Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол таваллудининг 80 йиллиги олдидан

Жамол Камол йирик ирфоний асар таржимасига киришар экан, имкон қадар аслият руҳини таъминлашга ҳаракат қилган ва бунга эришган ҳам. Гўё мутаржим ноёб асар таржимасига “бисмиллоҳ” деб киришар экан, аввало Яратгандан, ундан сўнг улуғ шайхнинг покиза арвоҳидан имдод тилайди. Афтидан таржимонни улуғ шайх ҳазратларининг руҳи поклари ҳимоятига олган, гўё олис ва машаққатли сафарга чиққан йўловчига йўл кўрсатган каби шоирни қўллаб-қувватлаб турганга ўхшайди.

Жамол Камол
САФАР ДАФТАРИДАН

НИШОПУРДА

Манам сайёҳ бўлиб, сайр айлабон, юрдим Нишопурда,
Малаксиймо ажаб гулчеҳралар кўрдим Нишопурда…

Чинорлар кўркига ҳайрон, атиргуллар аро сайрон,
Кезиб, гоҳи хаёллар гаштини сурдим Нишопурда.

Работлар бор экан, кирдим, хиёбонларга юз бурдим,
Гурунг айлаб, ёронлар бирла ўлтирдим Нишопурда.

Кўнгил хушлаб наволардин, симирдим хуш ҳаволардин,
Келармен, деб хаёлда ошиён қурдим Нишопурда.

Баногоҳ осмон бўлди чароғон, чақнади юлдуз,
Ажаб юлдуз экан деб термулиб турдим Нишопурда.

Дедим: Кимсан? Деди: Ёринг, фалаклар ичра дилдоринг…
Паризодим, сени деб неча оҳ урдим Нишопурда.

Азизлар кисматин ўйлаб, муҳаббатдин савол айлаб,
Куйиб эрдим, яна куймоққа улгурдим Нишопурда.

Жамолман, бир аламкаш деб, бухорий бир қаламкаш деб,
Не бахтки, шайх Аттор ҳолини сўрдим Нишопурда…

ЭРОНИЙМАН, ТУРОНИЙМАН

Биров тайёрагохда дедиким менга: эронийман,
Менам қўл чўздиму дарҳол, дедим унга: туронийман…

Деди менга: Диёримда азалдин илму ҳикмат кўп,
Ҳамадонию шерозию яздий, исфахонийман…

Дедим унга: Диёримда азалдин фазлу хислат кўп,
Бухорийман, самаркқандий, хўжандий, андижонийман.

Деди менга: биларсанми, ким эрди Розийу Тусий?
Ким эрди шайх Кошоний? Каёнийман, каёнийман…

Дедим унга: Биларсанми, ким эрди аслида Сино?
Форобийман, Берунийман, Улуғбек кўрагонийман…

Кулишдик… Дедики менга: Туронда акс этар Эрон,
Сени кўрсам кўзим кувнаб, ширинсўз, хушзабонийман…

Дедим унга: Азиз дўстим, Эронда акс этар Турон,
Сени кўрсам, дилим яйраб, анису меҳрибонийман…

УСТОЗ УМАР ХАЙЁМ ЗИЁРАТИ

Жамол Камол:
Қабринг бошига, ҳазрати Хайём, келдим,
Келмоққа бугун етишди айём, келдим.
Эй шоири жому май, рубоий ўқигил,
Айлаб неча жомингни саранжом, келдим…

Умар Хайём:
Карвони умрга боқ, чунун ўтгусидир,
Ҳар лаҳза тараб айлаки, кун ўтгусидир.
Соқий, чекаверма кўп қиёмат ғамини,
Сун менга пиёланики, тун ўтгусидир…

Жамол Камол:
Ул нозли санам юргусидир, тургусидир,
Жонимга ситам ғамзасидир, кулгусидир.
Самбит каби силкинма, санам, кулма, санам,
Кулгунг мени бир лаҳзада ўлдиргусидир…

Умар Хайём:
Ул ҳусни фалак, хуршиди тобондир — ишқ
Ул қушки, гўзал чаманда сайрондир — ишқ.
Булбул каби ун чекишни сен ишқ санама,
Ҳар лаҳза ўлиб, чекмаса афғондир — ишқ.

Жамол Камол:
Ўтган кеча уйкумда ажаб туш кўрдим,
Ой парчаси чеҳрангни яна хуш кўрдим.
Бошингда ҳарир рўмол, келинчак эрдинг,
Қаршингда яна ўзимни беҳуш кўрдим…

Умар Хайём:
Май ичсанг, уни оқилу доно билан ич,
Ё нозли санам, бир гули раъно билан ич.
Оз-оз ичу гоҳ-гоҳ ичу пинҳона симир,
Кўп ичма, ружу айлама, маъно билан ич…

Жамол Камол:
Дўст тинглади юз карра мени, англамади,
Душман мени англади, вале тингламади.
Даврон неча синдирди синиқ кўнглимни,
Омад ўша синганни сира ўнгламади…

Умар Хайём:
Бир қўлда тутиб Мусҳафу бир қўлда-чи, жом,
Гоҳ марди ҳалолмизу гоҳ марди ҳаром.
Биздирмиз ўшал гумбази нилий тагида
На кофири мутлақ, на мусулмони тамом…

Жамол Камол:
Ёмғир қуядир, тун бўйи ёмғир қуядир,
Айвонда ётиб, аламда жоним куядир.
Теграмни ўраб неча надоматли хаёл,
Ҳасрат тошидин бошимда хирмон уядир…

Умар Хайём:
Лойимни ўзинг қорган эсанг, мен на қилай?
Шаклимни ўзинг чизган эсанг, мен на килай?
Ҳар яхши-ёмонки мен этармен, ё Раб,
Манглайда ўзинг ёзган эсанг, мен на қилай?

Жамол Камол:
Ё Раб, Сенга бандаман, тирик тупроқман,
Бир кун кам эсам, эртаси куни кўпроқман.
Шиддат била эсма, мунча силкитма, шамол,
Анвойи оғочда бир яшил япроқман…

Умар Хайём:
Кўргилки, замонда не шитоб, эй соқий,
Бергил менга бир жоми шароб, эй соқий.
Очгил у эшикниким, сабуҳий кирсин,
Май сунки, кўринди офтоб, эй соқий…

Жамол Камол:
Эвоҳки, мен ажаб аламлар чекдим,
Чеккан аламим битиб, қаламлар чекдим.
Умримга алам билан қалам бўлди асо,
Илкимга асо тутиб, қадамлар чекдим…

Умар Хайём:
Паймона каби бир куни тўлсам, не ажаб,
Бошимга ажал тушса, ўлсам не ажаб.
Май кўзасини қўшиб, кўмингиз зинҳор,
Ул бўйи шароб ила тирилсам не ажаб…

Жамол Камол:
Қабрингда қучиб роҳату ором, ётгил,
Турмоққа етишгай ҳали айём, ётгил.
Бошингга келиб, оҳу фиғон чекди Жамол,
Айб этма уни, ҳазрати Хайём, ётгил…

ҲАЗРАТИ ИМОМ ҒАЗЗОЛИЙ

Ҳорун Рашид Тусда курмиш бир зиндони кабир,
Олдида Ғаззолий қабри ётар зору ҳақир.

На тўсиқ бор атрофида, на устида паноҳ,
На майса бор, на бир гиёҳ, тупроғи тап-тақир…

Эй Хуросон аҳли, имом Ғаззолий эрди ул,
Ғаззолий эрдию яна имом эрди, ахир.

Кам эмасдир Хуросонда алломалар, бироқ
Имом Ғаззолийдек буюк аллома бормидур?

