6 апрел — Ёзувчи Исажон Султон таваллудининг 50 йиллиги

  Бугунимиздан ўша даврларгача оний йилдирим шиддати билан ўтган тасаввур халқимизнинг ниҳоятда қадимий ва улуғ эканини, жипслигини, ўз қутлуғ тупроғи узра маҳкам турганини, истилолар, урушлар, бўҳронлар қаддини бука олмаганини кўрсатаверади. Тупроқ дедик. Заминимиз мана шу бўлса, у ҳолда унда етилган бугуннинг авлодларининг руҳияти қанақа? Нимадан нафас олмоқда, нима ташвишлар билан яшамоқда? Тарихи шон-шавкатга бурканган муҳташам сулола болаларининг аҳволи қандай?

Исажон СУЛТОН
ҲИКОЯ ВА ИККИ СУҲБАТ

Исажон Султонов 1967 йил 6 апрелда Фарғона вилояти, Риштон туманининг Авазбой қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факультетини тамомлаган (1990). «Муножот», «Ойдинбулоқ», «Озод», «Боқий дарбадар», «Боғи Эрам» ва бошқа бир қатор китоблари нашр этилган.

Жаваҳарлаъл Нерунинг «Ҳиндистон» китобининг «Бобур» қисмини, Д. Буццати, Р. Акутагава, У. Сайфиддин ва бошқа кўплаб жаҳон адабиёти вакилларининг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

ҚОРАҚУШ ЮЛДУЗИНИНГ СИРИ

Ёмғирли, лой кун эди. Қашқарнинг Сажия ва Ҳамидия мадрасалари қаршисида ҳунармандлар, бўзчилар, мокичилар, тақачилар йиғилишган, кимдир бошига бир сават патир кўтариб тирикчилик важҳи сотишга йўл олган, бошқаси рутубатдан намланган арпа тўла қоплар олдида ўтирар, от минган ёки яёв, найза-ю қилич тутган эрлар тўп-тўп бўлиб, лой сачратиб у ёқдан-бу ёққа ўтишарди.

— Ҳой Эргаш, арпангни кўтар, жонингни қутқар!
— Нима бўпти?

— Ҳусайн Тегин бошлиқ шаҳзодалар заҳарланибди!
— Йўғ-э?

Ҳунармандлар шоша-пиша молларини йиғиштириб мадраса кунжагидаги уйчаларга беркита бошлашди. Бир қисми эса шу яқинлардаги хон кўшки томон йўл олишди.

— Ҳой, бориб нима қиласан? Ўзинг бир ҳунарманд бўлсанг, сарой билан не ишинг бор?
— Ким ўлдирибди?

— Ёғон Тегиннинг хотинларидан бири Ҳаниси ўғли Иброҳимни тахтга кўтармоқ учун шоҳ ўғилларини заҳарлабди.
— Аммо шаҳзодалар ҳам Ёғон Тегиннинг неваралари-ку?

— Энди қирғин бўлиши тайин…
— Ҳусайн Тегиннинг бир ўғли борийди, толиби илм, у тирикмикин?
— Тирик, аммо Қашқардан қочибди. Йўқса тутиб уни ҳам ўлдирурларди.

— Ултон Ёғон Тегиннинг ўғли Ҳусайн Тегин асли Барсғорнинг ҳукмдори, адолатли, яхши киши эди. Қорахонийлар сулоласидан, насли тоза. Ёғон Тегин қариликни бўйнига олиб салтанатни унга топширғони учун Ҳаниси хотуннинг қаҳри келмиш, нечук болам ўғлинг эмас эса, сени болаларинг ҳам менга ўғил эмасдир, дея заҳарламишдир.

— Ҳай эл, вой эл! — деди арпа сотаётган киши, қопларини кўтаришга чоғланиб. Кейин хулоса ясади: — Тахт­га ким келса келабермайдими? Ҳар кунги битта юпқанг ўша-ўша. Биров иккита бериб қўярмиди?

— Тахт талашиб қон тўкиб, одамларга масхара бўлғач, эл иззат қилармиди?

— Ясага кўра тахтга хон ўғли ўтирадур. Сену биз қорасуяк, ишингни қилабермайсанми? У хон келадими, бу хонми, барига кераксан, ҳунарли одамсиз салтанат юрармиди?

— Ана бу гапинг туври…

1057-йилнинг сунбула ойида Қаш­қарда шундай қотиллик рўй берди. Ҳоқон Ҳусайн Тегин ва ўғиллари заҳарланиб ўлдирилгач, ўғли Маҳмуд онаси Биби Робия ва сингилларини шунда қолдириб, ўз юртини тарк этишга мажбур бўлди. Чунки томирида хон қони оққан барчани ўлдиришга фармон берилган эди.

Ўн биринчи асрда Болосоғун туркийлари шу қисматни бошдан кечиришди. Қочиб кетган эран — Ёғон Тегиннинг фаҳму фаросатли невараси ҳаёт осмонига уюр-уюр ҳалокат булутлари ёпирилди. Болосоғун Ҳаниси хотун ўғиллари орасида жангу жадал ва араз-тирсиқлар аро тақсимланар экан, хон ўғли ўз тупроқларидан олис эллар томон бош олиб кетди.

Орадан икки йил ўтгач, унинг ёнида шерикларидан бирон кимса қолмади. Узоқ сафарини ёлғиз ўзи давом эттирди.

* * *

Ёйлоқда қўй-қўзилар ўтлаб юрар, Тенгритоғ музликларидан эсган муздай шабада ўз қатида арча бужури-ю исириқ исларини олиб келарди.

— Яхши иш экан, — деди қўноқ эгаси, ўғиллари билан ўтлоққа тўшалган пўстакда ўтирар экан, олимнинг сўзларини диққат билан тинглаб. — У битикка бизнинг отимизни ҳам ёзиб қўясизми? Эвазига икки қўзи бераман.

Умри дашту яйловда ўтган, ўқиш-ёзишни билмайдиган бу барваста кишига китоб улуғ мўъжиза бўлиб кўринар, номи асар қатларида қолишини жуда-жуда истар эди.

Маҳмуд унинг содда-самимийлигидан кулимсиради.

— Албатта, ёзиб қўяман, — деди.

— Ўғлим мактаб борган, ўқиш-ёзишни билади, — деди у киши. — Арабчани ҳам бир оз ўрганган. Фақат, узоқлиги учун қатнашни бас қилди.

— Ҳақиқатан ҳам, тонгда йўлга чиқсам, кун найзага келганида етиб борардим, — қўшимча қилди ўсмир. — Айниқса, қишда кун тор, шоқолу қурт1 телим2 , бормай қўяқолдим.

— Тил ўрганишга қийналмадингизми? — деб сўради олим ундан.

— Асло йўқ, — деди йигитча. — Фақат, бизнинг тилдан фарқ қилиб, ўз-ўзидан туғар экан. Шуни тушуниб олганимдан кейин осон кечди.

— Арабча ич-ичидан очиладиган гулга ўхшайди, — деди Маҳмуд. — Бир новдада саккиз атиргул очилишини ёки битта шохда саккиз хил олма етилишини тасаввур қилинг.

— Уни қўятуринг, менга ҳам бир оз тушунтирсангиз-чи, — деди қўноқ эгаси. — Мен билимлардан йироқ одамман. Билганим қўй-қўзи, от-йилқи, холос. Киши ақли етмайдиган ишларни қилиб юрадиган одамларни ёқтираман.

— Тил халқнинг феъл-атворини намоён қилади, — деди олим. — Бошқа бир қанча тилларга ўхшаб, арабий ҳам, аввало, қилган ҳаракатини ифодалайди, масалан, “Мен келдим” деганидан кейин, келган жойининг сифатини айтади, “Фалон жой эди” дейди. Бизлар эса “Мен фалон ерга фалон аҳволда келдим” деймиз.

— Ҳеч тушунмадим, — деди қўноқ эгаси.

— Черик мисолида тушунтирайми? — деди Маҳмуд. — Араб “Черик келди ошу озиғи билан” деб айтади, яъни аввал черик келганини, сўнг ошу озиғи ҳам борлигини айтади. Бизлар эса “Черик ош-озиғи билан келди” дея ҳаммасини бирданига билдириб қўя қоламиз. Лўндаликни кўряпсизми?

— Тавба, ўзимизча ҳар нарсаларни сўйлашиб юраверамиз-у, ўйлаб кўрмаганимизни қаранг, — деди қўноқ эгаси, ҳайрон бўлиб.

— Ҳа, — деди Маҳмуд. — Тил худди жони бордай чийрилади, қувлайди, қочади, маъноларини кўз-кўз қилиб яшириниб ҳам олади, яйловларга, ўтлоқларга, уйларга етаклайди. Мен ўз тилимизда ҳалигача узун жумлаларни кўрмадим. Сабаби яшаш тарзида, деб айтдим-ку. Яйловларда қўй-қўзи боқаётган, ер ишлаётган ёки жангга кирган одамга узун сўз не ҳожат?

— Бизда сўз феълдан ясалиб кетаверади, — деди кейин. — Мисол, “кўч” сўзини олинг. “Кўчмоқ” хайлини беради. Кўчган одамга “кўчманчи” дейдилар, кўчаётганни “кўч этди” дейдилар, “кўча” деган сўз кўчиладиган воситани англатади, “кўчоқ” — кўч ери. Қаранг, биргина сўздан шунча сўзни ўрганиб олдик. Ёки тўшни айтайлик. Одамнинг ё ҳайвоннинг кўкрак қисми тўш дейилади. Тўшаш сўзидаги маънони илғаяпсизми? Кўксимни ерга тўшадим демаяптими? Тўшамоқнинг маъниси ҳам шундай. Ерга солинадиган, ўтирадиган нарсани тўшак дейдилар. Ёки биз ўтирган шу пўстак, пўст сўзидан олинган. “Пуф” сўзини олсангиз, пуфламоқдан пуфакка келиб қоламиз.

У тумоғини тўғрилаб олди-да, деди:

— Мен элларни кезиб юрсам-да, асли сўзлар ва уларнинг англамларига сайр қилаётгандайман. Бир кезувчи ниманиям кўрарди? Сўзларнинг маънолари эса шу қадар сўнгсиз-ки! Худди кезганингизда эски харобаларга дуч келасиз, қарасангиз, аждодингиз ётган ер экан. Қай бирини айтай?

— Барибирам ақлим етмади, — деди қўноқ эгаси. — Буларни ёзиб юришингиздан нима наф?

— Эл жуда улуғ, кўҳна, — деб жавоб қилди меҳмон. — Бизлар араб тилини жуда осон, тез ўрганиб олдик. Араб эса бизнинг тилимизга қийналади. Қолдики, у ҳам ўргансин. Бир китоб яралсин, келажакка қолсин.

— Менга изн беринг, бир оз юмушимни қилсам, — дея узр истади у.

— Бош устига, — деди қўноқ эгаси, кейин наридаги боши очиқ хотинларга овоз берди:

— Емак-ичмак ҳозирлангиз. Қўноққа қарангиз.

* * *

Бу кеча Маҳмуд яқиндагина ёзиб олган Алп Эр Тўнга марсиясини шарҳламоққа киришди.

Алп — ботир, қаҳрамондир. Тўнга — йўлбарс жинсидан бўлган бир хил ҳайвон. У филнинг кушандасидир. Бу сўзнинг асосий маъноси шудир. Лекин бу сўз туркийларда маъноси ўзгарган ҳолда қўлланади. Кўпинча, одамларга лақаб ўрнида ишлатилади. Чунончи, Тонахон, Тона тегин ва шунинг кабилар. Туркийларнинг улуғ хони Афросиёбни Тона Алп Эр деб атар эдилар. Йўлбарс каби кучли баҳодир одам, демакдир.

Демак, Алп Эр Тўнга сўзининг маъноси “Йўлбарс каби кучли одам, ботир ва қаҳрамон эр” бўлади. Туркий халқларда ботир лашкарбошилар ва подшоҳлар номига, одатда, Алп сўзи қўшиб ишлатилган. Алп Эр Тўнга бу номни ўзига исм қилиб олган дастлабки туркий хоқондир.

“Мен турклар, туркманлар, ўғизлар, чигиллар, яғмоларнинг шаҳарларини, қишлоқ ва яйловларини кўп йиллар кезиб чиқдим, луғатларини тўпладим, турли хусусиятларини ўргандим. Бу ишларни тил билмаганимдан эмас, балки бу ишлардаги барча кичик ­фарқларни ҳам аниқлаш учун қилдим. Бўлмаса мен тилда уларнинг етукларидан, энг катта мутахассислардан, хушфаҳмлардан, эски қабилалардан, жанг ишларида уста найзаларидан эдим”, деб битди у дафтар ҳошиясига.

Улушиб эран бўрлаю,
Йиртишиб яқа урлаю,
Сиқриб уни юрлаю,
Сиғтаб кўзи ўртилур.

Эранларни бўрига менгзар эдилар, деб ўйлади у. “Эранлар бўри каби улидилар” сўзидан мардлар йиғисининг нафаси келадир. Урламоқ “ур” сўзига яқинми? Бир маҳаллар селдай ёйилиб “Ур-ра” дея оқар эдилар. Энди ўшандай овоз мардларнинг юрагидан чиқмоқда, ёқа йиртиб урламоқдалар. Ун чиқармоқнинг ҳам мотам йиғисига боғлиқ жойи бор, сиғтамоқ эса сиқтамоқ сўзининг ўзгарганидир. Яъни йиғлаш бошқа, сиқташ бошқадир. Сиқташ – ззилиб-эзилиб, дарди ичига сиғмай айтиб-айтиб, кўзи ўртилиб-ўртилиб йиғлашдир. Ўртилмоқ эса – ўрту сўзидан олинган, ёпинчиқ маъносида. Демак:

Мардлар йиғлаб, бўридек увлашдилар.
Ёқаларини йиртиб бақиришдилар.
Фарёд чекдилар.
Қаттиқ йиғидан кўзлари хиралашиб, гўё парда босди.

Туркийларнинг энг қадим марсияларидан бири — Алп Эр Тўнга марсияси эса шундай хитоб қиларди:

Алп Эр Тўнга ўлдуми,
Эсиз ажун қолдиму,
Ўзлоқ ўчин олдиму,
Энди журак жиртилур.

Шу ерда Маҳмуд ўрнидан туриб кетди. “Юрак йиртилур” деган сўз қатидаги ажойиб тимсол уни ўзига маҳлиё қилиб, завқлантириб юборди.

“Ҳеч элда бундай ибора йўқ, — кулимсиради у. — Кўздан ёшим дарё бўлиб оқди, очун тор келди, жигарим қон бўлди дейдилар-у, аммо юрак йиртилгудай бўлиб қайғу чекиш бундай дарду аламларнинг энг қаттиғини ­англатмайдими? Тавба, — деб ўйлади ҳайрон бўлиб. — Ўзи от чоптириб, ов қилиб юрадиган бир эл-у, сўзни бундай топиб ишлатганига ақлинг лол қолмай илож йўқ”.

* * *

Эртаси тонг саҳарда улар туя сути — қимрон ҳамда жавдар нони билан нонушта қилишгач:

— Уловингизнинг қорни чала тўйди, йўлга ҳозир, — деди йигитча.

Олим унинг нимага бундай деганини сезиб турса-да, атай сўради:

— Нега тўйдирмадингиз?

— Қорни тўқ от чопа олмайдир-ку? — деди йигитча. — Отам йўлга чиқишингизни айтди, шунга пичан ўрнига қуруқ сули бердим.

— Фаҳму фаросатингизга балли. Ёшингиз неччида?
— Ўн бирда.

— Тирноқдан нечта? — деб сўради Маҳмуд, қўноқ эгасига юзланиб.
— Ўнта, — деб жавоб қилди қўноқ эгаси. — Саккизтаси қиз, иккиси ўғлон.

