Бадиий адабиёт инсоншунослик экани, бадиият учун инсонпарварликдан кўра улуғроқ эзгулик йўқлиги шўро даври адабиётида, адабиётшунослик илмида жуда кўп такрорланар эди. Чиндан ҳам шундай! Бироқ, инсонни ёруғ оламдаги жамики жонзотларнинг сарвари қилиб турган омил тафаккур ва онг экан, ҳар қандай инсонпарварлик тафаккурпарварлик, фикрпарварликдан бошланмоғи керак эмасми?!

Хуршид Дўстмуҳаммад
ФИКР ШОИРИНИНГ ҲИКОЯЛАРИ

    Атоқли адиб Асқад Мухторнинг «Чодирхаёл» ҳикояси (1988 йили эълон қилинган) қаҳрамонлари ўзларининг фикрсизликлари билан… ўзгаларни фикрлашга, фикрий фаолликка ундайдилар. Ўз инсоний қадр-қимматини англаб етмаслик, ҳаётдаги ўрнини фарқлай олмаслик, сурункали фикрий танбаллик одамни маънавий тубанлик сари тортиб кетаверади. Ҳикоядаги етти қаҳрамоннинг қисмати шу, уларнинг ҳатто исм-шарифи ҳам йўқ: Биринчи, Иккинчи, Учинчи… Еттинчи, холос. Демак, фикрсиз одамга исм ҳам шарт эмас, у жисман мавжуд, лекин инсоннинг том маънодаги мўътабар зотлиги унинг тафаккур соҳиби эканлигида акс этади.
Бадиий адабиёт инсоншунослик экани, бадиият учун инсонпарварликдан кўра улуғроқ эзгулик йўқлиги шўро даври адабиётида, адабиётшунослик илмида жуда кўп такрорланар эди.
Чиндан ҳам шундай! Бироқ, инсонни ёруғ оламдаги жамики жонзотларнинг сарвари қилиб турган омил тафаккур ва онг экан, ҳар қандай инсонпарварлик тафаккурпарварлик, фикрпарварликдан бошланмоғи керак эмасми?!

Кейинги йиллар ҳикоячилигимизда айни шу — фикрий ҳурликка мойиллик, фикрпарварлик тамойили, айниқса, бўртиб кўринмоқда. Асқад аканинг мўъжазгина «Жинни» ҳикояси шу маънода кўпчиликнинг эътиборига тушди.
Умри мактабда ўқитувчилик қилиб ўтган Ҳалим домла қариган чоғида ғаройиб «касаллик»ка чалинади: у сўз йиғиш дардига гирифтор бўлади! Домланинг фалсафаси оддий — муомаладан чиқиб бораётган, чиқиш хавфи бўлган, дейлик, қарға, арава… сингари атамалар изоҳини ёзиб «Эзгу китоб» қилиб қўйилмаса, эрта-бириси кун улар унутилади. Кундалик турмушда ишлатилиб турмаган сўзлар ёддан кўтарилади, атамалар, сўзлар тафаккур «қозони«дан четга сурилади-қолади. Сўзлардан воз кечиш эса, фикрсизликка, ақл кемтиклигига, фикр чўғининг сўнишига олиб келади. Ҳалим домла шундан ташвишда!
Маданиятли, маърифатли кишининг оддий фалсафасидан келиб чиқаётган улкан ҳикматни сезаяпсизми?!

