамдан ташқари, қурту қуш, ҳашарот ейдиган яна қанчаси бор?
Тўрт ўғил тўрт паҳлавондай бўлиб етилиб келмоқда. Катталар бир коса овқат ейишса, булар икки косадан ейишади. Эр-хотин аста-секин қариб боришмоқда, болалар эса ўсишяпти. Ёш вужуднинг суяклари қотиб, пайлари қувватланиб, томирларидаги қон тобора шиддатланиб оқмоқда. Улар яна-да ўсишади, емиши бақувват бўлиши керак-ку?
Мана шундай ўйлар билан ҳаёт кечиради Биби Салима.
* * *
Биби Салима осмонга қарасаям, сувларга қарасаям эрта баҳорда Худога айтган гаплари эсига тушиб, хижолатдан бети лов-лов ёниб кетаверади.
“Хотин кишиман-ку, ҳар хил гапларни гапиравераман-да”, дейди ўзини оқлаб. Кейин сидқидилдан ёлвориб тавба қилади:
“Шайтон тилимга солди-да. Бўлмаса, у гапларни айтармидим? Сенга-я?
Ҳаммасига ўзинг шоҳидсан-ку, мен бўлсам, худди маломат қилгандай гапирибман. Аттанг! Сидқидилдан тавба қиляпман, ишқилиб, ўзинг кечиргин…
Сабаби — йўқчилик-да. Йўқчилик бўлмаса унақа дермидим?”
Шундай дейди-ю, эрта баҳордаги ўша тонгни эслаб, баттар хижолат бўлади.
Эрта баҳорда эрининг бели оғриб, ётиб қолувди. Худо рўзғорнинг ризқини эркакдан берар экан. Бир-икки ҳафта ўтиб-ўтмай, ҳамма нарсанинг таги кўринди-қолди. Ун тугади, сабзавот адоқлаб, ёғ охирлади. Нима қилсам экан, деб боши қотди Биби Салиманинг. Ота бетоб бўлса, болалар ҳам довдираб қолар экан. Назарида, уйдан барака кўтарилиб кетди. Ҳатто овқатлардан таъм кетиб қолди. Кўзига болалари ўксик кўрина бошлади. Ҳафта ўтди, ой ўтди. Дўхтир келди, табиб келди… дард сира кетай демасди. Қўни-қўшнидан у-бу ёрдам сўраб, рўзғорини амаллаб турган Биби Салиманинг кўнгли қўшниси ёғ бермаганида бир ўксиди. “Энди нима қилсам экан”, деб уйга қайтиб кирганида, эрининг туролмай мунғайиб ётишига қараб икки ўксиди.
Нимаям дерди, халқ шунақа ҳаёт кечирмоқда. Ҳеч кимнинг ортиб-битиб кетган жойи йўқ. Ҳамманинг ҳар нарсаси ҳисоб-китобли.
Шуларни ўйлаб туриб, Худога ёлворди:
“Шунча йил бировнинг ҳақини емасдан, дилини оғритмасдан, болаларимга ризқ бўлсин деб эгилиб-букилиб, кўзимнинг нурини, белимнинг қувватини кеткизиб меҳнатлар қилдим. Энди роса хавотирланиб қолдим. Игнани учидай келадиган махлуқларингдан тошларнинг тубидагиларигача зориқтирмасдан ризқини бераётган бўлсанг. Рўзғоримгаям бир тўкинлик етказақол? Ахир, қудратинг олдида мен сўраганлар нима бўпти?
Ичимга шунча меҳрни солиб қўйган ўзинг-ку? — деди, сидқидилдан. — Нима қилай, манови жўжиқларнинг кўзига қаролмаяпман.
Мана, каттам, — деди. — Пешанасига, бурнига бўжамалар тошибди. Бармоқларига қарасам, йиғлагим келяпти. Ўзимни бармоқларим ҳам шунақа, узун-узун эди, буникиям шунақа, аммо тилиниб-қаваргани-чи? Бечора, бошини силаганимниям билмади, чарчабди-да.
Ёнидаги ўртанчам. Буям акасидай, бўй-басти узун, аммо билаклари заиф. Ҳали оғирроқ ишларни қиладиган ёшга етмади. Гавдасини ингичкалигиниям кўр, новдадай бола-ю?
Кейингиси супрақоқдим. Бу — росаям гўдак. Отаси билан ишга кетса, келгунича менга ичикиб қолади. Буям ҳорибди, бўлмаса уйқусираб дарров бағримга кириб кетарди…”
Шу тарз, айвонда, тун қоронғусида болаларининг бошида ўтириб олиб, муножот қилаверди.
“Тошу тупроқдан ҳамма нарсани пайдо қиладиган ўзингсан-ку? — деди. — Қуп-қуруқ ёғочдан шафтолию беҳи чиқарадиган ҳам сенсан. Экиним орасидан кераксиз ўтлар ўсиб чиқади, деб жавранаман, ўшани еб бандаларимга сутга айлантириб берсин, деб сигир ҳам яратиб қўйибсан.
Эй бори Худоё, эримга шифо бер, рўзғоримга барака ато эт. Ахир, ҳаммаси ўзингни ихтиёрингда-ку? Эсимни таниганимдан бери сени тилимдан қўймайман, бир бечора бандангни шунақа хор-зор қилиб, болаларини мўлтиратиб қўяверасанми?..”
Ниҳоят, хўрозлар учинчи бор қичқириб, тонг ёриша бошлаганида, ҳовлига тушди. Саҳар вақти эшикларни очиб қўйинглар, фаришталар келиб ризқ беришади дейишарди, ростмикан? Фаришта учадиган нарса бўлади. Тавба, дарвозани бекитганинг билан ҳовли усти очиқ-ку, тепадан тушиб келавермасмикан? Йўқ, у ниҳоятда пок хилқат, дарвоза берклигини кўриб, киргани тортинса керак-да. Хижолат бўлмасдан кираверишсин дея дарвозани очиб, яна ортига қайтди.
Қайтаётиб, бирданига ақли ўзига келгандай бўлиб, чўчинқираб: “Э тавба, ўзинг кечиргин” деди, — Сўрашга-ку сўрадим, аммо айтган гапларим гуноҳга кетиб қолмасмикин?
Йўғ-э… Худо-ю? Бошқа кимдан ҳам сўрардим?
Ҳамма нарсани кўриб-билиб туради, айб бўлмас?
Кейин эса, мен нодон, битта ўзиму болаларим учун сўрайверибман-ку, деди. Ёши улуғлар ҳар доим: “Худодан бир нима сўрасанг, ҳаммага сўрагин” дейишарди. Мен эса ёлғиз ўзимга сўрабман. Худодан-а? Юзлаб оламларни беминнат яратиб, осмонда учган қушдан то дарё тошининг тубидаги кўзсиз махлуқларигача ризқини етказиб турган Эгамдан-а?
Э тавба, халққа сўрасам, мулки камайиб қолармиди?..”
