Мустақиллик даври ўзбек романчилиги ҳақида сўз борганда, қарийб ўттиз йилга тенг вақт оралиғидаги бадиий тафаккур намуналари назарда тутилади. Ўтган давр мобайнида турли мавзу ва йўналишдаги юзлаб романлар дунё юзини кўрди. Айниқса, истиқлолнинг дастлабки ўн йиллигида тарихий, ижтимоий мавзусидаги романлар кўп ёзилди.

ИСАЖОН СУЛТОННИНГ ИККИ РОМАНИ ҲАҚИДА
Саъдулло Қуронов,
филология фанлари бўйича фалсафа доктори

“ОЗОД” РОМАНИ ҲАҚИДА ЎЙЛАР

Замонавий ўзбек насри тобора глобаллашиб, бутун инсоният тақдирига дахлдор муаммоларни бадиий талқин этиб бормоқда. Ўзбек ёзувчиси олам ва одамни англашда, унинг мақсад ва вазифаларини белгилашда шарқона бадиий-фалсафий концепцияни илгари сурмоқда. Шу маънода, замонавий ўзбек насрини тадқиқ этишда жаҳон адабиётшунослигининг янгича талқин, таҳлил методларига таяниш даврнинг талабидир.

Мустақиллик даври ўзбек романчилиги ҳақида сўз борганда, қарийб ўттиз йилга тенг вақт оралиғидаги бадиий тафаккур намуналари назарда тутилади. Ўтган давр мобайнида турли мавзу ва йўналишдаги юзлаб романлар дунё юзини кўрди. Айниқса, истиқлолнинг дастлабки ўн йиллигида тарихий, ижтимоий мавзусидаги романлар кўп ёзилди. “Улуғ салтанат” (М.Али), “Бозор” (Х.Дўстмуҳаммад), “Мувозанат” (У.Ҳамдам.) каби романлар бунга ёрқин мисол бўлади. Сўнги ўн йилликда эса фалсафий-рамзий романларнинг кўпайганини кўришимиз мумкин. Айниқса, “Шовқин” (Э.Азам), “Гўрўғли” (Н.Эшонқул), “Йўл” (У.Ҳамдам), “Боқий дарбадар”, “Озод” (И.Султон) каби романлар алоҳида эътиборга молик.

Ёзувчи Исажон Султоннинг “Озод” романи шарқона мумтоз фалсафа ва бугунги постмодернча дунёқарашни ўзида синтез қилган асардир. Романни ўқир экансиз, мусулмон шарқига хос дунёқарашнинг замонавий фалсафий ифодасига дуч келасиз. Унда бугунги глобал дунёда ўзлигини йўқота ёзган инсониятнинг саодатга эриш йўли хусусида сўз боради. Том маънода, ёзувчи олам ва одамнинг шарқона концепциясини янгича ифода йўсинида баён қилади.

“Озод” романи бадиий-ифодавий жиҳатдан ҳам шарқ адабиёти билан туташади. Зеро, асар сюжети Фаридиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” асарларидаги сюжетга моҳиятан яқин туради. “Мантиқ ут-тайр” асарида Семурғни излаб йўлга отланган қушлар 7 водийни босиб ўтадилар. Бу водийлар тасаввуфдаги Ҳақиқатга элтувчи 7 босқичнинг рамзидир. “Озод” романида ҳам бахту саодатга етказувчи сирли лолани излаб йўлга отланган Озод 7 та масканни босиб ўтади: “Йўл аниқ: Учёнғоқдан ошиб ўтилса, ундан нарида Туз чўлию Ойдинкўл бор. Ойдинкўлдан ҳам нарида яйдоқ биёбон, биёбон ортида эса тошлоқлар ястаниб ётади. Кейин тоғу тош бошланиб кетади, янаям ичкарироқда, икки тоғ орасида сип-силлиқ баланд қоялар бўй чўзган, ўша қояларнинг энг тепасига чиқиб борилса бас” (1). Биргина шу мисолдан англаш мумкинки, ёзувчи одам ва олам моҳиятини идрок этиш йўлида шарқ мумтоз адабиётига, аниқроғи ислом таълимотига таянади.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Исажон Султон Атор ва Навоий анъанасига таяниб асар воқеаларини муайян йўлда тасвирлайди. Бу ўринда ижодкор учун қаҳрамон етиб борган манзил эмас, балки босиб ўтилган ЙЎЛ бадиий-фалсафий қийматга эга. Айтиш мумкинки, мазкур асарларни умумлаштирувчи жиҳат ҳам муайян синовлари билан инсонни комиллик сари элтувчи ЙЎЛ образидир.