— Тенгри умрию ризқини мўл қилсин, — деди олим.

“Тирноқ эт орасидан униб чиқади, — деб ўйлади кейин. — Сут ва қон ораларидан инсон пайдо бўлишининг бундай таърифига не деса бўлади? Кишилар ўзларидан бино бўлган жўжиқларни “тирноқ” деб аташган. Сир бўйларида “Этли, тиринақли эзирмас”, яъни эт тирноқдан айрилмас деган айтим юради. Тил ҳам ўз эгаси билан ана шундай ажралмас бўлади…”

Шу маҳал ташқарида ғўнғир-ғўнғир саслар эшитилиб, кимлардир келгани билинди.

— Ўғузлар билан қипчоқлар олқишлагани келишибди, — деди қабилабоши. — Бизлар яйлову чўлларда кун кечириб юрадиган саводсиз кишилар бўлсак, исмимизни китобга ёзадиган одамнинг не истаги бўлса, қошу кўзимиз устига дейишмоқда. Тенгри ёрлақаб, номимиз ўчмайдиган бўлар экан, деб суюнишмоқда.

Маҳмуд ташқарига чиқиб, келган кишилар билан кўришгач, уларнинг олқишларини тинглаб, совға-саломларини олиб, йўлига равона бўлди.

Бепоён юртнинг кузги осмони тунд, ерлар пилч-пилч лой эди.

Ўтган ерларида хотинларнинг боши очиқ, кишилар озод, кўп ерларида эркагу хотинларнинг баб-баравар от миниб, ёй отишларини кўрарди. Ҳатто бир қишлоқда белига қилич осиб олган сариқ сочли, кўк кўзли қизгина ҳам учради, унинг юракли экани тан бергулик эди. Эрлардан ҳайиқмай, теппа-тенг олишадиган шундай хотинлар эл орасида кўп учрайди. Олим ўтар экан, ёшлар унинг ҳурмати жиловларни тортиб, бир муддат тек туришди, кейин ҳай-ҳайлаб қичқира-қичқира камар арчалари томон от солишди.

Болосоғун аллақачон олисда қолиб кетган, салтанат жанжаллари хаёлдан ўча бошлаган, Маҳмудни энди эл орасидаги турли-туманликлар ўзига маҳлиё айлаб, бошига келган кўргуликларни хийла унуттирган эди.

* * *

Кейинги манзил араб қишлоғи бўлиб чиқди. Муқим яшайдиган қария­лар учун лой-пахсадан кулбалар тикланган, томларидан қамиш учлари-ю попилтириқлари кўриниб турар, ора-сира чодирлар ҳам кўзга ташланарди. Чодир олдидаги баланд бўйли, қоп-қора, кўзлари ўйнаб турадиган бири Маҳмудга ҳайрон бўлиб қараб турди-да, пахса уй ичкарисига қараб овоз берган эди, у ердан етмишларга кирган, ўрта бўйли, серҳаракат чол чиқиб келди. Араблар шайх деб атайдиган қабила оқсоқоли шу киши экан.

— Сизга Аллоҳнинг саломи бўлсин! — деб саломлашди Маҳмуд улар билан.

— Сенга ҳам Аллоҳнинг саломи бўлсин! — деб алик олди оқсоқол, бироқ, нигоҳини узмай тикилиб тураверди. Унинг бундай бетакаллуфлигига Маҳмуд ҳайрон бўлмади, чунки арабийда “сиз” деган сўз йўқлигини яхши биларди.

— Одамлар оғзидаги лисонларни ёзиб олувчи сенмисан? — деб сўради оқсоқол, арабчалаб. — Эшитишимизга қараганда, вилояту саҳроларни кезар эмишсан?

Овулдан овулга, қишлоқдан қишлоққа бу хабарнинг тез тарқалиши ҳайратланарли эди.

— Ҳа, тўғри айтишибди. Эл-тошни, дала-тузни кезиб юрадирман, — деб жавоб қилди олим, туркийда.

Ёнидаги киши унинг гапини арабийга бузиб таржима қилган эди, Маҳмуд кулиб юборди. Чунки араб “дала” сўзини “мазра”, туз сўзини “милх” деб ўгирди.

— Сиз экин экиладиган майдонни “мазра”, яъни дала дейсиз, биз қўнал­ға теграсидаги очиқ-яйдоқ жойни дала деймиз. Туз деб тупроғи унумли ерни, тузлиқ етиладиган жойни айтамиз. Сиз эса уни “милх”, яъни ошлиққа солинадиган туз деб ўгирдингиз, — деб тушунтирган эди, ҳайрон бўлганидан арабнинг оғзи очилиб қолди.

— Ё тавба, илминг бошу кўзим устига, — деди кейин. — Сен олиммисан?

— Олимни бизлар “билга” деймиз, — деди Маҳмуд. — Яъни, “билмоқ” сўзидан от ясаймиз. Сиз эса отдан феъл ясайсиз, масалан, “илм” сўзидан ҳосилалар чиқарасиз. Бу ерда ўхшашлик кўрамиз, чунки бизлар ҳам “бил” феълидан от ясаймиз.

— Мадрасада сарфу наҳвдан дарс олганман, бир қанча лаҳжаларни биламан, — деди кейин. — Сизнинг сарфу наҳвингизга кўра туркий лисон қонун-қоидаларини тартибламоқ, яъни араблар туркий тил ўрганишларига кўмак бермоқ учун кезмоқдаман.

— Арабнинг туркий ўрганишига не ҳожат? — ҳайрон бўлди қабила оқсоқоли. — Қолдики, бошқалар арабий ўргансинлар. Мусулмонмисан?

— “Қолу бала”, — деди Маҳмуд, кулимсираб.

— Билхосса, мушриф кишилар туркий тилни ўрганиш лозимлигини, чунки улардан келажакда катта олимлару лашкарбошилар чиқиши башорат қилинганини айтадилар, — деди унинг ёнидаги араб. — Валлоҳи аълам бис-савоб. Демакки, Қуръонни ҳам хатм қилган чиқарсан?

— “Қолу бала” деганидан билма­дингми? Шу жавоби билан ҳикмат денгизининг битта дурини кўрсатиб, алмисоққа ҳам ишора қилиб қўйди-ку, фаҳминг етмадими? — дея койиб берди уни оқсоқол. Сўнг Маҳмудга юзланиб, деди: — Илминг бор эканига ­шубҳа йўқ. Бироқ, англаёлмадим, арабий билсанг, нега яна ўз тилингни ўрганиб юрибсан? Бир Қуръону унинг тили етмасми сенга?

— Ҳокимул-мутлақ Бобилдан сўнг тилларни аралаштириб юборди, — деди Маҳмуд. — Истаса бир лисонда қилар эди. Мунинг маъноси шулким, истаса ҳар кимни мусулмон қила оларди. Лисонларни аралаштиргани билан бир қаторда, кишиларни ҳам турли тоифа қилди. Қуръон тилини ўрганиб илм олган кишининг савоби ила ўз тилида илм олганнинг савоби тенгмидир?

— Албатта, тенг эмас.

— У ҳолда тилларнинг турли-туманлигидан кўзланган бир ҳақиқат борлиги аён, — деди Маҳмуд ва тушунтирди: — Тил санъатдир. Сиз туя миниб етган манзилга биз от миниб етамиз. Табиийки, туя минганнинг кўзига ­бошқа, от минганнинг кўзига бошқадир дунё. Бироқ ҳар иккиси ҳам Сонийнинг санъатини кўрмоқда. Башарий тиллар Унинг қудрати ва санъатидан дарак беради, мен ўша қудратни, ўша санъатни ўрганмоқдаман.

* * *

— Очиққа жой қилинг, май-шароб келтиринг, бу кишига байир сўйинг3 , — деди арабларнинг сардори. — Бошқа элдан бўлатуриб, бизнинг тилни шунчалик ўрганиб, жон куйдирибдики, ардоққа лойиқ.

— Бизнинг энг азиз сўзимиз “ўз”дир, — деди Маҳмуд. — Ҳар нарса шу ўздан бошланмоқдадир. Сизда бир калиманинг саккиз турланиши бор эса, бизда бир ўзни билган одам камида элликта сўзни билган бўлади. Устига устак, унинг бир қанча хос маънолари ҳам бордир. “Ўзим” дейилса, “мен” маъносини билдиради. Ўзғир одам ўзган маъносида бўлса-да, маррага етиб келганида унинг бир ўзи қолганини кўрмоқдамиз. Ўз элим деса ҳам ўзлигига ишора қилади. Охир-оқибат, “Ўзи” деганда биттаю битта Тенгри таолони англаймиз. Биргина сўзга шунча маъноларни бериб, бизга билдирганига қараганда, “Ўз”нинг маъноси ҳам “Бир”га яқинлашиб келади.

— Бизнинг алифга ўхшар экан, — деди араб. — Алиф бирни англатса-да, аслида ҳарфдир.

— Оламда биргина тилнинг шу хусусияти бор, — деди Маҳмуд. — Ҳарфларнинг сон ўрнига ўтишини ҳеч қайси тилда кўрмайсиз.

— Китобингни оти нима? — деб сўради араб.
— “Девони луғотит-турк”, — деди Маҳмуд.
— Девон шеърдан тартиб этилмасмиди?

— Шеърни биз бошқача айтамиз, — деди Маҳмуд. — Сизнинг шеър булоқдай ёйилиб, гул ҳосил қилади. Бизнинг шеърда отлар туёғининг дупури, яйловда қўй-қўзилар баъраши, пишаётган кесма ош иси, озод-озод от чопқон кишиларнинг қийқиришлари бор. Руҳи ҳам шунга мосдир, — деди ва шуни ўқиди:

Алин топу йашарди,
Урут ўтин йаширди,
Кўлнинг сувин кушарди,
Сигир, бува мунграшур.

— Мундаги ҳаракатни кўринг, — деди, изоҳлар экан. — Тоғ бошлари ўт-ўландан кўкариб, бултурги қуруқ ўтларни кўмиб юборганигача, ёмғирларда кўл сувлари тошгани-ю жалада қолган сигир-буқаларнинг маърашигача кўз олдингизда жонлантирмоқда.

Шу тарз узоқ суҳбатлашиб ўтиришди. Ниҳоят:

— ўаройиб, — деди оқсоқол, тин олиб. — Сен ҳақиқатан билгич одам экансан, аммо ярим тундан оғди, ой ҳаволаб кетди. Салдан кейин Муштарий кўринади, бир оз тин олақол.

— У бизга кўра Қорақушдир, — деди олим. — Чиқса, “Қорақуш туғди” деймиз. Чунки тунги осмон ою юлдузни туғади деб ўйлаймиз. Баъзилар туя оёқларининг учини ҳам қорақуш дейдилар, ёки қиз қуш — тукининг ранги қизил қуш…

* * *

Олимнинг кўзларига уйқу келмас, тилнинг бепоён денгизларига тобора шўнғиб борарди.

Сўнгсиз-адоқсиз яйловларда, тоғ ўнгирларида, дараю қирларда яшаётган турли-туман улуслар тилида тарихга муҳр­ланиши лозим бўлган шу қадар кўп ажойиб сўзлару айтимлар бор эди-ки! У сўзларнинг биронтаси ёзиб олинмаган, халқ билан бирга, ҳаёт тарзи ўзгаришига қараб турланиб-тусланиб яшаб келмоқда. Масалан, чўл кишилари ов қушини чақиришса, “таҳ-таҳ” дейишади. Отнинг боласини, яъни қулунни “қурей-қурей”, мол-қўйни “маҳ-маҳ”, кучукни “баҳ-баҳ”, товуқни “тут-тут”, жўжани “чип-чип”, мушукни “пиш-пиш” деб чақиришади. ­“Пистовуқ” деган товуқ турига “пис-пис” дейишади, сабаби, шундай дейилганида нима сабабдандир турган жойида тўхтаб, писиб қолади. Бироқ, ҳайдаш учун ҳамма бирдай “Кет” ёки “Тур” сўзини қўллайверади. Лекин, шунда ҳам кичик тафовутлар кўринади, мисол учун, итга “тур” дейдилар, аммо кучукбола билан мушукка “пишт” дейилади.

“Кун” билан “Ой” ҳам туркийларнинг энг қадимий сўзларидандир. Баъзилар қуёшни ҳам кун дейишади, кундуз ёки бугун деган сўзлар шундан таралган бўлиб, кун чиқиб ботгунча англамини билдиради. “Умримни кундай ёритсин” дея эрларга “Кун”, қизларга “Ой” исмини қўйишган. Агар исми “Ой”дан бошланмаган бўлса, охирига қўшиб ишлатишган. Эрлар отига эса “Ҳоқон” бўлсин дея, “хон” қўшишган.

Тенгри, кўк, ёй, ўқ, пўстак, тўшак, тўй, йиғи кабилар ҳам туркийларнинг энг қадимги сўзларидандир. Булар ҳамма элатда бирдай қўлланилган.

Олим маълум сўзларнинг турли маънода қўлланишига ҳам изоҳ берди. Мисол учун, ўғузлар пастликни, тубни “ашақ” дейдилар, яъни “ашаққа инди” — “пастга тушди”, “ашақ кетди” — “паст кетди”. Бошқалар эса уни томон маъносида қўллайдилар: “ашаққа кетди” — “ўша ёққа кетди”. Баъзилар идиш, коса, пиёлани “аяқ” дейишса, ўғузлар уни “чанақ” деганлар, ҳозирда қўлланилаётган “табақ” эса араблардан кириб келгандир. Ўғузлар шароб, мусаллас, майни “сужуқ”, Ила водийсида яшовчи яғмо, тухси ва чигиллар эса “қизил сужуқ” деб атаганлар. Кўпчилик турклар “чиқти” десалар, яғмо, тухси, ябоқу, қипчоқ ва баъзи турк­ман уруғлари худди шу маънода “ташиқти” сўзини қўллайдилар: “Эр эвдан ташиқти” — “Эр уйдан ташқари чиқди”.

Чигилларда “улус” сўзи “қишлоқ” маъносида қўлланилган бўлса, арғулар тилида “шаҳар” маъносини англатган. “Кент” — ўғузлар ва улар билан яқин турувчилар тилида қишлоқдир. Бошқалар наздида эса вилоятдир. Бошқа туркийларда инак сўзи “сигир” маъносида қўлланилган бўлса, ўғузлар тошбақанинг урғочисини шу сўз билан аташади. Баъзилар ошхонани “ошлиқ” дейишса, булар тариқни “ошлиқ” дейдилар. Бошқа туркийлар ҳашаротни “қурт” десалар, фақат ўғузларгина бўрини шундай аташади. Бошқалар одамлар орасидаги ҳар қандай шодлигу кулгини “байрам”, ўғузлар фақат ҳайит кунини “байрам” дейдилар.

Сўзларнинг баъзи бир маънолари ҳар уруғда ҳар мазмунда амал қилган. Чунончи, ўғузларда “чақди” сўзининг “эшиттирди, айтди” маъноси ҳам қўлланилган: “Ул сўзи анинг қулоғига чақти” — “У сўзни унинг қулоғига эшиттирди”. Аммо бармоғини тош билан уриб олган одамга ҳам шу сўз қўлланилган, масалан, “Қўлини чақиб олди”. Чақмоқ деган сўз ҳам ҳаракати жиҳатидан шунга ўхшайди. “Чақмоқ чақди” дейилиши кўк қатида бир нима бошқа нимадирга урилганини билдирса не тонг? Баъзи эллар эса уни илонга ёки ҳашаротга нисбатан ҳам қўллайдилар: “Илон чақиб олди”.

Шуларнинг бари айри-айри тилларга ўхшаса ҳам, ўзлиги айни экани ­завқли эди.

* * *

Олим чарчоқ кўзларини юмиб, бир оз тин олди. Ёғчироқ шуъласи липиллаб, ўтов увулдириқлари ва керагасида ўйнади.