Фақат катта-кичик пул йиғишга муккадан кетган пайтда сўз жамлашдек олий максад йўлига жон фидо қилган Ҳалим домла эл-юрт орасида „жинни“ деган лақаб орттиради. Лақабгина эмас, уни рўй-рост телбага чиқаришади. Княз мишкинона (Ф. Достоевскийнинг „Телба“ романидаги каби) телбалик Ҳалим домлани нечоғли ёлғизлатиб қўймасин, уни нечоғли мазах объектига айлантирмасин, асл маърифатпарварлик ялпи маърифатсизлик орасида қаддини букмай, адл юраверади, яшайди.
Катта ижодкорларнинг бадиий тафаккурига хос бўлган хусусиятлар турли даврда яратилган асарларда муайян кўринишда, турли мақомларда кўзга ташланаверади. Асқад аканинг кейинги босқичдаги ҳикояларида кузатилган фикрпарварликка мойиллик устоз адиб қарийб ўттиз беш йил муқаддам яратган ҳикоясида ҳам сезилгани шу маънода ниҳоятда асосли ва мантиқли ҳодисадир.
Гап „Инсонга қуллуқ қиладурмен“ ҳикояси хусусида бормоқда (Асқад ака ўзаро суҳбатда ҳикоянинг номи аслида „Инсонга қуллик қиладурмен“ бўлиши кераклигини эслатдилар).
60-йилларнинг бошларида Амир Темур ҳақида ҳикоя яратилганининг ўзиёқ хос ҳодиса сифатида кў-ўп олқишларга лойиқ. Айни вақтда ҳикоя бадиий бақувватлиги борасида, бош қаҳрамон образининг туб моҳиятини очиб беришда энг янги бадиий воситалар „сафарбар“ этилгани билан ҳозирги кун ҳикояси эканини ҳам тан олмоқ керак.
Айри Қўбуз отлиғ дарвеш руҳ янглиғ беижозат, бемаврид Соҳибқирон ҳузурида пайдо бўлади ва уни яқин орада юз беражак воқеалардан огоҳ этади. Дарвеш Амир Темурдек салтанат соҳибига ҳақиқат сўзларини тик айтишдан ҳайиқмайди, баъзан унинг амрига бўйин эгмайди. Соҳибқирон бу шаккокни чопиб ташлашга-да ҳаққи ва ҳадди сиғар эди. Бироқ… икки зот орасида шундай суҳбат кечади:
— Бор. Либос ёпурлар, хизматимизда бўлурсен.
-… Мен сўз хизматидамен, — деди Айри Қўбуз тап тортмай, — сўз эса, ҳақиқат хизматидадур. Соҳибимни сенга ҳам алмашмасмен.
Бу жавоб Айри Қўбузнинг дарвешлик, авлиёлик мартабасини беҳад орттиради, иккинчи томондан, айни образ воситаси-ла… Амир Темурнинг ботинидаги инсоний бутунлик, мақоламиз бошланишида айтилган, тафаккурпарварлик — асл гуманизм нодир йўсинда ўқувчи кўз ўнгида гавдаланади.
Гилқўрғон забт этилгандан сўнг бир қур қарияларга рўпара келиш тасвирида буюк бобокалон ботиний улуғворлигининг (айни чоғда халқ донишмандлигининг) яна бир қирраси намоён топади: „Бу бизнинг, Аллоҳ муруввати ва шаҳодати билан, бўлғуси шоиримиз, — дейдилар муйсафидлар. — Шу ёшидан илоҳий сўзлар ва гўзал ашъор айтадур. Шояд, истиқболда элатимиздан авлиё чиқар, деган умиддан ўзга ҳеч нарсамиз қолмади. Бу сабийни ҳимоя қилиб, кўп фидокор фарзандларимизнинг қони-жонини қурбон қилдик. Уни сиз Соҳибқиронга ҳам бермагаймиз“.
Амир Темур дилида шоирини асраган қавм шаънига тасанно айтади, уларга қаҳрини тўкишдан сақланади…
»Инсонга қуллуқ қиладурмен» (Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994; «Хазина» ижодий-илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси тайёрлаган) китобидан ўрин олган кўп ҳикояларда яхшилик ва ёмонлик, меҳр-мурувват ва оқибат, инсонийлик шаъни ва разолат орасида курашиб яшаётган оддий одамларнинг гоҳ мураккаб, гоҳ жайдари образлари яратилган. «Фано ва бақо», «Кўк тош», «Омон қолган одам» сингари ҳикоялар эса ҳам фалсафий мағзининг теранлиги билан, ҳам шаклий ўзига хослиги билан ибратлидир. Умуман, тўпламдан жой олган ҳикояларнинг барида Асқад Мухтордек тажрибали адибнинг салоҳияти, фикр шоирининг салмоғи, қалам соҳибининг самимияти балқиб турибди.