Бугун жаҳон маданиятига шарқона дунёқараш тобора кучлироқ таъсир этиб бормоқда. Машҳур рус олими Юрий Борев “Янги давр – янги парадигмалар демакдир” (2) деб ёзади. У инсоният тарихидаги парадигмаларни тартиби билан санаркан, сўнгги, модернизмдан кейинги (ҳозирги) даврни “Шарқ модели” деб атайди. Унга кўра: “Шарқ маданиятлари олға сураётган парадигма жамият ҳаётининг идеал ва мақсадларини кўрсатмайди, балки донишмандлик ва пуртадбирлик ила унинг йўлини белгилаб беради” (3). Унинг Шарқ фалсафаси ҳақидаги фикрлари Атор ва Навоийнинг юқорида эслаб ўтилган асарларининг (шу жумладан “Озод” романининг) мазмун-моҳиятига ҳам мос келади. Бу асарларнинг воқеаларида англанган манзил (идеал) тасвири эмас, балки шу манзилга элтувчи йўл ва унга қадар йўловчининг тобланиб бориши муҳимроқ.

Юқоридаги каби ғояларни илгари сурган асарлар сирасига жаҳонга машҳур ёзувчи Пауло Коэлонинг “Алкимёгар” романини ҳам қўшиш мумкин. Зеро, асар шарқона фалсафани ўзида мужассам этгани билан аҳамиятли. “Алкимёгар”да ҳам йўловчи образи тасвирланади. “Алкимёгар” романининг хазина излаб йўлга тушган Сантяго исмли қаҳрамони ўз манзилига яқинлашиб бораркан, комилликка эриша бошлайди. У манзилга етиб келганда эса, излагани ўз юртида эканлигини тушуниб етади. Яъни хазина ўзи билган хароба бинонинг остига кўмилган эди. Аммо Сантяго ўз ҳаётининг мазмунига айланган бу хазинани (аслида, хазина кенг маънода бахтни англатади) узоқ ва машаққатли йўлни босиб ўтмасдан топа олмаган бўлар эди. Худди шунга ўхшаш воқелик “Озод” романида ҳам акс этади. Роман қаҳрамони ҳам бахтнинг тимсоли лолани қидириб йўлга чиқаркан, манзилга қадар турли воқеалару синовларни бошдан кечиради. Аҳийри, манзилга етган Озод лоланинг ўзидай ночор, унинг ўзидай бахтга орзуманд махлуқот эканлиги кўриб барига тушунади: “Бахту саодат нима эканини энди-энди англамоқдаман… йўлимда учраган ҳамма нарса аслида хулоса чиқаришим ва маънисини англашим учун атайлаб йўлларимга сочиб қўйилганини ҳам тушуняпман.” Шунда Озод ўзидаги мислсиз кучни юртига қайтгандагина ҳис қилади. Айни шу жиҳатлар, ҳар роман сюжетини Шарқ мумтоз адабиёти намуналарига бориб туташтиради.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, бугун ўзбек ёзувчиси илгари сураётган олам ва одам концепциясининг асл илдизлари, ижтимоий, фалсафий ва тарихий асосларини белгилаш замонавий адабиётшунослигимизнинг долзарб муаммоларидан биридир.

1.Исажон Султон. Озод. –Т.: “Шарқ”, 2012. Б. 7.
2. Ю.Борев. Инсон ва инсоният ҳаётининг олий мақсади ва маъноси//Шарқ юлдузи. 2011 й., №4. Б.160.
3 Шу асар.