Дедиларким, имом ўзи васият айламиш,
Мақбара кўтарманг, демиш, ётай бунда фақир…

Аммо фақирлик бошқаю ҳақирлик бошқа гап,
Ҳақирлик — беқадрликдир, маъноси кўп тахир.

Ҳақ ила ботилни роса билгувчи эрди ул,
Ҳақни ботилдан ажратинг, топсин имом қадр…

ДУО ЭРДИ, САЛОТ ЭРДИ

Кезиб Эронни, кўрдим неча бир боғу чаманларни,
Чаманлар қўйнида яшнаб очилган ёсуманларни,

Қилич янглиғ йигитларни, атиргулдек санамларни,
Ажабким ҳама жойда қайнаган қизғин ҳаёт эрди,

Ҳама тилларда шу такрор, дуо эрди, салот эрди:
Аллоҳумма салли ало сайидино Муҳаммадин
ва ала оли сайидино Муҳаммад!..*

Бу элнинг равнақин кўрдим яқинларда, йироқларда,
Шаҳарлардан-шаҳарларга туташ равшан чироқларда,

Гаҳи юрдим пиёда, гоҳида учдим учоқларда,
Агарчи кўк эди манзил, бедов учқур қанот эрди,

Яна тилларда шу такрор, дуо эрди, салот эрди:
Аллоҳумма салли ало сайидино Муҳаммадин
ва ала оли сайидино Муҳаммад!..

Гувоҳ бўлдим, неча кошоналарда кечди мажлислар,
Таралди элга минбардин самимий, оташин сўзлар,

Ёришди чеҳралар андин, қувончдин чақнади кўзлар,
Баробар айтдилар барча, бу не сидқу сабот эрди,

Яна тилларда шу такрор, дуо эрди, салот эрди:
Аллоҳумма салли ало сайидино Муҳаммадин
ва ала оли сайидино Муҳаммад!..

Кўнгил таскин, тасалло топди бу сайру саёҳатдин,
Кўзим равшан зиёратлар аро етган ҳаловатдин,

Етармен деб умидим бор яна бахту саодатдин.
Қувонмайму, Худойимдин менга не илтифот эрди?

Менинг қалбимда ҳам такрор дуо эрди, салот эрди:
Аллоҳумма салли ало сайидино Муҳаммадин
ва ала оли сайидино Муҳаммад!..

* Ё Раббий, Муҳаммад алайҳиссалом ва унинг хонадонини раҳмат айлагил.

АТТОРГА ТАЪЗИМ
Абдураҳмон Пиримқулов

Шайх Фаридуддин Аттор башарият адабий-илмий, маънавий-маърифий тафаккури ривожида бемисл рол ўйнаган алломалардан бири ҳисобланади. Аттор таваллуди бўйича бир тўхтамга келинмагани боис олимларимиз тадқиқотларида турфа маълумотларга дуч келамиз. У киши 1145 йиллар чамасида Нишопур биқинидаги Кадкана қишлоғида туғилган. Асли оти Муҳаммад бўлиб, отаси Абубакр ибн Иброҳимдан қолган дўконда атторлик, гоҳо табиблик ҳам қилган. Манбаларда унинг 114 йил яшагани қайд этилади. Бу маълумот манқабавий характерга эга. Аттор 1220 йилдаги мўғуллар исёни чоғида ваҳшийларча ўлдирилган. Шунда у 75 ёш атрофида умр кўрган бўлади. Профессор Нажмиддин Комилов алломанинг вафоти ҳақида қуйидагиларни ёзган: “Атторнинг ўлими фожиали содир бўлган. У ўз ажали билан ўлган эмас, балки лаънати мўғуллар қўлида ҳалок бўлган. Мўғуллар бало-қазодай Эрон ерларини талайдилар, шаҳарларни ёндирадилар, китобларни куйдирадилар, уламоларни қатор қилиб сўядилар. Ҳар бир мўғул аскари қўлига тушган нарсани ўмариб кетар, истаган одамни асир қилиб, қул сифатида сотар ёки қилич билан чопиб ташлар эди.

Ривоят қиладиларким, бир мўғул аскари Атторни асир олиб, боғлаб, судраб борарди. Йўлда шоирни танийдиган бир одам учраб қолади. У шоирга раҳми келиб, мўғулга қараб, қулингни менга сот, минг динор бераман, дейди. Мўғул рози бўлиб турганда, Аттор, бу кам, сотма, мен жуда қимматман, деб айтади. Мўғул минг динорга бермай, яна судраб кетаверади. Йўлда бошқа бир одам учраб қолади. Мўғул ўз “моли”ни унга таклиф қилади. У одам: майли, розиман, бир қоп сомон бераман, дейди. Шунда Аттор мўғулга қараб, тезда рози бўлгин, мен бундан ортиққа арзимайман, деган экан. Жаҳли чиққан бадбахт мўғул шу заҳотиёқ Атторни қилич билан чопиб ташлайди… Уни Нишопурга дафн этадилар. Ўн бешинчи асрга келиб, унинг мақбараси харобага айланади, буни эшитган Алишер Навоий Атторнинг сағанасини янгидан тиклаб, салобатли мақбара қурдиради”. Мақбара ўшандан бери улуғ зиёратгоҳга айланган.

Алишер Навоийнинг устоди Атторга эҳтироми ниҳоятда баланд бўлган. Бу бежиз эмас, албатта. Одатда Навоийни Атторнинг “Мантиқут тайр” достони болалигидаёқ ром қилгани, шоир бутун умри давомида ушбу асар таъсирида бўлиб турганлиги тилга олинади. Бу фикрда жон бор. Бироқ Навоий буюк шайх қаламига мансуб бошқа асарлардан ҳам яхши хабардор бўлган, улардан ҳам катта завқ ва илоҳий рағбат олган. Шоир «Лисонут тайр» достонида Атторнинг бир неча асарларини тилга олади, баъзиларига қисқача шарҳ беради. Жумладан «Илоҳийнома” хусусида “илоҳий сирлар шарҳидин иборатдур” деган эътирофни қайд этади. Давлатшоҳ Самарқандий эса “Тазкират уш шуаро”да Атторнинг Навоий тилга олган асарларидан ташқари «Асрорнома”, “Ҳайдарнома”, “Мазҳарул ажойиб”, “Жавоҳируз зот”, “Ҳайлож”, “Мухторнома», “Хусравнома”, “Шарҳул қалб”, “Булбулнома” сингари достонлар ёзганини, назмий меросининг умумий ҳажми 250 минг байтга яқин эканлигини ёзиб қолдирган. Давлатшоҳнинг мана бу эътирофи ҳам диққатни тортади:”Аттор шариату тариқатда ягона, шавқ ва ниёзмандлик, ўртаниш-ёнишдан шамъи замона, ирфон денгизига чўмган ва ҳақиқат дарёсига шўнғиб, дурлар терган кишидур”.

Атторнинг машҳур «Илоҳийнома” асарини яқинда Ўзбекистон Халқ шоири Жамол Камол ўзбек тилига таржима қилди. 2007 йил “Мусиқа” нашриёти мазкур таржимани нашрдан чиқарди. Таржимага нодир китобнинг эронлик шарқшунос Фуод Руҳоний томонидан форс тилида нашр этилган Теҳрон (2006) нусхаси асос бўлган. Таъкидлаш жоизки, Жамол Камол йирик ирфоний асар таржимасига киришар экан, имкон қадар аслият руҳини таъминлашга ҳаракат қилган ва бунга эришган ҳам. Гўё мутаржим ноёб асар таржимасига “бисмиллоҳ” деб киришар экан, аввало Яратгандан, ундан сўнг улуғ шайхнинг покиза арвоҳидан имдод тилайди. Афтидан таржимонни улуғ шайх ҳазратларининг руҳи поклари ҳимоятига олган, гўё олис ва машаққатли сафарга чиққан йўловчига йўл кўрсатган каби шоирни қўллаб-қувватлаб турганга ўхшайди. Бўлмаса, Аттор билан бизнинг давримизни қарийб минг йиллик тарих ажратиб туради. Шунча вақт ўтиб, улуғ шайхнинг бизга “ўзбекча сўзлагани”, гарчи бу иш замондош шоиримизнинг шахсий иқтидори ва маҳорати ҳосиласи бўлса-да, қип-қизил мўъжиза, нозик ақл ва табъ эгалари учун олий саодат деб баҳолашга арзигулик ноёб адабий ва маданий ҳодисадир.