Ҳа, эл-улус ғоят бепоён, улуғ ва кенг, эл руҳи эса тилда бор бўйича аксланмоқда. Ўтовдан чиқмасдан туриб ҳам тил орқали яйлов майсаларининг исларини, енгил ҳавосини, озод кишилар руҳиятини сезса бўлади.

Идрок кўзи билан қаралса, унинг ҳаракатланиши ҳам кўринарди. Ҳозир тил арабий-форсий сўзлар ҳисобига бойигани ҳолда, ўз сўзларини янгиламоқда эди. Вақту замонлар ўтгач, ақли етук кишилар ўз тили жозибалари аро у сўзларни кўришганида, ёт сўзлар ҳам босқинлардану чопқинлардан, эл ўтмишидан, шунингдек, илм тарихидан сўзлаётганини билиб оладилар, албатта.

“Тил — ҳар нарсани ўзида акс эттирадиган ғалати бир тарих битиги, — деб ўйлади у. — Саваш-сўқиш, экин-тикин сўзлари-чи? Шуларнинг бари эл қандай яшаётганидан дарак бериб туради”.

Эртасига йўлга отланганида:

— Бу кетишда қайларгача бормоқчисан? — деб сўради қабила шайхи.

— То Ироққача ёйилиб кетган барча туркийларнинг ҳаётини, тилини ёзиб олмоқчиман, — деб жавоб қилди Маҳмуд. — Қошу қароқдай ёнма-ён икки қишлоқ шеваси бир-биридан фарқланишига қарасангиз, катта бир китоб бўлади чоғи.

— Ўҳ-ҳў, ишинг зўр экан, — деди оқсоқол. — Аммо таҳсинга лойиқ. Мен ҳабибу аҳбобга, авлоду валадга, ақрабога тайинладим, арабнинг ҳар жамоаси сенинг бораётганинг ҳақида бошқаларга хабар берсин, муносиб иззат-икром ила кутиб олиб, кузатишсин.

Кейин қулоғига шивирлади:

— У китобингга бизниям қўшиб қўя оласанми? Исмим Тамим, отамнинг исми Абдуллоҳ, Бану Холид қабиласидан, деб қўйсанг бас.

Олим кулимсиради:

— Албатта.

Сўнг улар билан қучоқлашиб хайрлашиб, жўнаб кетди. Олдинда узоқ ва машаққатли йўл турар эди.

Кеч куз теварак-жавонибга ҳукмини ўтказар, сон-саноқсиз улуслар қишлаш учун тоғ ўнгирларига, камарларга кўчишарди. Тез орада дала-тузни қоплаб қалин қорлар ёғди. Кишилар куз аввали келиб қолган ўша киши ҳақида анча гапириб юришди. Қарлуқлару ўғизлар, қипчоқлару арғинлар, чигиллару яғмолар тақдирнинг чалкаш йўллари аро олим ёзган китоб дараги етиб келишини кутишар, тафтли аланга ланғиллаган кечаларда унинг номини эслашарди. Улуслар орасида “Билга киши” деб ном қолдирган узун бўйли, доно кишининг ҳақиқий хон ўғли эканидан эса, ҳеч кимнинг хабари йўқ эди.

* * *

Орадан бир неча йил ўтди.

Олим шу кезишлари оқибатида, келгусида тартиб берилажак “Девони луғотит-турк”нинг тамал сўзларини, ўнлаб туркий қавмларнинг урф-одатларини, айтиму достонларини дафтар-дафтар ёзиб олди. Бу иш учун умрининг ўн беш йилини харж этди. Болосоғундан булғор элларигача кезди, юзлаб элатларнинг лаҳжаларини ўрганди.

Бироқ жуда кўп сўзлар қишлоқлару ёзлоқларда, ўтлоқлару сувлоқларда, яйлоқларда қолиб кетди. Уларни жам қилишга биргина кишининг умри етмоғи зўр иш эди.

Булғорлар юртига етганида бир муддат сўлим кўллар, яшил ўрмонлар аро тин олди. Тенгритоғ аллақачон олисда қолиб кетган эди. Тин олмоқ баробарида тўплаганларига тартиб бериб, саралади. Шунингдек, ғоят улуғ шу элнинг жонли тили борасидаги изланишларнинг сўнги йўқлигини ҳам ҳис қилди. Вужудида янги бир қувват, жазм пайдо бўлди.

Баҳор кечаси, ёмғир ёғиб ўтгач, кўк тозаланган эди. Пасттоғлар ортидан каттакон баркаш бўлиб ой чиқди.

— Бизнинг элларда сени “Момо” дейдилар, — деди у орзуларнинг олис тимсолидай кўринган тўлин тун ёритқичига соғинч ила боқиб. — Араб “бадр”, форс “моҳ” дегани ҳолда, бизлар сенга қошу сочлари оппоқ оқарган момолар васфини ҳам қўшиб “Оймомо” деймиз. Баъзилар эса “Ойдада” деб ҳам айтадилар. Яъни, табиатда неки бор, улуғлар ёду ҳурматига олиб келиб боғлаймиз…

Яна бир оз вақт ўтгач, кўкка Қорақуш чиқди. Тунги самода жимирлаб тураверди.

Олим вужудида латиф енгиллик ҳис қилди. Олам узра яшаётган туркий элатларнинг илк хазинаси мана шундай яратилди. У ҳозир биттагина, холос. Аммо бепоён дунёга ёйилиб кетган юзлаб улусларнинг ҳаёт тарзидан, маросимларидан, завқу изтиробларидан, умридан дарак берадиган ажойиб бир қомус тамали бунёд этилди.

Бир булардангина эмас, эл озодлигидан, сарбастлигидан сўзлайдиган, қатида миллат руҳини ташийдиган ўхшаши йўқ асар бўлди.

“Мен элимнинг энг тоза сўзларининг бир қисминигина олдим. Асли ҳар қишлоқ, ёзлоқ, сувлоқнинг, ҳатто овлоқ, пойлоқнинг ҳам ўз сўзлари бор. Улар ёмбилар каби ўз маконида, ўз кишилари билан қолиб кетди. Очуннинг ишига қара, — деб афсус ила ўйлади у. — Бир хон ўғли эдим, бу қисмат бошимга келмасайди, ҳозир бир ерда муқим эл сўраб ўтирардим. Ҳа, шунча ерларни кездим-кўрдим. Эл-улус бағрини очиб кутиб олди, ош-озиғини аямади, кўмак берди. Ҳаниси хотун ўша ишини қилмаганида булар қайда эди? Наҳотки “Девони луғотит-турк”нинг яралиши учун отаму укаларимнинг ҳалок бўлиши лозим кўрилди? Хон бўлиб тахт сурганимда улус хизматида бўлардим, албатта. Қолдики, яна эл хизматига бел боғладим. Шояд вақти келиб, бунинг учун илм салтанатидан кичик бир тахт ато этсалар, не тонг?”

Саҳар бўзаргани сайин Қорақуш бота бошлади.

“Кундуз қочгач, у яна чиқади, — деб ўйлади олим. — Минглаб йиллар то қиёматгача шундай бўлаверади. Бир Маҳмуд бор эди, у ҳам ботиб кетади. Аммо элнинг Маҳмуддан ҳам чақноқ юлдузлари инсоният самоси узра мана шундай чақнайверадилар.

Қолдики, доимо шу эл, шу улус яшайверсин, Кўк Тенгриси уни доимо қўлласин.
Эл яшнасинки, тили ҳам яшнасин.
Қадимий ва тоза эди, абадиян шундай тоза, кўркли бўлиб қолсин!”.

————
1.Қурт — ўғуз лаҳжасида, бўри.
2.Телим — кўп. 3.Эркак туя.

ТАФАККУРДА ЧАҚМОҚЛАР ЧАҚНАСА…
Ёзувчи Исажон СУЛТОН билан суҳбат
Суҳбатдош: Гўзалой Матёқубова

— Исажон ака, бугун нега китобхонлар орасида тафаккурни чархлайдиган асарлардан кўра, қўл учида ёзилган «енгил» асарларнинг бозори чаққонроқ? Бугунги ўқувчига қандай китоб керак ўзи?

— Мактабда физика фани ўқитувчиси барча болага умумий таълим беради. Аммо бошида ҳеч ким улар орасида чиндан физикада кашфиёт қиладигани борми ё йўқ — билмайди. Кўпчилик физика ҳақида умумий нарсаларни ўрганади, физик олимлар эса бу фаннинг тафаккур чегарасигача етиб боришади. Чегарадан нарёғи — кашфиёт. Адабиётда ҳам худди шундай. Умумий омма бор: улар кун бўйи ишлаб, ҳаёт ташвишлари билан чарчашади. Бўш вақтида қўшиқ эшитгиси, комедия кўргиси ёки муҳаббат қиссаларини ўқигиси келади. Бу — унинг эҳтиёжи. Физикада оддий сув формуласини яратган одам «оғир сув», яъни дейтерий формуласини яратгандан кўра машҳур. Ҳолбуки, иккинчи кашфиёт оламшумулроқ. Ана сизга парадокс!

Аслида адабиёт ва табиат қонунлари бирдай ишлайди. Шу сабаб қандай қилиб ҳаммага бир хилда кашфиёт-асар ярат, дейиш мумкин? Яқинда Лондонда чиқадиган «Daily Telegraph» газетаси дунё адабиётининг кишилар онгида бурилиш ясаган ўнта асарини тақдим қилди. Ундай асарларни ўқиш учун маълум тайёргарлик керак. Масалан, саккизинчи синф ўқувчисига «Телба» ёки «Тирилиш»ни ўқи дейиш тўғри эмас. Ҳар ким тафаккури етган асарни ўқийди. Бизнинг энг катта нуқсонимиз — ҳаммадан бирдай доҳиёна асар талаб қилаверамиз. Кичкина бола нимадир қораласа, «истеъдодинг бор, аммо зўр асар ёзишинг керак» деймиз. Ёки адабиётимизни ажойиб бир асар билан бойитган ижодкорга қачонлардир яратилган асарни айтиб, «ўхшаб қолибди», деб жар соламиз. Менимча, бағрикенгроқ бўлавериш керак.

— Асарларнинг баҳосини фақат адабиётшунослар бериши керакми?

— Санъат жиҳатдан олиб қараганда — шундай. Аслида ёзувчи ҳам олим, ҳам файласуф, ҳам ижодкордир. Турли билимларни тўпламагунча, истеъдодини юзага чиқаролмайди. Ёзувчи бўлиб шакллангач, енгилроқ асарни кўрса, тепа сочи тикка бўлиб кетади. «Бизга ҳақиқатдан руҳан баланд, тил жилваларига бой, тафаккурни чархлайдиган асар керак», дейди. Чунки унинг даражаси шундай. Аммо оддий ўқувчининг истаклари ҳам бор. Улар орасидаги адабиётни чиндан севадиган киши бора-бора билгичга айланади. Аммо илк поғонада турган ўқувчи чарчаб уйига келганида, «китоб ўқиб, дам олсам», дейди. Уни ҳам тўғри тушуниш керак.

— Гоҳида айрим ёшларга «иложини топсанг — ёзма», дейишади. Сиз бу маслаҳатга қандай қарайсиз?

— Бу кимдир «олим бўламан» деса, «Яхшиси, шу фикрингдан қайтақол, болам», дегандай гап-ку! Биттаси «Ота, учувчи бўлмоқчиман», деса, «Ундан кўра, қўйингни боқиб юравер», деган жавоб олса… Ғалати эмасми? Хоразмийга онаси «Қўй, болам, бошингни қотириб нима қиласан?» деганида бугунги дунё алгоритмсиз, «ноль» рақамисиз қолмасмиди?! Шунинг учун болаларнинг чекланишига мутлақо қаршиман. Чунки ҳар болада лаёқат, қобилият бор. Ёзувчилик ҳам шундай. Фақат қалбдан қувват оладиган ҳодиса бу! Биласизми, теп-текис жойларда гоҳида олтин ёмбилар ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолади. Улар қаттиқ чақмоқ уришидан юзага келаркан. Худди шундай: халқ тафаккурида чақмоқлар чақнаса, олтин ёмбидай истеъдодлар пайдо бўлаверади.

— Аммо бизда негадир бой одамлар шеър ёзмайди, деган фикр бор. Гарчи Толстой катта ер эгаси ёки Навоий вазири аъзам бўлса ҳам…

— Нега? Шоирлар бугун ҳам ёмон яшаётгани йўқ. Гоҳида бошқа соҳа вакиллари яшириб шеър ёзаётганини эшитиб қоламиз. Ўзим нечтасига гувоҳман. Бадавлат бир тадбиркор шеъриятга жуда ўчлигини, чиройли шеърлар ёзишини биламан.

Ёзувчилар уюшмаси тадбирлари боис турли ҳудудларни кезамиз. Одамларда адабиётга иштиёқ кучли эканини кўряпмиз. Бир қарашда оддийлигича қолгандай туюлса-да, одамларнинг дунёқараши кечагидан тубдан фарқ қилади. Ҳозирги инсонлар дунёнинг исталган ҳудудидан ахборот олиш имконига эга.

— Адабиётга ёндашув мезонлари ўзгариши инсониятни бошқа ўзанга буриб юбориши мумкинми? Бугун инсонларни нима бирлаштира олади?

— Инсонларни кун кечириш дарди эмас, бунёдкорлик иштиёқи, эл-юрт тақдири бирлаштиради-жипслаштиради. Асли инсонни ушлаб турадиган асос — ватанига, аждодлари хоки ётган заминга муҳаббат. Шахсиятнинг емирилиши муқаддаслик туйғуларини йўққа чиқаради. Ҳозир дунёнинг турли чеккаларида нон ва тинчлик истаган халқларнинг кўчишига гувоҳ бўляпмиз: барча муқаддас нарсасидан кечиб кетишяпти. Шу воз кечишлар оқибатида инсон шахсида емирилиш юз беряпти. Айни шундай пайтда адабиёт ҳимоя воситаси бўлиб юзага чиқиши керак.

Аслида бугун адабиётда ҳам ҳаддан ташқари индивидуаллашув, ўзига хослашув юз беряпти. Янги оқимлар пайдо бўлиб, яна йўқолиб кетяпти. Адабиёт шу тарзда парчаланишга юз буряпти. Шукрки, миллий адабиётимиз бу воқеликдан узоқ. Чунки адабиётимизда халқнинг ўтмиши ва келажагини жипслаштириб турувчи ўзак бор: бу – муҳташам маънавий хазинамиздир.

— Бугун адабиётимизда катта-катта китоблар ёзил­япти. Аммо улар чиндан ҳам бугунги кун моҳиятини очиб бера оляптими?

— Йўқ, очиб бермаяпти. Йигирма йил олдинги ва бугунги одамлар бутунлай бошқача. Олдингиси қишлоғидан нари чиқса, дунёни кўрдим деб қувонарди. Ҳозир кўп инсонлар дунё кезиб, бошқа халқлар вакиллари билан ўзини таққослаб, хулоса ҳам чиқариб улгурди. Бугунги кун қаҳрамони ўзининг ғурури тикланганини ҳис қилди. Ҳозир кимдир ўзича «қайтамиз олдинга пайтга» деса, кулгига ва нафратга қолиши тайин. Чунки инсонлар, қарашлар, руҳият ўзгарди. Бу руҳиятдаги ўзгаришлар адабиётда тадқиқ этилмади.

— Нима учун бугун ўзбек адабиёти жаҳон миқёсига чиқа олмаяпти?

— Чиқа олмаяпти?! Саволи­нгиздан «Чиқишга уриняпти-ю, чиқа олмаяпти» деган маънони уқяпман.

