Бир бастакор, ҳар бир товуш аслида мусиқа, фақат унинг мусиқа эканини эшитиш қобилияти борлар ҳис қилади, деган эди. Агар шу фикрни шеър томон бурсак, атрофимизни ўраб турган барча нарса – аслида шеър…

ТАСАВВУРНИНГ СИНИҚ КЎЗГУСИ
Фольклоршунос олим Жаббор Эшонқул
билан шоир Фахриёр гурунги

Шеър билан “дастурлаш”…

– Бир бастакор, ҳар бир товуш аслида мусиқа, фақат унинг мусиқа эканини эшитиш қобилияти борлар ҳис қилади, деган эди. Агар шу фикрни шеър томон бурсак, атрофимизни ўраб турган барча нарса – аслида шеър. Чунки шеър – мусиқанинг сўзга кўчган шакли. Фақат бизни шеър ўраб турганини, бизни қуршаб турган оламнинг ўзи шеър эканини ҳамма ҳам кўравермайди, ҳис қилавермайди. Шундай эмасми? Шунинг учун “Шеър ўзи нима?” деб сўрашга одам ийманади. Лекин масала шундаки, шеърнинг нималигини ҳам биламиз, ҳам билмаймиз. “Биламиз” деганимиз умумий таърифлардан ва ёдимизда турган учта-тўрт шеърдан туғилган тасаввур, холос. Аслида шеърнинг нималигини худди адабиёт, мусиқа каби ҳамиша ҳам теран ҳис қилавермаймиз… Шунинг учун мен барибир шу саволни бераман: шеър сиз учун нима?

– Қадим замонларда инсон ҳар доим ўзини табиат кучлари, қонунлари олдида ожиз санаган, уларнинг моҳиятини англаб етмаган. Шу сабабли унга журъати, сабри, қаноати ва ана борингки, қўрқув ёки ваҳимага жавобан туғилган ҳисларини ифода қилиш орқали жавоб қайтаришга одатлана борган.

Эътибор қилинса, у ўта таранг вазиятларда – хоҳ қувонч бўлсин, хоҳ қайғу бўлсин – юрагида гупириб турган ҳиссиётлари ифодаси бўлмиш тўқимадан – шеърдан – айтимдан фойдаланади.

Қувонса ҳам шеър айтади, йиғласа ҳам. Тинчлантириш, ухлатишга мўлжалланган аллада ҳам энди туғилган болага Яратгандан ўзи яхши деб тасаввур қиладиган тақдирни сўраб бериш истаги мужассам. Она эртага фарзанди қандай инсон бўлишини билмайди – яна мавҳумликка рўпара бўлади. Шунинг учун номаълум келажакни Яратганнинг иродаси билан “дастурлаш”га интилади, яъни хаотик кўринаётган келажакни тартибли, ўзига маъқул келадиган тарзда кўришни истайди.

Ҳар қандай яхши ният ана шу номаълумликни мақсадга эришиш йўлида ўз истаги йўлига солишдан иборат.

Шеър ҳам инсон истакларининг ифодаси сифатида ана шу “дастурлаш”га хизмат қилади. Ҳақиқий илҳом билан ёзилган шеърлар кўзгу мисоли келажакни ҳам туманли, ғира-шира, ташбиҳлар воситасида акс эттиради, аммо буни фақат инсоннинг ички дунёси инъикоси деб қарашга одатланган киши пайқаши қийин. Пайқаганлар ҳам баъзан уни, шоир ўз тақдирини башорат қилди, қабилида тор тушунади ва шеърга ижтимоий ҳодиса сифатида қарашга ё ботинмайди, ё буни англаб етмайди.

Гапим қуруқ бўлмаслиги учун 60-70-80-йиллар шеъриятидаги бир тамойилни мисол келтирмоқчиман. Эсингизда бўлса, Эркин Воҳид, Абдулла Ориф, Рауф Парфи каби шоирлар ижодидаги жамиятда устувор метанаррациялар: ура-урачилик, мафкураю сохта доҳийларга мақтовбозликдан қочиш – буни танқидчилик инсоннинг ички дунёсини кашф қилиш сари бурилиш деб атаб келади – тоталитар тузумга норозилик сифатида ифодаланган эди. Албатта цензура бунга йўл бермасликка интилар, лекин адабиёт, жумладан, шеърият ташбиҳу бошқа топилмалар орқали унинг тақиқини айланиб ўтиш йўлларини устакорлик билан топаётган эди.

Кейинчалик айни норозилик шаклий изланишларда ҳам ифодасини топди ва янгича йўналишга бурилди. Аслида ўша 70-80-йиллардаги шакл “бузилиши” жамият сўнгги ўттиз йил давомида дуч келаётган муаммоларнинг башорати эди десак, адашмаган бўламиз. Шунинг учун шеърга фақат шахсий ёки адабий ҳодиса сифатида қараш унчалик тўғри эмас.

Жамиятда ҳукм сураётган тотал ёлғонга жавоб, ҳаттоки мухолиф фикр тарзида вужудга келган норозилик шеърияти ундан воз кечишни истаётган эди. Шунинг учун шаклий ўзгаришларни фақат кимгадир эргашиш деб қараш мутлақо нотўғри. Шеър шаклининг эркинлашуви жамият парокандаликка юз тутаётгани, янаям тўғрироғи, хақлнинг кўнглига шеър орқали юққан тузумдан норозилик ҳисси тобора моддийлашиб, чак-чак томиб, мафкура тошини тешаётгани инъикоси эди. Балки бармоқ вазнидан шу сабабли қочилгандир. Чунки тартибсизликни, парокандаликни туроғи, қофияси, бўғинлари “тартибли” вазнда ифода қилиб бўлмаслигини интуитив тарзда ҳис қилган шоирлар сарбастга қўл урганмикан, деган бир иштибоҳ кечади одамнинг хаёлидан.

Майли, бир лаҳза бармоқда ифода қилишнинг имкони ҳам бор эди, деб ўйлайлик. Унда нега сарбаст айнан шўролар ҳокимияти фаторат топиши арафасида урфга айланди?

Хуллас, саволлар кўп. Бунга мавриди келиб, адабиётшунослик жавоб берар.

– “Шеър нималигини биламан деб китоб титиб юргунча, унинг ўзини ўқиб қўя қолсанг бўлмайдими?!” деган экан бир адабиётшуносимиз шогирдига. Домла аслида тўғри айтган. Бошини, шеър нима экан, деб қотириб нима қилади? Ундан кўра, шеърни ўқисин, кейин таҳлил қилсин, айрим жузъий нуқсонларини аниқлаб, умуммаънода истеъдод намунаси десин… Бизда минглаб ўзига хос қиёфага, ўзига хос шаклга, ўзига хос маънога эга шеърлар бир хил таҳлил қилиниб, бир хил баҳо берилган. Бу сизнинг шеърларингизга ҳам тааллуқли. Элликдан ҳам ошдингиз. Шеърларингиз билан ўзбек шеъриятига ўзига хос йўналиш, ўзига хос ифода усулини олиб кирдингиз. Лекин, назаримда, ҳамон Фахриёр деган шоирнинг адабиётдаги ўрнини баҳолаш масаласи очиқ қолмоқда. Ҳеч ким сиз шеъриятга олиб кирган шаклни ҳам, ифода тилини ҳам, оҳангни ҳам, шеърларингиздаги технократик мажозларни ҳам етарли таҳлил қила олгани йўқ. Демак, шоир Фахриёр ижодий эътироф нуқтаи назаридан ёш шоирлар билан бир қаторда. Бу сизни хафа қилмайдими? Сабаби нимада деб ўйлайсиз? Ҳар қандай ўқувчи учун, матбуотда бот-бот такрорлаётганидек, бу саволларга постмодерн услубида ижод қилаётган шоирнинг ўз жавоби қизиқарли туюлади.

– Замонавий шеъриятни – модерн ёки постмодерн ифода йўсинини заминидан узилиб қолган ёки ойдан тушган шаклбозлик эмас, бугунги шеърни янгилаш эҳтиёжи деб қараш лозим. Албатта, бармоқ вазни ҳали имкониятларини тўлиқ намоён қилиб бўлгани йўқ, шунинг учун верлибр ёки постмодерн шеърга эҳтиёж борми, деган савол туғилиши табиий.

Жавобим шуки, адабиёт ҳар доим тилнинг, адабий жанрларнинг ички имкониятлари баробарида ташқи – ўзга адабиётлар орттирган тажриба билан ўзаро чоғиштириб, синтез қилиш орқали ривожланади, унинг сарҳадларини кенгайтириб боради.

Бугунги миллий адабиётимиздаги изланишлар, истайсизми, йўқми, ўз заминига таянади, четдан таъсирланиш орқали адабий тафаккур имкониятларини кенгайтиришга интилади, унинг чегараларини мавҳумлик, мутлақо янгича кодлашлар – рамзлар сари суриб боради. Янги асарлар яратилишига майдон ҳозирлайди.

Бунинг ҳеч қандай ёмон жойи йўқ.

Бироқ янгича изланишлар, ҳар қанча оригинал ташбиҳлар билан безалмасин, ҳали ўзининг аниқ шаклу шамойилини, ритмини, сўзни исроф қилмаслик меъёрларини, чегараларини – поэтикасини қатъий белгилаб олгани йўқ. Бу борада ҳар бир ижодкорнинг тайёргарлиги, истеъдод миқёси билан боғлиқ изланишлар тажриба тариқасида давом этмоқда.

Сел оқиб ўтиб, ўзан ҳосил бўлгандан сўнг ундан оқаётган сув тиниқлашиши учун муайян вақт керак бўлади. Буни тезлаштириш учун илғор, ҳозирги шеърий тажрибаларни яхши тушунадиган, уларни таснифлаб, сарасини сарага, пучагини пучакка ажрата оладиган адабий танқид ҳам керак.

Борми ўша танқид? Умуман, бизда модерн, постмодерн шеърий тажрибалар алоҳида тадқиқ қилиниб, уларда мавжуд қонуниятларни очишга ҳаракат қилинган бирорта тадқиқотни айта оласизми?

Тўғри, уринишлар бор, таҳлилга ҳаракатлар бор, лекин тўлақонли тадқиқотни кўрмаяпман.

Шеърни ўқиш ҳам, мағзини чақиш ҳам, керак бўлса, таҳлил ҳам қилиб кўриш керак. Шунда ижодкор уни санъат даражасига кўтаргани ёки кўтара олмагани маълум бўлади. Бунинг учун жаҳон тажрибасини ҳам ўрганган ҳолда бугунги янги шеъриятнинг ўзига яраша қонуниятларини белгилаб олиш зарур.

Саволингизнинг иккинчи қисмига келсак, мен ҳам қаламдошлар қатори қўлимдан келган ва қилишим керак, деб ҳисоблаган ишни қиляпман. Уни биров эътироф қилиши-қилмаслиги – юзинчи, ҳатто ундан кейинги масала…

Жаҳон адабиётидаги шеърий тамойилларни имкон қадар кузатиб боряпман, ёзаётганларимни ўшалар билан солиштириб кўриб, қилаётган меҳнатим беҳуда кетмаётганини кўряпман.

– Ҳозир эсимда йўқ, кимдир “руҳ эҳтиёжи” деган иборани қўллаган эди. Модомики шундай экан, замонавий шеъриятни тушунмаётганимизни биз замонавий руҳиятни, руҳнинг бугунги мақомини, бугунги тилини тушунмаяпмиз дегани эмасми? Нима, биз шеърни тушунмайдиган ёки қабул қилолмайдиган даражада руҳиятдан узоқлашиб боряпмизми? Чинакам шеъриятни эмас, юзаки, қофиябозлик ва турли чақириқ, даъват, насиҳатгўйликни бугунги авлодга шеър деб тортиқ қилаётганимиз ёки рағбатлантираётганимиз шеърни тушунишдан узоқлашиб кетганимизни билдирмайдими? Мабодо чинакам, асл шеърни тушунмаётган ва қабул қилолмаётган, асл нарса билан сохтасини бир-биридан ажрата олмаётган эканмиз, дидимиз ёлғон ёки сохта экан-да… Есенин ўксиниб ёзгани эсингиздами: “Демьян Беднийлар тенги эмасман”. Беднийни адабиёт унутди, Есенин эса ёшариб боряпти… Бу оддий мисол оммавий дидимизга, шеърга муносабатимизга сабоқ бўлмасмикин?

– Гапингизга қўшиламан.

Яқинда Фаридиддин Атторнинг “Авлиёлар тазкираси”ни ўқиб тугатдим. Унда Ҳабиб Ажамий ҳақидаги ривоятлардан бирида Ҳасан Басрий Қуръон ўқишда унчалик саводи яхши бўлмаган Ҳабиб Ажамий билан намоз ўқиётганда, бир ҳарфни бошқаси билан чалкаштириб юборади. Шунда Ҳасан Басрий, бунинг орқасида намоз ўқиш раво эмас, қироатни тўғри ўқиб билмади, деб намозини бузади ва бошқа жойга ўтиб, алоҳида давом эттиради.

Ўша кечаси унинг тушига Аллоҳ таоло кириб, “менинг ризомни топган эдинг, бунинг қадрига етмадинг… У намозни Ҳабибнинг ортидан ўқисанг эдинг, менинг барча ўқиган намозларингдан ортиқ эди. У намоз барча намозларнинг аълоси эди. Топган эдинг, аммо сен у намозниким, унинг намозидан чиқиб, ўзинг танҳо ўқидинг, раво эмас. Мени уни қабул қилмайман! Агарчи сенинг тилинг тўғри эди ва унинг кўнгли тўғри эди. Менинг ризоим унинг кўнглида эди, сен ундан қолдинг!” дейди (таржима услуби ва тиниш белгилари сақланди – Фахриёр).

Кўнгилдаги энг нозик, инжа ва рост кечинмаларнинг ифодаси бўладиган шеърга ғараз, тамаъ ёки ёлғон аралашса, ўлади. Албатта, уни шу ҳолича ҳам байроқ қилиб кўтаришлари мумкин. Аммо юракдан чиқмаган шеърми, достонми, прозами – барибир юракка етиб бормайди, ўқувчини ишонтирмайди. Яъни у руҳсиз бўлади.

Бир пайтлар рус файласуфи Василий Розанов маросим амалларини номига адо этувчи, ҳеч бир ҳиссиёти бўлмаган кишиларни фоҳишага тенглаштирган эди.

Бу ижодга ҳам тегишли.

Биз кўпинча шаклга, юзаки нарсаларга ёпишиб олиб, моҳиятни эътибордан қочирамиз. Муҳаррирнинг ёки юқорироқ идорада ўтирган адабиёт ёки санъат кураторининг, нега Ватан ҳақида шеър ёзмайсизлар, деган дашномини эшитишга ўрганиб қолганмиз. Э, биродар, Навоий ҳазратлари нега Ватан ҳақида Бойқаро ёки бошқа бир сарой аъёнининг топшириғи билан шеър ёзмаган, деб эътироз билдира олмаймиз. Чунки ҳақиқий санъат асари буюртма ёки давлат гранти билан эмас, ижодкорнинг руҳий эҳтиёжидан келиб чиқиб ёзилади ва ҳар доим уни ўраб турган муҳит таъсирида пайдо бўлади, бинобарин, у ҳеч қачон, ҳатто бошқа сайёралар ҳақида ёзганда ҳам, ўзга адабиётлар таъсирида экспериментлар қилганда ҳам муҳит

– Ватандан узоқлаб кетмайди. Фақат муносабати ўзига хос, бошқаларникига ўхшамагани учун ундан ётсираш керак эмас.