“БОҚИЙ ДАРБАДАР” РОМАНИ ҲАҚИДА ЎЙЛАР

Истиқлол даври ўзбек насрида Исажон Султон ижоди алоҳида ўрин эгаллайди. Айниқса, ёзувчининг “Боқий дарбадар” номли романи бадиий-ғоявий, ифодавий жиҳатдан ўзига хослиги билан ажралиб туради. Бу романда умуминсониятга хос азалий муаммолар янгича йўналишларда, Шарқ ва Ғарб эстетик тафаккури анъаналарининг синтези ўлароқ ўз бадиий ечимини топади.

Бугун дунё шиддат билан ўзгармоқда. Янги аср юксак технологик ютуқларни тақдим этгани ҳолда, инсоният қаршисига яна минглаб муаммоларни ҳам кўндаланг қўймоқда. Глобал исиш натижасида экология йил сайин ўзгариб ҳайвонот ва набодот оламига зарар етмоқда. Сиёсий-ижтимоий муносабатлар таранглашган, демократия кризисга учраган. Ядровий қуролларнинг ҳавфи кундан-кунга ортиб бормоқда… Хўш, шундай чигал вазиятда инсон қандай ҳаёт кечирмоғи лозим? Бу муаммоларнинг муайян ечими борми? Исажон Султон ўз романлари билан ана шу саволларга жавоб излашга уринади. Бугунги глобал дунёда инсонга йўл кўрсатишга, унинг ҳаётий мақсад ва вазифаларини эслатиб қўйишга ҳаракат қилади. Шу маънода ёзувчи ўз романларида олам ва одам муносабатларининг янги модели, янгича концепсиясини илгари суради. Аслида, Исажон Султон асарларидаги ўзига хослик ҳам, унинг насримизга киритган янгилиги ҳам шунда кўринади.

“Боқий дарбадар” романи (“Шарқ юлдузи” 2010 йил, 6-сон) том маънода ёзувчининг ижодий салоҳиятини, унинг ўзига хос йўналишини белгилаб берди. Мутахассислар асарни ўзбек романчилигидаги янги ҳодиса дея баҳолади. “Боқий дарбадар” рамзий-фалсафий роман бўлиб, ёзувчи атиги 80 саҳифалик асарга бугунги дунёнинг глобал муаммоларини, жар ёқалаб бораётган инсониятнинг мудҳиш қисматини сиғдира олган. Бу қадар кенг қамровли мавзуни кичик ҳажмли асарга жо этишда ёзувчига постмодернизм йўналиши жуда қўл келади. Адабиётшунос Д.Қуронов бу ҳақида шундай ёзади: “Боқий дарбадар”да анъанавий эпосга хос воқеабанд сюжет ўрнида сиртдан бир-бирига боғланмай турли макон ва замонда, гоҳ реаллик, гоҳи хаёлотда кечувчи воқеалар тасвирланган, марказида рисоладагидек қаҳрамон турмаган бўлса-да, уларни бир нарса – ҳаётнинг маънисию башарият тақдири ҳақида ўйга толган муаллиф шахси бирлаштиради, яхлит бутунликка – романга айлантиради…”(1) Д.Қуроновнинг мазкур таърифидан сўнг айтиш мумкинки, романга постмодернизм йўналиши кучли таъсир ўтказган. Зеро, оламни узуқ-юлуқ турли фрагментлар билан тасвирлашга уриниш постмодернизмнинг асосий қонунияти ҳисобланди.