Китоб таниқли олим Иброҳим Ҳаққулнинг “Кўнгил кимёси” номли салмоқдор мақоласи билан очилади. Унда домла буюк аллома шахсияти, шайхлик мартабаси, асарларининг, айниқса, ушбу асарнинг ирфоний назокатидан сўз очар экан, маънавиятга ташна замондошларимизни “Илоҳийнома” мутолаасига ҳозирлайди.

Атторнинг «Илоҳийнома”си инсоният ички маъ­навий-руҳий оламидан баҳс этувчи икки юз элликдан ортиқ нақл, ҳикоят, ривоят ва назмий қиссалардан иборат. Уни ўқиб ХI аср одамининг бадиий-ирфоний олами беҳад кенг, нақадар юксак бўлганига тасаннолар айтгингиз келади. Таржиманинг тил ва бадиий нафосати ҳақидаги мулоҳазаларни таржимашунос дўстларимизга қолдириб, биз “Илоҳийнома” таркибидаги баъзи ҳикоятлар билан сизни яқиндан таништириш истагидамиз. Зеро, бу асар ҳазрат Навоий айт­моқчи “илоҳий сирларнинг туганмас хазинаси”дан тар­киб топган ноёб дурдона асардир.

Кўришни кўрдан ўрган

“Илоҳийнома”да саховат, ҳиммат ва жасорат ишқий камолотнинг муҳим босқичларидан эканлигини кўрсатувчи бир неча ҳикоятлар бор. Шулардан бири Сулаймон алайҳиссаломнинг чумоли билан қилган ўзаро мулоқоти хусусида.

Бир куни Сулаймон алайҳиссалом қаергадир шошиб бораётган экан, йўлда бир гала чумолига дуч келибди. Чумолилар жам бўлиб пайғамбарга таъзим қилишибди. Пайғамбар қараса, минглаб чумоли унга пешвоз чиққан, улар орасида фақат биттаси унга эътибор бермай, катта бир тепаликни қўлига сиққанча олиб, мисқоллаб ташир, уни ер билан бир текис қилишга уринарди. Буни кўрган пайғамбар: “Агар сенда Нуҳнинг умри, Аюбнинг сабри бўлганда ҳам бу ишни уддалай олмас эдинг. Шундай экан, беҳуда уринишнинг маъниси нима?” деб сўраса, чумоли: “Сен менинг фитнат (ўзига тортиш, уриниш)имга эътибор берма, ниятимга боқ. Ният холис ва тўкис бўлса, Худонинг ўзи мадад беради. Менинг ниятим шу тепаликни ер ила яксон қилиш. Чунки мен бир чумолини севиб қолдим, у эса менга тегиш учун шу шартни қўйди. Мен бу йўлда қурбон бўлсам ҳам ниятимдан чекинмайман”, деган экан. Сўнг Аттор қиссадан ҳисса сифатида ўқувчига мурожаат қилади:

Азизим, ишқни сен шу мўрдан ўрган,
Кўришни кўзи ожиз, кўрдан ўрган.

Шаҳзодага ошиқ бир аёл

“Илоҳийнома” да Аттор аёл кишининг шахсий феъл-атворидан баҳс этувчи ҳикоятларга кўп ўрин ажратади. Кўпинча оқила ва фозила аёлларнинг ақлу заковатига таҳсинлар ўқийди, уларни ҳатто эркакларга ҳам ибрат қилиб тасвирлайди. Бир юрт подшоҳининг ғоят ақлли ва кўркам ўғли бўлган экан. Уни шу юрт аёлларидан бири севиб қолибди:

Ёниб ул ишқ аро саргашта бўлди,
Куйиб жону тани оташда бўлди.

Шаҳзода қаерга борса, аёл ҳам ўша ерга чопар, ҳатто уни сўраб саройга боришдан ҳам ҳайиқмас экан. Ниҳоят, шаҳзода отасига: «Мени бу бедаводан қутқаринг”, деб шикоят қилибди. Шоҳ амр этибдики, аёлни отнинг думига боғлаб, судрасинлар, токи бу каби енгилтаклик бошқа аёлларга ибрат бўлсин. Ҳукм ижроси чоғида ҳамма йиғилган, аёл эса:

Менга, эй подшоҳ, бир ҳиммат айла,
Сочимни севгилим отига бойла.

Унинг оти оёғи остида жон
Берар бўлсам, дилимда қолмас армон.

Унинг йўлида ўлмоқ менга пеша,
Унинг кўйида қолгаймен ҳамиша…

– дея нола қилибди. Бу сўздан шоҳнинг дили юмшаб, ўғли билан ўша аёл ўртасидаги никоҳга розилик берган экан.

Ҳикоятда шоир аёл эмас, балки унинг покиза му­ҳаббати ва уни ҳимоя қилишдаги жасорати ҳақида сўзламоқда.

Таъмагирлик – ёмон иллат

Бир одам ибодат қилиш учун хуфтон чоғида масжидга борибди. Қоронғу тушгач, энди кетаман деб турса, масжидга кимдир киргандек бир шарпа сезибди. Хаёлидан кечибдики, келган киши тақводор ё шариат пешволаридан бўлса керак, шунинг учун ибодатни давом эттирганим маъқул. Шу ўй билан ҳалиги одам кўзини юмганча туни билан ибодат қилибди. Тонг ёришгач:

Очиб кўз, боқди ул атрофга уйғоқ,
Чу кўрди ит эди бир четда ухлоқ.

Тушиб жонига ўт, жисмини ёқди,
Кўзидин қатра-қатра ёши оқди.

Хижолат оташида ёнди жони,
Дили ўртанди, чун куйди забони.

Ҳикоятда аллома Аллоҳдан бўлак бирор зотнинг эътиборини қозонишга уриниш ва бу йўлдаги ҳар қан­дай юмуш – таъма, бунинг эвазига бандадан нимадир умид қилиш тамаъгирликдир, деган ғояни илгари сурган.