Ўша китобда Бағдод уламолари Мансур Ҳалложни “Ана-л-Ҳақ” (“Мен Худоман”) дегани учун ўлдиришга фатво ёзади ва Жунайд Бағдодийга ҳам, ёз, деб буюрадилар. Шунда Жунайд сўфий тўнини ечиб, мадрасага бориб, уламо тўнини кияди ва “Биз унинг зоҳирига ҳукм қиламиз, ботинини Ҳақ билади”, дейди.

Шунинг учун фақат зоҳирга қараб иш кўриш, ёлғон урчиб кетишига сабаб бўлади, жамиятни парокандалик сари етаклайди.

“Имло луғати” синдроми

– Ортега-и-Гассет, адабиёт хос кишиларнинг юмуши ва завқига айланади, деб одамга тушкун хулоса беради. Юқорида биз шеърни тушунмаётгани учун айбни ўқувчи ёки адабий танқиднинг дидига юкладик. Лекин бошқа томондан, дўппини олиб, ўйлаб қаралса, бугунги кунда янгича, постмодернча ёзаман деб, ўзи ҳам тушунмайдиган нарсаларни қоралаётганлар ҳам кўпайганини тан олиш керак. Атайин ребуснамо шеърлар ёзиш, кейин, менинг шеърларим мураккаб бўлгани учун бошқалар тушунмаяпти, деб ўзининг дунё адабиёти шоҳсупасидагилар билан ёнма-ён қўйиш ҳоллари ҳам бор гап. Бу ҳолат ҳам ўқувчини шеърдан узоқлаштирмаяптимикин? Умуман, адабиётни атайин ребусга айлантиришга қандай қарайсиз? Ребус асарлар туғиладими ёки тўқиладими? Асл шеър туғилишини инобатга олсак, унда ребус шеърлар асл эмас экан-да…

– Бугунги кунда ҳақиқий шеър ўқувчиси шоирларнинг сонидан ҳам кам экани бор гап ва Ортега-и-Гассет домланинг гапига қўшилишдан ўзга иложимиз йўқ. Буни кимдир “Санъат санъат учун”, бошқа биров эстетизм, яна нимадир деб атайди. Лекин бундан моҳият ўзгармайди.

Сиз айтаётган фақат мураккаб, бировлар тушунмаслиги учун шеър ёзишга интилиш ва бу билан мақтаниб юриш дуруст иш эмас. Чунки шеър ёзиш дарди бўлмаган, фақат ўзини кўрсатиш учун эрмак эмас. Бекорга боболаримиз нафақат шоир, ҳатто шеърхон олдига ҳам, “Дилда дардинг бўлмаса, сардафтаримни ковлама”, деган талабни қўймаган. Дарди йўқ шоир ҳам, шеърхон ҳам ундан узоқ юргани маъқул. Ана, эрмак керак бўлса, кино кўрсин, олди-қочди нарсалар ўқисин.
Энди “ребуснамо шеър” деган иборага келсак, модерн йўналишдаги машқлар камчиликларини ҳам истисно этмаган ҳолда, айрим танқидчиларнинг янгича шеър нима эканини тушунмаганини хаспўшлаш учун ўйлаб топган баҳонаси эканини ҳам айтиш жоиз деб ҳисоблайман.

– Оммавийлик билан хосликнинг фарқи қаерда деган савол ҳам долзарб бўлиб турибди. Модомики, замонавий адабиётдаги кодларни ўқий олмаётган эканмиз, демак, ўзимизни ҳам англаш даражамиз ҳам пасайяпти ёки умуман ўзимиздан, ўзлигимиздан узоқлашиб, бошқа томонга қараб кетяпмиз.

– Бир пародоксал ҳолатни кузатаман: ҳамма шеър ҳақиқий санъат намунаси бўлишини истайди ва шуни шоирдан талаб ҳам қилади. Бу – яхши. Аммо санъат асари бўлгандан кейин уни тушуниш учун дид баробарида озроқ савия билан билим ҳам керак эмасми? Нима учун шоир ёки ёзувчи ҳамма нарсани чайнаб ўқувчининг оғзига солиши керак? Ўзи талаб қилаётган санъат асари унга чиндан ҳам керак бўлса, ўшани тушуниш учун у ҳам меҳнат қилсин, жонини койитсин.

Сиз айтаётган хослик оммалашмаслиги мумкин, бироқ бу билан унинг аҳамияти пасайиб қолмайди.

Такрор бўлса ҳам айтаман: ўқувчини ўша хосликни англай, кодларни ўқий олиш йўлида тарбиялаш лозим.

– Нега кеча стадионларга тошиб чиққан шеърият бугун, кичик давралардан, китобларнинг 500-1000 та ададидан, ижтимоий тармоқлардан нарига ўта олмаяпти? Умуман олганда, адабиётнинг вазифасини нимада деб биласиз?

– Тўғри, бугун 60-70-йилларда ўта оммалашиб кетган шеъриятнинг мухлиси кам. Бунинг ўзига яраша сабаблари бор.

Биринчидан, ўша вақтлар, боя айтиб ўтганимдай, шеър мухолиф фикр ёки қарашлар вазифасини ўтаган, публицистик руҳ устувор, мавжуд ижтимоий норозилик ташбиҳ ёки қочиримлар билан айтилаётган эди, қолаверса, мафкура ёлғонларидан чарчаган халқнинг шунга эҳтиёжи бор эди.

Иккинчидан, ҳозирги кунда ахборот олишнинг ҳам, эрмакнинг ҳам мингта йўли бор. Шунга мослашган оммавий маданият (тутуруқсиз қўшиқлардир, енгли-елпи фильмлардир, олди-қочди адабиётдир) қайсидир маънода ҳақиқий санъат турлари, жумладан, адабиётни чеккага суриб қўйгани ҳам, афсуски, бор гап. Ўқувчи эса, ниманидир ўқияпман-ку, деб ўзини овутади. Шу билан маънавий эҳтиёжини қондиргандай бўлади.

Аслида бу – хато тушунча.

Нейробиолог Жереми Беннеттнинг айтишича, инсон мияси объектив воқелик билан тасаввурнинг фарқига бормайди. Инсон ҳамиша ўзи истаган нарсани кўради, масалан, бирорта автомашина сотиб олсангиз, беихтиёр шаҳар кўчаларида кўпроқ ўша русумдаги автомобилларга эътибор бера бошлайсиз.

Кўряпмизки, одам изланмаса, миясини ишлатиб, бирор мақсад сари интилмаса, бори билан овора бўлиб қолаверади. Эрмак воситалари мингта бўлиши мумкин, аммо ҳеч нарса одамни китобчалик, ўқиганда ҳам фойдали китоб ўқиганчалик юксалтирмайди. Бунинг учун эса озроқ меҳнат қилиш, тиришқоқлик даркор. Бундан ташқари, янги услубдаги шеърлару прозани тарғиб қилишнинг, яъни дон билан сомонни бир-биридан ажратиб берадиган аниқ механизми бўлиши шарт.

Биз адабиётнинг фундаментал вазифасини одоб ёки инсоннинг ички дунёсини кашф қилиш билангина чегараламоқчи бўламиз. Ваҳоланки, унинг талқинидаги образлар, ташбиҳлар ҳар қандай ўқувчи учун фикр, ҳатто кашфиётларга етакловчи ғоялар генератори, фантазия ва илҳом манбаи сифатидаги амалий аҳамиятига кўп ҳам эътибор қаратмаймиз. Бугунги кунда ҳаётимизнинг ажралмас қисмига айланиб улгурган телевизор бир замонлар классик адабиётда “ойнаи жаҳон”, яъни ғоя сифатида мавжуд эди. Ёки фольклордаги учар гиламларни эсланг.

Бундан ташқари, ёзувчилар банк карталари (Эдвард Беллами) ва инсон тана узвларини кўчириб ўтказиш (Станислав Лем), сувости кемаси ва Ернинг тортиши кучини енгиб ўтиш (Жюль Верн), лазер, эскалаторлар, электр станциялари (Герберт Уэлс), ернинг сунъий йўлдоши (Артур Кларк), бармоқ изи билан очиладиган эшик қулфи (Рэй Бредбери), интернет (Марк Твен) пайдо бўлишини башорат қилган, ўша соҳаларда изланаётган олимларга туртки берган эди.

Янги услубдаги шеърлар ёки проза хусусида шуни айтиш лозимки, айрим маданиятшунослар Ғарб жамиятининг ҳозирги тараққиётида модерн адабиёт муҳим пойдевор бўлиб хизмат қилганини эътироф этмоқда. Шунинг учун янгиликдан ётсирамай, уни яхшилаб тадқиқ қилиш, камчиликларини ҳам кўрсатиб бериш зиён қилмайди.

– Бунга, бир томондан, адабий танқид бугунги изланишларнинг туб моҳиятини, улар нима заруратдан пайдо бўлганию миллий адабиётдаги ўрни қанақа эканини очиб бера олмаётгани сабаб бўлса, иккинчи тарафдан, сиз қатори шоирлар ҳам айбдор эмасми? Шу кунгача айрим акаларимизнинг давраларда, мен модернистман, шеърларимни ҳеч ким танқид қила олмайди, деган иддаоларини ҳисобга олмаганда, на бир экспериментчи шоир, на бир модернист ёзувчининг шу йўлни тутганини асослаб берувчи бирор манифестини ёки тушунтиришини ўқимадик ҳам, эшитмадик ҳам…

– Ғарбда ХХ аср бошларида қўзиқориндай потраб чиққан турли модерн оқимларга жавобан Сталиннинг топшириғи билан ўйлаб топилган ҳамда адабиёт ва санъат устида қолип қилиб ташланган социалистик реализм услуби яккаҳокимга айланди. Бошқа ҳеч қандай оқимга йўл берилмади, мафкуранинг қонсираган қиличи ҳар қандай ҳурфикрли кишининг бошини аямай кесиб турди. Истамаганлари 37-38-39-йиллардаги қатағон йилларида отилиб кетди.

Шўролар даврида цензура қолипига сиғмай, чоп этилмай қолган асарлар “самиздат” ёки “тамиздат” шаклида тарқатилиб, қўлма-қўл ўқилар эди.

Ҳатто Россияда ҳам 90-йилларга келибгина турли постмодерн оқимлар (неодекадентлик ва ҳк.) юз кўрсата бошлади. Ўзимизда эса фақат 80-90-йилларда Фарғона шаҳрида вужудга келган ва фақат рус тилида ижод қилган шоирларни (Шамшод Абдулла, Ҳамдам Зокиров ва ҳк.) бир мактабга бирлашганини истисно тариқасида мисол қилиб келтириш мумкин. Лекин бундай мактаблар ўша йиллардаги умумий “тренд”дан четда юза келди. Кейинчалик бошқа жойларда ҳам мактаб даъво қилиб чиқиш ҳоллари бўлди.

Ўзбек тилидаги шеъриятда эса бирор мактаб ёки оқимга бирлашиш, афсуски, яширин тарзда ҳам кузатилмади. Аммо ўша йилларда жаҳон адабиётидан таъсирланиш натижасида бошқача усуллар пайдо бўла бошлади – бу янгиланишнинг аниқ бир йўналиши, мактаби, етакчиси бўлмагани сабабли стихияли тарзда кечди.

Ўша пайтлар танқидчилар эсанкираб қолгани, изланишлар илдизларини вақтида топа олмагани ва янги адабий ҳодиса қонуниятларини тушунтириб беришга ожиз қолганининг ўзига яраша сабаби бор эди.

Агар Ғарбда тафаккурнинг барча йўналишлари (фалсафа, санъат, адабиёт, маданият) муайян воқеа-ҳодисалар, жамиятдаги ўзгаришлар таъсирида ривожланган бўлса, бизга янги оқимлар бошқа адабиётлардан кириб келди. Ким қайси адабиётдан улги олган бўлса, ўшанинг таъсирида экспериментлар қилди, қиляпти. Шунинг учун бугунги экспериментлар ва изланишларнинг умумий жиҳатлари кўп бўлса-да, уларни бир илдиздан, сиз айтмоқчи бўлган бирор манифестдан ўсиб чиқди, деб бўлмайди. Бугун модернчилар машқларида ҳамма нарса қоришиқ: модерн ҳам, постмодерн ҳам бор. Яна ўзини муқобил адабиёт вакилиман деб юрганлар қанча. Қолаверса, янгича йўналишда қалам тебратаётган шоиру ёзувчиларнинг бирор тўгарак ёки гурунгга бирлашганини билмайман.

Майхўрлик қилинадиган давралар эса ҳисоб эмас.

Бироқ бу ўзимизни, шахсан менинг ўзимни оқлаш учун баҳона бўлмаслиги керак. Янги адабий оқимларни оммалаштириш фақат танқидчи ёки адабиётшуноснинг иши эмас. Келгуси авлод фалончини ўқийдими ёки писмадончиними, деб фол очиб ўтирмасдан, нима демоқчи эканимиз, ижодий принципларимиз, ифода усулларимизни қайси рамзлар билан кодлаётганимизга изоҳ берайлик. Керак бўлса, Ёзувчилар уюшмаси ёки олий адабиёт курси – агар у ҳалиям бор бўлса – қошида Назар Эшонқул, Абдували Қутбиддин ёки Баҳром Рўзимуҳаммад сингари олтмишни қоралаётган ёзувчи-шоирларнинг маҳорат дарсларини ташкил қилайлик, ёш ижодкорларга сабоқ берсин, тажрибасини ўргатсин, янги йўналишдаги асарларида нима демоқчи эканини тушунтирсин.

Тўғри, бировга ёзишни ўргатиб бўлмайди, лекин ёзишга уқуви бўлган ёшлар бундай сабоқлардан қандай ёзиш ҳақида хулоса чиқариб олаверади.

Мен бундан 5 йилча олдин чоп этилган “Америка ҳикоялари” муаллифларининг ўз ҳикояларига берган изоҳларини ўқиб ҳайрон қолганман. Аввал ўша китобдаги 4 та ҳикояни, сўнгра ўша изоҳларни таржима қилганим учун улар менга ҳикояларга бутунлай бошқа ракурсдан қарашни ўргатди. Изоҳлар ўша ҳикояларни тўлдиргани билан қимматли бўлди. Ҳар бир ижодкорнинг лабораторияси ҳеч бир китобда ёзилмаган, ҳаттоки ёзиб бўлмайдиган тажриба билан тўла – уни фақат бевосита мулоқот орқали авлоддан-авлодга ўтказиш мумкин.

Яна бир гап.

Нима учун алгебра ёки физика формулалари нима эканини билиш учун ўша фанларни тинмай ўқиш кераклигини тушунган ўқувчи шеърият, умуман, адабиётдан фақат осон, тайёр нарса кутади, жонини койитгиси келмайди?

Ҳозирги изланишлар шеъриятини кўпчилик тушунмаётганини мен “Имло луғати” синдроми деб атамоқчиман. Уни яқинда Америкадаги ўрта мактаб ўқувчилари учун фанлардан инглизча луғатни ўзбекчага таржима қилаётиб, ўзимча кашф қилгандай бўлдим.