Рус файласуфи П.Гречко “Ҳозирги кунда “постмодернизм”дай оммабоп, мавҳум ва кўп қиррали термин йўқ”, деб ёзган эди. Шу маънода ўзбек адабиёти намуналарини постмодернизм йўналиши тамойиллари асосида таҳлилга тортиш баъзи назарий чалкашликлару сунъий хулосаларни келтириб чиқариши мумкинлигини инкор этмаймиз. Аммо муаммонинг иккинчи бир тарафидан асло кўз юмиб бўлмайди: глабаллашув, илм-фан тараққиётининг янги босқичга кўтарилиши, ҳар қанча тараққий топмасин, табиатнинг “оддий” ҳодисаларига ойдинлик киритолмаётган, на коинотнинг ва на кичик зарра(молекула)нинг чеку чегарасини тополмай танг бўлаётган инсон салоҳияти ва унинг ўзгариб бораётган мақсадлари, ҳаётий маъноси, умуман, адабий жараён шаклланаётган давр, янги ижтимоий муносабатларнинг санъатга таъсири масаласи ҳам борки, бу миллий адабиётимизда яратилаётган муайян асарларга янгича бир нигоҳ билан қарашга ундайверади. “Боқий дарбадар” романида ҳам ёзувчи оламнинг яхлит моделини турли диний ривоятлар, тарихий маълумотлар, замонавий илмий қарашлар, технологик ютуқлар, жаҳон фалсафасига доир йўналишлар ва қарашларнинг ўзаро кесишган нуқтасида яратишга уринади. Эътиборли жиҳати, ёзувчи ўз бадиий концепциясини илгари суришда Ғарб адабий анъаналаридан тўлиқ андаза олмайди, балки Шарқ ва Ғарб анъаналарини ўзаро синтез қилади. Яъни муаллиф постмодернизмнинг шаклий хусусиятларига мурожаат этади, холос. Асарда постмодернизмга хос ифода шакллари шарқона тафаккур хусусиятлари билан пайвандланади ва мазмун-моҳияти билан ғарбча дунёқарашни инкор этади. Агар Ғарб постмодернизми оламни бемаъни дея ҳукм чиқарса, Исажон Султон романида шу маънисиздек кўринаётган дунёда дарбадарликдан қочиш кераклиги ғояси олға сурилади. Аҳамиятлиси, ижодкор мавжуд шароитнинг хаотик ифодасидан қочмайди. Яъни роман қаҳрамонлари ўз мавжудлигидаги ҳақиқатни турли йўллардан қидираркан, муаллиф аниқ бир ҳукм, Идеални кўрсатишга ожиз эканлигини яширмайди. Лекин унинг қаҳрамонлари ана шу Идеални қидиришдан чарчамайди.

“Боқий дарбадар” романида кетар йўлидан адашган башарият қисмати қаламга олинган бўлиб, унда ўргимчак тўридай чирмашиб кетган ўнлаб йўлларда манзилга интилаётган, ҳаётдан, яшашдан маъни қидирияётган қаҳрамонларни кўриш мумкин. Том маънода асар “мен кимман?”, “отим нима?” саволлари теграсига қурилгандек тасаввур уйғотади. Зеро, асардаги ҳар бир қаҳрамон шу савволларга жавоб излашга уринади. Ёзувчи инсониятнинг тобора таназзулга юз тутаётгани сабабини ўз Роббисидан юз ўгираётганида, азалий қадрят ва ақидаларига беписандлик қилаётганида кўради. У бу ғояни асарнинг марказий қаҳрамонларидан бири – этикдўз мисолида беришга уринади. Асарнинг бадиий ғоясида этикдўз том маънода бутун инсониятнинг рамзи саналади. Зеро, минг йиллар олдин шу этикдўз Яратганнинг суюкли бандасига қўл кўтариб тавқи ланатга учрайди. Шу кундан бошлаб бу ланатланган инсон чигал дунёнинг боқий дарбадарига айланади. У ўз манзили ҳақида билади, аммо унга олиб борувчи йўлларни билмайди. Бани башар эса кундан кунга ўзи шундоқ ҳам манзили мавҳум йўлларни янада кўпайтириш, чигаллаштириш билан овора. Бу кетишда у манзилидан бутунлай адашади… Хўш унда йўлда адашмаслик учун, саодат манзилига тўғри бориш учун нима қилмоқ керак? Ёзувчи бу саволга профессор Зиёнинг ўғли мисолида жавоб ахтаришга уринади. Ўғил барча жумбоқларнинг ечимини Аллоҳга имон келтириш, тақдири азалга тан беришда кўради: “Кенглигига ақл бовар қилмас улкан курраи заминни муаллақ суздириб қўйсаю қайноқ сувларда, дарахт танасининг ғовакларида ва ҳатто тошларнинг ичида ҳам ўзининг қудратига далолат бўлсин ва инсон боласи кўрсин учун жонзотларни яратган бўлса… шуларни англасаму ўзимнинг ҳақирлигимдан хабардор бўлсам… қандай қўрқмасдан тура олай?” (2) Ўғил инсон ўзлигини англаши учун теварак атрофга қулоқ тутиши кераклигини ҳам айтади: “…Теварагимиз рамзларга ва тимсолларга тўладир. Ҳар бир ўт-ўлан ақл қулоғига, сиз назарда тутган тафаккур боис, баланд овоз билан хитоб қилиб турмоқдадир. Тошларнинг ва жамики махлуқларнинг ҳам имон келтириб қичқиришини эшита олиш учун илм ва тафаккур керак”. Яъни профессорнинг ўғли шу илмларни эгаллаб абадий дарбадарликка юз тутган одамлар сафидан чиқишни орзу қилади: “Мен ҳозир дунёнинг ҳар бир мамлакатида, ҳар бир гўшасида, ҳалол ва имонли кишилар билан бир қаторда, ана шундай дарбадар инсонларни ҳам кўрмоқдаман… Шундай дарбадарликка мубтало бўлмасликнинг йўлларини изламоқдаман”. Ўғилнинг бу сўзларида асарнинг умумий хулосаси жо бўлгандай, гўё. Чунки дарбадарликка мубтало бўлмасликнинг йўлларини ҳар бир инсон излаши, шу билан ўзини ва дунёни жар ёқасидан қайтаришга уринмоғи лозим.