Тонг эндигина ёришаётган эди. Одамлар аллақачон уйғонишиб, юмушларига уринишарди. Қайдадир пақир тарақлагани, мол бўкиргани эшитилди. Ҳа, ҳамма рўзғорим дея тиришмоқда. Ҳамма учун деганда кимни назарда тутиш керак? Албатта, қишлоқдагиларни-да. Аммо теваракда бошқа қишлоқлар ҳам бор… Биби Салиманинг қалби бундан ҳам таскин топмади. Ҳа, қайлардадир, у билмайдиган маконларда у танигану танимаган қанчадан-қанча одам ризқ-рўз деб жонини жабборга бериб ҳаёт кечиряпти. Кимлардир у сингари эрта турган бўлса ажабмас. Элнинг куни тириклик заҳмати билан ўтмоқда.
“Худоё, тавба қилдим, — деди қалби ёришиб. — Нодонлигимни қара. Қудратингдан айланай, эл учун берақол. Ахир, ҳар кимнинг бир камчилиги, етишмовчилиги бор. Ўзинг кўриб турибсан, ҳамма меҳнат билан овора. Кимдир нолиса, кимдир нолимайди… Ўргилай қудратингдан, баракангни бир менга эмас, бутун элга ёғдирақол!”
Кейин эса теваракка, уй-иморатга, теракнинг тўқ-яшил барглари орасида чирқиллаётган қушларга қараб, енгил шабада олиб келаётган турли-туман сасларга қулоқ солиб, “Сўраганларимни беришига-ку ишончим комил, аммо қанақа қилиб бераркан?”, деб ўйлади ҳайрон бўлиб.
* * *
Бир ҳафталар чамаси ўтгач, эр:
— Тузаляпман, шекилли, — деди хушҳоллик билан. — Вужудимда енгиллик бор. Мадорим йўғу аммо қушдай енгилман.
— Илоё, шифо бергани рост бўлсин, — деди Биби Салима ҳам суюниб.
Ўша кечаси шамол келди.
Шамол бу маконларда қибладан эсади. Олисдаги тоғлар орасида жуда катта ёриқ жой бор, ўша ердан чиқади дейишади.
У аввалбошда пайдар-пай эсиб турди. Гоҳ шиддат урди, гоҳ сусайди. Осмонда кулранг булутлар суза бошлади, улар ўтиб кетгач, ортидан уюм-уюм қорамтирлари келди. Биби Салима бу ҳодисаларга қараб туриб “Роса кучли эсадиганга ўхшайди-ю”, деб ўйлади.
Шамол томорқа адоғидаги теракларнинг учларини эгиб-эгиб эсди. Ҳали юксакда, пастга тушгани йўқ. Кейин аста-секин қувватланаверди.
Челакдаги сувнинг ўйнаганини кўрсангиз. Устидаги сувтахтани роса чайқатди, қозон қопқоғини ағанатиб-юмалатиб, ҳовли этагига олиб бориб қўйди. Хасларни тўплаб-учириб, сув устига сочиб юборди. Мош-ловия палакларини юлқилади. Ям-яшил жўхориларни ёппасига бир томонга ётқизди. Эски сомонларни учирди-да, ҳовли бетига сочиб юборди. Шундан кейин янада шиддатланди. Битмаган уйнинг эшикларини тарақлатиб ўйнади. Орқасига тош тираб қўйилган дарвоза тавақасини тош-поши билан суриб очиб юборди. Битмаган иморат ичига кириб, деразаларида бўғиқ ҳуштак чалди.
Бир кечаю бир кундуз шундай эсди. Ортидан ёмғиру жалаларни олиб келадими деган эди, йўқ, ўз-ўзидан тинди. Ярим кун ўтгач, орқага қайтиб эса бошлади. Энди шиддати сусайган, ҳорғинлиги бор эди.
Қишлоқ ҳавоси алмашиб, нафас олиш енгил бўлиб қолди. Олча япроғининг ости устига қараганда очроқ тусда бўлади, шамол ўлгур баргларини тескари қилиб ўтибди. Ана, тўқ яшил ва оч яшилнинг қоришими бўлиб чайқалиб турибди. Кўчаларда, ҳовлида, экин ерларида зарра чанг қолмабди, ҳаммасини супуриб-тозалаб кетибди.
…Ортидан бошқа шамол келди. Буниси аввалгисидай шиддатли ва саркаш эмас, оғир, залворли эди. Бир хилда, ўқтин-ўқтин шиддат уриб, қора булутларни суриб келди. Куппа-кундузи ҳам булутлар бағрида чақмоқлар чақнаётгани кўриниб турарди.
Булутлар осмонни энлаганида ҳайбати янада ортди. Бағрини тиккасига ёриб яна чақмоқлар чаққанида тасир-тусир жала қуйди. Дарров кўлмаклар ҳосил бўлди, устида пуфакчалар ёрилди. Бу ёввойи шиддат Биби Салиманинг қалбини жўштириб юборди.
Лойқа, кўпикли сув экин ораларига тўлиб оқарди. Ўтлар эгилиб-эгилиб қолибди. Ёмғир дарахтларнинг таналаридан оқиб, шовуллаган саслар ҳосил қилди. Роса ажойиб куй чиқди: тўнкариб қўйилган челакда бошқа, тахта сўри устида бошқа, узум барглари орасида бошқа саслар бино бўлди, уларнинг бари ёмғир шовуллаши билан бирлашиб, баҳайбат ва жўшқин оҳанг яралди.
— Так-так…
— Чак-чак…
— Тиқ-тиқ…
“Суронини қара-я, — деб ўйлади Биби Салима. — Отам раҳматли, ёмғирлар жаннатдан ёғади дер эди, ростмикан?”
Қалдирғочлар чарх уриб айланиб учишарди. Бошқа қушлар бекиниб олишибди. Айвонда туриб, нигоҳи ҳар тарафга тентираб, бўғот остида болаларини қаноти остига олиб ўтирган мусичани кўриб қолди. “Бечора, сен ҳам энасан-да, — деди кўнгли ийиб, меҳри ортиб. — Боламга ёмғир тушмасин деб қанотинг остида олиб ўтиришингни қара!”. Бир ҳовуч арпа олиб, айвонга сепиб қўйди. Мусича учиб келмади. “Ёмғирдан ҳайиқди, — деб ўйлади у. — Тинсин, емишни кўриб, албатта, учиб келади”.
Ёмғир теваракни янада гуркиратди. Дарахтлару ўтлар бир кечада ўсиб кетганига ҳайрон қолардингиз. Тупроқ сувларни шимиб олди, бағрида ҳаракатга келтирди, ўт-ўлану дов-дарахт танасидан тиккамасига кўтарилди, гулларгача етиб бориб, мевалар ичига сизиб кирди — жаннатдан ёққан зилол шунақа мўъжизалар ҳосил қилди.
* * *
Орадан яна бир оз вақт ўтди.