— Масалан, Пауло Коэльонинг «Алкимёгар» асари жуда оммабоп. У Жалолиддин Румийдан таъсирланиб ёзилган, дейишади. Олис бразилиялик Коэльо ўз адабиётимизни ўзимизга қайтариб, бизда машҳур бўляпти-ю, бизнинг ёзувчилар…

— Бунинг сабаби чуқур. Собиқ тузум даврида четга фақат рус тили орқалигина чиқардик. У вақтларда ёзувчиларнинг ўзи дунёга чиқишга интилмаган. Чунки биз учун дунё «империалистик тўсиқ»нинг ортида эди.

Мустақил бўлгач, дунёга назар ташлаб, яна ўзимизга қарадик — ҳайрон қолдик. Бу олам биз ўйлагандан кўра бошқача экан. Ҳамма ҳам биздай содда-самимий эмаслигини билдик. Турли манфаатпараст, қарашлар ва ғоялар орасида дунёга кўз-кўз қилишга арзийдиган жуда кўп маънавий бойлигимиз бор.

«Шарқ яратувчи, Ғарб ижрочи» деган гап юради. Пауло Коэльога келсак, унинг жуда катта тарғиботчилари — маркетинг усталари бор. Улар шунинг ҳисобидан кун кўради.

Дунё адабиётига тақдим қилиб, уларнинг диққатини тортадиган асарларимиз оз эмас. Фақат бизда боягидек маркетинг механизми ишламайди. Сабаби тил билмаслик, қолаверса, маблағ масаласи…

— Ўзбек тилидаги асарларни бошқа тилга таржима қилиб бўлмайди, дейишади. Дейлик, Тоғай Муродни фақат ўзбек тилида ўқиш мумкиндай…

— Бу гап тўғри, лекин тилимизга бошқа тилдан таржима қилинган адабиётлар ҳақида нима деймиз? Уларда ҳам ўша халқлар тилларининг ширали, турфа маъно ташийдиган хусусиятлари бор-ку. Масалан, япон иероглифларида тонгни ифодалайдиган учта белги бор. Иероглифнинг ҳар биттаси битта сўз, кайфиятни акс эттиради. Шунга қарамасдан, таржима бўлди-ку. Бу — баҳона бўлолмайди. Ўзбек тилининг ўзига хослиги уни бошқа тилга таржима қилиши учун тўсиқ ҳисобланмайди. Бу таржимоннинг маҳоратига боғлиқ.

— Асарларингиздан шеъриятни севишингиз яққол сезилади…

— Наср уддалай олмаган маънони шеърият гоҳида икки мисра билан ифодалаб қўяди. Шеърий туйғуга ошнолик ўзбек носирларида бўлгани каби, насрий йўналишга ошнолик шоирларда ҳам бор.

— Ўзингиз ҳам шоир бўлишни орзу қилганмисиз?

— Ҳавас қилганман. Ҳалигача ҳавас қиламан.

— Машқ қилиб кўрмаганмисиз?

— Ёшлик пайтларимда бўлган. Шеър ёза олмаслигимни билганман. Чунки у жуда юксак санъат.

— Бугун нафақат пойтахтимизда, балки чекка туманларда ҳам китоб дўконлари очиляпти. Чин маънода китобга қайтиш бўладими?

— Албатта, шу пайтгача болаларимиз маънавиятини юксалтириш, китобхонликни кучайтириш учун тарғиботлар олиб борилаётган эди. Энди амалий ишларга ўтилди. Бу қувонарли. Дунёнинг ҳеч қайси давлати ўз халқи маънавияти, шахсан, китобхонлик ҳақида қайғураётганини ҳеч қаерда эшитмадим. Бу ишларга давлатимиз бош-қош эканининг қадрига етишимиз керак.

— Минглаб ўқувчиларингиз бор. Улар орасида фарзандларингиз ҳам борми? Китобларингизни ўқишадими?

— Ўқишади. Ўқимай кўришсин-чи? (кулади).

— Уларни ўқишга мажбурлайсизми?

— Йўғ-е, руҳият истамаган нарсани мажбурлаб ўқитиб бўлмайди. Аммо фарзанд отасининг кимлигини билиши керак. Болаларим яқин-яқингача ёзувчилигимни билишмаган. Чунки улар ҳали ёш эди. Асарларимни ўқиши учун уларга тажриба, билим, вақт керак бўлди. Энди ўқишяпти.

Бугуннинг ёшлари озод ва ҳур бўлиб вояга етди. Ҳуррият болалари бу йил йигирма беш ёшга кирди. Онгида чекловлардан асар йўқ, зулм нималигини тарих китобларидан биладиган ёш авлод вояга етди. Бу – озод давлат байроғи остидаги баҳамжиҳатлик, юрт тақдири ҳақидаги жонкуярлик. Аслида ҳам ана шундай жипслик бор жойда тараққиёт бўлади.

Манба: «Оила даврасида» газетаси веб-саҳифаси

ЯХШИ ОДАМГА АЙЛАНАСАН
Ёзувчи Исажон СУЛТОН билан суҳбат
Суҳбатдош: Дадахон Муҳаммадиев

— Адабиёт ҳақида ҳар кимнинг ўз қараши бор. Ёзиш жараёни ҳақида ҳам. Баъзи ёзувчи-шоирларимиздан “Ёзаётган пайтингизда қай ҳолатда бўласиз?” деб сўраганимизда: “эслай олмайман” ёки “тасвирлаб беролмайман”, деган жавобни оламиз…

— Тўғри, тасвирлаб бериш мушкул бу жараённи… Масалан, қизиқ бир воқеани даврада ҳикоя қилиб бераётганингизда ўша воқеанинг ичига кириб кетасиз, бир муддат унинг ичида яшайсиз. Ўша тўлқинга тушасиз ва бошқаларни ҳам олиб кирасиз… Ижод ҳам шунақа. Баъзилар: “Асар ёзаётганда бошқа дунёга кетиб қоламан”, дейди. Бу — мажозий гап. Қалбингизда, шуурингизда бир асар пайдо бўлди, дейлик. Уни қоғозга туширишингиз керак. Бошладингиз, ёзаяпсиз… Вақт ўтганини сезмайсиз. Асарнинг бир жойига борганда тўхтайсиз ё тугатасиз. Муҳими, яхши одамга айланиб қоласиз. Алоҳида таъкидлаб айтмоқчиман, ижодкор ижод жараёнида жуда яхши одамга, деярли фариштага айланиб қолади! Уйда ота, кўчада йўловчи, ишда хизматчимиз, барчасининг ўз масъулияти бор. Шу маънода ижод ўзликка қайтиш бўлса керак, менимча. Унинг гўзаллиги ҳам шунда.

Ижодкор шу руҳиятдан чиқиб кетишни истамайди. Шоирларимизда кўпроқ бўлади бу ҳолат. Давраларга бормай, одамови бўлиб қолади. Сабабини сўрасангиз, кимдир руҳиятимни, кайфиятимни бузиб қўймасин, кейин анча вақт ҳеч нарса ёзолмай юраман, дейди. Ўша ҳолатдан чиқиб кетишни хоҳламайди.

— Шоирга насрий асар мутолааси, носирга шеър шукуҳи нима беради?

— Иккаласининг ҳам ўз ўрни бор. Наср кенг дунёқарашни талаб қилади, шунинг учун ҳам шеърга сиғмаган ҳаётни, тақдирни, жамиятдаги инсонлар кечмишини очиб беради. Сулолаларни, тарихни кўрсатади. Шунинг учун ҳам “эпик” дейилади. Шеърият эса оний ҳис-туйғуларни ифодалайди. Инсон ҳис-туйғуларига тўғридан-тўғри кириб боради. Бевосита ҳиссиётга мурожаат қилади.

Наср шоирнинг тафаккурини кенгайтиради. Масалан, ёмғир ёғиб ўтгач, бир япроқда биттагина томчи қолди. Кимдир уни кўз ёшига ўхшатади, бошқаси тушиб кетса узилгудек ҳаётга қиёслайди. Агар ана шу жараёнга эпик тафаккур кўзи билан қарасак, ёмғирнинг қаерда бунёд бўлгани, булутга айланиб қайси жойлардан ўтгани, қаерлардан келгани ойдинлашади. Қай тарз-да бир дарахт илдизларидан ҳаёт сувига айланиб оққани, у дарахтни ким, нима учун эккани, нималарга шоҳид бўлганини аён қилади. Агар шуларнинг бари битта шеърда жо бўлса, тасаввур қиляпсизми, қанақа ажойиб асар бунёд бўлади!..

Халқ достонларида, Навоий, Бобур ижодида наср ҳам, назм ҳам юксак ифодасини топган. Асрлар ўтиб ё чуқурлашдик, ё саёзлашдик — наср ва назм ажралиб қолди. Шоирларимиз насрга қўл уриб эпик тафаккурини кенгайтирса, ёзувчиларимиз сўзни шоирчалик ҳис қилиб ишлатса қандай яхши бўларди…

— Истеъдод сўзини тилга олдингиз. Айтинг-чи, истеъдод ижодкор учун нима?

— Истеъдод — яширин бир гавҳар. Унинг жилоланиши учун билим керак. Бу худди чироққа ўхшайди, билим деган қувват келмаса, зиё таратмайди. Ёки дарахтни олинг, замини бўлиқ бўлмаса, ўсиб-унармиди, мева берармиди? Ҳозир шунга тобора амин бўлиб боряпманки, бирон киши истеъдодсиз яралмайди. Ҳар кимга Яратган ўзига яраша бир қобилият, албатта, ато этади. Болалик чоғларимиздаги тенгдош дўстларимни хаёлан бирма-бир кўз олдимдан ўтказаман. Ҳақиқатан ҳам, улардаги яширин истеъдодни илғагандай бўламан. Масалан, бир дўстим сурат чизишга иштиёқманд эди. Яна бири темир-терсакка қизиқарди… Маълум шароит бўлганида бири маҳоратли рассом ёки иккинчиси муҳандис бўлиб етишадиган салоҳият эгаси эди…

Шунингдек, ҳар қандай инсондаги каби: “Кимман? Нима учун яралганман?” деган саволлар ҳам барчамизнинг онгимизда пайдо бўлаверади. Халқимизнинг илдизлари қаерда? Шу халқ орасида дунёга келганимизнинг ҳикмати нима? Юртни кезсангиз, ҳудудларни қўятуринг, ҳатто ёнма-ён қишлоқларнинг шевалари ҳам бир-биридан фарқланишини кўрасиз. Одамларнинг юз-кўзига қараб бехато ажратиб оладиганлар бор. “Чеҳраси бизникиларга ўхшамайди”, деб қўйишади. Шунда юзлаб элу улуслар мустаҳкам бир ўзак атрофида асрлар бўйи жипс яшаб келаётганини кўрамиз. Булар жуда олисдан келаётган элас-элас хабарлардай туюлиши бор гап. Аммо мозийнинг қай бурчидан келмоқда улар?

Мағрур лашкарбошилар, оламда адолат ва тенглик ўрнатишга аҳд қилган улуғ зотлар ёди томон бораверсак, шундай битикларни ўқиймиз:

“Тепамда Кўк осмон ёрлақагани учун, остида қўнғир ер-сув тарбиялагани учун элимни, давлатимни вужудга келтирдим…”

Ахир, бу – еттинчи аср, яъни ҳозиргидан бир минг уч юз йил аввал! Сармишсой қояларидаги суратларни эсланг. Самарқанднинг Қуруқсойидаги, Жиззахнинг Пишоғоридаги, Фарғонанинг Соймалисидаги тошқоя битиклари-чи? Фан уларнинг ёшини етти-саккиз минг йил атрофида деб билади. Сурхондарёнинг Тешиктошидан топилган болани билмайдиган одам бўлмаса керак. Замонавий антропология у боланинг ёши камида юз минг йил эканини билдириб турибди. Тасаввур қиляпсизми? Юз минг йил аввал нимадир юз бергану Тешиктошда саккиз яшар бир бола ёнида ов қуроллари, тоғ эчкисию кийик шохлари билан дафн этилган.

Ундан ҳам олисга назар ташласак, тасаввур бизга нима учун Қизилқум кенгликлари денгиз тубига ўхшаб кетишини, нега ҳар қадамда денгиз чиғаноқлари учрашининг сабабини рўпара қилади. Фан эса бу ерда бир маҳаллар уммон тўлқин урганини, ақл бовар қилмас мавжудотлар яшаганидан хабар беради..
.
Бугунимиздан ўша даврларгача оний йилдирим шиддати билан ўтган тасаввур халқимизнинг ниҳоятда қадимий ва улуғ эканини, жипслигини, ўз қутлуғ тупроғи узра маҳкам турганини, истилолар, урушлар, бўҳронлар қаддини бука олмаганини кўрсатаверади. Тупроқ дедик. Заминимиз мана шу бўлса, у ҳолда унда етилган бугуннинг авлодларининг руҳияти қанақа? Нимадан нафас олмоқда, нима ташвишлар билан яшамоқда? Тарихи шон-шавкатга бурканган муҳташам сулола болаларининг аҳволи қандай?

— Лекин сизнинг фикрларингиз замонавий дунё адабиётидаги қарашлар билан муштарак келмайди-ку!

— Замонавий дунё адабиёти инсон истак-хоҳишлари аро дайдиб юрибди. ўалати ва тушунарсиз, мантиқсиз ғоялар пайдо бўлмоқда. Шулардан бири: маданият ва маънавият инсон боласини занжирда тутиб туради, деган ғоядир. Эмишки, инсон мутлақ озод жонзот, уни ҳар турли ахлоқ, одоб ва ҳоказо қоидалар билан чегаралаш керак эмас экан. Шаккоклик шу даражага бордики, бетамизроқ бир олим “Одам дунёга келишида ўз ота-онасини танлаёлмайди. Шу сабабли вояга етганида, унга ота-онадан воз кечиш ҳуқуқини беришимиз керак” дейишгача борди. Булар — бугуннинг адабий асарларида рўй-рост айтилаётган гаплар. Қизиқ-да, бир томонда урушлар ваҳшатидан титраб-қақшаб, “Оламдаги энг ажойиб мўъжиза — ҳаётдир”, деб хитоб қилса, бошқа ёқдан ҳозир мисол келтирганимиздай ғалати даъволаргача етди. Руҳиятшунослар аллақачон оламда инсон деградацияси деган жараён юз бераётганидан огоҳлантириб бўлишди. ўайриҳаётий шундай бошбошдоқликларга қарама-қарши равишда, она Ўзбекистонимизда қадимий ва шонли анъаналаримиз ҳануз барҳаёт, ҳануз ота ишдан келса болалари пешвоз чиқиб салом бермоқда, каттага ҳурмат, кичикка иззат кўрсатилмоқда. Ота нақадар улуғ зот эканини, она қанчалар муқаддас эканини муштдайлигидан билиб ўсишмоқда. Ўзлик дегани мана шу-да. Айни шу ўринда халқ яна ўз давлати билан жипслашганини кўрамиз. Давлат ўз халқининг маънан етук, билимли ва баркамол бўлишини, истеъдодини шу элу юрт равнақи учун йўналтиришини истайди, халқ ҳам шунга муштоқ. Дунёнинг анча-мунча халқлари орзу қиладиган бундай бирдамликдан қувонмай бўладими?

Манба: «Китоб дунёси» газетаси веб-саҳифаси

Isajon SULTON
HIKOYA VA IKKI SUHBAT

Isajon Sultonov 1967 yil 6 aprelda Farg’ona viloyati, Rishton tumanining Avazboy qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakul`tetini tamomlagan (1990). «Munojot», «Oydinbuloq», «Ozod», «Boqiy darbadar», «Boqiy Eram» va boshqa bir qator kitoblari nashr etilgan.
Javaharlal Neruning «Hindiston» kitobining «Bobur» qismini, D. Butstsati, R. Akutagava, U. Sayfiddin va boshqa ko’plab jahon adabiyoti vakillarning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

QORAQUSH YULDUZINING SIRI

Yomg‘irli, loy kun edi. Qashqarning Sajiya va Hamidiya madrasalari qarshisida hunarmandlar, bo‘zchilar, mokichilar, taqachilar yig‘ilishgan, kimdir boshiga bir savat patir ko‘tarib tirikchilik vajhi sotishga yo‘l olgan, boshqasi rutubatdan namlangan arpa to‘la qoplar oldida o‘tirar, ot mingan yoki yayov, nayza-yu qilich tutgan erlar to‘p-to‘p bo‘lib, loy sachratib u yoqdan-bu yoqqa o‘tishardi.