Сер солиб қарасам, имло луғатида маъно жиҳатидан мутлақо бегона сўзлар кетма-кет келаверади. Тасаввур қилинг, уларнинг фақат алифбо тартибида келиш қонуниятидан хабардор бўлмаган киши бир-бирига уриштириб, маъно чиқараман деб овора бўлиши мумкин.

Янги шеър ҳам худди шундай.

Унинг тенденцияси – тамойилидан (шу сўзнинг пешонаси шўр экан, уни ўзига дахли бўлмаган “принцип”га тиркайвериб, маъносини чалкаштириб, титиғини чиқариб юбордик) образлар тизимидан хабардор бўлмаган ўқувчи имло луғатидаги сўзлар қаторидан маъно излаётган одамга ўхшаб қолади – ҳаммаси таниш сўзлар, аммо маънони уқиб ола билмайди. Чунки у шоир акамиз Абдували Қутбиддин айтмоқчи – “Изоҳсиз луғат”.

– Шеърларингизни ўқиётганда ифода йўсинингиз бошқаларникига ўхшамаслигини кўраман. Бир қарасанг, ифода воситалари тилимизга бегонадай, бир қарасанг, ташбиҳлар ўзимизнинг мақоллар, маталлар, ибораларни ўйнатиб, бошқача мазмун бериб ёзилгандай. Умуман, Фахриёрнинг шеър поэтикаси нима? Унинг шеърлари ҳақиқатан ҳам, айрим танқидчилар иддао қилаётганидай, Ғарбга тақлидми ёки адабий тафаккуримизни чет эл адабиёти анъаналари билан чоғиштиришга уринишми?

– Бир пайтлар бир ёзувчи акамиз, ука, тиниш белгиларисиз ёзиб, олифталик қилмоқчи бўласиз, Ғарбга тақлид шартми, деб дашном бермоқчи бўлган эди. Ўшанда у кишига, араб ёзувида битилган адабиётимиз ҳам тиниш белгиларисиз ёзилган-ку, десам, тўғри, буни ўйлаб кўрмаган эканман, деб кулиб қўйган эди.

Ўша ёзувчига ўхшаб, ҳар бир экспериментдан шубҳаланиб, Ғарбни ахтаравериш тўғримикан?

Эсингизда бўлса, рус танқидчилари Фарғона шеърият мактаби вакиллари ижоди ҳақида Ўрта Ер денгизи бўйи мамлакатлари, хусусан, Италия герметистларига эргашиб, шеърлар ёзганини айтиб, ғалати бир қонуниятни – улар шеърияти ва прозасида на макон бўлмиш Ўзбекистон ёки Фарғона водийси, на ёзилган рус тили руҳи йўқлигини – кашф қилган эди.

Лекин мен у-бу нарса қоралаётганда, гарчи ифода усули бегонароқ туюлса-да, ўзбек руҳидан келиб чиқиб ёзаман. Халқ тили, оғзаки ижоди намуналаридан кўп фойдаланаман. Ташбиҳ ясаётганда сиз айтаётган мақолу маталларни, ибораларни бошқача йўсинда талқин қилишга интиламан. Бу фикримни янгича, кутилмаган тарзда ифода қилишга имкон беради.

(“эгасиз ва хулосасиз” шеъридан.)

“Алпомиш” достонида паҳлавонни Бойчибор думини зиндонга ташлаб, қутқариб олади. Агар бу шеърда ҳам шунақа дейилса, ҳеч қизиғи қолмас эди. Бу ерда Темирқозиқ юлдузи – кечаси адашганларнинг, глобал маънода эса, умуман, адашганларнинг йўл топиб олиши учун мўлжал. Кишноқдан зинапоя ясалиб, шу йўл билан Алпомишнинг қутқарилиши ўша эртакдаги бўрттиришнинг бошқа бир кутилмаган варианти бўла олмайдими? Қайси отнинг думи қирқ газ ўсади?

Шу маънода шеърдаги ташбиҳ – эртаклардаги бўрттиришнинг бир кўриниши, холос. Демак, ташбиҳу бўрттириш ўзимизники бўлгандан кейин Ғарбга тақлидда айблаш қанчалик ўринли?

Тўғри, Ғарб шеъриятини ўқиганда, уларни таржима қилганда, унинг таъсири бўлиши табиий. Лекин бу асло тақлид эмас – синтез.

Поэтика ҳақида шуни айтишим мумкинки, ҳар қандай туроғу қофияли шеър фикрлашдаги изчилликни бузади – таржимонлик тажрибамдан чиқарган аччиқ хулосам шу бўлган.

Юзаки қараганда, оҳанг, қофия сатрлардаги узилишларнинг ўрнини “тўлдириб” туради. Оддий ўқувчи буни аксарият ҳолларда сезмайди ҳам, лекин таглама ёки таржима қилиш чоғида бу яққол кўринади. Айни мантиқ бузилган ҳолатлар шеърнинг бошқа тилларда ҳам она тилидагидай эффект беришига халақит қилади ва кўпинча таржималари бошқа тилда қайтадан тўқилади.

Энди у – мутлақо бошқа шеър. Анъанавий шеъриятни камситмаган ҳолда – чунки у менга ҳам бегона эмас – кўпроқ верлибрни танлаётганим сабаби ана шунда. Яна бир эътиборли жиҳати шуки, верлибр мутлақо ўзгача фикрлашга, янгидан-янги ташбиҳларни қўллашга ўргатади. Ва энг қизиғи, ўша тажриба анъанавий шеърлар ёзишимда ҳам қўл келмоқда. Агар бармоқ вазнида туроқ ва қофия фаол бўлса, верлибрда метафора шеърни ҳаракатлантириб туради. Верлибрнинг мана шу хусусияти кейинги йилларда анъанавий – бармоқ вазнида ёзилаётган шеърларга ҳам таъсир ўтказа бошлади.

– Ўзингизни қайси “изм”га мансуб деб биласиз?

– Ҳар хил йўналишда изланаётганим учун фалон “изм” мен учун маъқул дейишим қийин. Аммо 80–90-йилларда пайдо бўлган метаметафоризм, яъни шеърнинг метафорага таяниши менга руҳан яқин.

– Ҳозирги экспериментларни, постмодерн адабиётни миллий адабиётимизнинг келажаги деб қараш қанчалик тўғри?

– Мен ҳеч қачон модернизм ёки постмодернизмни у ёки бу адабиётнинг келажаги деб қарамаганман. Ўша услубда ёзилган гениал асарлар адабиётимизга ҳам тажриба сифатида таъсир этиши, янги-янги романлар, шеърлар ва бошқа жанрлардаги асарлар ёзилишига туртки бериши мумкин.

Вақт ўтиши билан дунё тобора глобаллашиб, ахборот алмашувнинг тезкор ва янгидан-янги воситалари пайдо бўлиб, ўшалар таъсирида адабиётга янги оқимлар ҳам кириб келиши ҳеч гап эмас.

Шу билан бирга анъанавий услубда ёзилди, деб ҳисобланаётган роману қиссалар, шеърларни ўқиётиб, уларнинг ҳам имкониятлари кенг эканини, фақат буни рўёбга чиқариш учун даъвогина эмас, истеъдод ҳам кераклигини кўраман. Мурод Муҳаммад Дўст прозаси, эсселарини қаранг. Илгари танқидчиларимиз ундан фақат латифа ахтариб юрган бўлса, кейинчалик Тиловолди Жўраев муаллиф “Лолазор” романини ёзишда онг оқими сингари ХХ асрнинг модерн йўналиши усулларидан моҳирона фойдаланганини таҳлил қилиб, исботлаб берди.

Хонтахта – тўртта ғишт билан битта фанера

– Бугун янги аср остонасида турган одамнинг санъатга муносабати ўзгардими ёки бадиий дидида эврилишлар юзага келдими? Бу эврилишлар ижобий эмас, салбий томонга юз бураётганга ўхшамайдими?

– Шеър шоирнинг ички эҳтиёжидан пайдо бўлса ва у бошқаларнинг ҳам дарди ифодасига айлансагина, ижтимоийлашади.

Менинг қатъий тушунчам бўйича шеър, умуман, адабиёт ҳар доим ўқувчидан бир қадам олдин юриши, унга дунёга янгича қарашни ўргатиши шарт. Ўқувчи эса вақт ўтиши билан ўша асар савияси сари кўтарилиб келади.

Бугунги кунда алламбало маданиятлар, ҳатто оммавий маданият ҳақида гапирамиз-у, лекин адабий, хусусан, шеър ўқиш маданияти ҳақида ҳеч нарса демаймиз. Оммавий маданиятга қарши курашиш кераклигини англаб етяпмиз. Ўша сиз айтаётган олди-қочди шеърлар оммавий маданият “намунаси” эмасми? Қизиғи шундаки, Ғарб оммавий маданиятини зарарли деб ҳисоблаб, ўтган 25 йил мобайнида ўзимизнинг отарчилар “миллий оммавий маданияти”мизни яратишга йўл қўйиб бермадикми, уларни энг катта саҳналарга олиб чиқиб, томоша қилиб, яна камига қарсак ҳам чалмадикми? 1-2 та қўшиқни чала-чулпа айтиб-айтмай, 3-4 та шеърни ёзиб-ёзмай хизмат кўрсатган артисту халқ шоири бўлганлар қанча! Бу адолат ҳиссига путур етказмайдими, давлатнинг одиллигига бўлган ишончни сўндирмайдими?

Шеър ўқиш маданияти ўз-ўзидан пайдо бўлиб қоладиган нарса эмас. Мактаб партасида 10-11 йил ўтириб, адабиёт дарсларида фақат “қизил”, яъни давлат сиёсатини олқишлайдиган декларатив шеърлар ёдлатилган ўқувчини наҳотки бугунги шеърни қабул қилишга тайёр деб ўйласак? Айтмоқчиманки, мактаблар, ҳатто олий ўқув юртларида адабиёт ўқитиш иши тубдан ислоҳ қилиниши лозим.

Адабий дидни тарбияламай туриб, инсоннинг адабиётга, умуман, санъатга муносабатини ўзгартиртиш қийин.

– Шу ўринда бир нарсани ҳам айтиб кетмоқчиман – мен учун санъат асари қайси услубда ёзилганининг мутлақо аҳамияти йўқ. Мен учун битта мезон бор: у санъат талабига жавоб берса бўлди. «Томга қўйдим шотини, анави кимнинг хотини» қабилидаги қофияга ўралган, қофиядан бошқа ҳеч нарсаси бўлмаган, кўчадаги пистафуруш ҳам ундан ўтказиб қофиялаштириши мумкин бўлган гаплар «шеър» дейилганини кўрсам, ғашим келади. Бунақа «ижод намуналари”ни нуфузли нашрлар чоп этганида ёхуд ноширларимиз чиройли муқоваларга ўраб, китобхонга тақдим этганида, энг баттари, наздингда туппа-тузук адабиётшунос олимларимиз бу «қоралама»ларни кўкка кўтариб, ҳатто салкам Алишер Навоийга, Чўлпонга тенг қўйиб мақтаб тургани кўриб баттар ҳайратга тушасан, жаҳлинг чиқади. Беихтиёр, ё бу олимлар Алишер Навоий ва Чўлпон ижодидан мутлақо бехабар ёки ўртада мен тушунмайдиган нимадир бор. Навоий ёхуд Чўлпонни сал-пал англаган одам бунақа фикрламаслиги, мағзава нарсаларни ёзмаслиги керак эди деб ўйлайсан.

– Кейинги пайтларда адабиёт ва санъатнинг деярли барча жанрларида майдалашиш, ҳатто айтиш мумкинки, бачканалашиш рўй берди. Бу ҳодисани кинорежиссёр акамиз Жаҳонгир Қосимов жуда топиб, “хонтахта” – тўртта ғиштни тикка қилиб, устига битта фанера ётқизилса, хонтахта тап-тайёр – деб атаган эди. Ёзилаётган китоблару тасвирга олинаётган фильмларни, мақолалару телекўрсатувларни қаранг – ҳаммаёқ “хонтахта”. Жараёнга мана шу битта сўз билан адабий, кинотанқидчи ёки санъатшунос эмас, айнан кинорежиссёр тўғри “диагноз” қўйиб бераётгани одамни ҳайратга солади. Айрим кино ёки адабий танқидчиман, санъатшуносман деган шоввозлар ўша “хонтахта” асарларни халққа “едириш” учун кўкларга кўтариб мақташдан ҳазар қилмаётгани одамни таажжубга солади. Ҳатто ўша кинофильмларнинг бир пулга қиммат эканини била туриб, маълум ҳақ ёки ошхўрлик эвазига мақтаб берадиган, ўзи маданиятшунос деб атайдиган акахонлар ҳам пайдо бўлди.

Бир пайтлар “Ўзбеккино” миллий агентлиги қошидаги хусусий киностудияларда тасвирга олинган фильмларга прокат гувоҳномаси беришдан олдин экспертлар назаридан ўтказиб олинар эди. Шундан сўнг улар муҳокама қилиниб, камчиликлари айтилар ёки талабларга жавоб берса, прокат гувоҳномаси бериш ҳақида агентлик раҳбариятига тавсия берилар эди.

Бир сафар ўзини зўр сценаристман деб юрадиган бир оқсоқол ҳар қандай танқиддан паст фильмни мақтай кетса бўладими? Ҳамманинг оғзи очилиб қолди.

Мен чидаб туролмай, норозилик билдирдим ва нега бир пулга қиммат фильмнинг камчиликларини кўра-била туриб, бунчалик мақтаяпсиз, десам, камчилигини мажлисдан кейин режиссёрнинг ўзига айтаман, деса бўладими? Яна сабрим чидамай, унда экспертлар кенгашининг нима кераги бор, бизни аҳмоқ қилиб, бу ерга чақириб ўтирмасдан ўзларингиз керакли ҳужжатни бериб юборавермайсизларми? – дедим.

Хуллас, ўша муҳокама жанжал билан тугади.

Бунақа масхарабозликка тоқатим бўлмагани учун кейинги мажлисларга бормай қўйдим.

Одамда имон бўлмаса қийин экан.

Қизиғи шундаки, ўша “отахон” яқинда бир чет эл радиосига берган интервьюсида ўзи бир пайтлар ёнини олиб, масхарабозлик қилган “хонтахта” фильмларни танқид қилибди.

Ўзингиз холисанлилло айтинг, унинг қайси сўзига ишонайлик?

Энди, ташхис эмас, диагноз деганимга келсак, “диагноз” сўзнинг “одамларга хос иллат” деган маъноси ҳам бор.

Бир нарсани тан олайлик, совет цензураси бекор қилиниши билан ижодкорнинг қўлига эрк берилгани, дейлик, у мустақил бўлиб қолгани сабабли шеър, умуман, ижодга бўлган илгариги талаблар, таассуфки, сусайиб кетди. Тўғри тушунинг, бу эски тузумни қўмсаш эмас – сарой ва унинг атрофидаги айрим акахонларга ўхшаб, Толстойга неваралик даъво қилиш ниятим ҳам йўқ.

Қанчалик “санъат” деб бақирмайлик, у юқорининг талаби ёки буюртмаси билан “одам” бўлмайди. Агар шунақа бўлганида, ҳозир турли дабдабали унвону бошқа сийлиқ олаётганлар Навоий ҳазратларидан ҳам ўтиб кетар эди. Худога шукрки, бундай эмас. Санъат “қуйи”, яъни ижодкор даражасидаги табиий, айтиш мумкинки, соғлом рақобат натижасида пайдо бўладиган бадиийлик мезонлари асосида ривожлансагина, бирор арзирли натижа кутиш мумкин.