Бостирмадаги сигир бўкирди. Саҳарлаб олдига ўт ташлаган эдим-ку, сувсадимикин, деб ўйлади Биби Салима. Ҳамда молчелакни кўтариб томорқа этагидаги ариққа сувга борди.
У тоғу тошлардан келадиган оқиш тусли сув эди. Ёз жазирамасида ҳам муздайлиги кетмайди. Теграсида барқ урган ялпизу курмакларни атай ўришмасди. Ялпиз уруғ солай деганида баргларини шохчалари билан узиб, қуритиб қўйса, қишда овқатга солса бўлади. Қуритилган ялпизни докага ўраб, устунга осиб қўйган яхши.
“Худойимнинг яна бир куни ўтди”, деб ўйлади Биби Салима, сув олар экан. Челак тўлиб, суви этагига сачради. Қақроқ ер уни дарров шимиб олди. Муздай сув оёғига тўкила-тўкила, бостирмага бориб, челакни сигир олдига қўйди.
Бу сигир бўғоз эди. Ҳозир иссиқда қийналаётгани ҳам бағрида боласи борлигидан. Икки ёнга қаппайган қорнини кўриб раҳми келди. Сигир сувни қониб ичгач, бойлоқдан бўшатиб сояга олди.
“Яна нон ёпишим керак, — деб ўйлади. — Аммо, ун тугаган-ку? Қўшнидан сўрасаммикан, деган хаёлга борди. Айбмиди сўрасам? Сўрайман-да. Балки қоп тагида унча-мунча қолгандир, деб омборхонага кетаётган эди, тераклардан биридан ғалати шовқин келди.
Ҳайрон бўлиб, ўша томонга йўналди. Қуёш нури кўзимга тушмасин деб кафтини соябон қилиб қараса – асалари! Сон-саноқсиз, терак шохига қўниб олишибди. Бир оила қайдандир ажралиб учиб келибди. Айниқса, битта шохда жуда ғужғон. Она асалари ўша ерда бўлса керак.
Биби Салима шошиб қолди.
Эр хийла тузалган, ўғилларини бошқариб, рўзғорга у-бу топай деб ишга чиққан, ҳозир ўғиллари билан икки хонадон нарида бир иморат томини ёпишмоқда эди. Ўзим борсам айб бўлар, деб кўчага чиқди. Молчелак офтобда қолиб кетаверди.
Кўчада қўшнининг болалари ўйнаб юришган экан. “Нодиржон болам, амакингизни чақириб келсангиз, қоғозли қанд бераман”, деди.
Эр келгач, у ҳам суюниб кетди.
Устига тўн кийиб, юз-кўзини рўмол билан ўраб, уяни олиб тушди. Лунжига сув олиб, уяга пуркади.
Биби Салима ҳайрон қараган эди, “Устига сув пуркасанг, асаларилар ёмғир ёғяпти деб ўйлаб тек тураверишади”, деди кулимсираб.
Қути ичига қўйишганида тўсатдан ҳавода яна сон-саноқсиз асаларилар пайдо бўлишди. Бари ўша уяга интилар эди. Салиманинг ақли шошди. Ия, мўъжиза рўй беряпти-ку, деди ичида.
Эр шод эди. Болалар ҳам.
— Бировники бўлса-я? — деди эрига. — Одамлардан суриштиринг-чи. Яна кимнингдир ҳақини еб қўймайлик.
Эр “Хўп”, деди.
Суриштирса, одамлар: “Ким тутиб олса ўшаники” дейишибди. Эгаси эса чиқавермади. Шунча асалари қайдан келганига ўзиям ҳайрон эди. Бу теваракда ҳеч кимнинг уйидан асалари ажралиб чиқмабди.
— Худо берган бўлса-чи? — деб кулди эри. — Булар бир йилда икки марта ажралишади. Агар яхшилаб қарасанг, ҳаш-паш дегунча уч қути асаларинг бўлади.
* * *
Ёз ўрталади. Томорқага сепилган буғдой бўлиқ-бўлиқ бошоқлади.
Бошоқ деганлари мўъжизанинг нақ ўзи! Битта дондан чиқади-ю, учида ўзи униб чиққан дондан катта, узун бошоқ пайдо қилиб қўяди. Ингичка сариқ поя учида шунча нарса қайдан келганига ақл шошади. Санаб кўрса, битта дон қирқ баравар кўпайибди. Янаям ғалатиси: донлар саноғининг жуфт экани эди. Биби Салима бу бошоқда ғалати ҳикмат кўрди. “Ия, — деди ҳайратланиб. — Шуларга қараб ўзинг фикр қилиб олавер, деганимикан? Ўзимизча у-бу ишга уриниб юраверамиз-у, бир қарасанг, битта нарсанг қирқта бўлиб турибди. Тупроқ ичини минг кавлаштир, егулик ҳеч нима топмайсан. Худойимнинг яратиб қўйган шу нарсалари тупроққа илдизини тиқиб, қоқ ердан нок, олма, гилос, ошқовоқ, сабзию пиёз чиқарганига қара-я. На таъмию лаззати, на шакли бир-бирига ўхшайди. Одам қиладиган ишлар ҳам шунақамикан? Бир яхшилик қилсанг, қирқ мисли ортиб ўзингга қайтса… Барибирам яхши ният қилавериш керак экан-да”, деган тўхтамга келди у.
Буғдойни ўриб тугатишган эди, сигир эгиз туғди.
Қўйлар эгиз туғиши кўрилган ҳолат, аммо сигир эгиз туғиши кам учрайди. Бир сигири учта бўлди, иккаласиям ғунажин. Бири олиб бири қўйиб, оёқлари майиша-майиша эмгани талпинди.
Сигирнинг ҳолига қараб бўлмасди. Бузоғи тумшуғи билан туртиб эмганида мункиб-мункиб кетарди, аммо кўзлари… Ҳайвонда бунақа меҳр тўла кўзни биринчи марта кўрди Биби Салима. Авваллари кўрмаган эканми? Ёки кўрган-у, эътибор қилмаганми?
Тавба, ҳаётда бир нима ўзгардими, деб ўйлади у ҳайрон қолиб.
Бузоқларнинг шошиб-ютоқиб эмишига қараб “Сут шулардан ортармикан?” деди. Улар тўйгач, ўзи соғишга ўтирди. Ўҳ-ҳў, ҳали яна анча бор экан. Челак қарийб тўлди. Усти сарғиш қаймоқли, майда пуфакчалари бижирлаб турган сут иси димоғига ёқди.
* * *
Ниҳоят, куз келди.
Ҳосил шунақа етилди-ки!
Шафтолилар меваси кўплигидан синиб-синиб кетди. Беҳидай қайишқоқ дарахтнинг шохлари ҳам ергача эгилиб тушди. Анорлар ларзон мева тугди. Ловия-ю мош хўп етилди. Маккажўхори иккинчи ҳосилга кирди. Сигир кунига бир челакдан сут бераверди.