— Hoy Ergash, arpangni ko‘tar, joningni qutqar!
— Nima bo‘pti?

— Husayn Tegin boshliq shahzodalar zaharlanibdi!
— Yo‘g‘-e?

Hunarmandlar shosha-pisha mollarini yig‘ishtirib madrasa kunjagidagi uychalarga berkita boshlashdi. Bir qismi esa shu yaqinlardagi xon ko‘shki tomon yo‘l olishdi.

— Hoy, borib nima qilasan? O‘zing bir hunarmand bo‘lsang, saroy bilan ne ishing bor?
— Kim o‘ldiribdi?

— Yog‘on Teginning xotinlaridan biri Hanisi o‘g‘li Ibrohimni taxtga ko‘tarmoq uchun shoh o‘g‘illarini zaharlabdi.
— Ammo shahzodalar ham Yog‘on Teginning nevaralari-ku?

— Endi qirg‘in bo‘lishi tayin…
— Husayn Teginning bir o‘g‘li boriydi, tolibi ilm, u tirikmikin?
— Tirik, ammo Qashqardan qochibdi. Yo‘qsa tutib uni ham o‘ldirurlardi.

— Ulton Yog‘on Teginning o‘g‘li Husayn Tegin asli Barsg‘orning hukmdori, adolatli, yaxshi kishi edi. Qoraxoniylar sulolasidan, nasli toza. Yog‘on Tegin qarilikni bo‘yniga olib saltanatni unga topshirg‘oni uchun Hanisi xotunning qahri kelmish, nechuk bolam o‘g‘ling emas esa, seni bolalaring ham menga o‘g‘il emasdir, deya zaharlamishdir.

— Hay el, voy el! — dedi arpa sotayotgan kishi, qoplarini ko‘tarishga chog‘lanib. Keyin xulosa yasadi: — Taxt­ga kim kelsa kelabermaydimi? Har kungi bitta yupqang o‘sha-o‘sha. Birov ikkita berib qo‘yarmidi?

— Taxt talashib qon to‘kib, odamlarga masxara bo‘lg‘ach, el izzat qilarmidi?

— Yasaga ko‘ra taxtga xon o‘g‘li o‘tiradur. Senu biz qorasuyak, ishingni qilabermaysanmi? U xon keladimi, bu xonmi, bariga keraksan, hunarli odamsiz saltanat yurarmidi?

— Ana bu gaping tuvri…

1057-yilning sunbula oyida Qash­qarda shunday qotillik ro‘y berdi. Hoqon Husayn Tegin va o‘g‘illari zaharlanib o‘ldirilgach, o‘g‘li Mahmud onasi Bibi Robiya va singillarini shunda qoldirib, o‘z yurtini tark etishga majbur bo‘ldi. Chunki tomirida xon qoni oqqan barchani o‘ldirishga farmon berilgan edi.

O‘n birinchi asrda Bolosog‘un turkiylari shu qismatni boshdan kechirishdi. Qochib ketgan eran — Yog‘on Teginning fahmu farosatli nevarasi hayot osmoniga uyur-uyur halokat bulutlari yopirildi. Bolosog‘un Hanisi xotun o‘g‘illari orasida jangu jadal va araz-tirsiqlar aro taqsimlanar ekan, xon o‘g‘li o‘z tuproqlaridan olis ellar tomon bosh olib ketdi.

Oradan ikki yil o‘tgach, uning yonida sheriklaridan biron kimsa qolmadi. Uzoq safarini yolg‘iz o‘zi davom ettirdi.

* * *

Yoyloqda qo‘y-qo‘zilar o‘tlab yurar, Tengritog‘ muzliklaridan esgan muzday shabada o‘z qatida archa bujuri-yu isiriq islarini olib kelardi.

— Yaxshi ish ekan, — dedi qo‘noq egasi, o‘g‘illari bilan o‘tloqqa to‘shalgan po‘stakda o‘tirar ekan, olimning so‘zlarini diqqat bilan tinglab. — U bitikka bizning otimizni ham yozib qo‘yasizmi? Evaziga ikki qo‘zi beraman.

Umri dashtu yaylovda o‘tgan, o‘qish-yozishni bilmaydigan bu barvasta kishiga kitob ulug‘ mo‘’jiza bo‘lib ko‘rinar, nomi asar qatlarida qolishini juda-juda istar edi.

Mahmud uning sodda-samimiyligidan kulimsiradi.

— Albatta, yozib qo‘yaman, — dedi.

— O‘g‘lim maktab borgan, o‘qish-yozishni biladi, — dedi u kishi. — Arabchani ham bir oz o‘rgangan. Faqat, uzoqligi uchun qatnashni bas qildi.

— Haqiqatan ham, tongda yo‘lga chiqsam, kun nayzaga kelganida yetib borardim, — qo‘shimcha qildi o‘smir. — Ayniqsa, qishda kun tor, shoqolu qurt1 telim2 , bormay qo‘yaqoldim.

— Til o‘rganishga qiynalmadingizmi? — deb so‘radi olim undan.

— Aslo yo‘q, — dedi yigitcha. — Faqat, bizning tildan farq qilib, o‘z-o‘zidan tug‘ar ekan. Shuni tushunib olganimdan keyin oson kechdi.

— Arabcha ich-ichidan ochiladigan gulga o‘xshaydi, — dedi Mahmud. — Bir novdada sakkiz atirgul ochilishini yoki bitta shoxda sakkiz xil olma yetilishini tasavvur qiling.

— Uni qo‘yaturing, menga ham bir oz tushuntirsangiz-chi, — dedi qo‘noq egasi. — Men bilimlardan yiroq odamman. Bilganim qo‘y-qo‘zi, ot-yilqi, xolos. Kishi aqli yetmaydigan ishlarni qilib yuradigan odamlarni yoqtiraman.

— Til xalqning fe’l-atvorini namoyon qiladi, — dedi olim. — Boshqa bir qancha tillarga o‘xshab, arabiy ham, avvalo, qilgan harakatini ifodalaydi, masalan, “Men keldim” deganidan keyin, kelgan joyining sifatini aytadi, “Falon joy edi” deydi. Bizlar esa “Men falon yerga falon ahvolda keldim” deymiz.

— Hech tushunmadim, — dedi qo‘noq egasi.

— Cherik misolida tushuntiraymi? — dedi Mahmud. — Arab “Cherik keldi oshu ozig‘i bilan” deb aytadi, ya’ni avval cherik kelganini, so‘ng oshu ozig‘i ham borligini aytadi. Bizlar esa “Cherik osh-ozig‘i bilan keldi” deya hammasini birdaniga bildirib qo‘ya qolamiz. Lo‘ndalikni ko‘ryapsizmi?

— Tavba, o‘zimizcha har narsalarni so‘ylashib yuraveramiz-u, o‘ylab ko‘rmaganimizni qarang, — dedi qo‘noq egasi, hayron bo‘lib.

— Ha, — dedi Mahmud. — Til xuddi joni borday chiyriladi, quvlaydi, qochadi, ma’nolarini ko‘z-ko‘z qilib yashirinib ham oladi, yaylovlarga, o‘tloqlarga, uylarga yetaklaydi. Men o‘z tilimizda haligacha uzun jumlalarni ko‘rmadim. Sababi yashash tarzida, deb aytdim-ku. Yaylovlarda qo‘y-qo‘zi boqayotgan, yer ishlayotgan yoki jangga kirgan odamga uzun so‘z ne hojat?

— Bizda so‘z fe’ldan yasalib ketaveradi, — dedi keyin. — Misol, “ko‘ch” so‘zini oling. “Ko‘chmoq” xaylini beradi. Ko‘chgan odamga “ko‘chmanchi” deydilar, ko‘chayotganni “ko‘ch etdi” deydilar, “ko‘cha” degan so‘z ko‘chiladigan vositani anglatadi, “ko‘choq” — ko‘ch yeri. Qarang, birgina so‘zdan shuncha so‘zni o‘rganib oldik. Yoki to‘shni aytaylik. Odamning yo hayvonning ko‘krak qismi to‘sh deyiladi. To‘shash so‘zidagi ma’noni ilg‘ayapsizmi? Ko‘ksimni yerga to‘shadim demayaptimi? To‘shamoqning ma’nisi ham shunday. Yerga solinadigan, o‘tiradigan narsani to‘shak deydilar. Yoki biz o‘tirgan shu po‘stak, po‘st so‘zidan olingan. “Puf” so‘zini olsangiz, puflamoqdan pufakka kelib qolamiz.

U tumog‘ini to‘g‘rilab oldi-da, dedi:

— Men ellarni kezib yursam-da, asli so‘zlar va ularning anglamlariga sayr qilayotgandayman. Bir kezuvchi nimaniyam ko‘rardi? So‘zlarning ma’nolari esa shu qadar so‘ngsiz-ki! Xuddi kezganingizda eski xarobalarga duch kelasiz, qarasangiz, ajdodingiz yotgan yer ekan. Qay birini aytay?

— Baribiram aqlim yetmadi, — dedi qo‘noq egasi. — Bularni yozib yurishingizdan nima naf?

— El juda ulug‘, ko‘hna, — deb javob qildi mehmon. — Bizlar arab tilini juda oson, tez o‘rganib oldik. Arab esa bizning tilimizga qiynaladi. Qoldiki, u ham o‘rgansin. Bir kitob yaralsin, kelajakka qolsin.

— Menga izn bering, bir oz yumushimni qilsam, — deya uzr istadi u.

— Bosh ustiga, — dedi qo‘noq egasi, keyin naridagi boshi ochiq xotinlarga ovoz berdi:

— Yemak-ichmak hozirlangiz. Qo‘noqqa qarangiz.

* * *

Bu kecha Mahmud yaqindagina yozib olgan Alp Er To‘nga marsiyasini sharhlamoqqa kirishdi.

Alp — botir, qahramondir. To‘nga — yo‘lbars jinsidan bo‘lgan bir xil hayvon. U filning kushandasidir. Bu so‘zning asosiy ma’nosi shudir. Lekin bu so‘z turkiylarda ma’nosi o‘zgargan holda qo‘llanadi. Ko‘pincha, odamlarga laqab o‘rnida ishlatiladi. Chunonchi, Tonaxon, Tona tegin va shuning kabilar. Turkiylarning ulug‘ xoni Afrosiyobni Tona Alp Er deb atar edilar. Yo‘lbars kabi kuchli bahodir odam, demakdir.

Demak, Alp Er To‘nga so‘zining ma’nosi “Yo‘lbars kabi kuchli odam, botir va qahramon er” bo‘ladi. Turkiy xalqlarda botir lashkarboshilar va podshohlar nomiga, odatda, Alp so‘zi qo‘shib ishlatilgan. Alp Er To‘nga bu nomni o‘ziga ism qilib olgan dastlabki turkiy xoqondir.

“Men turklar, turkmanlar, o‘g‘izlar, chigillar, yag‘molarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko‘p yillar kezib chiqdim, lug‘atlarini to‘pladim, turli xususiyatlarini o‘rgandim. Bu ishlarni til bilmaganimdan emas, balki bu ishlardagi barcha kichik ­farqlarni ham aniqlash uchun qildim. Bo‘lmasa men tilda ularning yetuklaridan, eng katta mutaxassislardan, xushfahmlardan, eski qabilalardan, jang ishlarida usta nayzalaridan edim”, deb bitdi u daftar hoshiyasiga.

Ulushib eran bo‘rlayu,
Yirtishib yaqa urlayu,
Siqrib uni yurlayu,
Sig‘tab ko‘zi o‘rtilur.

Eranlarni bo‘riga mengzar edilar, deb o‘yladi u. “Eranlar bo‘ri kabi ulidilar” so‘zidan mardlar yig‘isining nafasi keladir. Urlamoq “ur” so‘ziga yaqinmi? Bir mahallar selday yoyilib “Ur-ra” deya oqar edilar. Endi o‘shanday ovoz mardlarning yuragidan chiqmoqda, yoqa yirtib urlamoqdalar. Un chiqarmoqning ham motam yig‘isiga bog‘liq joyi bor, sig‘tamoq esa siqtamoq so‘zining o‘zgarganidir. Ya’ni yig‘lash boshqa, siqtash boshqadir. Siqtash – zzilib-ezilib, dardi ichiga sig‘may aytib-aytib, ko‘zi o‘rtilib-o‘rtilib yig‘lashdir. O‘rtilmoq esa – o‘rtu so‘zidan olingan, yopinchiq ma’nosida. Demak:

Mardlar yig‘lab, bo‘ridek uvlashdilar.
Yoqalarini yirtib baqirishdilar.
Faryod chekdilar.
Qattiq yig‘idan ko‘zlari xiralashib, go‘yo parda bosdi.

Turkiylarning eng qadim marsiyalaridan biri — Alp Er To‘nga marsiyasi esa shunday xitob qilardi:

Alp Er To‘nga o‘ldumi,
Esiz ajun qoldimu,
O‘zloq o‘chin oldimu,
Endi jurak jirtilur.

Shu yerda Mahmud o‘rnidan turib ketdi. “Yurak yirtilur” degan so‘z qatidagi ajoyib timsol uni o‘ziga mahliyo qilib, zavqlantirib yubordi.

“Hech elda bunday ibora yo‘q, — kulimsiradi u. — Ko‘zdan yoshim daryo bo‘lib oqdi, ochun tor keldi, jigarim qon bo‘ldi deydilar-u, ammo yurak yirtilguday bo‘lib qayg‘u chekish bunday dardu alamlarning eng qattig‘ini ­anglatmaydimi? Tavba, — deb o‘yladi hayron bo‘lib. — O‘zi ot choptirib, ov qilib yuradigan bir el-u, so‘zni bunday topib ishlatganiga aqling lol qolmay iloj yo‘q”.

* * *

Ertasi tong saharda ular tuya suti — qimron hamda javdar noni bilan nonushta qilishgach:

— Ulovingizning qorni chala to‘ydi, yo‘lga hozir, — dedi yigitcha.

Olim uning nimaga bunday deganini sezib tursa-da, atay so‘radi:

— Nega to‘ydirmadingiz?

— Qorni to‘q ot chopa olmaydir-ku? — dedi yigitcha. — Otam yo‘lga chiqishingizni aytdi, shunga pichan o‘rniga quruq suli berdim.

— Fahmu farosatingizga balli. Yoshingiz nechchida?
— O‘n birda.

— Tirnoqdan nechta? — deb so‘radi Mahmud, qo‘noq egasiga yuzlanib.
— O‘nta, — deb javob qildi qo‘noq egasi. — Sakkiztasi qiz, ikkisi o‘g‘lon.

— Tengri umriyu rizqini mo‘l qilsin, — dedi olim.

“Tirnoq et orasidan unib chiqadi, — deb o‘yladi keyin. — Sut va qon oralaridan inson paydo bo‘lishining bunday ta’rifiga ne desa bo‘ladi? Kishilar o‘zlaridan bino bo‘lgan jo‘jiqlarni “tirnoq” deb atashgan. Sir bo‘ylarida “Etli, tirinaqli ezirmas”, ya’ni et tirnoqdan ayrilmas degan aytim yuradi. Til ham o‘z egasi bilan ana shunday ajralmas bo‘ladi…”

Shu mahal tashqarida g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir saslar eshitilib, kimlardir kelgani bilindi.