Соғлом рақобат бўлиши учун эса муҳит керак.

Нафсиламрини айтганда, пасайиш фақат адабиётда эмас, санъатнинг деярли барча турларида рўй берди, яъниким у “оммавийлашди”, оммани эргаштириш ўрнига унинг даражаси томон “шўнғиди”, ҳатто айтиш мумкинки, ҳирсига, шаҳвоний истакларини қондириш воситасига айлана бошлади. Албатта, буни бозорнинг “талаб ва таклифи” билан тушунтириш мумкиндир, аммо олдинги талабларнинг йўқлиги ижодкорни йўлдан оздиргани, кўнгилнинг ҳар турли кўчаларига кириб чиқишга мажбур қилаётгани бор гап.

Аммо ҳақиқий адабиёт барибир бор, кам бўлса-да, у ёзиляпти, ўқиляпти. 2009 йилда Москвада “Дружба народов” журналида бир давра суҳбати уюштирилгани эсимда. Унда бош муҳаррир, ёзувчи Александр Эбаноидзе ушбу журналнинг адади жуда камлиги тўғрисидаги саволга, инсон танасида жуда кам миқдорда кумуш бўлар экан, у танадан ювилиб чиқиб кетса, инсон нобуд бўлади, деб ҳазил аралаш жавоб берган эди.

Ҳақиқий адабиёт жамият танасида ана шундай кумуш вазифасини ўтайди.

Кейинги пайтларда китобхонлик ҳақида кўп гап-сўзлар бўляпти. Бу яхши, албатта. Лекин ўқувчига сара китобларни етказиб бериш механизмини ҳам тиклашни ўйлаб кўриш вақти келмадимикан? Илгари китоб мингта чиғириқдан ўтказилиб, нашр қилинар, чоп этилгандан сўнг ҳам яхши ёзилмаган бўлса, адабий-танқидий журналларда “пўстаги қоқилар”, казо-казо ёзувчилар ҳам танқидчилардан безиллаб турар эди. Энди эса бир пайтлар танқидчиман деб юрган казо-казолар ёзувчи ёки шоирнинг “адвокати”га айланиб олган, фақат мақташ, “Нобель мукофотига тавсия қилиш” билан овора.

Шундан ботирсинган шоввозлар китоб устига китоб чиқариб ётибди. Биладики, ҳеч ким танқид қилмайди. Бир-иккита отарчи қўшиқ қилиб айтса, давраларда номини тилга олса бўлди – ундан зўр чўнтак шоири йўқ. Фалончининг қўшиғи учун шеърлар ёзиб бераман деб мақтанадиган қофиябозлар борлиги ғалати.

Ҳозир ҳаммамиз сўкаётган совет даврида танқид руҳи, ҳақиқий ижодий муҳит ташкил эта олган Ёзувчилар уюшмаси қани? Кимдир, ана, бинойидай ишлаб турибди-ку, деб айтиши мумкин, лекин унинг мажлисларига бир-икки марта кириб кўрган эс-ҳуши жойида одам булар ҳаммаси хўжакўрсинга, юқорига ҳисобот бериш учун ўтказилаётганини билади.

Янги президент ёзувчиларга, ҳамма шароитни қилиб берамиз, деяпти. Бу яхши, албатта. Бироқ ташкилотнинг туваги тиллодан қилиб берилган тақдирда ҳам унинг ҳозирги катталари ҳақиқий ижодий муҳит яратиши даргумон. Улар тўғри сўздан ўлардай қўрқади. Гап тегиб қолмасин деб тўғрисўзлиларни уюшма тадбирларига чақирмайди. У ерда тепага ёқмайдиган бирор тўғри гап айтиб юборилса, ўша куни паттасини қўлга олишини, имтиёзлардан айрилиб қолишини билади. Фақат етовда юришдан, “партия/ҳукумат” топшириқларини бажаришдан бошқасига ярамайди.

Яна бир масала. Нашриётлар, газета-журналлар кўп бўлгани яхши, лекин уларда керакли мутахассислар (адабий муҳаррирлар, мусаҳҳиҳлар) етарлими? Бевосита муҳаррирлар – журналист эмас! – тайёрлайдиган олий ўқув юртининг ўзи борми? Нашриётларга ҳамма шароитни яратиб берган тақдирда ҳам ўша мутахассислар етарли бўлмаса, сиз айтаётган “томга қўйдим шотини, анави кимнинг хотини» қабилидаги қофиябозлик давом этаверади.

– Шеърият билан инқилоб ҳали кўп ўрганиладиган мавзулардан бўлса керак. Чунки кўпгина шоирларнинг шеърларини ўқисангиз, мақсад шеър эмас, мафкура эканини англаб етасиз…

– Бир пайтлар Рауф Парфи раҳматлик бирор нарса илинжида ёзил(аёт)ган шеърлар ҳақида “тамаъ адабиёти” деган иборани ўйлаб топган, “хонакилаштирган” эди. Энди бу ҳам камлик қила бошлади, шекилли, унвон сўраб, эшикма-эшик юрадиган, уни интернет орқали очиқдан-очиқ мукофот сўрайдиган тоифа пайдо бўлди.

Сиз мафкура деганда шуни назарда тутаётган бўлсангиз керак.

Аммо истиқлол учун курашган, миллат эминлиги орзусида ижод қилган, курашган шоирлар шеъриятини мен мафкурага боғлаш фикридан йироқман. Уларнинг аксарияти ҳали ҳам замона зайли билан ё қувғинликда юрибди, ёки бўлмаса, бугунги мафкурага мослаша олмагани, тўғрироғи, бировни беҳуда мақташни ўзига ор деб билгани учун чекка-чеккада шеърини ёзиб, нашр қилдира олмай, ночор кун кечиряпти. Чунки улар бўлар-бўлмасга “Ватан!” деб ҳайқиришга ор этади, замонасозлик қилгиси, “буюк келажак” қачон келишини телевизорга мўлтираб, кутиб ўтирган халқни бошқаларга қўшиб алдагиси келмайди.

Эсингиздами, ўзимиз ҳам бир пайтлар Ленин билан партия ҳақидаги шеърларни кўп ёдлаганмиз. Ҳали оқ билан қоранинг фарқига унчалик бормаган пайтларимиз шеър дегани шу бўлса керак, деб ўйлаганмиз.

Қизиғи шундаки, кўзимизни ҳам шеърият очди – у ҳақиқий шеърият эди.

Энди у коммунизмни мақтамаслигини очиқ айтмаса ҳам ботинда унга қарши кечаётган норозилик ҳиссини гоҳ миллатни улуғлаб, гоҳ мафкура пийпалаб ташлаган тарихий шахсларнинг номига қўнган гардни, қат-қат чангни тўнининг енги ёки бари билан артиб, тозалашга кириша бошлаган эди. Миллий уйғонишнинг бунақа кўринишларига қарши жирканч курашнинг ҳадисини олган шўролар учун бу иш чўт бўлмас – бунақа шоиру ёзувчилар пешонасига миллатчилик тамғасини босар ёки бўлмаса, хуфя идораларга сўроққа чақиравериб, тинкасини қуритар, бу ҳам камлик қилса, цензура итига талатар эди. Бечора миллиятчи шоир ёки ёзувчи баъзан муроса қилишдан ўзга чораси қолмас эди.

Тан олиш керак, ҳар қандай ижодкорнинг ватандошлик позицияси бўлиши шарт. Унга ўша позициядан келиб чиқиб, шеър ёзишни тақиқлашга ҳеч қимнинг ҳаққи йўқ. Аммо шуни ҳам унутмаслик зарурки, ҳар қандай шеър бадиий қиммати бўлгандагина шеър бўлади.

Бор-йўқ талаб шу.

Эътиқодсиз буюк асар ёзиб бўлмайди

– Француз адибларидан бири «Эътиқоди бўлмаган миллатнинг адабиёти ҳам бўлмайди», дейди. Адабиёт, умуман, санъат, эътиқод билан қанчалик боғлиқ? Алишер Навоий ижодини англай олмаётганимиз сабабларидан бири ҳам шу эмасмикан?! «Ижод – ибодат» десак, эътиқоди шаклланмаган инсон қандай ижод ҳақида ўйлаши мумкин? Умуман, сизнингча, ижодкор эътиқодсиз бўлиши ҳам мумкинми?

– Эътиқод – кимлар учундир нисбий тушунча. Уни сиз бир хил тушунасиз, қолганлар – бошқача. Гапим аниқроқ бўлиши учун яна юқорида келтирганим Мансур Ҳаллож воқеасига айтамиз.

Уни ҳамма “Анал-Ҳақ” дегани учун Аллоҳ таолога ширк келтирганликда айблайди ва Бағдод халифаси ўлимга ҳукм қилади. У эса осилмоқни эрлар меърожи деб атайди, қўл-оёғинии кесадилар, “ишқ таҳоратини бу қон билан қилдим, чунки “ишқнинг намози қон билан таҳорат қилмагунча дуруст бўлмас, ишқ фақиҳининг китоби ичида ишқнинг икки ракаат намози фақат қон билан дуруст бўлади”, деб ёзилган дейди.

Хуллас, уни ўлдириб, жасади бурда-бурда қилинганда, ҳар бир бўлакдан “Анал-Ҳақ” деган овоз келади.

Уни кўпчилик, ҳатто авлиёлар ҳам динимиздаги энг оғир гуноҳ – мушрикликда айблайди, бинобарин, эътиқодсиз деб ҳисоблайди.

Айни чоқда тазкира сўнггида келтирилган мана бу ривоят ибратлидир.

Шайх Шиблий бир кеча Мансур ҳаллож қабрига бориб, унинг ёнида нмоз ўқийди ва намоздан сўнг Аллоҳга муножот қилади:

– Илоҳим, бу бир мўмин муваҳҳид банда эди, бу балоларга нима сабабдан учради?

Бир оздан сўнг унинг кўзи уйқуга кетади ва аллоҳ таоло унга тушида:

– Эй Шиблий, бу балоларни менинг сиримни у бегоналарга ошкор қилгани учун бердим, – деган нидо келади.

Адабиётга манфаат истаб кирган, уни воситаи жоҳ қилиб олган, истаган пайт уни сотиб кетишга тайёр кимсалар ҳам, афсуски, учрайди. Санъат бундай кимсалар қўлида даҳшатли қуролга айланади – сўзига ишонган жамоатни хоҳлаган томонига эргаштириб кетиши мумкин. Лекин халқимиз ҳозирги кунда сўздан кўра яллачиларга кўпроқ ишониши, уларга эргашиши ҳам бор гап. Бир раҳматли амаким, қишлоғимиз одамларини битта сибизиқ билан эргаштириб кетса бўлади, дегани бежиз эмас.

Адабиёт – ҳа ётнинг инъикоси деган гап бекор. У ҳаётдан олдинга ўтиши ҳам, жамият олдига ўта муҳим маънавий-ахлоқий масалаларни қўйиши ва унга жавоб топиб бериши даркор. Ўткир ва мураккааб ижтимоий масалаларга жавоб топиб беришга чоғланган ижодкор имонсиз бўлиши мумкин эмас.

Аттор, Навоий, Достоевскийга ўхшаган ижодкорлар эътиқодига суянган ҳолда ҳақиқат ахтаради ва уни бадиий образларда кўрсатиб беришга ҳаракат қилади. “Мантиқ ут-тайр”, Лисон ут-тайр” ёки “Ака-ука Карамазовлар”ни, ўша романдаги “Буюк инквизитор” бобини эсланг. Эътиқоди бўлмаган одам бунақа саволларни қўя оладими ёки уларга жавоб ахтарадими?

Айрим танқидчилар Достоевкийни ўша романда ёзувчи сифатидаги позицияси сустлиги учун танқид қилади. Агар у қаҳрамонларининг оғзига уравериб, уни ёки буни айтасан, деб тиқиштирақверганида, эҳтимол бу қадар яхши чиқмаган бўлар эди.

– “Инсоният Бодлернинг бир сатрига ҳам арзимайди», дейди Акутагава. Бутун бир инсоният тарихини бир сатрига алмашиб юбориш мумкин даражадаги шеърият бугунги кунда ҳам бор деб ўйлайсизми?

– Биз совет даврида адабиётни жуда катта, ҳатто жамиятни ўзгартириши мумкин бўлган куч деб ўйлар эдик. Энди билсак, синфий кураш қуроли сифатида мафкурага малайлик қилган экан. Ўша пайтлар ўзини кўрган билан уни ўйнатаётган ипларни кўрмаганимиз учун хулосани янглиш чиқараверганмиз. Лекин ўша пайтларда ҳами адабиётимизда бақувват асарлар яратилганини, улар қоидадан кўра истисно сифатида пайдо бўлганини ҳам айтмасак, инсофдан бўлмас.

Бир пайтлар инсон фикру зикрини жалб қилган адабиёт бора-бора маргиналлашиб қолгани ҳам бор гап. Байроқ қилиб кўтарилаётган, Нобель мукофотига сазовор бўлаётган ижодкорларни кўпчилик танимайди. Ваҳоланки, бугунги жадал ахборот алмашув вақтида имкониятлар мисли кўрилмаган даражада кенгайган ва кечаги даҳонинг асарини бугун электрон китоб бозорларидан олиб ўқиш мумкин.

Лекин қани ўша ёзувчилар: Пауло Коэльоми ёки Боб Диланми?

Баъзан инглиз тилидаги манбалардан мақталаётган ҳиндистонлик ёки америкалик ёзувчиларнинг у-бу асарларини олиб ўқишга ёки таржима қилишга тўғри келади. “Дод” дейдиган, ҳамма талашиб ўқийдиган нарсани кўрмаяпман. Омма талашиб ўқиётган Ҳарри Поттер ҳақидаги китобларни эса ҳақиқий адабиёт дейиш қийин.
Эҳтимол, ҳозирги жаҳон адабиёти эртанги буюк кашфиётлар учун куч йиғаётгандир ва эрта бир куни ўшанақа асарлар, шеърлар ҳам чиқар.

Худо умр берса, ўқирмиз ҳам.

Манба: “Ёшлик” журнали, 2018 йил 1-сон.

Bir bastakor, har bir tovush aslida musiqa, faqat uning musiqa ekanini eshitish qobiliyati borlar his qiladi, degan edi. Agar shu fikrni she’r tomon bursak, atrofimizni o‘rab turgan barcha narsa – aslida she’r…

TASAVVURNING SINIQ KO‘ZGUSI
Folklorshunos olim Jabbor Eshonqul
bilan shoir Faxriyor gurungi

She’r bilan “dasturlash”…

– Bir bastakor, har bir tovush aslida musiqa, faqat uning musiqa ekanini eshitish qobiliyati borlar his qiladi, degan edi. Agar shu fikrni she’r tomon bursak, atrofimizni o‘rab turgan barcha narsa – aslida she’r. Chunki she’r – musiqaning so‘zga ko‘chgan shakli. Faqat bizni she’r o‘rab turganini, bizni qurshab turgan olamning o‘zi she’r ekanini hamma ham ko‘ravermaydi, his qilavermaydi. Shunday emasmi? Shuning uchun “She’r o‘zi nima?” deb so‘rashga odam iymanadi. Lekin masala shundaki, she’rning nimaligini ham bilamiz, ham bilmaymiz. “Bilamiz” deganimiz umumiy ta’riflardan va yodimizda turgan uchta-to‘rt she’rdan tug‘ilgan tasavvur, xolos. Aslida she’rning nimaligini xuddi adabiyot, musiqa kabi hamisha ham teran his qilavermaymiz… Shuning uchun men baribir shu savolni beraman: she’r siz uchun nima?