Матонатнинг дилрабо қўшиғи

“Илоҳийнома” таркибида ишқ ва ошиқлик сифатларини улуғловчи катта-кичик ҳикоятлар бисёр. Улар орасида “Покиза аёл садоқати” номли бир асар борки, у ҳажман ва мазмунан жуда салмоқдор бўлгани боис тадқиқотчилар уни “аёл садоқатининг бетимсол дурдонаси” дея юқори баҳолайдилар. Чиндан ҳам Атторнинг ушбу ҳикоятини аёл кишининг сабру бардоши, вафодорлик фазилатини тараннум этувчи ноёб асарлардан бири деса бўлади. Алқисса, соҳибжамол аёллардан бирининг эри ҳажга кетаётиб, аёлини ёт кўзлардан ҳимоя қилишни укасидан илтимос қилади. Укаси эса, афсус, омонатга садоқат кўрсатолмайди. Янгасига сийму зарлар инъом этиб, “уйланмоқчи” бўлади. Аёл таклифга рози бўлмайди. Йигит эса янгасини зинокорликда айблаб, қозига шикоят қилади. Уни саҳрога чиқариб, тошбўрон қиладилар. Жони узилмаган аёлни бир араб сайёҳи олиб кетади ва даволайди. Кўрса, бу топиб олинган аёл чунонам чиройли эканки, эси бор эркак унга ошиқ бўлиб қолиши тайин экан. Бироқ аёл шаръий эри борлигини айтиб, унинг таклифини ҳам инкор қилади. Улар ака-сингил тутинадилар. Аммо араб сайёҳининг бир қули бор эди. У ҳам покиза аёл билан ҳеч бўлмаса бир маротаба бирга бўлишни жуда истаб қолади. Таклифи рад этилган қул тун палласида арабнинг бешикда ётган чақалоғини пичоқлайди ва қонли яроғни бегуноҳ аёлнинг ёстиғи остига қўяди. Араб эса қотилликни бу аёл қилмаганини, шунга қарамай, уни уйида олиб туриш ножоизлигини билиб, қўлига уч юз дирҳам беради ва тонг қоронғусида кузатиб қўяди. Аёл бир манзилга етиб, қараса, кўп одам йиғилган, ўр­тада дор, одамлар кимнидир осишга ҳозирлик кў­ришяпти. Аёл суриштирса, бир одам бож тўламаган, юрт эгаси бошқаларга туртки бўлсин учун шундай жазо қўллаётган экан. Аёл унинг божини тўлаб, ўзини олиб кетади. Энди унинг йўлида навбатдаги ошиқ пайдо бўлган эди. Гуноҳкор йигит “сенга мубтало бўлиб, етолмагандан кўра боя осилиб ўлиб кетганим яхши эди” деб гина қилади. Сўнг йўлда тўғри келган савдогарларга аёлни сотиб юборади. Савдогарлар бир денгиздан ўтишлари лозим эди. Улар кемада сузаётиб, покиза аёл билан навбатма навбат ишрат қилмоқчи бўладилар. Аёл эса: эй Худо, мени бу кўргуликлардан ўзинг қутқар, нажоткорим ёлғиз Сенсан, дея Яратганга илтижо қилади. Шунда кутилмаган қиёмат қўпади. Аввал тўфон, сўнг аланга пайдо бўлади. Савдогарлар шу алангада ёниб кул бўладилар. Аёл кемадаги барча буюмларни олиб, эркаклар либосида юрт подшосининг ҳузурига боради ва ундан ибодатхона қуриб беришини илтимос қилади. Энди у ибодат қилиш билан бирга табиблик ҳам қила бошлайди. Иттифоқо аёлнинг эри ҳаждан қайтса, укасининг кўзи кўр, оёқ-қўли шол бўлиб ётган эмиш. Ҳожи укасини даволатиш учун қўшни юртлардан бирида овозаси чиққан табибга олиб боради. Қараса, табиб ҳузурида шунга ўхшаган дардга йўлиққан уч-тўрт бемор бор эмиш. Табиб уларни чорлаб, қилган гуноҳлари ҳақида суриштирибди. Касаллар ўз айбларини бўйниларига олишга мажбур бўлибдилар ва табиб олдида Аллоҳга тавба-тазарру қилибдилар. Худди шу пайтларда юрт подшоҳининг қазоси етиб, васият қилган эканки, ўрнимга табиб йигитни подшоҳ этиб сайланглар. Энди аёлнинг “сир”ни ошкор этишдан ўзга чораси қолмайди. Эрини подшоҳ қилиб кўтаради, уч юз дирҳам бериб, кузатиб қўйган араб акасини вазир қилиб сайлайди. Ўзи эса ибодатни давом эттиради.

Атторнинг бу каби ҳикоятларининг илдизи фольклордан озуқ олган ва бу ҳақда олимларимизнинг эътирофлари оз эмас. Бироқ Аттор тайёр асарни шунчаки баён қилмайди, уни бўяб, безайди, пардозлайди, бадиий-мантиқий жиҳатдан такомилига етказади. Шоирнинг бош мақсади аёл кишининг севгиси ва садоқатини улуғлашга қаратилгани кўриниб турибди. Бироқ мутафаккир аёл садоқати ҳақидаги фикрини шунчаки баён қилиб қўя қолмайди, балки покиза ва дилбар аёлни бир эмас, бир неча жисмоний ва руҳий қийноқларга гирифтор қилади. Бу эса ишқ йўлидаги синов босқичлари эди. Бу босқичларнинг рамзий-тафсилий воситасини таъминлаш учун Атторга ҳаётий замин зарур эди. Худди шу заминни таъминламоқ учун шоир бир неча эркакларнинг нафсга тобелигини, бу эса уларни кутилмаган кўргиликларга етаклаши мумкинлигини бадиий тасвирлаб беради. Бундоқ қараганда чиройли аёлнинг ошиғи кўп бўлади. Аттор буни инкор қилмайди. Бироқ Атторнинг суюкли қаҳрамони бировнинг шаръий хотини. Унга кўз олайтириш эса шаҳвоний ҳирсни жиловлай олмаслик, бу эса катта гуноҳдир. Шу билан бирга ожизага бир эмас, бир неча кишининг шаҳвоний ҳирс ила ёндошишга ҳаракат қилиши умуман кечириб бўлмашдиган катта гуноҳ экан. Шунинг учун ҳам кемадаги савдогарлар Аллоҳнинг қудрати билан куйиб кул бўладилар. Бинобарин Аттор тараннум этган ишқ такомилига етган, энди илоҳий қудрат касб этган эди.

Шундай қилиб Атторнинг ушбу ҳикояти аёл кишининг ишқи, садоқати, жасорати ва матонатини яққол намойиш этувчи кўзгу, мардлик мадҳияси, матонатнинг дилрабо қўшиғи сифатида мудом қалбларга фараҳ бағишлаб келмоқда.

Атторни англаш машаққатли жараён. Унинг мутолаасига киришиш ё шунга интилиш киши қалбида тозаришга, покликка майл қўйишнинг ибтидосидир. Аллома асарларида, айниқса, “Илоҳийнома” бағрида ирфоний ва илоҳий ҳақиқатлар машъаласи тинимсиз порлаб туради. Бироқ бу нур тафти савияси ночор, дунёқараши танг, фикру ўйи бойлик тўплаш, шахсий манфаатга қаратилган худбин ва ғофил бандаларнинг тошга айланган юрагини илитмайди. Уни ўқиш, ўрганиш, ўзгаларга тарғиб қилиш учун киши қалбида Аттор шахсиятига чинакам ихлос туйғуси, соф му­ҳаббат ҳисси бўлиши керак. Шунда Аттор назарда тутган сирлар хазинаси нозиктабъ ўқувчиларга оз бўлса-да юз кўрсатади. Аттор асарларини ўқиш, уқиш, ҳаётда унга сидқидилдан амал қилиш маънавий-руҳий камолотнинг муҳим, таянч белгиларидан бири бўлиб, бунга эришмоқ биз ва биздан кейинги авлод учун чинакам омад, олий саодатдир.

M: «Ёшлик» журнали, 2015 йил, 1-сон.

O‘zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol tavalludining 80 yilligi oldidan

Jamol Kamol yirik irfoniy asar tarjimasiga kirishar ekan, imkon qadar asliyat ruhini ta’minlashga harakat qilgan va bunga erishgan ham. Go‘yo mutarjim noyob asar tarjimasiga “bismilloh” deb kirishar ekan, avvalo Yaratgandan, undan so‘ng ulug‘ shayxning pokiza arvohidan imdod tilaydi. Aftidan tarjimonni ulug‘ shayx hazratlarining ruhi poklari himoyatiga olgan, go‘yo olis va mashaqqatli safarga chiqqan yo‘lovchiga yo‘l ko‘rsatgan kabi shoirni qo‘llab-quvvatlab turganga o‘xshaydi.