— Мева-сабзавотни тўплаб тугатолмадиг-а, — деди Биби Салима. — Асаларилар чунон асал тўплашдики, тўлиб-тошиб, ерларга оқиб кетди. Тезда ажралганига ҳайрон қоласиз. Яна ажабланарлиси, ажралгани учиб кетади-ку, тўғрими? Булар кетмагани-чи? Қутидан чиқиб шундоқ ёнидаги шафтолига қўниб олишаверди. Бир қутидан учта тўда чиқса-я.
“Сигир иккита туққанига ҳайрон эдим, — деди кейин. Назаримда, янаги йил яна эгиз туғадигандай.
Ўзи, бир сигирим учта бўлувди. Тағин туғса, нақ бешта бўлади-ку?
Оббо, тўкис бўпкетамиз, шекилли?”
Шундай деб, шод кулди Биби Салима.
— Йил ниҳоятда баракали келдими? — дейишарди кишилар. — Таъриф қилиб бўлмас ҳосил етилди-я?
Неки қадасангиз, ўн мисли бўлаверди. Мева-чева, сабзавот жуда арзонлади. Бу кетишда мол-қўйнинг ҳам нархи тушиб кетади-ку? Ҳар рўзғордаги сигир бехато эгиз туғаверса, бирга уч дегани-ку бу?
“Худога шукр”, дейишарди одамлар. Халқ шод эди. Ҳамма кўрган кунидан мамнун, шукр қиларди.
Одамлар орасида меҳр ортди. Тўкинликда ортар экан-да меҳр. Ҳамма бир-бирига ниманидир илинган, патир ёпиб қўшнига чиқарган, яхши гаплар билан сийлаган… Одамлар хушнуд бўлиб қолишди.
Худо меҳрибон-да, берган баракасига қаранглар, дейишарди. Аввал шамол эсди, кейин ёмғир ёғди. Кейин асаларилар келишди, сут-қаймоқ мўл бўлди.
Хуллас, элга бир тўкинлик ёғилдики, асти қўяверасиз…
Худо берса, шунақа берар экан-да…
* * *
Бор-йўғи бир мавсум ичида шунча ҳодиса содир бўлди. Уларнинг баъзилари одамлар онгига нималарнидир хитоб қилди, баъзилари эса аввалу охир эсадиган шамоллар каби, ўз қонуниятлари билан бир маромда, вақти соатидан оғишмасдан рўй бераверди.
Биби Салима Худодан рози бўлди. Мўъжиза деб ўйлаганларини болаларига гапириб берар экан, улар бир ишониб, кўзларини катта-катта очиб эшитиб ўтиришса, бир кулимсираб чеккага қарашарди.
— Болаларим, мен Худойимдан мингдан-минг розиман, — деди Биби Салима. — Қаранг-а, ниятни холис қилавериш керак экан-да. Тавба, ўшанда ўзим учун сўраганимда-ю Худойим бир бизгагина берганида нима бўларди? Қўни-қўшнининг кўзига қандай қарардик?
* * *
Биби Салима шу воқеани айтиб берганида, балки тасодифан шундай бўлиб қолгандир, деб ўйладим. Кейин, тиниқ, ишонувчан нигоҳига, Худойи таоло фалакдан ато этган нур ила йўғрилган соддаю самимий чеҳрасига қараб туриб, тўсатдан ичим ёришиб кетди.
Чунки, ҳаммаси у айтгандай юз берганига чиппа-чин ишондим.
Ишонмасликка бирон-бир жўяли сабаб топа олмадим.
Манба: «Адабиёт ва санъат» газетаси сайти Taniqli adib, yozuvchi Isajon Sulton Millatlar tashkilotining 70 yilligi munosabati bilan o’tkazilgan maxsus loyihasidaga munosib yakun yasadi. Isajon Sulton ushbu chiqishi orqali BMT tashkil topganidan bugungi kunga qadar o’z dolzarbligini yo’qotmagan umuminsoniy qadriyatlar va ularning inson ma’naviy qiyofasidagi ahamiyati qanchalik yuksak ekanligini o’zining yangi asari «Boqiy darbadar»da aks etgan umumbashariy g’oyalar misolida ta’kidlab o’tdi.
Kuni-kecha esa Isajon Sulton Shvetsiya poytaxti Stokgolmda bo‘lib o‘tgan «Open Euratsia—2017» nomli nufuzli xalqaro tanlovining sovrinli mukofoti g‘olib bo‘ldi. Adibning «Hazrati Xizr izidan» nomli asari tanlovning «Kichik nasriy asar» yo‘nalishi bo‘yicha yuqori o‘rinlardan biriga loyiq topildi. Bu e’tirof bilan yozuvchini chin yurakdan qutlaymiz.
Isajon SULTON
BIBI SALIMA
Isajon Sultonov 1967 yil 6 aprelda Farg‘ona viloyati, Rishton tumanining Avazboy qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1990). «Munojot», «Oydinbuloq», “Ozod”, “Boqiy darbadar”, “Bog‘i Eram” va boshqa bir qator kitoblari nashr etilgan.
Javaharla’l Neruning «Hindiston» kitobining «Bobur» qismini, D. Bussati, R. Akutagava, U. Sayfiddin va boshqa ko‘plab jahon adabiyoti vakillarining asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
Bibi Salima bir ko‘kalamzor qishloqda yashaydi.
Qishloq katta emas, ammo har hovlisidagi manzara o‘xshash.
Ko‘chalari tuproq, uylar oldidan ariqda suv o‘tgan. Ariq bo‘yida qad ko‘targan zich oqterak yaproqlari shitirlab turadi. Ba’zilarining oldida yashil to‘fonday bo‘lib supurgilar bo‘y cho‘zibdi. Aslida u burganning bir turi, xalq dastalab boylab, supurgi qilib ishlatadi.
Bibi Salimaning uyiga kirib borsangiz, chapda ayvonli chog‘roq imoratni ko‘rasiz…
Etakroqda yangi qurilgan tandir. Yonida loyo‘choq. Sal narida suvpaqir.
Qishloqlarda suvpaqirlar alohida bo‘ladi. Suv tashigan mahal chayqalib to‘kilmasligi uchun taxtadan qo‘shuv alomatiga o‘xshagan shakl yasab, betiga tashlab qo‘yiladi. Umuman, ko‘p narsa bu yerda yog‘ochdan yasaladi. Tandirqopqoq ham, qozon damtovog‘i ham taxtadan.
Tandir eskirib, tepa tarafi yorilib ketgani uchun tunov kuni yangisini qurishdi. Tandirchi ishini bitirib, Bibi Salimaga qarab, “Duo qiling”, dedi.
— Yo‘g‘-e, erkak kishi turganida men duo qilamanmi? — dedi Bibi Salima, o‘ng‘aysizlanib.
— Nonni siz yopasiz-ku, — dedi tandirchi. — Men qorgan loyimga, qilgan ishimga duo qilaman. Barakani esa siz so‘rang.
— Baribiram g‘alati-da.