1995

Xurshid Do’stmuhammad
FIKR  SHOIRINING  HIKOYALARI

Atoqli adib Asqad Muxtorning «Chodirxayol» hikoyasi (1988 yili e’lon qilingan) qahramonlari o’zlarining fikrsizliklari bilan… o’zgalarni fikrlashga, fikriy faollikka undaydilar. O’z insoniy qadr-qimmatini anglab yetmaslik, hayotdagi o’rnini farqlay olmaslik, surunkali fikriy tanballik odamni ma’naviy tubanlik sari tortib ketaveradi. Hikoyadagi yetti qahramonning qismati shu, ularning hatto ism-sharifi ham yo’q: Birinchi, Ikkinchi, Uchinchi… Yettinchi, xolos. Demak, fikrsiz odamga ism ham shart emas, u jisman mavjud, lekin insonning tom ma’nodagi mo»tabar zotligi uning tafakkur sohibi ekanligida aks etadi.
Badiiy adabiyot insonshunoslik ekani, badiiyat uchun insonparvarlikdan ko’ra ulug’roq ezgulik yo’qligi sho’ro davri adabiyotida, adabiyotshunoslik ilmida juda ko’p takrorlanar edi.
Chindan ham shunday! Biroq, insonni yorug’ olamdagi jamiki jonzotlarning sarvari qilib turgan omil tafakkur va ong ekan, har qanday insonparvarlik tafakkurparvarlik, fikrparvarlikdan boshlanmog’i kerak emasmi?!
Keyingi yillar hikoyachiligimizda ayni shu — fikriy hurlikka moyillik, fikrparvarlik tamoyili, ayniqsa, bo’rtib ko’rinmoqda. Asqad akaning mo»jazgina «Jinni» hikoyasi shu ma’noda ko’pchilikning e’tiboriga tushdi.
Umri maktabda o’qituvchilik qilib o’tgan Halim domla qarigan chog’ida g’aroyib «kasallik»ka chalinadi: u so’z yig’ish dardiga giriftor bo’ladi! Domlaning falsafasi oddiy — muomaladan chiqib borayotgan, chiqish xavfi bo’lgan, deylik, qarg’a, arava… singari atamalar izohini yozib «Ezgu kitob» qilib qo’yilmasa, erta-birisi kun ular unutiladi. Kundalik turmushda ishlatilib turmagan so’zlar yoddan ko’tariladi, atamalar, so’zlar tafakkur «qozoni«dan chetga suriladi-qoladi. So’zlardan voz kechish esa, fikrsizlikka, aql kemtikligiga, fikr cho’g’ining so’nishiga olib keladi. Halim domla shundan tashvishda! Madaniyatli, ma’rifatli kishining oddiy falsafasidan kelib chiqayotgan ulkan hikmatni sezayapsizmi?!