Jamol Kamol
SAFAR DAFTARIDAN

NISHOPURDA

Manam sayyoh bo‘lib, sayr aylabon, yurdim Nishopurda,
Malaksiymo ajab gulchehralar ko‘rdim Nishopurda…

Chinorlar ko‘rkiga hayron, atirgullar aro sayron,
Kezib, gohi xayollar gashtini surdim Nishopurda.

Rabotlar bor ekan, kirdim, xiyobonlarga yuz burdim,
Gurung aylab, yoronlar birla o‘ltirdim Nishopurda.

Ko‘ngil xushlab navolardin, simirdim xush havolardin,
Kelarmen, deb xayolda oshiyon qurdim Nishopurda.

Banogoh osmon bo‘ldi charog‘on, chaqnadi yulduz,
Ajab yulduz ekan deb termulib turdim Nishopurda.

Dedim: Kimsan? Dedi: Yoring, falaklar ichra dildoring…
Parizodim, seni deb necha oh urdim Nishopurda.

Azizlar kismatin o‘ylab, muhabbatdin savol aylab,
Kuyib erdim, yana kuymoqqa ulgurdim Nishopurda.

Jamolman, bir alamkash deb, buxoriy bir qalamkash deb,
Ne baxtki, shayx Attor holini so‘rdim Nishopurda…

ERONIYMAN, TURONIYMAN

Birov tayyoragoxda dedikim menga: eroniyman,
Menam qo‘l cho‘zdimu darhol, dedim unga: turoniyman…

Dedi menga: Diyorimda azaldin ilmu hikmat ko‘p,
Hamadoniyu sheroziyu yazdiy, isfaxoniyman…

Dedim unga: Diyorimda azaldin fazlu xislat ko‘p,
Buxoriyman, samarkqandiy, xo‘jandiy, andijoniyman.

Dedi menga: bilarsanmi, kim erdi Roziyu Tusiy?
Kim erdi shayx Koshoniy? Kayoniyman, kayoniyman…

Dedim unga: Bilarsanmi, kim erdi aslida Sino?
Forobiyman, Beruniyman, Ulug‘bek ko‘ragoniyman…

Kulishdik… Dediki menga: Turonda aks etar Eron,
Seni ko‘rsam ko‘zim kuvnab, shirinso‘z, xushzaboniyman…

Dedim unga: Aziz do‘stim, Eronda aks etar Turon,
Seni ko‘rsam, dilim yayrab, anisu mehriboniyman…

USTOZ UMAR XAYYOM ZIYORATI

Jamol Kamol:
Qabring boshiga, hazrati Xayyom, keldim,
Kelmoqqa bugun yetishdi ayyom, keldim.
Ey shoiri jomu may, ruboiy o‘qigil,
Aylab necha jomingni saranjom, keldim…

Umar Xayyom:
Karvoni umrga boq, chunun o‘tgusidir,
Har lahza tarab aylaki, kun o‘tgusidir.
Soqiy, chekaverma ko‘p qiyomat g‘amini,
Sun menga piyolaniki, tun o‘tgusidir…

Jamol Kamol:
Ul nozli sanam yurgusidir, turgusidir,
Jonimga sitam g‘amzasidir, kulgusidir.
Sambit kabi silkinma, sanam, kulma, sanam,
Kulgung meni bir lahzada o‘ldirgusidir…

Umar Xayyom:
Ul husni falak, xurshidi tobondir — ishq
Ul qushki, go‘zal chamanda sayrondir — ishq.
Bulbul kabi un chekishni sen ishq sanama,
Har lahza o‘lib, chekmasa afg‘ondir — ishq.

Jamol Kamol:
O‘tgan kecha uykumda ajab tush ko‘rdim,
Oy parchasi chehrangni yana xush ko‘rdim.
Boshingda harir ro‘mol, kelinchak erding,
Qarshingda yana o‘zimni behush ko‘rdim…

Umar Xayyom:
May ichsang, uni oqilu dono bilan ich,
Yo nozli sanam, bir guli ra’no bilan ich.
Oz-oz ichu goh-goh ichu pinhona simir,
Ko‘p ichma, ruju aylama, ma’no bilan ich…

Jamol Kamol:
Do‘st tingladi yuz karra meni, anglamadi,
Dushman meni angladi, vale tinglamadi.
Davron necha sindirdi siniq ko‘nglimni,
Omad o‘sha singanni sira o‘nglamadi…

Umar Xayyom:
Bir qo‘lda tutib Mus’hafu bir qo‘lda-chi, jom,
Goh mardi halolmizu goh mardi harom.
Bizdirmiz o‘shal gumbazi niliy tagida
Na kofiri mutlaq, na musulmoni tamom…

Jamol Kamol:
Yomg‘ir quyadir, tun bo‘yi yomg‘ir quyadir,
Ayvonda yotib, alamda jonim kuyadir.
Tegramni o‘rab necha nadomatli xayol,
Hasrat toshidin boshimda xirmon uyadir…

Umar Xayyom:
Loyimni o‘zing qorgan esang, men na qilay?
Shaklimni o‘zing chizgan esang, men na kilay?
Har yaxshi-yomonki men etarmen, yo Rab,
Manglayda o‘zing yozgan esang, men na qilay?

Jamol Kamol:
Yo Rab, Senga bandaman, tirik tuproqman,
Bir kun kam esam, ertasi kuni ko‘proqman.
Shiddat bila esma, muncha silkitma, shamol,
Anvoyi og‘ochda bir yashil yaproqman…

Umar Xayyom:
Ko‘rgilki, zamonda ne shitob, ey soqiy,
Bergil menga bir jomi sharob, ey soqiy.
Ochgil u eshiknikim, sabuhiy kirsin,
May sunki, ko‘rindi oftob, ey soqiy…

Jamol Kamol:
Evohki, men ajab alamlar chekdim,
Chekkan alamim bitib, qalamlar chekdim.
Umrimga alam bilan qalam bo‘ldi aso,
Ilkimga aso tutib, qadamlar chekdim…

Umar Xayyom:
Paymona kabi bir kuni to‘lsam, ne ajab,
Boshimga ajal tushsa, o‘lsam ne ajab.
May ko‘zasini qo‘shib, ko‘mingiz zinhor,
Ul bo‘yi sharob ila tirilsam ne ajab…

Jamol Kamol:
Qabringda quchib rohatu orom, yotgil,
Turmoqqa yetishgay hali ayyom, yotgil.
Boshingga kelib, ohu fig‘on chekdi Jamol,
Ayb etma uni, hazrati Xayyom, yotgil…

HAZRATI IMOM G‘AZZOLIY

Horun Rashid Tusda kurmish bir zindoni kabir,
Oldida G‘azzoliy qabri yotar zoru haqir.

Na to‘siq bor atrofida, na ustida panoh,
Na maysa bor, na bir giyoh, tuprog‘i tap-taqir…

Ey Xuroson ahli, imom G‘azzoliy erdi ul,
G‘azzoliy erdiyu yana imom erdi, axir.

Kam emasdir Xurosonda allomalar, biroq
Imom G‘azzoliydek buyuk alloma bormidur?

Dedilarkim, imom o‘zi vasiyat aylamish,
Maqbara ko‘tarmang, demish, yotay bunda faqir…

Ammo faqirlik boshqayu haqirlik boshqa gap,
Haqirlik — beqadrlikdir, ma’nosi ko‘p taxir.