— O‘g‘uzlar bilan qipchoqlar olqishlagani kelishibdi, — dedi qabilaboshi. — Bizlar yaylovu cho‘llarda kun kechirib yuradigan savodsiz kishilar bo‘lsak, ismimizni kitobga yozadigan odamning ne istagi bo‘lsa, qoshu ko‘zimiz ustiga deyishmoqda. Tengri yorlaqab, nomimiz o‘chmaydigan bo‘lar ekan, deb suyunishmoqda.

Mahmud tashqariga chiqib, kelgan kishilar bilan ko‘rishgach, ularning olqishlarini tinglab, sovg‘a-salomlarini olib, yo‘liga ravona bo‘ldi.

Bepoyon yurtning kuzgi osmoni tund, yerlar pilch-pilch loy edi.

O‘tgan yerlarida xotinlarning boshi ochiq, kishilar ozod, ko‘p yerlarida erkagu xotinlarning bab-baravar ot minib, yoy otishlarini ko‘rardi. Hatto bir qishloqda beliga qilich osib olgan sariq sochli, ko‘k ko‘zli qizgina ham uchradi, uning yurakli ekani tan bergulik edi. Erlardan hayiqmay, teppa-teng olishadigan shunday xotinlar el orasida ko‘p uchraydi. Olim o‘tar ekan, yoshlar uning hurmati jilovlarni tortib, bir muddat tek turishdi, keyin hay-haylab qichqira-qichqira kamar archalari tomon ot solishdi.

Bolosog‘un allaqachon olisda qolib ketgan, saltanat janjallari xayoldan o‘cha boshlagan, Mahmudni endi el orasidagi turli-tumanliklar o‘ziga mahliyo aylab, boshiga kelgan ko‘rguliklarni xiyla unuttirgan edi.

* * *

Keyingi manzil arab qishlog‘i bo‘lib chiqdi. Muqim yashaydigan qariya­lar uchun loy-paxsadan kulbalar tiklangan, tomlaridan qamish uchlari-yu popiltiriqlari ko‘rinib turar, ora-sira chodirlar ham ko‘zga tashlanardi. Chodir oldidagi baland bo‘yli, qop-qora, ko‘zlari o‘ynab turadigan biri Mahmudga hayron bo‘lib qarab turdi-da, paxsa uy ichkarisiga qarab ovoz bergan edi, u yerdan yetmishlarga kirgan, o‘rta bo‘yli, serharakat chol chiqib keldi. Arablar shayx deb ataydigan qabila oqsoqoli shu kishi ekan.

— Sizga Allohning salomi bo‘lsin! — deb salomlashdi Mahmud ular bilan.

— Senga ham Allohning salomi bo‘lsin! — deb alik oldi oqsoqol, biroq, nigohini uzmay tikilib turaverdi. Uning bunday betakallufligiga Mahmud hayron bo‘lmadi, chunki arabiyda “siz” degan so‘z yo‘qligini yaxshi bilardi.

— Odamlar og‘zidagi lisonlarni yozib oluvchi senmisan? — deb so‘radi oqsoqol, arabchalab. — Eshitishimizga qaraganda, viloyatu sahrolarni kezar emishsan?

Ovuldan ovulga, qishloqdan qishloqqa bu xabarning tez tarqalishi hayratlanarli edi.

— Ha, to‘g‘ri aytishibdi. El-toshni, dala-tuzni kezib yuradirman, — deb javob qildi olim, turkiyda.

Yonidagi kishi uning gapini arabiyga buzib tarjima qilgan edi, Mahmud kulib yubordi. Chunki arab “dala” so‘zini “mazra”, tuz so‘zini “milx” deb o‘girdi.

— Siz ekin ekiladigan maydonni “mazra”, ya’ni dala deysiz, biz qo‘nal­g‘a tegrasidagi ochiq-yaydoq joyni dala deymiz. Tuz deb tuprog‘i unumli yerni, tuzliq yetiladigan joyni aytamiz. Siz esa uni “milx”, ya’ni oshliqqa solinadigan tuz deb o‘girdingiz, — deb tushuntirgan edi, hayron bo‘lganidan arabning og‘zi ochilib qoldi.

— Yo tavba, ilming boshu ko‘zim ustiga, — dedi keyin. — Sen olimmisan?

— Olimni bizlar “bilga” deymiz, — dedi Mahmud. — Ya’ni, “bilmoq” so‘zidan ot yasaymiz. Siz esa otdan fe’l yasaysiz, masalan, “ilm” so‘zidan hosilalar chiqarasiz. Bu yerda o‘xshashlik ko‘ramiz, chunki bizlar ham “bil” fe’lidan ot yasaymiz.

— Madrasada sarfu nahvdan dars olganman, bir qancha lahjalarni bilaman, — dedi keyin. — Sizning sarfu nahvingizga ko‘ra turkiy lison qonun-qoidalarini tartiblamoq, ya’ni arablar turkiy til o‘rganishlariga ko‘mak bermoq uchun kezmoqdaman.

— Arabning turkiy o‘rganishiga ne hojat? — hayron bo‘ldi qabila oqsoqoli. — Qoldiki, boshqalar arabiy o‘rgansinlar. Musulmonmisan?

— “Qolu bala”, — dedi Mahmud, kulimsirab.

— Bilxossa, mushrif kishilar turkiy tilni o‘rganish lozimligini, chunki ulardan kelajakda katta olimlaru lashkarboshilar chiqishi bashorat qilinganini aytadilar, — dedi uning yonidagi arab. — Vallohi a’lam bis-savob. Demakki, Qur’onni ham xatm qilgan chiqarsan?

— “Qolu bala” deganidan bilma­dingmi? Shu javobi bilan hikmat dengizining bitta durini ko‘rsatib, almisoqqa ham ishora qilib qo‘ydi-ku, fahming yetmadimi? — deya koyib berdi uni oqsoqol. So‘ng Mahmudga yuzlanib, dedi: — Ilming bor ekaniga ­shubha yo‘q. Biroq, anglayolmadim, arabiy bilsang, nega yana o‘z tilingni o‘rganib yuribsan? Bir Qur’onu uning tili yetmasmi senga?

— Hokimul-mutlaq Bobildan so‘ng tillarni aralashtirib yubordi, — dedi Mahmud. — Istasa bir lisonda qilar edi. Muning ma’nosi shulkim, istasa har kimni musulmon qila olardi. Lisonlarni aralashtirgani bilan bir qatorda, kishilarni ham turli toifa qildi. Qur’on tilini o‘rganib ilm olgan kishining savobi ila o‘z tilida ilm olganning savobi tengmidir?

— Albatta, teng emas.

— U holda tillarning turli-tumanligidan ko‘zlangan bir haqiqat borligi ayon, — dedi Mahmud va tushuntirdi: — Til san’atdir. Siz tuya minib yetgan manzilga biz ot minib yetamiz. Tabiiyki, tuya minganning ko‘ziga ­boshqa, ot minganning ko‘ziga boshqadir dunyo. Biroq har ikkisi ham Soniyning san’atini ko‘rmoqda. Bashariy tillar Uning qudrati va san’atidan darak beradi, men o‘sha qudratni, o‘sha san’atni o‘rganmoqdaman.

* * *

— Ochiqqa joy qiling, may-sharob keltiring, bu kishiga bayir so‘ying3 , — dedi arablarning sardori. — Boshqa eldan bo‘laturib, bizning tilni shunchalik o‘rganib, jon kuydiribdiki, ardoqqa loyiq.

— Bizning eng aziz so‘zimiz “o‘z”dir, — dedi Mahmud. — Har narsa shu o‘zdan boshlanmoqdadir. Sizda bir kalimaning sakkiz turlanishi bor esa, bizda bir o‘zni bilgan odam kamida ellikta so‘zni bilgan bo‘ladi. Ustiga ustak, uning bir qancha xos ma’nolari ham bordir. “O‘zim” deyilsa, “men” ma’nosini bildiradi. O‘zg‘ir odam o‘zgan ma’nosida bo‘lsa-da, marraga yetib kelganida uning bir o‘zi qolganini ko‘rmoqdamiz. O‘z elim desa ham o‘zligiga ishora qiladi. Oxir-oqibat, “O‘zi” deganda bittayu bitta Tengri taoloni anglaymiz. Birgina so‘zga shuncha ma’nolarni berib, bizga bildirganiga qaraganda, “O‘z”ning ma’nosi ham “Bir”ga yaqinlashib keladi.

— Bizning alifga o‘xshar ekan, — dedi arab. — Alif birni anglatsa-da, aslida harfdir.

— Olamda birgina tilning shu xususiyati bor, — dedi Mahmud. — Harflarning son o‘rniga o‘tishini hech qaysi tilda ko‘rmaysiz.

— Kitobingni oti nima? — deb so‘radi arab.
— “Devoni lug‘otit-turk”, — dedi Mahmud.
— Devon she’rdan tartib etilmasmidi?

— She’rni biz boshqacha aytamiz, — dedi Mahmud. — Sizning she’r buloqday yoyilib, gul hosil qiladi. Bizning she’rda otlar tuyog‘ining dupuri, yaylovda qo‘y-qo‘zilar ba’rashi, pishayotgan kesma osh isi, ozod-ozod ot chopqon kishilarning qiyqirishlari bor. Ruhi ham shunga mosdir, — dedi va shuni o‘qidi:

Alin topu yashardi,
Urut o‘tin yashirdi,
Ko‘lning suvin kushardi,
Sigir, buva mungrashur.

— Mundagi harakatni ko‘ring, — dedi, izohlar ekan. — Tog‘ boshlari o‘t-o‘landan ko‘karib, bulturgi quruq o‘tlarni ko‘mib yuborganigacha, yomg‘irlarda ko‘l suvlari toshgani-yu jalada qolgan sigir-buqalarning ma’rashigacha ko‘z oldingizda jonlantirmoqda.

Shu tarz uzoq suhbatlashib o‘tirishdi. Nihoyat:

— o‘aroyib, — dedi oqsoqol, tin olib. — Sen haqiqatan bilgich odam ekansan, ammo yarim tundan og‘di, oy havolab ketdi. Saldan keyin Mushtariy ko‘rinadi, bir oz tin olaqol.

— U bizga ko‘ra Qoraqushdir, — dedi olim. — Chiqsa, “Qoraqush tug‘di” deymiz. Chunki tungi osmon oyu yulduzni tug‘adi deb o‘ylaymiz. Ba’zilar tuya oyoqlarining uchini ham qoraqush deydilar, yoki qiz qush — tukining rangi qizil qush…

* * *

Olimning ko‘zlariga uyqu kelmas, tilning bepoyon dengizlariga tobora sho‘ng‘ib borardi.

So‘ngsiz-adoqsiz yaylovlarda, tog‘ o‘ngirlarida, darayu qirlarda yashayotgan turli-tuman uluslar tilida tarixga muhr­lanishi lozim bo‘lgan shu qadar ko‘p ajoyib so‘zlaru aytimlar bor edi-ki! U so‘zlarning birontasi yozib olinmagan, xalq bilan birga, hayot tarzi o‘zgarishiga qarab turlanib-tuslanib yashab kelmoqda. Masalan, cho‘l kishilari ov qushini chaqirishsa, “tah-tah” deyishadi. Otning bolasini, ya’ni qulunni “qurey-qurey”, mol-qo‘yni “mah-mah”, kuchukni “bah-bah”, tovuqni “tut-tut”, jo‘jani “chip-chip”, mushukni “pish-pish” deb chaqirishadi. ­“Pistovuq” degan tovuq turiga “pis-pis” deyishadi, sababi, shunday deyilganida nima sababdandir turgan joyida to‘xtab, pisib qoladi. Biroq, haydash uchun hamma birday “Ket” yoki “Tur” so‘zini qo‘llayveradi. Lekin, shunda ham kichik tafovutlar ko‘rinadi, misol uchun, itga “tur” deydilar, ammo kuchukbola bilan mushukka “pisht” deyiladi.

“Kun” bilan “Oy” ham turkiylarning eng qadimiy so‘zlaridandir. Ba’zilar quyoshni ham kun deyishadi, kunduz yoki bugun degan so‘zlar shundan taralgan bo‘lib, kun chiqib botguncha anglamini bildiradi. “Umrimni kunday yoritsin” deya erlarga “Kun”, qizlarga “Oy” ismini qo‘yishgan. Agar ismi “Oy”dan boshlanmagan bo‘lsa, oxiriga qo‘shib ishlatishgan. Erlar otiga esa “Hoqon” bo‘lsin deya, “xon” qo‘shishgan.

Tengri, ko‘k, yoy, o‘q, po‘stak, to‘shak, to‘y, yig‘i kabilar ham turkiylarning eng qadimgi so‘zlaridandir. Bular hamma elatda birday qo‘llanilgan.

Olim ma’lum so‘zlarning turli ma’noda qo‘llanishiga ham izoh berdi. Misol uchun, o‘g‘uzlar pastlikni, tubni “ashaq” deydilar, ya’ni “ashaqqa indi” — “pastga tushdi”, “ashaq ketdi” — “past ketdi”. Boshqalar esa uni tomon ma’nosida qo‘llaydilar: “ashaqqa ketdi” — “o‘sha yoqqa ketdi”. Ba’zilar idish, kosa, piyolani “ayaq” deyishsa, o‘g‘uzlar uni “chanaq” deganlar, hozirda qo‘llanilayotgan “tabaq” esa arablardan kirib kelgandir. O‘g‘uzlar sharob, musallas, mayni “sujuq”, Ila vodiysida yashovchi yag‘mo, tuxsi va chigillar esa “qizil sujuq” deb ataganlar. Ko‘pchilik turklar “chiqti” desalar, yag‘mo, tuxsi, yaboqu, qipchoq va ba’zi turk­man urug‘lari xuddi shu ma’noda “tashiqti” so‘zini qo‘llaydilar: “Er evdan tashiqti” — “Er uydan tashqari chiqdi”.

Chigillarda “ulus” so‘zi “qishloq” ma’nosida qo‘llanilgan bo‘lsa, arg‘ular tilida “shahar” ma’nosini anglatgan. “Kent” — o‘g‘uzlar va ular bilan yaqin turuvchilar tilida qishloqdir. Boshqalar nazdida esa viloyatdir. Boshqa turkiylarda inak so‘zi “sigir” ma’nosida qo‘llanilgan bo‘lsa, o‘g‘uzlar toshbaqaning urg‘ochisini shu so‘z bilan atashadi. Ba’zilar oshxonani “oshliq” deyishsa, bular tariqni “oshliq” deydilar. Boshqa turkiylar hasharotni “qurt” desalar, faqat o‘g‘uzlargina bo‘rini shunday atashadi. Boshqalar odamlar orasidagi har qanday shodligu kulgini “bayram”, o‘g‘uzlar faqat hayit kunini “bayram” deydilar.

So‘zlarning ba’zi bir ma’nolari har urug‘da har mazmunda amal qilgan. Chunonchi, o‘g‘uzlarda “chaqdi” so‘zining “eshittirdi, aytdi” ma’nosi ham qo‘llanilgan: “Ul so‘zi aning qulog‘iga chaqti” — “U so‘zni uning qulog‘iga eshittirdi”. Ammo barmog‘ini tosh bilan urib olgan odamga ham shu so‘z qo‘llanilgan, masalan, “Qo‘lini chaqib oldi”. Chaqmoq degan so‘z ham harakati jihatidan shunga o‘xshaydi. “Chaqmoq chaqdi” deyilishi ko‘k qatida bir nima boshqa nimadirga urilganini bildirsa ne tong? Ba’zi ellar esa uni ilonga yoki hasharotga nisbatan ham qo‘llaydilar: “Ilon chaqib oldi”.

Shularning bari ayri-ayri tillarga o‘xshasa ham, o‘zligi ayni ekani ­zavqli edi.

* * *

Olim charchoq ko‘zlarini yumib, bir oz tin oldi. Yog‘chiroq shu’lasi lipillab, o‘tov uvuldiriqlari va keragasida o‘ynadi.