Begona erkak oldida: “Hay, mayli, tinchlik-omonlik bo‘lsin”, deb yuziga fotiha tortib qo‘yaqolgan Bibi Salima tandir oldiga kelib, qaytadan duo qildi.
— Seni topgan-tutganimiz bolalarimizga rizq bo‘lsin deb qurdik, — dedi tandirga. — Ichingga o‘t yoqamiz, lang‘illatib cho‘g‘ uyamiz. Sening bag‘ring kuyadi-yu, ammo biz uchun qip-qizarib nonlar pishadi. Iloyo, rizqimizni keng-mo‘l qilib bergan bo‘lsin, ko‘p yillar ro‘zg‘orimning xizmatini qilgin.
Bibi Salima tandir og‘zini yopib, ekinlaridan xabar olgani tomorqaga o‘tdi.
Yerini yaxshi ko‘radi Bibi Salima. Bir qarichiniyam bo‘sh qoldirgisi kelmaydi. Tez o‘suvchi qovoq va jo‘xori, sekin o‘suvchi mosh-loviya poyalarini qo‘llari bilan tiklaydi, gohida yerga cho‘p suqib, pilta bilan boylab ham qo‘yadi. Yerdan rizq chiqarish oson bo‘ptimi, eh-he, qancha mehnati bor? Peshona tering chak-chak tommasa, hosil berarmidi? Qo‘ling qavarib-qavarib, beling og‘rib-og‘rib mehnat qilmasang, rizq chiqarmidi?
Bolalik mahallari, sandal tegrasida yig‘ilishib o‘tirisharkan, buvilaru momolar “Bir qozonda qirq xil ovqat” deganday ertaklarni aytib berishardi. O‘ylab ko‘rsa, ertakdagi qozon — ekinzorning o‘zi ekan. “Bu qozonda qirq xil emas, yuz xil ovqat ham pishadi”, deb o‘yladi u. Qirq xili — odam yeydigan narsalar. Odamdan tashqari, qurtu qush, hasharot yeydigan yana qanchasi bor?
To‘rt o‘g‘il to‘rt pahlavonday bo‘lib yetilib kelmoqda. Kattalar bir kosa ovqat yeyishsa, bular ikki kosadan yeyishadi. Er-xotin asta-sekin qarib borishmoqda, bolalar esa o‘sishyapti. Yosh vujudning suyaklari qotib, paylari quvvatlanib, tomirlaridagi qon tobora shiddatlanib oqmoqda. Ular yana-da o‘sishadi, yemishi baquvvat bo‘lishi kerak-ku?
Mana shunday o‘ylar bilan hayot kechiradi Bibi Salima.
* * *
Bibi Salima osmonga qarasayam, suvlarga qarasayam erta bahorda Xudoga aytgan gaplari esiga tushib, xijolatdan beti lov-lov yonib ketaveradi.
“Xotin kishiman-ku, har xil gaplarni gapiraveraman-da”, deydi o‘zini oqlab. Keyin sidqidildan yolvorib tavba qiladi:
“Shayton tilimga soldi-da. Bo‘lmasa, u gaplarni aytarmidim? Senga-ya?
Hammasiga o‘zing shohidsan-ku, men bo‘lsam, xuddi malomat qilganday gapiribman. Attang! Sidqidildan tavba qilyapman, ishqilib, o‘zing kechirgin…
Sababi — yo‘qchilik-da. Yo‘qchilik bo‘lmasa unaqa dermidim?”
Shunday deydi-yu, erta bahordagi o‘sha tongni eslab, battar xijolat bo‘ladi.
Erta bahorda erining beli og‘rib, yotib qoluvdi. Xudo ro‘zg‘orning rizqini erkakdan berar ekan. Bir-ikki hafta o‘tib-o‘tmay, hamma narsaning tagi ko‘rindi-qoldi. Un tugadi, sabzavot adoqlab, yog‘ oxirladi. Nima qilsam ekan, deb boshi qotdi Bibi Salimaning. Ota betob bo‘lsa, bolalar ham dovdirab qolar ekan. Nazarida, uydan baraka ko‘tarilib ketdi. Hatto ovqatlardan ta’m ketib qoldi. Ko‘ziga bolalari o‘ksik ko‘rina boshladi. Hafta o‘tdi, oy o‘tdi. Do‘xtir keldi, tabib keldi… dard sira ketay demasdi. Qo‘ni-qo‘shnidan u-bu yordam so‘rab, ro‘zg‘orini amallab turgan Bibi Salimaning ko‘ngli qo‘shnisi yog‘ bermaganida bir o‘ksidi. “Endi nima qilsam ekan”, deb uyga qaytib kirganida, erining turolmay mung‘ayib yotishiga qarab ikki o‘ksidi.
Nimayam derdi, xalq shunaqa hayot kechirmoqda. Hech kimning ortib-bitib ketgan joyi yo‘q. Hammaning har narsasi hisob-kitobli.
Shularni o‘ylab turib, Xudoga yolvordi:
“Shuncha yil birovning haqini yemasdan, dilini og‘ritmasdan, bolalarimga rizq bo‘lsin deb egilib-bukilib, ko‘zimning nurini, belimning quvvatini ketkizib mehnatlar qildim. Endi rosa xavotirlanib qoldim. Ignani uchiday keladigan maxluqlaringdan toshlarning tubidagilarigacha zoriqtirmasdan rizqini berayotgan bo‘lsang. Ro‘zg‘orimgayam bir to‘kinlik yetkazaqol? Axir, qudrating oldida men so‘raganlar nima bo‘pti?
Ichimga shuncha mehrni solib qo‘ygan o‘zing-ku? — dedi, sidqidildan. — Nima qilay, manovi jo‘jiqlarning ko‘ziga qarolmayapman.
Mana, kattam, — dedi. — Peshanasiga, burniga bo‘jamalar toshibdi. Barmoqlariga qarasam, yig‘lagim kelyapti. O‘zimni barmoqlarim ham shunaqa, uzun-uzun edi, bunikiyam shunaqa, ammo tilinib-qavargani-chi? Bechora, boshini silaganimniyam bilmadi, charchabdi-da.
Yonidagi o‘rtancham. Buyam akasiday, bo‘y-basti uzun, ammo bilaklari zaif. Hali og‘irroq ishlarni qiladigan yoshga yetmadi. Gavdasini ingichkaliginiyam ko‘r, novdaday bola-yu?
Keyingisi supraqoqdim. Bu — rosayam go‘dak. Otasi bilan ishga ketsa, kelgunicha menga ichikib qoladi. Buyam horibdi, bo‘lmasa uyqusirab darrov bag‘rimga kirib ketardi…”
Shu tarz, ayvonda, tun qorong‘usida bolalarining boshida o‘tirib olib, munojot qilaverdi.
“Toshu tuproqdan hamma narsani paydo qiladigan o‘zingsan-ku? — dedi. — Qup-quruq yog‘ochdan shaftoliyu behi chiqaradigan ham sensan. Ekinim orasidan keraksiz o‘tlar o‘sib chiqadi, deb javranaman, o‘shani yeb bandalarimga sutga aylantirib bersin, deb sigir ham yaratib qo‘yibsan.