Haq ila botilni rosa bilguvchi erdi ul,
Haqni botildan ajrating, topsin imom qadr…

DUO ERDI, SALOT ERDI

Kezib Eronni, ko‘rdim necha bir bog‘u chamanlarni,
Chamanlar qo‘ynida yashnab ochilgan yosumanlarni,

Qilich yanglig‘ yigitlarni, atirguldek sanamlarni,
Ajabkim hama joyda qaynagan qizg‘in hayot erdi,

Hama tillarda shu takror, duo erdi, salot erdi:
Allohumma salli alo sayidino Muhammadin
va ala oli sayidino Muhammad!..*

Bu elning ravnaqin ko‘rdim yaqinlarda, yiroqlarda,
Shaharlardan-shaharlarga tutash ravshan chiroqlarda,

Gahi yurdim piyoda, gohida uchdim uchoqlarda,
Agarchi ko‘k edi manzil, bedov uchqur qanot erdi,

Yana tillarda shu takror, duo erdi, salot erdi:
Allohumma salli alo sayidino Muhammadin
va ala oli sayidino Muhammad!..

Guvoh bo‘ldim, necha koshonalarda kechdi majlislar,
Taraldi elga minbardin samimiy, otashin so‘zlar,

Yorishdi chehralar andin, quvonchdin chaqnadi ko‘zlar,
Barobar aytdilar barcha, bu ne sidqu sabot erdi,

Yana tillarda shu takror, duo erdi, salot erdi:
Allohumma salli alo sayidino Muhammadin
va ala oli sayidino Muhammad!..

Ko‘ngil taskin, tasallo topdi bu sayru sayohatdin,
Ko‘zim ravshan ziyoratlar aro yetgan halovatdin,

Yetarmen deb umidim bor yana baxtu saodatdin.
Quvonmaymu, Xudoyimdin menga ne iltifot erdi?

Mening qalbimda ham takror duo erdi, salot erdi:
Allohumma salli alo sayidino Muhammadin
va ala oli sayidino Muhammad!..

* Yo Rabbiy, Muhammad alayhissalom va uning xonadonini rahmat aylagil.

ATTORGA TA’ZIM
Abdurahmon Pirimqulov

Shayx Fariduddin Attor bashariyat adabiy-ilmiy, ma’naviy-ma’rifiy tafakkuri rivojida bemisl rol o‘ynagan allomalardan biri hisoblanadi. Attor tavalludi bo‘yicha bir to‘xtamga kelinmagani bois olimlarimiz tadqiqotlarida turfa ma’lumotlarga duch kelamiz. U kishi 1145 yillar chamasida Nishopur biqinidagi Kadkana qishlog‘ida tug‘ilgan. Asli oti Muhammad bo‘lib, otasi Abubakr ibn Ibrohimdan qolgan do‘konda attorlik, goho tabiblik ham qilgan. Manbalarda uning 114 yil yashagani qayd etiladi. Bu ma’lumot manqabaviy xarakterga ega. Attor 1220 yildagi mo‘g‘ullar isyoni chog‘ida vahshiylarcha o‘ldirilgan. Shunda u 75 yosh atrofida umr ko‘rgan bo‘ladi. Professor Najmiddin Komilov allomaning vafoti haqida quyidagilarni yozgan: “Attorning o‘limi fojiali sodir bo‘lgan. U o‘z ajali bilan o‘lgan emas, balki la’nati mo‘g‘ullar qo‘lida halok bo‘lgan. Mo‘g‘ullar balo-qazoday Eron yerlarini talaydilar, shaharlarni yondiradilar, kitoblarni kuydiradilar, ulamolarni qator qilib so‘yadilar. Har bir mo‘g‘ul askari qo‘liga tushgan narsani o‘marib ketar, istagan odamni asir qilib, qul sifatida sotar yoki qilich bilan chopib tashlar edi.

Rivoyat qiladilarkim, bir mo‘g‘ul askari Attorni asir olib, bog‘lab, sudrab borardi. Yo‘lda shoirni taniydigan bir odam uchrab qoladi. U shoirga rahmi kelib, mo‘g‘ulga qarab, qulingni menga sot, ming dinor beraman, deydi. Mo‘g‘ul rozi bo‘lib turganda, Attor, bu kam, sotma, men juda qimmatman, deb aytadi. Mo‘g‘ul ming dinorga bermay, yana sudrab ketaveradi. Yo‘lda boshqa bir odam uchrab qoladi. Mo‘g‘ul o‘z “moli”ni unga taklif qiladi. U odam: mayli, roziman, bir qop somon beraman, deydi. Shunda Attor mo‘g‘ulga qarab, tezda rozi bo‘lgin, men bundan ortiqqa arzimayman, degan ekan. Jahli chiqqan badbaxt mo‘g‘ul shu zahotiyoq Attorni qilich bilan chopib tashlaydi… Uni Nishopurga dafn etadilar. O‘n beshinchi asrga kelib, uning maqbarasi xarobaga aylanadi, buni eshitgan Alisher Navoiy Attorning sag‘anasini yangidan tiklab, salobatli maqbara qurdiradi”. Maqbara o‘shandan beri ulug‘ ziyoratgohga aylangan.

Alisher Navoiyning ustodi Attorga ehtiromi nihoyatda baland bo‘lgan. Bu bejiz emas, albatta. Odatda Navoiyni Attorning “Mantiqut tayr” dostoni bolaligidayoq rom qilgani, shoir butun umri davomida ushbu asar ta’sirida bo‘lib turganligi tilga olinadi. Bu fikrda jon bor. Biroq Navoiy buyuk shayx qalamiga mansub boshqa asarlardan ham yaxshi xabardor bo‘lgan, ulardan ham katta zavq va ilohiy rag‘bat olgan. Shoir “Lisonut tayr” dostonida Attorning bir necha asarlarini tilga oladi, ba’zilariga qisqacha sharh beradi. Jumladan “Ilohiynoma” xususida “ilohiy sirlar sharhidin iboratdur” degan e’tirofni qayd etadi. Davlatshoh Samarqandiy esa “Tazkirat ush shuaro”da Attorning Navoiy tilga olgan asarlaridan tashqari «Asrornoma”, “Haydarnoma”, “Mazharul ajoyib”, “Javohiruz zot”, “Hayloj”, “Muxtornoma”, “Xusravnoma”, “Sharhul qalb”, “Bulbulnoma” singari dostonlar yozganini, nazmiy merosining umumiy hajmi 250 ming baytga yaqin ekanligini yozib qoldirgan. Davlatshohning mana bu e’tirofi ham diqqatni tortadi:”Attor shariatu tariqatda yagona, shavq va niyozmandlik, o‘rtanish-yonishdan sham’i zamona, irfon dengiziga cho‘mgan va haqiqat daryosiga sho‘ng‘ib, durlar tergan kishidur”.

Attorning mashhur «Ilohiynoma” asarini yaqinda O‘zbekiston Xalq shoiri Jamol Kamol o‘zbek tiliga tarjima qildi. 2007 yil “Musiqa” nashriyoti mazkur tarjimani nashrdan chiqardi. Tarjimaga nodir kitobning eronlik sharqshunos Fuod Ruhoniy tomonidan fors tilida nashr etilgan Tehron (2006) nusxasi asos bo‘lgan. Ta’kidlash joizki, Jamol Kamol yirik irfoniy asar tarjimasiga kirishar ekan, imkon qadar asliyat ruhini ta’minlashga harakat qilgan va bunga erishgan ham. Go‘yo mutarjim noyob asar tarjimasiga “bismilloh” deb kirishar ekan, avvalo Yaratgandan, undan so‘ng ulug‘ shayxning pokiza arvohidan imdod tilaydi. Aftidan tarjimonni ulug‘ shayx hazratlarining ruhi poklari himoyatiga olgan, go‘yo olis va mashaqqatli safarga chiqqan yo‘lovchiga yo‘l ko‘rsatgan kabi shoirni qo‘llab-quvvatlab turganga o‘xshaydi. Bo‘lmasa, Attor bilan bizning davrimizni qariyb ming yillik tarix ajratib turadi. Shuncha vaqt o‘tib, ulug‘ shayxning bizga “o‘zbekcha so‘zlagani”, garchi bu ish zamondosh shoirimizning shaxsiy iqtidori va mahorati hosilasi bo‘lsa-da, qip-qizil mo‘jiza, nozik aql va tab’ egalari uchun oliy saodat deb baholashga arzigulik noyob adabiy va madaniy hodisadir.