Faqat katta-kichik pul yig’ishga mukkadan ketgan paytda so’z jamlashdek oliy maksad yo’liga jon fido qilgan Halim domla el-yurt orasida „jinni“ degan laqab orttiradi. Laqabgina emas, uni ro’y-rost telbaga chiqarishadi. Knyaz mishkinona (F. Dostoevskiyning „Telba“ romanidagi kabi) telbalik Halim domlani nechog’li yolg’izlatib qo’ymasin, uni nechog’li mazax ob’ektiga aylantirmasin, asl ma’rifatparvarlik yalpi ma’rifatsizlik orasida qaddini bukmay, adl yuraveradi, yashaydi.
Katta ijodkorlarning badiiy tafakkuriga xos bo’lgan xususiyatlar turli davrda yaratilgan asarlarda muayyan ko’rinishda, turli maqomlarda ko’zga tashlanaveradi.
Asqad akaning keyingi bosqichdagi hikoyalarida kuzatilgan fikrparvarlikka moyillik ustoz adib qariyb o’ttiz besh yil muqaddam yaratgan hikoyasida ham sezilgani shu ma’noda nihoyatda asosli va mantiqli hodisadir.
Gap „Insonga qulluq qiladurmen“ hikoyasi xususida bormoqda (Asqad aka o’zaro suhbatda hikoyaning nomi aslida „Insonga qullik qiladurmen“ bo’lishi kerakligini eslatdilar).
60-yillarning boshlarida Amir Temur haqida hikoya yaratilganining o’ziyoq xos hodisa sifatida ko’-o’p olqishlarga loyiq. Ayni vaqtda hikoya badiiy baquvvatligi borasida, bosh qahramon obrazining tub mohiyatini ochib berishda eng yangi badiiy vositalar „safarbar“ etilgani bilan hozirgi kun hikoyasi ekanini ham tan olmoq kerak.
Ayri Qo’buz otlig’ darvesh ruh yanglig’ beijozat, bemavrid Sohibqiron huzurida paydo bo’ladi va uni yaqin orada yuz berajak voqealardan ogoh etadi. Darvesh Amir Temurdek saltanat sohibiga haqiqat so’zlarini tik aytishdan hayiqmaydi, ba’zan uning amriga bo’yin egmaydi. Sohibqiron bu shakkokni chopib tashlashga-da haqqi va haddi sig’ar edi. Biroq… ikki zot orasida shunday suhbat kechadi:
— Bor. Libos yopurlar, xizmatimizda bo’lursen.
-… Men so’z xizmatidamen, — dedi Ayri Qo’buz tap tortmay, — so’z esa, haqiqat xizmatidadur. Sohibimni senga ham almashmasmen.
Bu javob Ayri Qo’buzning darveshlik, avliyolik martabasini behad orttiradi, ikkinchi tomondan, ayni obraz vositasi-la… Amir Temurning botinidagi insoniy butunlik, maqolamiz boshlanishida aytilgan, tafakkurparvarlik — asl gumanizm nodir yo’sinda o’quvchi ko’z o’ngida gavdalanadi.
Gilqo’rg’on zabt etilgandan so’ng bir qur qariyalarga ro’para kelish tasvirida buyuk bobokalon botiniy ulug’vorligining (ayni chog’da xalq donishmandligining) yana bir qirrasi namoyon topadi: „Bu bizning, Alloh muruvvati va shahodati bilan, bo’lg’usi shoirimiz, — deydilar muysafidlar. — Shu yoshidan ilohiy so’zlar va go’zal ash’or aytadur. Shoyad, istiqbolda elatimizdan avliyo chiqar, degan umiddan o’zga hech narsamiz qolmadi. Bu sabiyni himoya qilib, ko’p fidokor farzandlarimizning qoni-jonini qurbon qildik. Uni siz Sohibqironga ham bermagaymiz“.
Amir Temur dilida shoirini asragan qavm sha’niga tasanno aytadi, ularga qahrini to’kishdan saqlanadi…
»Insonga qulluq qiladurmen» (G’. G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994; «Xazina» ijodiy-ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi tayyorlagan) kitobidan o’rin olgan ko’p hikoyalarda yaxshilik va yomonlik, mehr-muruvvat va oqibat, insoniylik sha’ni va razolat orasida kurashib yashayotgan oddiy odamlarning goh murakkab, goh jaydari obrazlari yaratilgan. «Fano va baqo», «Ko’k tosh», «Omon qolgan odam» singari hikoyalar esa ham falsafiy mag’zining teranligi bilan, ham shakliy o’ziga xosligi bilan ibratlidir. Umuman, to’plamdan joy olgan hikoyalarning barida Asqad Muxtordek tajribali adibning salohiyati, fikr shoirining salmog’i, qalam sohibining samimiyati balqib turibdi.

Асқад Мухторнинг «Инсонга қуллуқ қиламан» асарини зқишни истасангиз,ушбу саҳифага ўтинг.