Ey bori Xudoyo, erimga shifo ber, ro‘zg‘orimga baraka ato et. Axir, hammasi o‘zingni ixtiyoringda-ku? Esimni taniganimdan beri seni tilimdan qo‘ymayman, bir bechora bandangni shunaqa xor-zor qilib, bolalarini mo‘ltiratib qo‘yaverasanmi?..”
Nihoyat, xo‘rozlar uchinchi bor qichqirib, tong yorisha boshlaganida, hovliga tushdi. Sahar vaqti eshiklarni ochib qo‘yinglar, farishtalar kelib rizq berishadi deyishardi, rostmikan? Farishta uchadigan narsa bo‘ladi. Tavba, darvozani bekitganing bilan hovli usti ochiq-ku, tepadan tushib kelavermasmikan? Yo‘q, u nihoyatda pok xilqat, darvoza berkligini ko‘rib, kirgani tortinsa kerak-da. Xijolat bo‘lmasdan kiraverishsin deya darvozani ochib, yana ortiga qaytdi.
Qaytayotib, birdaniga aqli o‘ziga kelganday bo‘lib, cho‘chinqirab: “E tavba, o‘zing kechirgin” dedi, — So‘rashga-ku so‘radim, ammo aytgan gaplarim gunohga ketib qolmasmikin?
Yo‘g‘-e… Xudo-yu? Boshqa kimdan ham so‘rardim?
Hamma narsani ko‘rib-bilib turadi, ayb bo‘lmas?
Keyin esa, men nodon, bitta o‘zimu bolalarim uchun so‘rayveribman-ku, dedi. Yoshi ulug‘lar har doim: “Xudodan bir nima so‘rasang, hammaga so‘ragin” deyishardi. Men esa yolg‘iz o‘zimga so‘rabman. Xudodan-a? Yuzlab olamlarni beminnat yaratib, osmonda uchgan qushdan to daryo toshining tubidagi ko‘zsiz maxluqlarigacha rizqini yetkazib turgan Egamdan-a?
E tavba, xalqqa so‘rasam, mulki kamayib qolarmidi?..”
Tong endigina yorishayotgan edi. Odamlar allaqachon uyg‘onishib, yumushlariga urinishardi. Qaydadir paqir taraqlagani, mol bo‘kirgani eshitildi. Ha, hamma ro‘zg‘orim deya tirishmoqda. Hamma uchun deganda kimni nazarda tutish kerak? Albatta, qishloqdagilarni-da. Ammo tevarakda boshqa qishloqlar ham bor… Bibi Salimaning qalbi bundan ham taskin topmadi. Ha, qaylardadir, u bilmaydigan makonlarda u taniganu tanimagan qanchadan-qancha odam rizq-ro‘z deb jonini jabborga berib hayot kechiryapti. Kimlardir u singari erta turgan bo‘lsa ajabmas. Elning kuni tiriklik zahmati bilan o‘tmoqda.
“Xudoyo, tavba qildim, — dedi qalbi yorishib. — Nodonligimni qara. Qudratingdan aylanay, el uchun beraqol. Axir, har kimning bir kamchiligi, yetishmovchiligi bor. O‘zing ko‘rib turibsan, hamma mehnat bilan ovora. Kimdir nolisa, kimdir nolimaydi… O‘rgilay qudratingdan, barakangni bir menga emas, butun elga yog‘diraqol!”
Keyin esa tevarakka, uy-imoratga, terakning to‘q-yashil barglari orasida chirqillayotgan qushlarga qarab, yengil shabada olib kelayotgan turli-tuman saslarga quloq solib, “So‘raganlarimni berishiga-ku ishonchim komil, ammo qanaqa qilib berarkan?”, deb o‘yladi hayron bo‘lib.
* * *
Bir haftalar chamasi o‘tgach, er:
— Tuzalyapman, shekilli, — dedi xushhollik bilan. — Vujudimda yengillik bor. Madorim yo‘g‘u ammo qushday yengilman.
— Iloyo, shifo bergani rost bo‘lsin, — dedi Bibi Salima ham suyunib.
O‘sha kechasi shamol keldi.
Shamol bu makonlarda qibladan esadi. Olisdagi tog‘lar orasida juda katta yoriq joy bor, o‘sha yerdan chiqadi deyishadi.
U avvalboshda paydar-pay esib turdi. Goh shiddat urdi, goh susaydi. Osmonda kulrang bulutlar suza boshladi, ular o‘tib ketgach, ortidan uyum-uyum qoramtirlari keldi. Bibi Salima bu hodisalarga qarab turib “Rosa kuchli esadiganga o‘xshaydi-yu”, deb o‘yladi.
Shamol tomorqa adog‘idagi teraklarning uchlarini egib-egib esdi. Hali yuksakda, pastga tushgani yo‘q. Keyin asta-sekin quvvatlanaverdi.
Chelakdagi suvning o‘ynaganini ko‘rsangiz. Ustidagi suvtaxtani rosa chayqatdi, qozon qopqog‘ini ag‘anatib-yumalatib, hovli etagiga olib borib qo‘ydi. Xaslarni to‘plab-uchirib, suv ustiga sochib yubordi. Mosh-loviya palaklarini yulqiladi. Yam-yashil jo‘xorilarni yoppasiga bir tomonga yotqizdi. Eski somonlarni uchirdi-da, hovli betiga sochib yubordi. Shundan keyin yanada shiddatlandi. Bitmagan uyning eshiklarini taraqlatib o‘ynadi. Orqasiga tosh tirab qo‘yilgan darvoza tavaqasini tosh-poshi bilan surib ochib yubordi. Bitmagan imorat ichiga kirib, derazalarida bo‘g‘iq hushtak chaldi.
Bir kechayu bir kunduz shunday esdi. Ortidan yomg‘iru jalalarni olib keladimi degan edi, yo‘q, o‘z-o‘zidan tindi. Yarim kun o‘tgach, orqaga qaytib esa boshladi. Endi shiddati susaygan, horg‘inligi bor edi.
Qishloq havosi almashib, nafas olish yengil bo‘lib qoldi. Olcha yaprog‘ining osti ustiga qaraganda ochroq tusda bo‘ladi, shamol o‘lgur barglarini teskari qilib o‘tibdi. Ana, to‘q yashil va och yashilning qorishimi bo‘lib chayqalib turibdi. Ko‘chalarda, hovlida, ekin yerlarida zarra chang qolmabdi, hammasini supurib-tozalab ketibdi.
…Ortidan boshqa shamol keldi. Bunisi avvalgisiday shiddatli va sarkash emas, og‘ir, zalvorli edi. Bir xilda, o‘qtin-o‘qtin shiddat urib, qora bulutlarni surib keldi. Kuppa-kunduzi ham bulutlar bag‘rida chaqmoqlar chaqnayotgani ko‘rinib turardi.