Ha, el-ulus g‘oyat bepoyon, ulug‘ va keng, el ruhi esa tilda bor bo‘yicha akslanmoqda. O‘tovdan chiqmasdan turib ham til orqali yaylov maysalarining islarini, yengil havosini, ozod kishilar ruhiyatini sezsa bo‘ladi.

Idrok ko‘zi bilan qaralsa, uning harakatlanishi ham ko‘rinardi. Hozir til arabiy-forsiy so‘zlar hisobiga boyigani holda, o‘z so‘zlarini yangilamoqda edi. Vaqtu zamonlar o‘tgach, aqli yetuk kishilar o‘z tili jozibalari aro u so‘zlarni ko‘rishganida, yot so‘zlar ham bosqinlardanu chopqinlardan, el o‘tmishidan, shuningdek, ilm tarixidan so‘zlayotganini bilib oladilar, albatta.

“Til — har narsani o‘zida aks ettiradigan g‘alati bir tarix bitigi, — deb o‘yladi u. — Savash-so‘qish, ekin-tikin so‘zlari-chi? Shularning bari el qanday yashayotganidan darak berib turadi”.

Ertasiga yo‘lga otlanganida:

— Bu ketishda qaylargacha bormoqchisan? — deb so‘radi qabila shayxi.

— To Iroqqacha yoyilib ketgan barcha turkiylarning hayotini, tilini yozib olmoqchiman, — deb javob qildi Mahmud. — Qoshu qaroqday yonma-yon ikki qishloq shevasi bir-biridan farqlanishiga qarasangiz, katta bir kitob bo‘ladi chog‘i.

— O‘h-ho‘, ishing zo‘r ekan, — dedi oqsoqol. — Ammo tahsinga loyiq. Men habibu ahbobga, avlodu valadga, aqraboga tayinladim, arabning har jamoasi sening borayotganing haqida boshqalarga xabar bersin, munosib izzat-ikrom ila kutib olib, kuzatishsin.

Keyin qulog‘iga shivirladi:

— U kitobingga bizniyam qo‘shib qo‘ya olasanmi? Ismim Tamim, otamning ismi Abdulloh, Banu Xolid qabilasidan, deb qo‘ysang bas.

Olim kulimsiradi:

— Albatta.

So‘ng ular bilan quchoqlashib xayrlashib, jo‘nab ketdi. Oldinda uzoq va mashaqqatli yo‘l turar edi.

Kech kuz tevarak-javonibga hukmini o‘tkazar, son-sanoqsiz uluslar qishlash uchun tog‘ o‘ngirlariga, kamarlarga ko‘chishardi. Tez orada dala-tuzni qoplab qalin qorlar yog‘di. Kishilar kuz avvali kelib qolgan o‘sha kishi haqida ancha gapirib yurishdi. Qarluqlaru o‘g‘izlar, qipchoqlaru arg‘inlar, chigillaru yag‘molar taqdirning chalkash yo‘llari aro olim yozgan kitob daragi yetib kelishini kutishar, taftli alanga lang‘illagan kechalarda uning nomini eslashardi. Uluslar orasida “Bilga kishi” deb nom qoldirgan uzun bo‘yli, dono kishining haqiqiy xon o‘g‘li ekanidan esa, hech kimning xabari yo‘q edi.

* * *

Oradan bir necha yil o‘tdi.

Olim shu kezishlari oqibatida, kelgusida tartib berilajak “Devoni lug‘otit-turk”ning tamal so‘zlarini, o‘nlab turkiy qavmlarning urf-odatlarini, aytimu dostonlarini daftar-daftar yozib oldi. Bu ish uchun umrining o‘n besh yilini xarj etdi. Bolosog‘undan bulg‘or ellarigacha kezdi, yuzlab elatlarning lahjalarini o‘rgandi.

Biroq juda ko‘p so‘zlar qishloqlaru yozloqlarda, o‘tloqlaru suvloqlarda, yayloqlarda qolib ketdi. Ularni jam qilishga birgina kishining umri yetmog‘i zo‘r ish edi.

Bulg‘orlar yurtiga yetganida bir muddat so‘lim ko‘llar, yashil o‘rmonlar aro tin oldi. Tengritog‘ allaqachon olisda qolib ketgan edi. Tin olmoq barobarida to‘plaganlariga tartib berib, saraladi. Shuningdek, g‘oyat ulug‘ shu elning jonli tili borasidagi izlanishlarning so‘ngi yo‘qligini ham his qildi. Vujudida yangi bir quvvat, jazm paydo bo‘ldi.

Bahor kechasi, yomg‘ir yog‘ib o‘tgach, ko‘k tozalangan edi. Pasttog‘lar ortidan kattakon barkash bo‘lib oy chiqdi.

— Bizning ellarda seni “Momo” deydilar, — dedi u orzularning olis timsoliday ko‘ringan to‘lin tun yoritqichiga sog‘inch ila boqib. — Arab “badr”, fors “moh” degani holda, bizlar senga qoshu sochlari oppoq oqargan momolar vasfini ham qo‘shib “Oymomo” deymiz. Ba’zilar esa “Oydada” deb ham aytadilar. Ya’ni, tabiatda neki bor, ulug‘lar yodu hurmatiga olib kelib bog‘laymiz…

Yana bir oz vaqt o‘tgach, ko‘kka Qoraqush chiqdi. Tungi samoda jimirlab turaverdi.

Olim vujudida latif yengillik his qildi. Olam uzra yashayotgan turkiy elatlarning ilk xazinasi mana shunday yaratildi. U hozir bittagina, xolos. Ammo bepoyon dunyoga yoyilib ketgan yuzlab uluslarning hayot tarzidan, marosimlaridan, zavqu iztiroblaridan, umridan darak beradigan ajoyib bir qomus tamali bunyod etildi.

Bir bulardangina emas, el ozodligidan, sarbastligidan so‘zlaydigan, qatida millat ruhini tashiydigan o‘xshashi yo‘q asar bo‘ldi.

“Men elimning eng toza so‘zlarining bir qisminigina oldim. Asli har qishloq, yozloq, suvloqning, hatto ovloq, poyloqning ham o‘z so‘zlari bor. Ular yombilar kabi o‘z makonida, o‘z kishilari bilan qolib ketdi. Ochunning ishiga qara, — deb afsus ila o‘yladi u. — Bir xon o‘g‘li edim, bu qismat boshimga kelmasaydi, hozir bir yerda muqim el so‘rab o‘tirardim. Ha, shuncha yerlarni kezdim-ko‘rdim. El-ulus bag‘rini ochib kutib oldi, osh-ozig‘ini ayamadi, ko‘mak berdi. Hanisi xotun o‘sha ishini qilmaganida bular qayda edi? Nahotki “Devoni lug‘otit-turk”ning yaralishi uchun otamu ukalarimning halok bo‘lishi lozim ko‘rildi? Xon bo‘lib taxt surganimda ulus xizmatida bo‘lardim, albatta. Qoldiki, yana el xizmatiga bel bog‘ladim. Shoyad vaqti kelib, buning uchun ilm saltanatidan kichik bir taxt ato etsalar, ne tong?”

Sahar bo‘zargani sayin Qoraqush bota boshladi.

“Kunduz qochgach, u yana chiqadi, — deb o‘yladi olim. — Minglab yillar to qiyomatgacha shunday bo‘laveradi. Bir Mahmud bor edi, u ham botib ketadi. Ammo elning Mahmuddan ham chaqnoq yulduzlari insoniyat samosi uzra mana shunday chaqnayveradilar.

Qoldiki, doimo shu el, shu ulus yashayversin, Ko‘k Tengrisi uni doimo qo‘llasin.
El yashnasinki, tili ham yashnasin.
Qadimiy va toza edi, abadiyan shunday toza, ko‘rkli bo‘lib qolsin!”.

————
1.Qurt — o‘g‘uz lahjasida, bo‘ri.
2.Telim — ko‘p. 3.Erkak tuya.

TAFAKKURDA CHAQMOQLAR CHAQNASA…
Yozuvchi Isajon SULTON bilan suhbat
Suhbatdosh: Go’zaloy Matyoqubova

— Isajon aka, bugun nega kitobxonlar orasida tafakkurni charxlaydigan asarlardan ko’ra, qo’l uchida yozilgan «yengil» asarlarning bozori chaqqonroq? Bugungi o’quvchiga qanday kitob kerak o’zi?

— Maktabda fizika fani o’qituvchisi barcha bolaga umumiy ta’lim beradi. Ammo boshida hech kim ular orasida chindan fizikada kashfiyot qiladigani bormi yo yo’q — bilmaydi. Ko’pchilik fizika haqida umumiy narsalarni o’rganadi, fizik olimlar esa bu fanning tafakkur chegarasigacha yetib borishadi. Chegaradan naryog’i — kashfiyot. Adabiyotda ham xuddi shunday. Umumiy omma bor: ular kun bo’yi ishlab, hayot tashvishlari bilan charchashadi. Bo’sh vaqtida qo’shiq eshitgisi, komediya ko’rgisi yoki muhabbat qissalarini o’qigisi keladi. Bu — uning ehtiyoji. Fizikada oddiy suv formulasini yaratgan odam «og’ir suv», ya’ni deyteriy formulasini yaratgandan ko’ra mashhur. Holbuki, ikkinchi kashfiyot olamshumulroq. Ana sizga paradoks!

Aslida adabiyot va tabiat qonunlari birday ishlaydi. Shu sabab qanday qilib hammaga bir xilda kashfiyot-asar yarat, deyish mumkin? Yaqinda Londonda chiqadigan «Daily Telegraph» gazetasi dunyo adabiyotining kishilar ongida burilish yasagan o’nta asarini taqdim qildi. Unday asarlarni o’qish uchun ma’lum tayyorgarlik kerak. Masalan, sakkizinchi sinf o’quvchisiga «Telba» yoki «Tirilish»ni o’qi deyish to’g’ri emas. Har kim tafakkuri yetgan asarni o’qiydi. Bizning eng katta nuqsonimiz — hammadan birday dohiyona asar talab qilaveramiz. Kichkina bola nimadir qoralasa, «iste’doding bor, ammo zo’r asar yozishing kerak» deymiz. Yoki adabiyotimizni ajoyib bir asar bilan boyitgan ijodkorga qachonlardir yaratilgan asarni aytib, «o’xshab qolibdi», deb jar solamiz. Menimcha, bag’rikengroq bo’laverish kerak.

— Asarlarning bahosini faqat adabiyotshunoslar berishi kerakmi?

— San’at jihatdan olib qaraganda — shunday. Aslida yozuvchi ham olim, ham faylasuf, ham ijodkordir. Turli bilimlarni to’plamaguncha, iste’dodini yuzaga chiqarolmaydi. Yozuvchi bo’lib shakllangach, yengilroq asarni ko’rsa, tepa sochi tikka bo’lib ketadi. «Bizga haqiqatdan ruhan baland, til jilvalariga boy, tafakkurni charxlaydigan asar kerak», deydi. Chunki uning darajasi shunday. Ammo oddiy o’quvchining istaklari ham bor. Ular orasidagi adabiyotni chindan sevadigan kishi bora-bora bilgichga aylanadi. Ammo ilk pog’onada turgan o’quvchi charchab uyiga kelganida, «kitob o’qib, dam olsam», deydi. Uni ham to’g’ri tushunish kerak.

— Gohida ayrim yoshlarga «ilojini topsang — yozma», deyishadi. Siz bu maslahatga qanday qaraysiz?

— Bu kimdir «olim bo’laman» desa, «Yaxshisi, shu fikringdan qaytaqol, bolam», deganday gap-ku! Bittasi «Ota, uchuvchi bo’lmoqchiman», desa, «Undan ko’ra, qo’yingni boqib yuraver», degan javob olsa… G’alati emasmi? Xorazmiyga onasi «Qo’y, bolam, boshingni qotirib nima qilasan?» deganida bugungi dunyo algoritmsiz, «nol`» raqamisiz qolmasmidi?! Shuning uchun bolalarning cheklanishiga mutlaqo qarshiman. Chunki har bolada layoqat, qobiliyat bor. Yozuvchilik ham shunday. Faqat qalbdan quvvat oladigan hodisa bu! Bilasizmi, tep-tekis joylarda gohida oltin yombilar o’z-o’zidan paydo bo’lib qoladi. Ular qattiq chaqmoq urishidan yuzaga kelarkan. Xuddi shunday: xalq tafakkurida chaqmoqlar chaqnasa, oltin yombiday iste’dodlar paydo bo’laveradi.

— Ammo bizda negadir boy odamlar she’r yozmaydi, degan fikr bor. Garchi Tolstoy katta yer egasi yoki Navoiy vaziri a’zam bo’lsa ham…

— Nega? Shoirlar bugun ham yomon yashayotgani yo’q. Gohida boshqa soha vakillari yashirib she’r yozayotganini eshitib qolamiz. O’zim nechtasiga guvohman. Badavlat bir tadbirkor she’riyatga juda o’chligini, chiroyli she’rlar yozishini bilaman.

Yozuvchilar uyushmasi tadbirlari bois turli hududlarni kezamiz. Odamlarda adabiyotga ishtiyoq kuchli ekanini ko’ryapmiz. Bir qarashda oddiyligicha qolganday tuyulsa-da, odamlarning dunyoqarashi kechagidan tubdan farq qiladi. Hozirgi insonlar dunyoning istalgan hududidan axborot olish imkoniga ega.

— Adabiyotga yondashuv mezonlari o’zgarishi insoniyatni boshqa o’zanga burib yuborishi mumkinmi? Bugun insonlarni nima birlashtira oladi?

— Insonlarni kun kechirish dardi emas, bunyodkorlik ishtiyoqi, el-yurt taqdiri birlashtiradi-jipslashtiradi. Asli insonni ushlab turadigan asos — vataniga, ajdodlari xoki yotgan zaminga muhabbat. Shaxsiyatning yemirilishi muqaddaslik tuyg’ularini yo’qqa chiqaradi. Hozir dunyoning turli chekkalarida non va tinchlik istagan xalqlarning ko’chishiga guvoh bo’lyapmiz: barcha muqaddas narsasidan kechib ketishyapti. Shu voz kechishlar oqibatida insonshaxsida yemirilish yuz beryapti. Ayni shunday paytda adabiyot himoya vositasi bo’lib yuzaga chiqishi kerak.

Aslida bugun adabiyotda ham haddan tashqari individuallashuv, o’ziga xoslashuv yuz beryapti. Yangi oqimlar paydo bo’lib, yana yo’qolib ketyapti. Adabiyot shu tarzda parchalanishga yuz buryapti.
Shukrki, milliy adabiyotimiz bu voqelikdan uzoq. Chunki adabiyotimizda xalqning o’tmishi va kelajagini jipslashtirib turuvchi o’zak bor: bu – muhtasham ma’naviy xazinamizdir.

— Bugun adabiyotimizda katta-katta kitoblar yozil­yapti. Ammo ular chindan ham bugungi kun mohiyatini ochib bera olyaptimi?

— Yo’q, ochib bermayapti. Yigirma yil oldingi va bugungi odamlar butunlay boshqacha. Oldingisi qishlog’idan nari chiqsa, dunyoni ko’rdim deb quvonardi. Hozir ko’p insonlar dunyo kezib, boshqa xalqlar vakillari bilan o’zini taqqoslab, xulosa ham chiqarib ulgurdi. Bugungi kun qahramoni o’zining g’ururi tiklanganini his qildi. Hozir kimdir o’zicha «qaytamiz oldinga paytga» desa, kulgiga va nafratga qolishi tayin. Chunki insonlar, qarashlar, ruhiyat o’zgardi. Bu ruhiyatdagi o’zgarishlar adabiyotda tadqiq etilmadi.

— Nima uchun bugun o’zbek adabiyoti jahon miqyosiga chiqa olmayapti?