– Qadim zamonlarda inson har doim o‘zini tabiat kuchlari, qonunlari oldida ojiz sanagan, ularning mohiyatini anglab yetmagan. Shu sababli unga jur’ati, sabri, qanoati va ana boringki, qo‘rquv yoki vahimaga javoban tug‘ilgan hislarini ifoda qilish orqali javob qaytarishga odatlana borgan.

E’tibor qilinsa, u o‘ta tarang vaziyatlarda – xoh quvonch bo‘lsin, xoh qayg‘u bo‘lsin – yuragida gupirib turgan hissiyotlari ifodasi bo‘lmish to‘qimadan – she’rdan – aytimdan foydalanadi.

Quvonsa ham she’r aytadi, yig‘lasa ham. Tinchlantirish, uxlatishga mo‘ljallangan allada ham endi tug‘ilgan bolaga Yaratgandan o‘zi yaxshi deb tasavvur qiladigan taqdirni so‘rab berish istagi mujassam. Ona ertaga farzandi qanday inson bo‘lishini bilmaydi – yana mavhumlikka ro‘para bo‘ladi. Shuning uchun noma’lum kelajakni Yaratganning irodasi bilan “dasturlash”ga intiladi, ya’ni xaotik ko‘rinayotgan kelajakni tartibli, o‘ziga ma’qul keladigan tarzda ko‘rishni istaydi.

Har qanday yaxshi niyat ana shu noma’lumlikni maqsadga erishish yo‘lida o‘z istagi yo‘liga solishdan iborat.

She’r ham inson istaklarining ifodasi sifatida ana shu “dasturlash”ga xizmat qiladi. Haqiqiy ilhom bilan yozilgan she’rlar ko‘zgu misoli kelajakni ham tumanli, g‘ira-shira, tashbihlar vositasida aks ettiradi, ammo buni faqat insonning ichki dunyosi in’ikosi deb qarashga odatlangan kishi payqashi qiyin. Payqaganlar ham ba’zan uni, shoir o‘z taqdirini bashorat qildi, qabilida tor tushunadi va she’rga ijtimoiy hodisa sifatida qarashga yo botinmaydi, yo buni anglab yetmaydi.

Gapim quruq bo‘lmasligi uchun 60-70-80-yillar she’riyatidagi bir tamoyilni misol keltirmoqchiman. Esingizda bo‘lsa, Erkin Vohid, Abdulla Orif, Rauf Parfi kabi shoirlar ijodidagi jamiyatda ustuvor metanarratsiyalar: ura-urachilik, mafkurayu soxta dohiylarga maqtovbozlikdan qochish – buni tanqidchilik insonning ichki dunyosini kashf qilish sari burilish deb atab keladi – totalitar tuzumga norozilik sifatida ifodalangan edi. Albatta senzura bunga yo‘l bermaslikka intilar, lekin adabiyot, jumladan, she’riyat tashbihu boshqa topilmalar orqali uning taqiqini aylanib o‘tish yo‘llarini ustakorlik bilan topayotgan edi.

Keyinchalik ayni norozilik shakliy izlanishlarda ham ifodasini topdi va yangicha yo‘nalishga burildi. Aslida o‘sha 70-80-yillardagi shakl “buzilishi” jamiyat so‘nggi o‘ttiz yil davomida duch kelayotgan muammolarning bashorati edi desak, adashmagan bo‘lamiz. Shuning uchun she’rga faqat shaxsiy yoki adabiy hodisa sifatida qarash unchalik to‘g‘ri emas.

Jamiyatda hukm surayotgan total yolg‘onga javob, hattoki muxolif fikr tarzida vujudga kelgan norozilik she’riyati undan voz kechishni istayotgan edi. Shuning uchun shakliy o‘zgarishlarni faqat kimgadir ergashish deb qarash mutlaqo noto‘g‘ri. She’r shaklining erkinlashuvi jamiyat parokandalikka yuz tutayotgani, yanayam to‘g‘rirog‘i, xaqlning ko‘ngliga she’r orqali yuqqan tuzumdan norozilik hissi tobora moddiylashib, chak-chak tomib, mafkura toshini teshayotgani in’ikosi edi. Balki barmoq vaznidan shu sababli qochilgandir. Chunki tartibsizlikni, parokandalikni turog‘i, qofiyasi, bo‘g‘inlari “tartibli” vaznda ifoda qilib bo‘lmasligini intuitiv tarzda his qilgan shoirlar sarbastga qo‘l urganmikan, degan bir ishtiboh kechadi odamning xayolidan.

Mayli, bir lahza barmoqda ifoda qilishning imkoni ham bor edi, deb o‘ylaylik. Unda nega sarbast aynan sho‘rolar hokimiyati fatorat topishi arafasida urfga aylandi?

Xullas, savollar ko‘p. Bunga mavridi kelib, adabiyotshunoslik javob berar.

– “She’r nimaligini bilaman deb kitob titib yurguncha, uning o‘zini o‘qib qo‘ya qolsang bo‘lmaydimi?!” degan ekan bir adabiyotshunosimiz shogirdiga. Domla aslida to‘g‘ri aytgan. Boshini, she’r nima ekan, deb qotirib nima qiladi? Undan ko‘ra, she’rni o‘qisin, keyin tahlil qilsin, ayrim juz’iy nuqsonlarini aniqlab, umumma’noda iste’dod namunasi desin… Bizda minglab o‘ziga xos qiyofaga, o‘ziga xos shaklga, o‘ziga xos ma’noga ega she’rlar bir xil tahlil qilinib, bir xil baho berilgan. Bu sizning she’rlaringizga ham taalluqli. Ellikdan ham oshdingiz. She’rlaringiz bilan o‘zbek she’riyatiga o‘ziga xos yo‘nalish, o‘ziga xos ifoda usulini olib kirdingiz. Lekin, nazarimda, hamon Faxriyor degan shoirning adabiyotdagi o‘rnini baholash masalasi ochiq qolmoqda. Hech kim siz she’riyatga olib kirgan shaklni ham, ifoda tilini ham, ohangni ham, she’rlaringizdagi texnokratik majozlarni ham yetarli tahlil qila olgani yo‘q. Demak, shoir Faxriyor ijodiy e’tirof nuqtai nazaridan yosh shoirlar bilan bir qatorda. Bu sizni xafa qilmaydimi? Sababi nimada deb o‘ylaysiz? Har qanday o‘quvchi uchun, matbuotda bot-bot takrorlayotganidek, bu savollarga postmodern uslubida ijod qilayotgan shoirning o‘z javobi qiziqarli tuyuladi.

– Zamonaviy she’riyatni – modern yoki postmodern ifoda yo‘sinini zaminidan uzilib qolgan yoki oydan tushgan shaklbozlik emas, bugungi she’rni yangilash ehtiyoji deb qarash lozim. Albatta, barmoq vazni hali imkoniyatlarini to‘liq namoyon qilib bo‘lgani yo‘q, shuning uchun verlibr yoki postmodern she’rga ehtiyoj bormi, degan savol tug‘ilishi tabiiy.

Javobim shuki, adabiyot har doim tilning, adabiy janrlarning ichki imkoniyatlari barobarida tashqi – o‘zga adabiyotlar orttirgan tajriba bilan o‘zaro chog‘ishtirib, sintez qilish orqali rivojlanadi, uning sarhadlarini kengaytirib boradi.

Bugungi milliy adabiyotimizdagi izlanishlar, istaysizmi, yo‘qmi, o‘z zaminiga tayanadi, chetdan ta’sirlanish orqali adabiy tafakkur imkoniyatlarini kengaytirishga intiladi, uning chegaralarini mavhumlik, mutlaqo yangicha kodlashlar – ramzlar sari surib boradi. Yangi asarlar yaratilishiga maydon hozirlaydi.

Buning hech qanday yomon joyi yo‘q.

Biroq yangicha izlanishlar, har qancha original tashbihlar bilan bezalmasin, hali o‘zining aniq shaklu shamoyilini, ritmini, so‘zni isrof qilmaslik me’yorlarini, chegaralarini – poetikasini qat’iy belgilab olgani yo‘q. Bu borada har bir ijodkorning tayyorgarligi, iste’dod miqyosi bilan bog‘liq izlanishlar tajriba tariqasida davom etmoqda.

Sel oqib o‘tib, o‘zan hosil bo‘lgandan so‘ng undan oqayotgan suv tiniqlashishi uchun muayyan vaqt kerak bo‘ladi. Buni tezlashtirish uchun ilg‘or, hozirgi she’riy tajribalarni yaxshi tushunadigan, ularni tasniflab, sarasini saraga, puchagini puchakka ajrata oladigan adabiy tanqid ham kerak.

Bormi o‘sha tanqid? Umuman, bizda modern, postmodern she’riy tajribalar alohida tadqiq qilinib, ularda mavjud qonuniyatlarni ochishga harakat qilingan birorta tadqiqotni ayta olasizmi?

To‘g‘ri, urinishlar bor, tahlilga harakatlar bor, lekin to‘laqonli tadqiqotni ko‘rmayapman.

She’rni o‘qish ham, mag‘zini chaqish ham, kerak bo‘lsa, tahlil ham qilib ko‘rish kerak. Shunda ijodkor uni san’at darajasiga ko‘targani yoki ko‘tara olmagani ma’lum bo‘ladi. Buning uchun jahon tajribasini ham o‘rgangan holda bugungi yangi she’riyatning o‘ziga yarasha qonuniyatlarini belgilab olish zarur.

Savolingizning ikkinchi qismiga kelsak, men ham qalamdoshlar qatori qo‘limdan kelgan va qilishim kerak, deb hisoblagan ishni qilyapman. Uni birov e’tirof qilishi-qilmasligi – yuzinchi, hatto undan keyingi masala…

Jahon adabiyotidagi she’riy tamoyillarni imkon qadar kuzatib boryapman, yozayotganlarimni o‘shalar bilan solishtirib ko‘rib, qilayotgan mehnatim behuda ketmayotganini ko‘ryapman.

– Hozir esimda yo‘q, kimdir “ruh ehtiyoji” degan iborani qo‘llagan edi. Modomiki shunday ekan, zamonaviy she’riyatni tushunmayotganimizni biz zamonaviy ruhiyatni, ruhning bugungi maqomini, bugungi tilini tushunmayapmiz degani emasmi? Nima, biz she’rni tushunmaydigan yoki qabul qilolmaydigan darajada ruhiyatdan uzoqlashib boryapmizmi? Chinakam she’riyatni emas, yuzaki, qofiyabozlik va turli chaqiriq, da’vat, nasihatgo‘ylikni bugungi avlodga she’r deb tortiq qilayotganimiz yoki rag‘batlantirayotganimiz she’rni tushunishdan uzoqlashib ketganimizni bildirmaydimi? Mabodo chinakam, asl she’rni tushunmayotgan va qabul qilolmayotgan, asl narsa bilan soxtasini bir-biridan ajrata olmayotgan ekanmiz, didimiz yolg‘on yoki soxta ekan-da… Yesenin o‘ksinib yozgani esingizdami: “Demyan Bedniylar tengi emasman”. Bedniyni adabiyot unutdi, Yesenin esa yosharib boryapti… Bu oddiy misol ommaviy didimizga, she’rga munosabatimizga saboq bo‘lmasmikin?

– Gapingizga qo‘shilaman.

Yaqinda Farididdin Attorning “Avliyolar tazkirasi”ni o‘qib tugatdim. Unda Habib Ajamiy haqidagi rivoyatlardan birida Hasan Basriy Qur’on o‘qishda unchalik savodi yaxshi bo‘lmagan Habib Ajamiy bilan namoz o‘qiyotganda, bir harfni boshqasi bilan chalkashtirib yuboradi. Shunda Hasan Basriy, buning orqasida namoz o‘qish ravo emas, qiroatni to‘g‘ri o‘qib bilmadi, deb namozini buzadi va boshqa joyga o‘tib, alohida davom ettiradi.

O‘sha kechasi uning tushiga Alloh taolo kirib, “mening rizomni topgan eding, buning qadriga yetmading… U namozni Habibning ortidan o‘qisang eding, mening barcha o‘qigan namozlaringdan ortiq edi. U namoz barcha namozlarning a’losi edi. Topgan eding, ammo sen u namoznikim, uning namozidan chiqib, o‘zing tanho o‘qiding, ravo emas. Meni uni qabul qilmayman! Agarchi sening tiling to‘g‘ri edi va uning ko‘ngli to‘g‘ri edi. Mening rizoim uning ko‘nglida edi, sen undan qolding!” deydi (tarjima uslubi va tinish belgilari saqlandi – Faxriyor).

Ko‘ngildagi eng nozik, inja va rost kechinmalarning ifodasi bo‘ladigan she’rga g‘araz, tama’ yoki yolg‘on aralashsa, o‘ladi. Albatta, uni shu holicha ham bayroq qilib ko‘tarishlari mumkin. Ammo yurakdan chiqmagan she’rmi, dostonmi, prozami – baribir yurakka yetib bormaydi, o‘quvchini ishontirmaydi. Ya’ni u ruhsiz bo‘ladi.

Bir paytlar rus faylasufi Vasiliy Rozanov marosim amallarini nomiga ado etuvchi, hech bir hissiyoti bo‘lmagan kishilarni fohishaga tenglashtirgan edi.

Bu ijodga ham tegishli.

Biz ko‘pincha shaklga, yuzaki narsalarga yopishib olib, mohiyatni e’tibordan qochiramiz. Muharrirning yoki yuqoriroq idorada o‘tirgan adabiyot yoki san’at kuratorining, nega Vatan haqida she’r yozmaysizlar, degan dashnomini eshitishga o‘rganib qolganmiz. E, birodar, Navoiy hazratlari nega Vatan haqida Boyqaro yoki boshqa bir saroy ayonining topshirig‘i bilan she’r yozmagan, deb e’tiroz bildira olmaymiz. Chunki haqiqiy san’at asari buyurtma yoki davlat granti bilan emas, ijodkorning ruhiy ehtiyojidan kelib chiqib yoziladi va har doim uni o‘rab turgan muhit ta’sirida paydo bo‘ladi, binobarin, u hech qachon, hatto boshqa sayyoralar haqida yozganda ham, o‘zga adabiyotlar ta’sirida eksperimentlar qilganda ham muhit

– Vatandan uzoqlab ketmaydi. Faqat munosabati o‘ziga xos, boshqalarnikiga o‘xshamagani uchun undan yotsirash kerak emas.

O‘sha kitobda Bag‘dod ulamolari Mansur Hallojni “Ana-l-Haq” (“Men Xudoman”) degani uchun o‘ldirishga fatvo yozadi va Junayd Bag‘dodiyga ham, yoz, deb buyuradilar. Shunda Junayd so‘fiy to‘nini yechib, madrasaga borib, ulamo to‘nini kiyadi va “Biz uning zohiriga hukm qilamiz, botinini Haq biladi”, deydi.