Bulutlar osmonni enlaganida haybati yanada ortdi. Bag‘rini tikkasiga yorib yana chaqmoqlar chaqqanida tasir-tusir jala quydi. Darrov ko‘lmaklar hosil bo‘ldi, ustida pufakchalar yorildi. Bu yovvoyi shiddat Bibi Salimaning qalbini jo‘shtirib yubordi.
Loyqa, ko‘pikli suv ekin oralariga to‘lib oqardi. O‘tlar egilib-egilib qolibdi. Yomg‘ir daraxtlarning tanalaridan oqib, shovullagan saslar hosil qildi. Rosa ajoyib kuy chiqdi: to‘nkarib qo‘yilgan chelakda boshqa, taxta so‘ri ustida boshqa, uzum barglari orasida boshqa saslar bino bo‘ldi, ularning bari yomg‘ir shovullashi bilan birlashib, bahaybat va jo‘shqin ohang yaraldi.
— Tak-tak…
— Chak-chak…
— Tiq-tiq…
“Suronini qara-ya, — deb o‘yladi Bibi Salima. — Otam rahmatli, yomg‘irlar jannatdan yog‘adi der edi, rostmikan?”
Qaldirg‘ochlar charx urib aylanib uchishardi. Boshqa qushlar bekinib olishibdi. Ayvonda turib, nigohi har tarafga tentirab, bo‘g‘ot ostida bolalarini qanoti ostiga olib o‘tirgan musichani ko‘rib qoldi. “Bechora, sen ham enasan-da, — dedi ko‘ngli iyib, mehri ortib. — Bolamga yomg‘ir tushmasin deb qanoting ostida olib o‘tirishingni qara!”. Bir hovuch arpa olib, ayvonga sepib qo‘ydi. Musicha uchib kelmadi. “Yomg‘irdan hayiqdi, — deb o‘yladi u. — Tinsin, yemishni ko‘rib, albatta, uchib keladi”.
Yomg‘ir tevarakni yanada gurkiratdi. Daraxtlaru o‘tlar bir kechada o‘sib ketganiga hayron qolardingiz. Tuproq suvlarni shimib oldi, bag‘rida harakatga keltirdi, o‘t-o‘lanu dov-daraxt tanasidan tikkamasiga ko‘tarildi, gullargacha yetib borib, mevalar ichiga sizib kirdi — jannatdan yoqqan zilol shunaqa mo‘jizalar hosil qildi.
* * *
Oradan yana bir oz vaqt o‘tdi.
Bostirmadagi sigir bo‘kirdi. Saharlab oldiga o‘t tashlagan edim-ku, suvsadimikin, deb o‘yladi Bibi Salima. Hamda molchelakni ko‘tarib tomorqa etagidagi ariqqa suvga bordi.
U tog‘u toshlardan keladigan oqish tusli suv edi. Yoz jaziramasida ham muzdayligi ketmaydi. Tegrasida barq urgan yalpizu kurmaklarni atay o‘rishmasdi. Yalpiz urug‘ solay deganida barglarini shoxchalari bilan uzib, quritib qo‘ysa, qishda ovqatga solsa bo‘ladi. Quritilgan yalpizni dokaga o‘rab, ustunga osib qo‘ygan yaxshi.
“Xudoyimning yana bir kuni o‘tdi”, deb o‘yladi Bibi Salima, suv olar ekan. Chelak to‘lib, suvi etagiga sachradi. Qaqroq yer uni darrov shimib oldi. Muzday suv oyog‘iga to‘kila-to‘kila, bostirmaga borib, chelakni sigir oldiga qo‘ydi.
Bu sigir bo‘g‘oz edi. Hozir issiqda qiynalayotgani ham bag‘rida bolasi borligidan. Ikki yonga qappaygan qornini ko‘rib rahmi keldi. Sigir suvni qonib ichgach, boyloqdan bo‘shatib soyaga oldi.
“Yana non yopishim kerak, — deb o‘yladi. — Ammo, un tugagan-ku? Qo‘shnidan so‘rasammikan, degan xayolga bordi. Aybmidi so‘rasam? So‘rayman-da. Balki qop tagida uncha-muncha qolgandir, deb omborxonaga ketayotgan edi, teraklardan biridan g‘alati shovqin keldi.
Hayron bo‘lib, o‘sha tomonga yo‘naldi. Quyosh nuri ko‘zimga tushmasin deb kaftini soyabon qilib qarasa – asalari! Son-sanoqsiz, terak shoxiga qo‘nib olishibdi. Bir oila qaydandir ajralib uchib kelibdi. Ayniqsa, bitta shoxda juda g‘ujg‘on. Ona asalari o‘sha yerda bo‘lsa kerak.
Bibi Salima shoshib qoldi.
Er xiyla tuzalgan, o‘g‘illarini boshqarib, ro‘zg‘orga u-bu topay deb ishga chiqqan, hozir o‘g‘illari bilan ikki xonadon narida bir imorat tomini yopishmoqda edi. O‘zim borsam ayb bo‘lar, deb ko‘chaga chiqdi. Molchelak oftobda qolib ketaverdi.
Ko‘chada qo‘shnining bolalari o‘ynab yurishgan ekan. “Nodirjon bolam, amakingizni chaqirib kelsangiz, qog‘ozli qand beraman”, dedi.
Er kelgach, u ham suyunib ketdi.
Ustiga to‘n kiyib, yuz-ko‘zini ro‘mol bilan o‘rab, uyani olib tushdi. Lunjiga suv olib, uyaga purkadi.
Bibi Salima hayron qaragan edi, “Ustiga suv purkasang, asalarilar yomg‘ir yog‘yapti deb o‘ylab tek turaverishadi”, dedi kulimsirab.
Quti ichiga qo‘yishganida to‘satdan havoda yana son-sanoqsiz asalarilar paydo bo‘lishdi. Bari o‘sha uyaga intilar edi. Salimaning aqli shoshdi. Iya, mo‘jiza ro‘y beryapti-ku, dedi ichida.
Er shod edi. Bolalar ham.
— Birovniki bo‘lsa-ya? — dedi eriga. — Odamlardan surishtiring-chi. Yana kimningdir haqini yeb qo‘ymaylik.
Er “Xo‘p”, dedi.
Surishtirsa, odamlar: “Kim tutib olsa o‘shaniki” deyishibdi. Egasi esa chiqavermadi. Shuncha asalari qaydan kelganiga o‘ziyam hayron edi. Bu tevarakda hech kimning uyidan asalari ajralib chiqmabdi.
— Xudo bergan bo‘lsa-chi? — deb kuldi eri. — Bular bir yilda ikki marta ajralishadi. Agar yaxshilab qarasang, hash-pash deguncha uch quti asalaring bo‘ladi.
* * *
Yoz o‘rtaladi. Tomorqaga sepilgan bug‘doy bo‘liq-bo‘liq boshoqladi.