— Chiqa olmayapti?! Savoli­ngizdan «Chiqishga urinyapti-yu, chiqa olmayapti» degan ma’noni uqyapman.

— Masalan, Paulo Koel`oning «Alkimyogar» asari juda ommabop. U Jaloliddin Rumiydan ta’sirlanib yozilgan, deyishadi. Olis braziliyalik Koel`o o’z adabiyotimizni o’zimizga qaytarib, bizda mashhur bo’lyapti-yu, bizning yozuvchilar…

— Buning sababi chuqur. Sobiq tuzum davrida chetga faqat rus tili orqaligina chiqardik. U vaqtlarda yozuvchilarning o’zi dunyoga chiqishga intilmagan. Chunki biz uchun dunyo «imperialistik to’siq»ning ortida edi.

Mustaqil bo’lgach, dunyoga nazar tashlab, yana o’zimizga qaradik — hayron qoldik. Bu olam biz o’ylagandan ko’ra boshqacha ekan. Hamma ham bizday sodda-samimiy emasligini bildik. Turli manfaatparast, qarashlar va g’oyalar orasida dunyoga ko’z-ko’z qilishga arziydigan juda ko’p ma’naviy boyligimiz bor.

«Sharq yaratuvchi, G’arb ijrochi» degan gap yuradi. Paulo Koel`oga kelsak, uning juda katta targ’ibotchilari — marketing ustalari bor. Ular shuning hisobidan kun ko’radi.

Dunyo adabiyotiga taqdim qilib, ularning diqqatini tortadigan asarlarimiz oz emas. Faqat bizda boyagidek marketing mexanizmi ishlamaydi. Sababi til bilmaslik, qolaversa, mablag’ masalasi…

— O’zbek tilidagi asarlarni boshqa tilga tarjima qilib bo’lmaydi, deyishadi. Deylik, Tog’ay Murodni faqat o’zbek tilida o’qish mumkinday…

— Bu gap to’g’ri, lekin tilimizga boshqa tildan tarjima qilingan adabiyotlar haqida nima deymiz? Ularda ham o’sha xalqlar tillarining shirali, turfa ma’no tashiydigan xususiyatlari bor-ku. Masalan, yapon ierogliflarida tongni ifodalaydigan uchta belgi bor. Ieroglifning har bittasi bitta so’z, kayfiyatni aks ettiradi. Shunga qaramasdan, tarjima bo’ldi-ku. Bu — bahona bo’lolmaydi. O’zbek tilining o’ziga xosligi uni boshqa tilga tarjima qilishi uchun to’siq hisoblanmaydi. Bu tarjimonning mahoratiga bog’liq.

— Asarlaringizdan she’riyatni sevishingiz yaqqol seziladi…

— Nasr uddalay olmagan ma’noni she’riyat gohida ikki misra bilan ifodalab qo’yadi. She’riy tuyg’uga oshnolik o’zbek nosirlarida bo’lgani kabi, nasriy yo’nalishga oshnolik shoirlarda ham bor.

— O’zingiz ham shoir bo’lishni orzu qilganmisiz?

— Havas qilganman. Haligacha havas qilaman.

— Mashq qilib ko’rmaganmisiz?

— Yoshlik paytlarimda bo’lgan. She’r yoza olmasligimni bilganman. Chunki u juda yuksak san’at.

— Bugun nafaqat poytaxtimizda, balki chekka tumanlarda ham kitob do’konlari ochilyapti. Chin ma’noda kitobga qaytish bo’ladimi?

— Albatta, shu paytgacha bolalarimiz ma’naviyatini yuksaltirish, kitobxonlikni kuchaytirish uchun targ’ibotlar olib borilayotgan edi. Endi amaliy ishlarga o’tildi. Bu quvonarli.
Dunyoning hech qaysi davlati o’z xalqi ma’naviyati, shaxsan, kitobxonlik haqida qayg’urayotganini hech qaerda eshitmadim. Bu ishlarga davlatimiz bosh-qosh ekanining qadriga yetishimiz kerak.

— Minglab o’quvchilaringiz bor. Ular orasida farzandlaringiz ham bormi? Kitoblaringizni o’qishadimi?

— O’qishadi. O’qimay ko’rishsin-chi? (kuladi).

— Ularni o’qishga majburlaysizmi?

— Yo’g’-ye, ruhiyat istamagan narsani majburlab o’qitib bo’lmaydi. Ammo farzand otasining kimligini bilishi kerak. Bolalarim yaqin-yaqingacha yozuvchiligimni bilishmagan. Chunki ular hali yosh edi. Asarlarimni o’qishi uchun ularga tajriba, bilim, vaqt kerak bo’ldi. Endi o’qishyapti.

Bugunning yoshlari ozod va hur bo’lib voyaga yetdi. Hurriyat bolalari bu yil yigirma besh yoshga kirdi. Ongida cheklovlardan asar yo’q, zulm nimaligini tarix kitoblaridan biladigan yosh avlod voyaga yetdi. Bu – ozod davlat bayrog’i ostidagi bahamjihatlik, yurt taqdiri haqidagi jonkuyarlik. Aslida ham ana shunday jipslik bor joyda taraqqiyot bo’ladi.

Manba: «Oila davrasida» gazetasi veb-sahifasi

YAXSHI ODAMGA AYLANASAN
Yozuvchi Isajon SULTON bilan suhbat
Suhbatdosh: Dadaxon Muhammadiev

— Adabiyot haqida har kimning o’z qarashi bor. Yozish jarayoni haqida ham. Ba’zi yozuvchi-shoirlarimizdan “Yozayotgan paytingizda qay holatda bo’lasiz?” deb so’raganimizda: “eslay olmayman” yoki “tasvirlab berolmayman”, degan javobni olamiz…

— To’g’ri, tasvirlab berish mushkul bu jarayonni… Masalan, qiziq bir voqeani davrada hikoya qilib berayotganingizda o’sha voqeaning ichiga kirib ketasiz, bir muddat uning ichida yashaysiz. O’sha to’lqinga tushasiz va boshqalarni ham olib kirasiz… Ijod ham shunaqa. Ba’zilar: “Asar yozayotganda boshqa dunyoga ketib qolaman”, deydi. Bu — majoziy gap. Qalbingizda, shuuringizda bir asar paydo bo’ldi, deylik. Uni qog’ozga tushirishingiz kerak. Boshladingiz, yozayapsiz… Vaqt o’tganini sezmaysiz. Asarning bir joyiga borganda to’xtaysiz yo tugatasiz. Muhimi, yaxshi odamga aylanib qolasiz. Alohida ta’kidlab aytmoqchiman, ijodkor ijod jarayonida juda yaxshi odamga, deyarli farishtaga aylanib qoladi! Uyda ota, ko’chada yo’lovchi, ishda xizmatchimiz, barchasining o’z mas’uliyati bor. Shu ma’noda ijod o’zlikka qaytish bo’lsa kerak, menimcha. Uning go’zalligi ham shunda.
Ijodkor shu ruhiyatdan chiqib ketishni istamaydi. Shoirlarimizda ko’proq bo’ladi bu holat. Davralarga bormay, odamovi bo’lib qoladi. Sababini so’rasangiz, kimdir ruhiyatimni, kayfiyatimni buzib qo’ymasin, keyin ancha vaqt hech narsa yozolmay yuraman, deydi. O’sha holatdan chiqib ketishni xohlamaydi.

— Shoirga nasriy asar mutolaasi, nosirga she’r shukuhi nima beradi?

— Ikkalasining ham o’z o’rni bor. Nasr keng dunyoqarashni talab qiladi, shuning uchun ham she’rga sig’magan hayotni, taqdirni, jamiyatdagi insonlar kechmishini ochib beradi. Sulolalarni, tarixni ko’rsatadi. Shuning uchun ham “epik” deyiladi. She’riyat esa oniy his-tuyg’ularni ifodalaydi. Inson his-tuyg’ulariga to’g’ridan-to’g’ri kirib boradi. Bevosita hissiyotga murojaat qiladi.
Nasr shoirning tafakkurini kengaytiradi. Masalan, yomg’ir yog’ib o’tgach, bir yaproqda bittagina tomchi qoldi. Kimdir uni ko’z yoshiga o’xshatadi, boshqasi tushib ketsa uzilgudek hayotga qiyoslaydi. Agar ana shu jarayonga epik tafakkur ko’zi bilan qarasak, yomg’irning qaerda bunyod bo’lgani, bulutga aylanib qaysi joylardan o’tgani, qaerlardan kelgani oydinlashadi. Qay tarz-da bir daraxt ildizlaridan hayot suviga aylanib oqqani, u daraxtni kim, nima uchun ekkani, nimalarga shohid bo’lganini ayon qiladi. Agar shularning bari bitta she’rda jo bo’lsa, tasavvur qilyapsizmi, qanaqa ajoyib asar bunyod bo’ladi!..
Xalq dostonlarida, Navoiy, Bobur ijodida nasr ham, nazm ham yuksak ifodasini topgan. Asrlar o’tib yo chuqurlashdik, yo sayozlashdik — nasr va nazm ajralib qoldi. Shoirlarimiz nasrga qo’l urib epik tafakkurini kengaytirsa, yozuvchilarimiz so’zni shoirchalik his qilib ishlatsa qanday yaxshi bo’lardi…

— Iste’dod so’zini tilga oldingiz. Ayting-chi, iste’dod ijodkor uchun nima?

— Iste’dod — yashirin bir gavhar. Uning jilolanishi uchun bilim kerak. Bu xuddi chiroqqa o’xshaydi, bilim degan quvvat kelmasa, ziyo taratmaydi. Yoki daraxtni oling, zamini bo’liq bo’lmasa, o’sib-unarmidi, meva berarmidi? Hozir shunga tobora amin bo’lib boryapmanki, biron kishi iste’dodsiz yaralmaydi. Har kimga Yaratgan o’ziga yarasha bir qobiliyat, albatta, ato etadi. Bolalik chog’larimizdagi tengdosh do’stlarimni xayolan birma-bir ko’z oldimdan o’tkazaman. Haqiqatan ham, ulardagi yashirin iste’dodni ilg’aganday bo’laman. Masalan, bir do’stim surat chizishga ishtiyoqmand edi. Yana biri temir-tersakka qiziqardi… Ma’lum sharoit bo’lganida biri mahoratli rassom yoki ikkinchisi muhandis bo’lib yetishadigan salohiyat egasi edi…

Shuningdek, har qanday insondagi kabi: “Kimman? Nima uchun yaralganman?” degan savollar ham barchamizning ongimizda paydo bo’laveradi. Xalqimizning ildizlari qaerda? Shu xalq orasida dunyoga kelganimizning hikmati nima? Yurtni kezsangiz, hududlarni qo’yaturing, hatto yonma-yon qishloqlarning shevalari ham bir-biridan farqlanishini ko’rasiz. Odamlarning yuz-ko’ziga qarab bexato ajratib oladiganlar bor. “Chehrasi biznikilarga o’xshamaydi”, deb qo’yishadi. Shunda yuzlab elu uluslar mustahkam bir o’zak atrofida asrlar bo’yi jips yashab kelayotganini ko’ramiz. Bular juda olisdan kelayotgan elas-elas xabarlarday tuyulishi bor gap. Ammo moziyning qay burchidan kelmoqda ular?

Mag’rur lashkarboshilar, olamda adolat va tenglik o’rnatishga ahd qilgan ulug’ zotlar yodi tomon boraversak, shunday bitiklarni o’qiymiz:

“Tepamda Ko’k osmon yorlaqagani uchun, ostida qo’ng’ir yer-suv tarbiyalagani uchun elimni, davlatimni vujudga keltirdim…”

Axir, bu – yettinchi asr, ya’ni hozirgidan bir ming uch yuz yil avval! Sarmishsoy qoyalaridagi suratlarni eslang. Samarqandning Quruqsoyidagi, Jizzaxning Pishog’oridagi, Farg’onaning Soymalisidagi toshqoya bitiklari-chi? Fan ularning yoshini yetti-sakkiz ming yil atrofida deb biladi. Surxondaryoning Teshiktoshidan topilgan bolani bilmaydigan odam bo’lmasa kerak. Zamonaviy antropologiya u bolaning yoshi kamida yuz ming yil ekanini bildirib turibdi. Tasavvur qilyapsizmi? Yuz ming yil avval nimadir yuz berganu Teshiktoshda sakkiz yashar bir bola yonida ov qurollari, tog’ echkisiyu kiyik shoxlari bilan dafn etilgan.

Undan ham olisga nazar tashlasak, tasavvur bizga nima uchun Qizilqum kengliklari dengiz tubiga o’xshab ketishini, nega har qadamda dengiz chig’anoqlari uchrashining sababini ro’para qiladi. Fan esa bu yerda bir mahallar ummon to’lqin urganini, aql bovar qilmas mavjudotlar yashaganidan xabar beradi..
.
Bugunimizdan o’sha davrlargacha oniy yildirim shiddati bilan o’tgan tasavvur xalqimizning nihoyatda qadimiy va ulug’ ekanini, jipsligini, o’z qutlug’ tuprog’i uzra mahkam turganini, istilolar, urushlar, bo’hronlar qaddini buka olmaganini ko’rsataveradi. Tuproq dedik. Zaminimiz mana shu bo’lsa, u holda unda yetilgan bugunning avlodlarining ruhiyati qanaqa? Nimadan nafas olmoqda, nima tashvishlar bilan yashamoqda? Tarixi shon-shavkatga burkangan muhtasham sulola bolalarining ahvoli qanday?

— Lekin sizning fikrlaringiz zamonaviy dunyo adabiyotidagi qarashlar bilan mushtarak kelmaydi-ku!

— Zamonaviy dunyo adabiyoti inson istak-xohishlari aro daydib yuribdi. o’alati va tushunarsiz, mantiqsiz g’oyalar paydo bo’lmoqda. Shulardan biri: madaniyat va ma’naviyat inson bolasini zanjirda tutib turadi, degan g’oyadir. Emishki, inson mutlaq ozod jonzot, uni har turli axloq, odob va hokazo qoidalar bilan chegaralash kerak emas ekan. Shakkoklik shu darajaga bordiki, betamizroq bir olim “Odam dunyoga kelishida o’z ota-onasini tanlayolmaydi. Shu sababli voyaga yetganida, unga ota-onadan voz kechish huquqini berishimiz kerak” deyishgacha bordi. Bular — bugunning adabiy asarlarida ro’y-rost aytilayotgan gaplar. Qiziq-da, bir tomonda urushlar vahshatidan titrab-qaqshab, “Olamdagi eng ajoyib mo»jiza — hayotdir”, deb xitob qilsa, boshqa yoqdan hozir misol keltirganimizday g’alati da’volargacha yetdi. Ruhiyatshunoslar allaqachon olamda inson degradatsiyasi degan jarayon yuz berayotganidan ogohlantirib bo’lishdi. o’ayrihayotiy shunday boshboshdoqliklarga qarama-qarshi ravishda, ona O’zbekistonimizda qadimiy va shonli an’analarimiz hanuz barhayot, hanuz ota ishdan kelsa bolalari peshvoz chiqib salom bermoqda, kattaga hurmat, kichikka izzat ko’rsatilmoqda. Ota naqadar ulug’ zot ekanini, ona qanchalar muqaddas ekanini mushtdayligidan bilib o’sishmoqda. O’zlik degani mana shu-da. Ayni shu o’rinda xalq yana o’z davlati bilan jipslashganini ko’ramiz. Davlat o’z xalqining ma’nan yetuk, bilimli va barkamol bo’lishini, iste’dodini shu elu yurt ravnaqi uchun yo’naltirishini istaydi, xalq ham shunga mushtoq. Dunyoning ancha-muncha xalqlari orzu qiladigan bunday birdamlikdan quvonmay bo’ladimi?

Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi veb-sahifasi

Isajon Sulton. Boqiy darbadar. Roman.pdf by Khurshid Davron on Scribd