Kitob taniqli olim Ibrohim Haqqulning “Ko‘ngil kimyosi” nomli salmoqdor maqolasi bilan ochiladi. Unda domla buyuk alloma shaxsiyati, shayxlik martabasi, asarlarining, ayniqsa, ushbu asarning irfoniy nazokatidan so‘z ochar ekan, ma’naviyatga tashna zamondoshlarimizni “Ilohiynoma” mutolaasiga hozirlaydi.

Attorning «Ilohiynoma”si insoniyat ichki ma’­naviy-ruhiy olamidan bahs etuvchi ikki yuz ellikdan ortiq naql, hikoyat, rivoyat va nazmiy qissalardan iborat. Uni o‘qib XI asr odamining badiiy-irfoniy olami behad keng, naqadar yuksak bo‘lganiga tasannolar aytgingiz keladi. Tarjimaning til va badiiy nafosati haqidagi mulohazalarni tarjimashunos do‘stlarimizga qoldirib, biz “Ilohiynoma” tarkibidagi ba’zi hikoyatlar bilan sizni yaqindan tanishtirish istagidamiz. Zero, bu asar hazrat Navoiy ayt­moqchi “ilohiy sirlarning tuganmas xazinasi”dan tar­kib topgan noyob durdona asardir.

Ko‘rishni ko‘rdan o‘rgan

“Ilohiynoma”da saxovat, himmat va jasorat ishqiy kamolotning muhim bosqichlaridan ekanligini ko‘rsatuvchi bir necha hikoyatlar bor. Shulardan biri Sulaymon alayhissalomning chumoli bilan qilgan o‘zaro muloqoti xususida.

Bir kuni Sulaymon alayhissalom qayergadir shoshib borayotgan ekan, yo‘lda bir gala chumoliga duch kelibdi. Chumolilar jam bo‘lib payg‘ambarga ta’zim qilishibdi. Payg‘ambar qarasa, minglab chumoli unga peshvoz chiqqan, ular orasida faqat bittasi unga e’tibor bermay, katta bir tepalikni qo‘liga siqqancha olib, misqollab tashir, uni yer bilan bir tekis qilishga urinardi. Buni ko‘rgan payg‘ambar: “Agar senda Nuhning umri, Ayubning sabri bo‘lganda ham bu ishni uddalay olmas eding. Shunday ekan, behuda urinishning ma’nisi nima?” deb so‘rasa, chumoli: “Sen mening fitnat (o‘ziga tortish, urinish)imga e’tibor berma, niyatimga boq. Niyat xolis va to‘kis bo‘lsa, Xudoning o‘zi madad beradi. Mening niyatim shu tepalikni yer ila yakson qilish. Chunki men bir chumolini sevib qoldim, u esa menga tegish uchun shu shartni qo‘ydi. Men bu yo‘lda qurbon bo‘lsam ham niyatimdan chekinmayman”, degan ekan. So‘ng Attor qissadan hissa sifatida o‘quvchiga murojaat qiladi:

Azizim, ishqni sen shu mo‘rdan o‘rgan,
Ko‘rishni ko‘zi ojiz, ko‘rdan o‘rgan.

Shahzodaga oshiq bir ayol

“Ilohiynoma” da Attor ayol kishining shaxsiy fe’l-atvoridan bahs etuvchi hikoyatlarga ko‘p o‘rin ajratadi. Ko‘pincha oqila va fozila ayollarning aqlu zakovatiga tahsinlar o‘qiydi, ularni hatto erkaklarga ham ibrat qilib tasvirlaydi. Bir yurt podshohining g‘oyat aqlli va ko‘rkam o‘g‘li bo‘lgan ekan. Uni shu yurt ayollaridan biri sevib qolibdi:

Yonib ul ishq aro sargashta bo‘ldi,
Kuyib jonu tani otashda bo‘ldi.

Shahzoda qayerga borsa, ayol ham o‘sha yerga chopar, hatto uni so‘rab saroyga borishdan ham hayiqmas ekan. Nihoyat, shahzoda otasiga: «Meni bu bedavodan qutqaring”, deb shikoyat qilibdi. Shoh amr etibdiki, ayolni otning dumiga bog‘lab, sudrasinlar, toki bu kabi yengiltaklik boshqa ayollarga ibrat bo‘lsin. Hukm ijrosi chog‘ida hamma yig‘ilgan, ayol esa:

Menga, ey podshoh, bir himmat ayla,
Sochimni sevgilim otiga boyla.

Uning oti oyog‘i ostida jon
Berar bo‘lsam, dilimda qolmas armon.

Uning yo‘lida o‘lmoq menga pesha,
Uning ko‘yida qolgaymen hamisha…

– deya nola qilibdi. Bu so‘zdan shohning dili yumshab, o‘g‘li bilan o‘sha ayol o‘rtasidagi nikohga rozilik bergan ekan.

Hikoyatda shoir ayol emas, balki uning pokiza mu­habbati va uni himoya qilishdagi jasorati haqida so‘zlamoqda.

Ta’magirlik – yomon illat

Bir odam ibodat qilish uchun xufton chog‘ida masjidga boribdi. Qorong‘u tushgach, endi ketaman deb tursa, masjidga kimdir kirgandek bir sharpa sezibdi. Xayolidan kechibdiki, kelgan kishi taqvodor yo shariat peshvolaridan bo‘lsa kerak, shuning uchun ibodatni davom ettirganim ma’qul. Shu o‘y bilan haligi odam ko‘zini yumgancha tuni bilan ibodat qilibdi. Tong yorishgach:

Ochib ko‘z, boqdi ul atrofga uyg‘oq,
Chu ko‘rdi it edi bir chetda uxloq.

Tushib joniga o‘t, jismini yoqdi,
Ko‘zidin qatra-qatra yoshi oqdi.

Xijolat otashida yondi joni,
Dili o‘rtandi, chun kuydi zaboni.

Hikoyatda alloma Allohdan bo‘lak biror zotning e’tiborini qozonishga urinish va bu yo‘ldagi har qan­day yumush – ta’ma, buning evaziga bandadan nimadir umid qilish tama’girlikdir, degan g‘oyani ilgari surgan.