Boshoq deganlari mo‘jizaning naq o‘zi! Bitta dondan chiqadi-yu, uchida o‘zi unib chiqqan dondan katta, uzun boshoq paydo qilib qo‘yadi. Ingichka sariq poya uchida shuncha narsa qaydan kelganiga aql shoshadi. Sanab ko‘rsa, bitta don qirq baravar ko‘payibdi. Yanayam g‘alatisi: donlar sanog‘ining juft ekani edi. Bibi Salima bu boshoqda g‘alati hikmat ko‘rdi. “Iya, — dedi hayratlanib. — Shularga qarab o‘zing fikr qilib olaver, deganimikan? O‘zimizcha u-bu ishga urinib yuraveramiz-u, bir qarasang, bitta narsang qirqta bo‘lib turibdi. Tuproq ichini ming kavlashtir, yegulik hech nima topmaysan. Xudoyimning yaratib qo‘ygan shu narsalari tuproqqa ildizini tiqib, qoq yerdan nok, olma, gilos, oshqovoq, sabziyu piyoz chiqarganiga qara-ya. Na ta’miyu lazzati, na shakli bir-biriga o‘xshaydi. Odam qiladigan ishlar ham shunaqamikan? Bir yaxshilik qilsang, qirq misli ortib o‘zingga qaytsa… Baribiram yaxshi niyat qilaverish kerak ekan-da”, degan to‘xtamga keldi u.
Bug‘doyni o‘rib tugatishgan edi, sigir egiz tug‘di.
Qo‘ylar egiz tug‘ishi ko‘rilgan holat, ammo sigir egiz tug‘ishi kam uchraydi. Bir sigiri uchta bo‘ldi, ikkalasiyam g‘unajin. Biri olib biri qo‘yib, oyoqlari mayisha-mayisha emgani talpindi.
Sigirning holiga qarab bo‘lmasdi. Buzog‘i tumshug‘i bilan turtib emganida munkib-munkib ketardi, ammo ko‘zlari… Hayvonda bunaqa mehr to‘la ko‘zni birinchi marta ko‘rdi Bibi Salima. Avvallari ko‘rmagan ekanmi? Yoki ko‘rgan-u, e’tibor qilmaganmi?
Tavba, hayotda bir nima o‘zgardimi, deb o‘yladi u hayron qolib.
Buzoqlarning shoshib-yutoqib emishiga qarab “Sut shulardan ortarmikan?” dedi. Ular to‘ygach, o‘zi sog‘ishga o‘tirdi. O‘h-ho‘, hali yana ancha bor ekan. Chelak qariyb to‘ldi. Usti sarg‘ish qaymoqli, mayda pufakchalari bijirlab turgan sut isi dimog‘iga yoqdi.
* * *
Nihoyat, kuz keldi.
Hosil shunaqa yetildi-ki!
Shaftolilar mevasi ko‘pligidan sinib-sinib ketdi. Behiday qayishqoq daraxtning shoxlari ham yergacha egilib tushdi. Anorlar larzon meva tugdi. Loviya-yu mosh xo‘p yetildi. Makkajo‘xori ikkinchi hosilga kirdi. Sigir kuniga bir chelakdan sut beraverdi.
— Meva-sabzavotni to‘plab tugatolmadig-a, — dedi Bibi Salima. — Asalarilar chunon asal to‘plashdiki, to‘lib-toshib, yerlarga oqib ketdi. Tezda ajralganiga hayron qolasiz. Yana ajablanarlisi, ajralgani uchib ketadi-ku, to‘g‘rimi? Bular ketmagani-chi? Qutidan chiqib shundoq yonidagi shaftoliga qo‘nib olishaverdi. Bir qutidan uchta to‘da chiqsa-ya.
“Sigir ikkita tuqqaniga hayron edim, — dedi keyin. Nazarimda, yanagi yil yana egiz tug‘adiganday.
O‘zi, bir sigirim uchta bo‘luvdi. Tag‘in tug‘sa, naq beshta bo‘ladi-ku?
Obbo, to‘kis bo‘pketamiz, shekilli?”
Shunday deb, shod kuldi Bibi Salima.
— Yil nihoyatda barakali keldimi? — deyishardi kishilar. — Ta’rif qilib bo‘lmas hosil yetildi-ya?
Neki qadasangiz, o‘n misli bo‘laverdi. Meva-cheva, sabzavot juda arzonladi. Bu ketishda mol-qo‘yning ham narxi tushib ketadi-ku? Har ro‘zg‘ordagi sigir bexato egiz tug‘aversa, birga uch degani-ku bu?
“Xudoga shukr”, deyishardi odamlar. Xalq shod edi. Hamma ko‘rgan kunidan mamnun, shukr qilardi.
Odamlar orasida mehr ortdi. To‘kinlikda ortar ekan-da mehr. Hamma bir-biriga nimanidir ilingan, patir yopib qo‘shniga chiqargan, yaxshi gaplar bilan siylagan… Odamlar xushnud bo‘lib qolishdi.
Xudo mehribon-da, bergan barakasiga qaranglar, deyishardi. Avval shamol esdi, keyin yomg‘ir yog‘di. Keyin asalarilar kelishdi, sut-qaymoq mo‘l bo‘ldi.
Xullas, elga bir to‘kinlik yog‘ildiki, asti qo‘yaverasiz…
Xudo bersa, shunaqa berar ekan-da…
* * *
Bor-yo‘g‘i bir mavsum ichida shuncha hodisa sodir bo‘ldi. Ularning ba’zilari odamlar ongiga nimalarnidir xitob qildi, ba’zilari esa avvalu oxir esadigan shamollar kabi, o‘z qonuniyatlari bilan bir maromda, vaqti soatidan og‘ishmasdan ro‘y beraverdi.
Bibi Salima Xudodan rozi bo‘ldi. Mo‘jiza deb o‘ylaganlarini bolalariga gapirib berar ekan, ular bir ishonib, ko‘zlarini katta-katta ochib eshitib o‘tirishsa, bir kulimsirab chekkaga qarashardi.
— Bolalarim, men Xudoyimdan mingdan-ming roziman, — dedi Bibi Salima. — Qarang-a, niyatni xolis qilaverish kerak ekan-da. Tavba, o‘shanda o‘zim uchun so‘raganimda-yu Xudoyim bir bizgagina berganida nima bo‘lardi? Qo‘ni-qo‘shnining ko‘ziga qanday qarardik?
* * *
Bibi Salima shu voqeani aytib berganida, balki tasodifan shunday bo‘lib qolgandir, deb o‘yladim. Keyin, tiniq, ishonuvchan nigohiga, Xudoyi taolo falakdan ato etgan nur ila yo‘g‘rilgan soddayu samimiy chehrasiga qarab turib, to‘satdan ichim yorishib ketdi.
Chunki, hammasi u aytganday yuz berganiga chippa-chin ishondim.
Ishonmaslikka biron-bir jo‘yali sabab topa olmadim.
Manba: “Adabiyot va san’at” gazetasi sayti
Isajon Sulton. Boqiy darbadar. Roman.pdf by Khurshid Davron on Scribd