Shuning uchun faqat zohirga qarab ish ko‘rish, yolg‘on urchib ketishiga sabab bo‘ladi, jamiyatni parokandalik sari yetaklaydi.

“Imlo lug‘ati” sindromi

– Ortega-i-Gasset, adabiyot xos kishilarning yumushi va zavqiga aylanadi, deb odamga tushkun xulosa beradi. Yuqorida biz she’rni tushunmayotgani uchun aybni o‘quvchi yoki adabiy tanqidning didiga yukladik. Lekin boshqa tomondan, do‘ppini olib, o‘ylab qaralsa, bugungi kunda yangicha, postmoderncha yozaman deb, o‘zi ham tushunmaydigan narsalarni qoralayotganlar ham ko‘payganini tan olish kerak. Atayin rebusnamo she’rlar yozish, keyin, mening she’rlarim murakkab bo‘lgani uchun boshqalar tushunmayapti, deb o‘zining dunyo adabiyoti shohsupasidagilar bilan yonma-yon qo‘yish hollari ham bor gap. Bu holat ham o‘quvchini she’rdan uzoqlashtirmayaptimikin? Umuman, adabiyotni atayin rebusga aylantirishga qanday qaraysiz? Rebus asarlar tug‘iladimi yoki to‘qiladimi? Asl she’r tug‘ilishini inobatga olsak, unda rebus she’rlar asl emas ekan-da…

– Bugungi kunda haqiqiy she’r o‘quvchisi shoirlarning sonidan ham kam ekani bor gap va Ortega-i-Gasset domlaning gapiga qo‘shilishdan o‘zga ilojimiz yo‘q. Buni kimdir “San’at san’at uchun”, boshqa birov estetizm, yana nimadir deb ataydi. Lekin bundan mohiyat o‘zgarmaydi.

Siz aytayotgan faqat murakkab, birovlar tushunmasligi uchun she’r yozishga intilish va bu bilan maqtanib yurish durust ish emas. Chunki she’r yozish dardi bo‘lmagan, faqat o‘zini ko‘rsatish uchun ermak emas. Bekorga bobolarimiz nafaqat shoir, hatto she’rxon oldiga ham, “Dilda darding bo‘lmasa, sardaftarimni kovlama”, degan talabni qo‘ymagan. Dardi yo‘q shoir ham, she’rxon ham undan uzoq yurgani ma’qul. Ana, ermak kerak bo‘lsa, kino ko‘rsin, oldi-qochdi narsalar o‘qisin.
Endi “rebusnamo she’r” degan iboraga kelsak, modern yo‘nalishdagi mashqlar kamchiliklarini ham istisno etmagan holda, ayrim tanqidchilarning yangicha she’r nima ekanini tushunmaganini xaspo‘shlash uchun o‘ylab topgan bahonasi ekanini ham aytish joiz deb hisoblayman.

– Ommaviylik bilan xoslikning farqi qayerda degan savol ham dolzarb bo‘lib turibdi. Modomiki, zamonaviy adabiyotdagi kodlarni o‘qiy olmayotgan ekanmiz, demak, o‘zimizni ham anglash darajamiz ham pasayyapti yoki umuman o‘zimizdan, o‘zligimizdan uzoqlashib, boshqa tomonga qarab ketyapmiz.

– Bir parodoksal holatni kuzataman: hamma she’r haqiqiy san’at namunasi bo‘lishini istaydi va shuni shoirdan talab ham qiladi. Bu – yaxshi. Ammo san’at asari bo‘lgandan keyin uni tushunish uchun did barobarida ozroq saviya bilan bilim ham kerak emasmi? Nima uchun shoir yoki yozuvchi hamma narsani chaynab o‘quvchining og‘ziga solishi kerak? O‘zi talab qilayotgan san’at asari unga chindan ham kerak bo‘lsa, o‘shani tushunish uchun u ham mehnat qilsin, jonini koyitsin.

Siz aytayotgan xoslik ommalashmasligi mumkin, biroq bu bilan uning ahamiyati pasayib qolmaydi.

Takror bo‘lsa ham aytaman: o‘quvchini o‘sha xoslikni anglay, kodlarni o‘qiy olish yo‘lida tarbiyalash lozim.

– Nega kecha stadionlarga toshib chiqqan she’riyat bugun, kichik davralardan, kitoblarning 500-1000 ta adadidan, ijtimoiy tarmoqlardan nariga o‘ta olmayapti? Umuman olganda, adabiyotning vazifasini nimada deb bilasiz?

– To‘g‘ri, bugun 60-70-yillarda o‘ta ommalashib ketgan she’riyatning muxlisi kam. Buning o‘ziga yarasha sabablari bor.

Birinchidan, o‘sha vaqtlar, boya aytib o‘tganimday, she’r muxolif fikr yoki qarashlar vazifasini o‘tagan, publitsistik ruh ustuvor, mavjud ijtimoiy norozilik tashbih yoki qochirimlar bilan aytilayotgan edi, qolaversa, mafkura yolg‘onlaridan charchagan xalqning shunga ehtiyoji bor edi.

Ikkinchidan, hozirgi kunda axborot olishning ham, ermakning ham mingta yo‘li bor. Shunga moslashgan ommaviy madaniyat (tuturuqsiz qo‘shiqlardir, yengli-yelpi filmlardir, oldi-qochdi adabiyotdir) qaysidir ma’noda haqiqiy san’at turlari, jumladan, adabiyotni chekkaga surib qo‘ygani ham, afsuski, bor gap. O‘quvchi esa, nimanidir o‘qiyapman-ku, deb o‘zini ovutadi. Shu bilan ma’naviy ehtiyojini qondirganday bo‘ladi.

Aslida bu – xato tushuncha.

Neyrobiolog Jeremi Bennettning aytishicha, inson miyasi obyektiv voqelik bilan tasavvurning farqiga bormaydi. Inson hamisha o‘zi istagan narsani ko‘radi, masalan, birorta avtomashina sotib olsangiz, beixtiyor shahar ko‘chalarida ko‘proq o‘sha rusumdagi avtomobillarga e’tibor bera boshlaysiz.

Ko‘ryapmizki, odam izlanmasa, miyasini ishlatib, biror maqsad sari intilmasa, bori bilan ovora bo‘lib qolaveradi. Ermak vositalari mingta bo‘lishi mumkin, ammo hech narsa odamni kitobchalik, o‘qiganda ham foydali kitob o‘qiganchalik yuksaltirmaydi. Buning uchun esa ozroq mehnat qilish, tirishqoqlik darkor. Bundan tashqari, yangi uslubdagi she’rlaru prozani targ‘ib qilishning, ya’ni don bilan somonni bir-biridan ajratib beradigan aniq mexanizmi bo‘lishi shart.

Biz adabiyotning fundamental vazifasini odob yoki insonning ichki dunyosini kashf qilish bilangina chegaralamoqchi bo‘lamiz. Vaholanki, uning talqinidagi obrazlar, tashbihlar har qanday o‘quvchi uchun fikr, hatto kashfiyotlarga yetaklovchi g‘oyalar generatori, fantaziya va ilhom manbai sifatidagi amaliy ahamiyatiga ko‘p ham e’tibor qaratmaymiz. Bugungi kunda hayotimizning ajralmas qismiga aylanib ulgurgan televizor bir zamonlar klassik adabiyotda “oynai jahon”, ya’ni g‘oya sifatida mavjud edi. Yoki folklordagi uchar gilamlarni eslang.

Bundan tashqari, yozuvchilar bank kartalari (Edvard Bellami) va inson tana uzvlarini ko‘chirib o‘tkazish (Stanislav Lem), suvosti kemasi va Yerning tortishi kuchini yengib o‘tish (Jyul Vern), lazer, eskalatorlar, elektr stansiyalari (Gerbert Uels), yerning sun’iy yo‘ldoshi (Artur Klark), barmoq izi bilan ochiladigan eshik qulfi (Rey Bredberi), internet (Mark Tven) paydo bo‘lishini bashorat qilgan, o‘sha sohalarda izlanayotgan olimlarga turtki bergan edi.

Yangi uslubdagi she’rlar yoki proza xususida shuni aytish lozimki, ayrim madaniyatshunoslar G‘arb jamiyatining hozirgi taraqqiyotida modern adabiyot muhim poydevor bo‘lib xizmat qilganini e’tirof etmoqda. Shuning uchun yangilikdan yotsiramay, uni yaxshilab tadqiq qilish, kamchiliklarini ham ko‘rsatib berish ziyon qilmaydi.

– Bunga, bir tomondan, adabiy tanqid bugungi izlanishlarning tub mohiyatini, ular nima zaruratdan paydo bo‘lganiyu milliy adabiyotdagi o‘rni qanaqa ekanini ochib bera olmayotgani sabab bo‘lsa, ikkinchi tarafdan, siz qatori shoirlar ham aybdor emasmi? Shu kungacha ayrim akalarimizning davralarda, men modernistman, she’rlarimni hech kim tanqid qila olmaydi, degan iddaolarini hisobga olmaganda, na bir eksperimentchi shoir, na bir modernist yozuvchining shu yo‘lni tutganini asoslab beruvchi biror manifestini yoki tushuntirishini o‘qimadik ham, eshitmadik ham…

– G‘arbda XX asr boshlarida qo‘ziqorinday potrab chiqqan turli modern oqimlarga javoban Stalinning topshirig‘i bilan o‘ylab topilgan hamda adabiyot va san’at ustida qolip qilib tashlangan sotsialistik realizm uslubi yakkahokimga aylandi. Boshqa hech qanday oqimga yo‘l berilmadi, mafkuraning qonsiragan qilichi har qanday hurfikrli kishining boshini ayamay kesib turdi. Istamaganlari 37-38-39-yillardagi qatag‘on yillarida otilib ketdi.

Sho‘rolar davrida senzura qolipiga sig‘may, chop etilmay qolgan asarlar “samizdat” yoki “tamizdat” shaklida tarqatilib, qo‘lma-qo‘l o‘qilar edi.

Hatto Rossiyada ham 90-yillarga kelibgina turli postmodern oqimlar (neodekadentlik va hk.) yuz ko‘rsata boshladi. O‘zimizda esa faqat 80-90-yillarda Farg‘ona shahrida vujudga kelgan va faqat rus tilida ijod qilgan shoirlarni (Shamshod Abdulla, Hamdam Zokirov va hk.) bir maktabga birlashganini istisno tariqasida misol qilib keltirish mumkin. Lekin bunday maktablar o‘sha yillardagi umumiy “trend”dan chetda yuza keldi. Keyinchalik boshqa joylarda ham maktab da’vo qilib chiqish hollari bo‘ldi.

O‘zbek tilidagi she’riyatda esa biror maktab yoki oqimga birlashish, afsuski, yashirin tarzda ham kuzatilmadi. Ammo o‘sha yillarda jahon adabiyotidan ta’sirlanish natijasida boshqacha usullar paydo bo‘la boshladi – bu yangilanishning aniq bir yo‘nalishi, maktabi, yetakchisi bo‘lmagani sababli stixiyali tarzda kechdi.

O‘sha paytlar tanqidchilar esankirab qolgani, izlanishlar ildizlarini vaqtida topa olmagani va yangi adabiy hodisa qonuniyatlarini tushuntirib berishga ojiz qolganining o‘ziga yarasha sababi bor edi.

Agar G‘arbda tafakkurning barcha yo‘nalishlari (falsafa, san’at, adabiyot, madaniyat) muayyan voqea-hodisalar, jamiyatdagi o‘zgarishlar ta’sirida rivojlangan bo‘lsa, bizga yangi oqimlar boshqa adabiyotlardan kirib keldi. Kim qaysi adabiyotdan ulgi olgan bo‘lsa, o‘shaning ta’sirida eksperimentlar qildi, qilyapti. Shuning uchun bugungi eksperimentlar va izlanishlarning umumiy jihatlari ko‘p bo‘lsa-da, ularni bir ildizdan, siz aytmoqchi bo‘lgan biror manifestdan o‘sib chiqdi, deb bo‘lmaydi. Bugun modernchilar mashqlarida hamma narsa qorishiq: modern ham, postmodern ham bor. Yana o‘zini muqobil adabiyot vakiliman deb yurganlar qancha. Qolaversa, yangicha yo‘nalishda qalam tebratayotgan shoiru yozuvchilarning biror to‘garak yoki gurungga birlashganini bilmayman.

Mayxo‘rlik qilinadigan davralar esa hisob emas.

Biroq bu o‘zimizni, shaxsan mening o‘zimni oqlash uchun bahona bo‘lmasligi kerak. Yangi adabiy oqimlarni ommalashtirish faqat tanqidchi yoki adabiyotshunosning ishi emas. Kelgusi avlod falonchini o‘qiydimi yoki pismadonchinimi, deb fol ochib o‘tirmasdan, nima demoqchi ekanimiz, ijodiy prinsiplarimiz, ifoda usullarimizni qaysi ramzlar bilan kodlayotganimizga izoh beraylik. Kerak bo‘lsa, Yozuvchilar uyushmasi yoki oliy adabiyot kursi – agar u haliyam bor bo‘lsa – qoshida Nazar Eshonqul, Abduvali Qutbiddin yoki Bahrom Ro‘zimuhammad singari oltmishni qoralayotgan yozuvchi-shoirlarning mahorat darslarini tashkil qilaylik, yosh ijodkorlarga saboq bersin, tajribasini o‘rgatsin, yangi yo‘nalishdagi asarlarida nima demoqchi ekanini tushuntirsin.

To‘g‘ri, birovga yozishni o‘rgatib bo‘lmaydi, lekin yozishga uquvi bo‘lgan yoshlar bunday saboqlardan qanday yozish haqida xulosa chiqarib olaveradi.

Men bundan 5 yilcha oldin chop etilgan “Amerika hikoyalari” mualliflarining o‘z hikoyalariga bergan izohlarini o‘qib hayron qolganman. Avval o‘sha kitobdagi 4 ta hikoyani, so‘ngra o‘sha izohlarni tarjima qilganim uchun ular menga hikoyalarga butunlay boshqa rakursdan qarashni o‘rgatdi. Izohlar o‘sha hikoyalarni to‘ldirgani bilan qimmatli bo‘ldi. Har bir ijodkorning laboratoriyasi hech bir kitobda yozilmagan, hattoki yozib bo‘lmaydigan tajriba bilan to‘la – uni faqat bevosita muloqot orqali avloddan-avlodga o‘tkazish mumkin.

Yana bir gap.

Nima uchun algebra yoki fizika formulalari nima ekanini bilish uchun o‘sha fanlarni tinmay o‘qish kerakligini tushungan o‘quvchi she’riyat, umuman, adabiyotdan faqat oson, tayyor narsa kutadi, jonini koyitgisi kelmaydi?

Hozirgi izlanishlar she’riyatini ko‘pchilik tushunmayotganini men “Imlo lug‘ati” sindromi deb atamoqchiman. Uni yaqinda Amerikadagi o‘rta maktab o‘quvchilari uchun fanlardan inglizcha lug‘atni o‘zbekchaga tarjima qilayotib, o‘zimcha kashf qilganday bo‘ldim.