Matonatning dilrabo qo‘shig‘i

“Ilohiynoma” tarkibida ishq va oshiqlik sifatlarini ulug‘lovchi katta-kichik hikoyatlar bisyor. Ular orasida “Pokiza ayol sadoqati” nomli bir asar borki, u hajman va mazmunan juda salmoqdor bo‘lgani bois tadqiqotchilar uni “ayol sadoqatining betimsol durdonasi” deya yuqori baholaydilar. Chindan ham Attorning ushbu hikoyatini ayol kishining sabru bardoshi, vafodorlik fazilatini tarannum etuvchi noyob asarlardan biri desa bo‘ladi. Alqissa, sohibjamol ayollardan birining eri hajga ketayotib, ayolini yot ko‘zlardan himoya qilishni ukasidan iltimos qiladi. Ukasi esa, afsus, omonatga sadoqat ko‘rsatolmaydi. Yangasiga siymu zarlar in’om etib, “uylanmoqchi” bo‘ladi. Ayol taklifga rozi bo‘lmaydi. Yigit esa yangasini zinokorlikda ayblab, qoziga shikoyat qiladi. Uni sahroga chiqarib, toshbo‘ron qiladilar. Joni uzilmagan ayolni bir arab sayyohi olib ketadi va davolaydi. Ko‘rsa, bu topib olingan ayol chunonam chiroyli ekanki, esi bor erkak unga oshiq bo‘lib qolishi tayin ekan. Biroq ayol shar’iy eri borligini aytib, uning taklifini ham inkor qiladi. Ular aka-singil tutinadilar. Ammo arab sayyohining bir quli bor edi. U ham pokiza ayol bilan hech bo‘lmasa bir marotaba birga bo‘lishni juda istab qoladi. Taklifi rad etilgan qul tun pallasida arabning beshikda yotgan chaqalog‘ini pichoqlaydi va qonli yarog‘ni begunoh ayolning yostig‘i ostiga qo‘yadi. Arab esa qotillikni bu ayol qilmaganini, shunga qaramay, uni uyida olib turish nojoizligini bilib, qo‘liga uch yuz dirham beradi va tong qorong‘usida kuzatib qo‘yadi. Ayol bir manzilga yetib, qarasa, ko‘p odam yig‘ilgan, o‘r­tada dor, odamlar kimnidir osishga hozirlik ko‘­rishyapti. Ayol surishtirsa, bir odam boj to‘lamagan, yurt egasi boshqalarga turtki bo‘lsin uchun shunday jazo qo‘llayotgan ekan. Ayol uning bojini to‘lab, o‘zini olib ketadi. Endi uning yo‘lida navbatdagi oshiq paydo bo‘lgan edi. Gunohkor yigit “senga mubtalo bo‘lib, yetolmagandan ko‘ra boya osilib o‘lib ketganim yaxshi edi” deb gina qiladi. So‘ng yo‘lda to‘g‘ri kelgan savdogarlarga ayolni sotib yuboradi. Savdogarlar bir dengizdan o‘tishlari lozim edi. Ular kemada suzayotib, pokiza ayol bilan navbatma navbat ishrat qilmoqchi bo‘ladilar. Ayol esa: ey Xudo, meni bu ko‘rguliklardan o‘zing qutqar, najotkorim yolg‘iz Sensan, deya Yaratganga iltijo qiladi. Shunda kutilmagan qiyomat qo‘padi. Avval to‘fon, so‘ng alanga paydo bo‘ladi. Savdogarlar shu alangada yonib kul bo‘ladilar. Ayol kemadagi barcha buyumlarni olib, erkaklar libosida yurt podshosining huzuriga boradi va undan ibodatxona qurib berishini iltimos qiladi. Endi u ibodat qilish bilan birga tabiblik ham qila boshlaydi. Ittifoqo ayolning eri hajdan qaytsa, ukasining ko‘zi ko‘r, oyoq-qo‘li shol bo‘lib yotgan emish. Hoji ukasini davolatish uchun qo‘shni yurtlardan birida ovozasi chiqqan tabibga olib boradi. Qarasa, tabib huzurida shunga o‘xshagan dardga yo‘liqqan uch-to‘rt bemor bor emish. Tabib ularni chorlab, qilgan gunohlari haqida surishtiribdi. Kasallar o‘z ayblarini bo‘ynilariga olishga majbur bo‘libdilar va tabib oldida Allohga tavba-tazarru qilibdilar. Xuddi shu paytlarda yurt podshohining qazosi yetib, vasiyat qilgan ekanki, o‘rnimga tabib yigitni podshoh etib saylanglar. Endi ayolning “sir”ni oshkor etishdan o‘zga chorasi qolmaydi. Erini podshoh qilib ko‘taradi, uch yuz dirham berib, kuzatib qo‘ygan arab akasini vazir qilib saylaydi. O‘zi esa ibodatni davom ettiradi.

Attorning bu kabi hikoyatlarining ildizi folklordan ozuq olgan va bu haqda olimlarimizning e’tiroflari oz emas. Biroq Attor tayyor asarni shunchaki bayon qilmaydi, uni bo‘yab, bezaydi, pardozlaydi, badiiy-mantiqiy jihatdan takomiliga yetkazadi. Shoirning bosh maqsadi ayol kishining sevgisi va sadoqatini ulug‘lashga qaratilgani ko‘rinib turibdi. Biroq mutafakkir ayol sadoqati haqidagi fikrini shunchaki bayon qilib qo‘ya qolmaydi, balki pokiza va dilbar ayolni bir emas, bir necha jismoniy va ruhiy qiynoqlarga giriftor qiladi. Bu esa ishq yo‘lidagi sinov bosqichlari edi. Bu bosqichlarning ramziy-tafsiliy vositasini ta’minlash uchun Attorga hayotiy zamin zarur edi. Xuddi shu zaminni ta’minlamoq uchun shoir bir necha erkaklarning nafsga tobeligini, bu esa ularni kutilmagan ko‘rgiliklarga yetaklashi mumkinligini badiiy tasvirlab beradi. Bundoq qaraganda chiroyli ayolning oshig‘i ko‘p bo‘ladi. Attor buni inkor qilmaydi. Biroq Attorning suyukli qahramoni birovning shar’iy xotini. Unga ko‘z olaytirish esa shahvoniy hirsni jilovlay olmaslik, bu esa katta gunohdir. Shu bilan birga ojizaga bir emas, bir necha kishining shahvoniy hirs ila yondoshishga harakat qilishi umuman kechirib bo‘lmashdigan katta gunoh ekan. Shuning uchun ham kemadagi savdogarlar Allohning qudrati bilan kuyib kul bo‘ladilar. Binobarin Attor tarannum etgan ishq takomiliga yetgan, endi ilohiy qudrat kasb etgan edi.

Shunday qilib Attorning ushbu hikoyati ayol kishining ishqi, sadoqati, jasorati va matonatini yaqqol namoyish etuvchi ko‘zgu, mardlik madhiyasi, matonatning dilrabo qo‘shig‘i sifatida mudom qalblarga farah bag‘ishlab kelmoqda.

Attorni anglash mashaqqatli jarayon. Uning mutolaasiga kirishish yo shunga intilish kishi qalbida tozarishga, poklikka mayl qo‘yishning ibtidosidir. Alloma asarlarida, ayniqsa, “Ilohiynoma” bag‘rida irfoniy va ilohiy haqiqatlar mash’alasi tinimsiz porlab turadi. Biroq bu nur tafti saviyasi nochor, dunyoqarashi tang, fikru o‘yi boylik to‘plash, shaxsiy manfaatga qaratilgan xudbin va g‘ofil bandalarning toshga aylangan yuragini ilitmaydi. Uni o‘qish, o‘rganish, o‘zgalarga targ‘ib qilish uchun kishi qalbida Attor shaxsiyatiga chinakam ixlos tuyg‘usi, sof mu­habbat hissi bo‘lishi kerak. Shunda Attor nazarda tutgan sirlar xazinasi noziktab’ o‘quvchilarga oz bo‘lsa-da yuz ko‘rsatadi. Attor asarlarini o‘qish, uqish, hayotda unga sidqidildan amal qilish ma’naviy-ruhiy kamolotning muhim, tayanch belgilaridan biri bo‘lib, bunga erishmoq biz va bizdan keyingi avlod uchun chinakam omad, oliy saodatdir.

M: “Yoshlik” jurnali, 2015 yil, 1-son.