Ser solib qarasam, imlo lug‘atida ma’no jihatidan mutlaqo begona so‘zlar ketma-ket kelaveradi. Tasavvur qiling, ularning faqat alifbo tartibida kelish qonuniyatidan xabardor bo‘lmagan kishi bir-biriga urishtirib, ma’no chiqaraman deb ovora bo‘lishi mumkin.

Yangi she’r ham xuddi shunday.

Uning tendensiyasi – tamoyilidan (shu so‘zning peshonasi sho‘r ekan, uni o‘ziga daxli bo‘lmagan “prinsip”ga tirkayverib, ma’nosini chalkashtirib, titig‘ini chiqarib yubordik) obrazlar tizimidan xabardor bo‘lmagan o‘quvchi imlo lug‘atidagi so‘zlar qatoridan ma’no izlayotgan odamga o‘xshab qoladi – hammasi tanish so‘zlar, ammo ma’noni uqib ola bilmaydi. Chunki u shoir akamiz Abduvali Qutbiddin aytmoqchi – “Izohsiz lug‘at”.

– She’rlaringizni o‘qiyotganda ifoda yo‘siningiz boshqalarnikiga o‘xshamasligini ko‘raman. Bir qarasang, ifoda vositalari tilimizga begonaday, bir qarasang, tashbihlar o‘zimizning maqollar, matallar, iboralarni o‘ynatib, boshqacha mazmun berib yozilganday. Umuman, Faxriyorning she’r poetikasi nima? Uning she’rlari haqiqatan ham, ayrim tanqidchilar iddao qilayotganiday, G‘arbga taqlidmi yoki adabiy tafakkurimizni chet el adabiyoti an’analari bilan chog‘ishtirishga urinishmi?

– Bir paytlar bir yozuvchi akamiz, uka, tinish belgilarisiz yozib, oliftalik qilmoqchi bo‘lasiz, G‘arbga taqlid shartmi, deb dashnom bermoqchi bo‘lgan edi. O‘shanda u kishiga, arab yozuvida bitilgan adabiyotimiz ham tinish belgilarisiz yozilgan-ku, desam, to‘g‘ri, buni o‘ylab ko‘rmagan ekanman, deb kulib qo‘ygan edi.

O‘sha yozuvchiga o‘xshab, har bir eksperimentdan shubhalanib, G‘arbni axtaraverish to‘g‘rimikan?

Esingizda bo‘lsa, rus tanqidchilari Farg‘ona she’riyat maktabi vakillari ijodi haqida O‘rta Yer dengizi bo‘yi mamlakatlari, xususan, Italiya germetistlariga ergashib, she’rlar yozganini aytib, g‘alati bir qonuniyatni – ular she’riyati va prozasida na makon bo‘lmish O‘zbekiston yoki Farg‘ona vodiysi, na yozilgan rus tili ruhi yo‘qligini – kashf qilgan edi.

Lekin men u-bu narsa qoralayotganda, garchi ifoda usuli begonaroq tuyulsa-da, o‘zbek ruhidan kelib chiqib yozaman. Xalq tili, og‘zaki ijodi namunalaridan ko‘p foydalanaman. Tashbih yasayotganda siz aytayotgan maqolu matallarni, iboralarni boshqacha yo‘sinda talqin qilishga intilaman. Bu fikrimni yangicha, kutilmagan tarzda ifoda qilishga imkon beradi.

(“egasiz va xulosasiz” she’ridan.)

“Alpomish” dostonida pahlavonni Boychibor dumini zindonga tashlab, qutqarib oladi. Agar bu she’rda ham shunaqa deyilsa, hech qizig‘i qolmas edi. Bu yerda Temirqoziq yulduzi – kechasi adashganlarning, global ma’noda esa, umuman, adashganlarning yo‘l topib olishi uchun mo‘ljal. Kishnoqdan zinapoya yasalib, shu yo‘l bilan Alpomishning qutqarilishi o‘sha ertakdagi bo‘rttirishning boshqa bir kutilmagan varianti bo‘la olmaydimi? Qaysi otning dumi qirq gaz o‘sadi?

Shu ma’noda she’rdagi tashbih – ertaklardagi bo‘rttirishning bir ko‘rinishi, xolos. Demak, tashbihu bo‘rttirish o‘zimizniki bo‘lgandan keyin G‘arbga taqlidda ayblash qanchalik o‘rinli?

To‘g‘ri, G‘arb she’riyatini o‘qiganda, ularni tarjima qilganda, uning ta’siri bo‘lishi tabiiy. Lekin bu aslo taqlid emas – sintez.

Poetika haqida shuni aytishim mumkinki, har qanday turog‘u qofiyali she’r fikrlashdagi izchillikni buzadi – tarjimonlik tajribamdan chiqargan achchiq xulosam shu bo‘lgan.

Yuzaki qaraganda, ohang, qofiya satrlardagi uzilishlarning o‘rnini “to‘ldirib” turadi. Oddiy o‘quvchi buni aksariyat hollarda sezmaydi ham, lekin taglama yoki tarjima qilish chog‘ida bu yaqqol ko‘rinadi. Ayni mantiq buzilgan holatlar she’rning boshqa tillarda ham ona tilidagiday effekt berishiga xalaqit qiladi va ko‘pincha tarjimalari boshqa tilda qaytadan to‘qiladi.

Endi u – mutlaqo boshqa she’r. An’anaviy she’riyatni kamsitmagan holda – chunki u menga ham begona emas – ko‘proq verlibrni tanlayotganim sababi ana shunda. Yana bir e’tiborli jihati shuki, verlibr mutlaqo o‘zgacha fikrlashga, yangidan-yangi tashbihlarni qo‘llashga o‘rgatadi. Va eng qizig‘i, o‘sha tajriba an’anaviy she’rlar yozishimda ham qo‘l kelmoqda. Agar barmoq vaznida turoq va qofiya faol bo‘lsa, verlibrda metafora she’rni harakatlantirib turadi. Verlibrning mana shu xususiyati keyingi yillarda an’anaviy – barmoq vaznida yozilayotgan she’rlarga ham ta’sir o‘tkaza boshladi.

– O‘zingizni qaysi “izm”ga mansub deb bilasiz?

– Har xil yo‘nalishda izlanayotganim uchun falon “izm” men uchun ma’qul deyishim qiyin. Ammo 80–90-yillarda paydo bo‘lgan metametaforizm, ya’ni she’rning metaforaga tayanishi menga ruhan yaqin.

– Hozirgi eksperimentlarni, postmodern adabiyotni milliy adabiyotimizning kelajagi deb qarash qanchalik to‘g‘ri?

– Men hech qachon modernizm yoki postmodernizmni u yoki bu adabiyotning kelajagi deb qaramaganman. O‘sha uslubda yozilgan genial asarlar adabiyotimizga ham tajriba sifatida ta’sir etishi, yangi-yangi romanlar, she’rlar va boshqa janrlardagi asarlar yozilishiga turtki berishi mumkin.

Vaqt o‘tishi bilan dunyo tobora globallashib, axborot almashuvning tezkor va yangidan-yangi vositalari paydo bo‘lib, o‘shalar ta’sirida adabiyotga yangi oqimlar ham kirib kelishi hech gap emas.

Shu bilan birga an’anaviy uslubda yozildi, deb hisoblanayotgan romanu qissalar, she’rlarni o‘qiyotib, ularning ham imkoniyatlari keng ekanini, faqat buni ro‘yobga chiqarish uchun da’vogina emas, iste’dod ham kerakligini ko‘raman. Murod Muhammad Do‘st prozasi, esselarini qarang. Ilgari tanqidchilarimiz undan faqat latifa axtarib yurgan bo‘lsa, keyinchalik Tilovoldi Jo‘rayev muallif “Lolazor” romanini yozishda ong oqimi singari XX asrning modern yo‘nalishi usullaridan mohirona foydalanganini tahlil qilib, isbotlab berdi.

Xontaxta – to‘rtta g‘isht bilan bitta fanera

– Bugun yangi asr ostonasida turgan odamning san’atga munosabati o‘zgardimi yoki badiiy didida evrilishlar yuzaga keldimi? Bu evrilishlar ijobiy emas, salbiy tomonga yuz burayotganga o‘xshamaydimi?

– She’r shoirning ichki ehtiyojidan paydo bo‘lsa va u boshqalarning ham dardi ifodasiga aylansagina, ijtimoiylashadi.

Mening qat’iy tushuncham bo‘yicha she’r, umuman, adabiyot har doim o‘quvchidan bir qadam oldin yurishi, unga dunyoga yangicha qarashni o‘rgatishi shart. O‘quvchi esa vaqt o‘tishi bilan o‘sha asar saviyasi sari ko‘tarilib keladi.

Bugungi kunda allambalo madaniyatlar, hatto ommaviy madaniyat haqida gapiramiz-u, lekin adabiy, xususan, she’r o‘qish madaniyati haqida hech narsa demaymiz. Ommaviy madaniyatga qarshi kurashish kerakligini anglab yetyapmiz. O‘sha siz aytayotgan oldi-qochdi she’rlar ommaviy madaniyat “namunasi” emasmi? Qizig‘i shundaki, G‘arb ommaviy madaniyatini zararli deb hisoblab, o‘tgan 25 yil mobaynida o‘zimizning otarchilar “milliy ommaviy madaniyati”mizni yaratishga yo‘l qo‘yib bermadikmi, ularni eng katta sahnalarga olib chiqib, tomosha qilib, yana kamiga qarsak ham chalmadikmi? 1-2 ta qo‘shiqni chala-chulpa aytib-aytmay, 3-4 ta she’rni yozib-yozmay xizmat ko‘rsatgan artistu xalq shoiri bo‘lganlar qancha! Bu adolat hissiga putur yetkazmaydimi, davlatning odilligiga bo‘lgan ishonchni so‘ndirmaydimi?

She’r o‘qish madaniyati o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qoladigan narsa emas. Maktab partasida 10-11 yil o‘tirib, adabiyot darslarida faqat “qizil”, ya’ni davlat siyosatini olqishlaydigan deklarativ she’rlar yodlatilgan o‘quvchini nahotki bugungi she’rni qabul qilishga tayyor deb o‘ylasak? Aytmoqchimanki, maktablar, hatto oliy o‘quv yurtlarida adabiyot o‘qitish ishi tubdan isloh qilinishi lozim.

Adabiy didni tarbiyalamay turib, insonning adabiyotga, umuman, san’atga munosabatini o‘zgartirtish qiyin.

– Shu o‘rinda bir narsani ham aytib ketmoqchiman – men uchun san’at asari qaysi uslubda yozilganining mutlaqo ahamiyati yo‘q. Men uchun bitta mezon bor: u san’at talabiga javob bersa bo‘ldi. «Tomga qo‘ydim shotini, anavi kimning xotini» qabilidagi qofiyaga o‘ralgan, qofiyadan boshqa hech narsasi bo‘lmagan, ko‘chadagi pistafurush ham undan o‘tkazib qofiyalashtirishi mumkin bo‘lgan gaplar «she’r» deyilganini ko‘rsam, g‘ashim keladi. Bunaqa «ijod namunalari”ni nufuzli nashrlar chop etganida yoxud noshirlarimiz chiroyli muqovalarga o‘rab, kitobxonga taqdim etganida, eng battari, nazdingda tuppa-tuzuk adabiyotshunos olimlarimiz bu «qoralama»larni ko‘kka ko‘tarib, hatto salkam Alisher Navoiyga, Cho‘lponga teng qo‘yib maqtab turgani ko‘rib battar hayratga tushasan, jahling chiqadi. Beixtiyor, yo bu olimlar Alisher Navoiy va Cho‘lpon ijodidan mutlaqo bexabar yoki o‘rtada men tushunmaydigan nimadir bor. Navoiy yoxud Cho‘lponni sal-pal anglagan odam bunaqa fikrlamasligi, mag‘zava narsalarni yozmasligi kerak edi deb o‘ylaysan.

– Keyingi paytlarda adabiyot va san’atning deyarli barcha janrlarida maydalashish, hatto aytish mumkinki, bachkanalashish ro‘y berdi. Bu hodisani kinorejissyor akamiz Jahongir Qosimov juda topib, “xontaxta” – to‘rtta g‘ishtni tikka qilib, ustiga bitta fanera yotqizilsa, xontaxta tap-tayyor – deb atagan edi. Yozilayotgan kitoblaru tasvirga olinayotgan filmlarni, maqolalaru teleko‘rsatuvlarni qarang – hammayoq “xontaxta”. Jarayonga mana shu bitta so‘z bilan adabiy, kinotanqidchi yoki san’atshunos emas, aynan kinorejissyor to‘g‘ri “diagnoz” qo‘yib berayotgani odamni hayratga soladi. Ayrim kino yoki adabiy tanqidchiman, san’atshunosman degan shovvozlar o‘sha “xontaxta” asarlarni xalqqa “yedirish” uchun ko‘klarga ko‘tarib maqtashdan hazar qilmayotgani odamni taajjubga soladi. Hatto o‘sha kinofilmlarning bir pulga qimmat ekanini bila turib, ma’lum haq yoki oshxo‘rlik evaziga maqtab beradigan, o‘zi madaniyatshunos deb ataydigan akaxonlar ham paydo bo‘ldi.

Bir paytlar “O‘zbekkino” milliy agentligi qoshidagi xususiy kinostudiyalarda tasvirga olingan filmlarga prokat guvohnomasi berishdan oldin ekspertlar nazaridan o‘tkazib olinar edi. Shundan so‘ng ular muhokama qilinib, kamchiliklari aytilar yoki talablarga javob bersa, prokat guvohnomasi berish haqida agentlik rahbariyatiga tavsiya berilar edi.

Bir safar o‘zini zo‘r ssenaristman deb yuradigan bir oqsoqol har qanday tanqiddan past filmni maqtay ketsa bo‘ladimi? Hammaning og‘zi ochilib qoldi.

Men chidab turolmay, norozilik bildirdim va nega bir pulga qimmat filmning kamchiliklarini ko‘ra-bila turib, bunchalik maqtayapsiz, desam, kamchiligini majlisdan keyin rejissyorning o‘ziga aytaman, desa bo‘ladimi? Yana sabrim chidamay, unda ekspertlar kengashining nima keragi bor, bizni ahmoq qilib, bu yerga chaqirib o‘tirmasdan o‘zlaringiz kerakli hujjatni berib yuboravermaysizlarmi? – dedim.

Xullas, o‘sha muhokama janjal bilan tugadi.

Bunaqa masxarabozlikka toqatim bo‘lmagani uchun keyingi majlislarga bormay qo‘ydim.

Odamda imon bo‘lmasa qiyin ekan.

Qizig‘i shundaki, o‘sha “otaxon” yaqinda bir chet el radiosiga bergan intervyusida o‘zi bir paytlar yonini olib, masxarabozlik qilgan “xontaxta” filmlarni tanqid qilibdi.

O‘zingiz xolisanlillo ayting, uning qaysi so‘ziga ishonaylik?

Endi, tashxis emas, diagnoz deganimga kelsak, “diagnoz” so‘zning “odamlarga xos illat” degan ma’nosi ham bor.

Bir narsani tan olaylik, sovet senzurasi bekor qilinishi bilan ijodkorning qo‘liga erk berilgani, deylik, u mustaqil bo‘lib qolgani sababli she’r, umuman, ijodga bo‘lgan ilgarigi talablar, taassufki, susayib ketdi. To‘g‘ri tushuning, bu eski tuzumni qo‘msash emas – saroy va uning atrofidagi ayrim akaxonlarga o‘xshab, Tolstoyga nevaralik da’vo qilish niyatim ham yo‘q.

Qanchalik “san’at” deb baqirmaylik, u yuqorining talabi yoki buyurtmasi bilan “odam” bo‘lmaydi. Agar shunaqa bo‘lganida, hozir turli dabdabali unvonu boshqa siyliq olayotganlar Navoiy hazratlaridan ham o‘tib ketar edi. Xudoga shukrki, bunday emas. San’at “quyi”, ya’ni ijodkor darajasidagi tabiiy, aytish mumkinki, sog‘lom raqobat natijasida paydo bo‘ladigan badiiylik mezonlari asosida rivojlansagina, biror arzirli natija kutish mumkin.

Sog‘lom raqobat bo‘lishi uchun esa muhit kerak.

Nafsilamrini aytganda, pasayish faqat adabiyotda emas, san’atning deyarli barcha turlarida ro‘y berdi, ya’nikim u “ommaviylashdi”, ommani ergashtirish o‘rniga uning darajasi tomon “sho‘ng‘idi”, hatto aytish mumkinki, hirsiga, shahvoniy istaklarini qondirish vositasiga aylana boshladi. Albatta, buni bozorning “talab va taklifi” bilan tushuntirish mumkindir, ammo oldingi talablarning yo‘qligi ijodkorni yo‘ldan ozdirgani, ko‘ngilning har turli ko‘chalariga kirib chiqishga majbur qilayotgani bor gap.

Ammo haqiqiy adabiyot baribir bor, kam bo‘lsa-da, u yozilyapti, o‘qilyapti. 2009 yilda Moskvada “Drujba narodov” jurnalida bir davra suhbati uyushtirilgani esimda. Unda bosh muharrir, yozuvchi Aleksandr Ebanoidze ushbu jurnalning adadi juda kamligi to‘g‘risidagi savolga, inson tanasida juda kam miqdorda kumush bo‘lar ekan, u tanadan yuvilib chiqib ketsa, inson nobud bo‘ladi, deb hazil aralash javob bergan edi.

Haqiqiy adabiyot jamiyat tanasida ana shunday kumush vazifasini o‘taydi.

Keyingi paytlarda kitobxonlik haqida ko‘p gap-so‘zlar bo‘lyapti. Bu yaxshi, albatta. Lekin o‘quvchiga sara kitoblarni yetkazib berish mexanizmini ham tiklashni o‘ylab ko‘rish vaqti kelmadimikan? Ilgari kitob mingta chig‘iriqdan o‘tkazilib, nashr qilinar, chop etilgandan so‘ng ham yaxshi yozilmagan bo‘lsa, adabiy-tanqidiy jurnallarda “po‘stagi qoqilar”, kazo-kazo yozuvchilar ham tanqidchilardan bezillab turar edi. Endi esa bir paytlar tanqidchiman deb yurgan kazo-kazolar yozuvchi yoki shoirning “advokati”ga aylanib olgan, faqat maqtash, “Nobel mukofotiga tavsiya qilish” bilan ovora.

Shundan botirsingan shovvozlar kitob ustiga kitob chiqarib yotibdi. Biladiki, hech kim tanqid qilmaydi. Bir-ikkita otarchi qo‘shiq qilib aytsa, davralarda nomini tilga olsa bo‘ldi – undan zo‘r cho‘ntak shoiri yo‘q. Falonchining qo‘shig‘i uchun she’rlar yozib beraman deb maqtanadigan qofiyabozlar borligi g‘alati.

Hozir hammamiz so‘kayotgan sovet davrida tanqid ruhi, haqiqiy ijodiy muhit tashkil eta olgan Yozuvchilar uyushmasi qani? Kimdir, ana, binoyiday ishlab turibdi-ku, deb aytishi mumkin, lekin uning majlislariga bir-ikki marta kirib ko‘rgan es-hushi joyida odam bular hammasi xo‘jako‘rsinga, yuqoriga hisobot berish uchun o‘tkazilayotganini biladi.

Yangi prezident yozuvchilarga, hamma sharoitni qilib beramiz, deyapti. Bu yaxshi, albatta. Biroq tashkilotning tuvagi tillodan qilib berilgan taqdirda ham uning hozirgi kattalari haqiqiy ijodiy muhit yaratishi dargumon. Ular to‘g‘ri so‘zdan o‘larday qo‘rqadi. Gap tegib qolmasin deb to‘g‘riso‘zlilarni uyushma tadbirlariga chaqirmaydi. U yerda tepaga yoqmaydigan biror to‘g‘ri gap aytib yuborilsa, o‘sha kuni pattasini qo‘lga olishini, imtiyozlardan ayrilib qolishini biladi. Faqat yetovda yurishdan, “partiya/hukumat” topshiriqlarini bajarishdan boshqasiga yaramaydi.

Yana bir masala. Nashriyotlar, gazeta-jurnallar ko‘p bo‘lgani yaxshi, lekin ularda kerakli mutaxassislar (adabiy muharrirlar, musahhihlar) yetarlimi? Bevosita muharrirlar – jurnalist emas! – tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtining o‘zi bormi? Nashriyotlarga hamma sharoitni yaratib bergan taqdirda ham o‘sha mutaxassislar yetarli bo‘lmasa, siz aytayotgan “tomga qo‘ydim shotini, anavi kimning xotini» qabilidagi qofiyabozlik davom etaveradi.

– She’riyat bilan inqilob hali ko‘p o‘rganiladigan mavzulardan bo‘lsa kerak. Chunki ko‘pgina shoirlarning she’rlarini o‘qisangiz, maqsad she’r emas, mafkura ekanini anglab yetasiz…

– Bir paytlar Rauf Parfi rahmatlik biror narsa ilinjida yozil(ayot)gan she’rlar haqida “tama’ adabiyoti” degan iborani o‘ylab topgan, “xonakilashtirgan” edi. Endi bu ham kamlik qila boshladi, shekilli, unvon so‘rab, eshikma-eshik yuradigan, uni internet orqali ochiqdan-ochiq mukofot so‘raydigan toifa paydo bo‘ldi.

Siz mafkura deganda shuni nazarda tutayotgan bo‘lsangiz kerak.

Ammo istiqlol uchun kurashgan, millat eminligi orzusida ijod qilgan, kurashgan shoirlar she’riyatini men mafkuraga bog‘lash fikridan yiroqman. Ularning aksariyati hali ham zamona zayli bilan yo quvg‘inlikda yuribdi, yoki bo‘lmasa, bugungi mafkuraga moslasha olmagani, to‘g‘rirog‘i, birovni behuda maqtashni o‘ziga or deb bilgani uchun chekka-chekkada she’rini yozib, nashr qildira olmay, nochor kun kechiryapti. Chunki ular bo‘lar-bo‘lmasga “Vatan!” deb hayqirishga or etadi, zamonasozlik qilgisi, “buyuk kelajak” qachon kelishini televizorga mo‘ltirab, kutib o‘tirgan xalqni boshqalarga qo‘shib aldagisi kelmaydi.

Esingizdami, o‘zimiz ham bir paytlar Lenin bilan partiya haqidagi she’rlarni ko‘p yodlaganmiz. Hali oq bilan qoraning farqiga unchalik bormagan paytlarimiz she’r degani shu bo‘lsa kerak, deb o‘ylaganmiz.

Qizig‘i shundaki, ko‘zimizni ham she’riyat ochdi – u haqiqiy she’riyat edi.

Endi u kommunizmni maqtamasligini ochiq aytmasa ham botinda unga qarshi kechayotgan norozilik hissini goh millatni ulug‘lab, goh mafkura piypalab tashlagan tarixiy shaxslarning nomiga qo‘ngan gardni, qat-qat changni to‘nining yengi yoki bari bilan artib, tozalashga kirisha boshlagan edi. Milliy uyg‘onishning bunaqa ko‘rinishlariga qarshi jirkanch kurashning hadisini olgan sho‘rolar uchun bu ish cho‘t bo‘lmas – bunaqa shoiru yozuvchilar peshonasiga millatchilik tamg‘asini bosar yoki bo‘lmasa, xufya idoralarga so‘roqqa chaqiraverib, tinkasini quritar, bu ham kamlik qilsa, senzura itiga talatar edi. Bechora milliyatchi shoir yoki yozuvchi ba’zan murosa qilishdan o‘zga chorasi qolmas edi.

Tan olish kerak, har qanday ijodkorning vatandoshlik pozitsiyasi bo‘lishi shart. Unga o‘sha pozitsiyadan kelib chiqib, she’r yozishni taqiqlashga hech qimning haqqi yo‘q. Ammo shuni ham unutmaslik zarurki, har qanday she’r badiiy qimmati bo‘lgandagina she’r bo‘ladi.

Bor-yo‘q talab shu.

E’tiqodsiz buyuk asar yozib bo‘lmaydi

– Fransuz adiblaridan biri «E’tiqodi bo‘lmagan millatning adabiyoti ham bo‘lmaydi», deydi. Adabiyot, umuman, san’at, e’tiqod bilan qanchalik bog‘liq? Alisher Navoiy ijodini anglay olmayotganimiz sabablaridan biri ham shu emasmikan?! «Ijod – ibodat» desak, e’tiqodi shakllanmagan inson qanday ijod haqida o‘ylashi mumkin? Umuman, sizningcha, ijodkor e’tiqodsiz bo‘lishi ham mumkinmi?

– E’tiqod – kimlar uchundir nisbiy tushuncha. Uni siz bir xil tushunasiz, qolganlar – boshqacha. Gapim aniqroq bo‘lishi uchun yana yuqorida keltirganim Mansur Halloj voqeasiga aytamiz.

Uni hamma “Anal-Haq” degani uchun Alloh taologa shirk keltirganlikda ayblaydi va Bag‘dod xalifasi o‘limga hukm qiladi. U esa osilmoqni erlar me’roji deb ataydi, qo‘l-oyog‘inii kesadilar, “ishq tahoratini bu qon bilan qildim, chunki “ishqning namozi qon bilan tahorat qilmaguncha durust bo‘lmas, ishq faqihining kitobi ichida ishqning ikki rakaat namozi faqat qon bilan durust bo‘ladi”, deb yozilgan deydi.

Xullas, uni o‘ldirib, jasadi burda-burda qilinganda, har bir bo‘lakdan “Anal-Haq” degan ovoz keladi.

Uni ko‘pchilik, hatto avliyolar ham dinimizdagi eng og‘ir gunoh – mushriklikda ayblaydi, binobarin, e’tiqodsiz deb hisoblaydi.

Ayni choqda tazkira so‘nggida keltirilgan mana bu rivoyat ibratlidir.

Shayx Shibliy bir kecha Mansur halloj qabriga borib, uning yonida nmoz o‘qiydi va namozdan so‘ng Allohga munojot qiladi:

– Ilohim, bu bir mo‘min muvahhid banda edi, bu balolarga nima sababdan uchradi?

Bir ozdan so‘ng uning ko‘zi uyquga ketadi va alloh taolo unga tushida:

– Ey Shibliy, bu balolarni mening sirimni u begonalarga oshkor qilgani uchun berdim, – degan nido keladi.

Adabiyotga manfaat istab kirgan, uni vositai joh qilib olgan, istagan payt uni sotib ketishga tayyor kimsalar ham, afsuski, uchraydi. San’at bunday kimsalar qo‘lida dahshatli qurolga aylanadi – so‘ziga ishongan jamoatni xohlagan tomoniga ergashtirib ketishi mumkin. Lekin xalqimiz hozirgi kunda so‘zdan ko‘ra yallachilarga ko‘proq ishonishi, ularga ergashishi ham bor gap. Bir rahmatli amakim, qishlog‘imiz odamlarini bitta sibiziq bilan ergashtirib ketsa bo‘ladi, degani bejiz emas.

Adabiyot – ha yotning in’ikosi degan gap bekor. U hayotdan oldinga o‘tishi ham, jamiyat oldiga o‘ta muhim ma’naviy-axloqiy masalalarni qo‘yishi va unga javob topib berishi darkor. O‘tkir va murakkaab ijtimoiy masalalarga javob topib berishga chog‘langan ijodkor imonsiz bo‘lishi mumkin emas.

Attor, Navoiy, Dostoyevskiyga o‘xshagan ijodkorlar e’tiqodiga suyangan holda haqiqat axtaradi va uni badiiy obrazlarda ko‘rsatib berishga harakat qiladi. “Mantiq ut-tayr”, Lison ut-tayr” yoki “Aka-uka Karamazovlar”ni, o‘sha romandagi “Buyuk inkvizitor” bobini eslang. E’tiqodi bo‘lmagan odam bunaqa savollarni qo‘ya oladimi yoki ularga javob axtaradimi?

Ayrim tanqidchilar Dostoyevkiyni o‘sha romanda yozuvchi sifatidagi pozitsiyasi sustligi uchun tanqid qiladi. Agar u qahramonlarining og‘ziga uraverib, uni yoki buni aytasan, deb tiqishtiraqverganida, ehtimol bu qadar yaxshi chiqmagan bo‘lar edi.

– “Insoniyat Bodlerning bir satriga ham arzimaydi», deydi Akutagava. Butun bir insoniyat tarixini bir satriga almashib yuborish mumkin darajadagi she’riyat bugungi kunda ham bor deb o‘ylaysizmi?

– Biz sovet davrida adabiyotni juda katta, hatto jamiyatni o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan kuch deb o‘ylar edik. Endi bilsak, sinfiy kurash quroli sifatida mafkuraga malaylik qilgan ekan. O‘sha paytlar o‘zini ko‘rgan bilan uni o‘ynatayotgan iplarni ko‘rmaganimiz uchun xulosani yanglish chiqaraverganmiz. Lekin o‘sha paytlarda hami adabiyotimizda baquvvat asarlar yaratilganini, ular qoidadan ko‘ra istisno sifatida paydo bo‘lganini ham aytmasak, insofdan bo‘lmas.

Bir paytlar inson fikru zikrini jalb qilgan adabiyot bora-bora marginallashib qolgani ham bor gap. Bayroq qilib ko‘tarilayotgan, Nobel mukofotiga sazovor bo‘layotgan ijodkorlarni ko‘pchilik tanimaydi. Vaholanki, bugungi jadal axborot almashuv vaqtida imkoniyatlar misli ko‘rilmagan darajada kengaygan va kechagi dahoning asarini bugun elektron kitob bozorlaridan olib o‘qish mumkin.

Lekin qani o‘sha yozuvchilar: Paulo Koelomi yoki Bob Dilanmi?

Ba’zan ingliz tilidagi manbalardan maqtalayotgan hindistonlik yoki amerikalik yozuvchilarning u-bu asarlarini olib o‘qishga yoki tarjima qilishga to‘g‘ri keladi. “Dod” deydigan, hamma talashib o‘qiydigan narsani ko‘rmayapman. Omma talashib o‘qiyotgan Harri Potter haqidagi kitoblarni esa haqiqiy adabiyot deyish qiyin.
Ehtimol, hozirgi jahon adabiyoti ertangi buyuk kashfiyotlar uchun kuch yig‘ayotgandir va erta bir kuni o‘shanaqa asarlar, she’rlar ham chiqar.

Xudo umr bersa, o‘qirmiz ham.

Manba: “Yoshlik” jurnali, 2018 yil 1-son.