1. Қуронов Д. Ўйлашган ундовчи асар. Шарқ юлдузи / 2010 й, 6-сон. Б.15.
2. Султон И. Боқий дарбадар. Шарқ юлдузи / 2010 йил, 6-сон. Б.40.

Mustaqillik davri oʻzbek romanchiligi haqida soʻz borganda, qariyb oʻttiz yilga teng vaqt oraligʻidagi badiiy tafakkur namunalari nazarda tutiladi. Oʻtgan davr mobaynida turli mavzu va yoʻnalishdagi yuzlab romanlar dunyo yuzini koʻrdi. Ayniqsa, istiqlolning dastlabki oʻn yilligida tarixiy, ijtimoiy mavzusidagi romanlar koʻp yozildi.

ISAJON SULTONNING IKKI ROMANI HAQIDA
Saʼdullo Quronov,
filologiya fanlari boʻyicha falsafa doktori

“OZOD” ROMANI HAQIDA OʻYLAR

Zamonaviy oʻzbek nasri tobora globallashib, butun insoniyat taqdiriga daxldor muammolarni badiiy talqin etib bormoqda. Oʻzbek yozuvchisi olam va odamni anglashda, uning maqsad va vazifalarini belgilashda sharqona badiiy-falsafiy konsepsiyani ilgari surmoqda. Shu maʼnoda, zamonaviy oʻzbek nasrini tadqiq etishda jahon adabiyotshunosligining yangicha talqin, tahlil metodlariga tayanish davrning talabidir.
Mustaqillik davri oʻzbek romanchiligi haqida soʻz borganda, qariyb oʻttiz yilga teng vaqt oraligʻidagi badiiy tafakkur namunalari nazarda tutiladi. Oʻtgan davr mobaynida turli mavzu va yoʻnalishdagi yuzlab romanlar dunyo yuzini koʻrdi. Ayniqsa, istiqlolning dastlabki oʻn yilligida tarixiy, ijtimoiy mavzusidagi romanlar koʻp yozildi. “Ulugʻ saltanat” (M.Ali), “Bozor” (X.Doʻstmuhammad), “Muvozanat” (U.Hamdam.) kabi romanlar bunga yorqin misol boʻladi. Soʻngi oʻn yillikda esa falsafiy-ramziy romanlarning koʻpayganini koʻrishimiz mumkin. Ayniqsa, “Shovqin” (E.Azam), “Goʻroʻgʻli” (N.Eshonqul), “Yoʻl” (U.Hamdam), “Boqiy darbadar”, “Ozod” (I.Sulton) kabi romanlar alohida eʼtiborga molik.

Yozuvchi Isajon Sultonning “Ozod” romani sharqona mumtoz falsafa va bugungi postmoderncha dunyoqarashni oʻzida sintez qilgan asardir. Romanni oʻqir ekansiz, musulmon sharqiga xos dunyoqarashning zamonaviy falsafiy ifodasiga duch kelasiz. Unda bugungi global dunyoda oʻzligini yoʻqota yozgan insoniyatning saodatga erish yoʻli xususida soʻz boradi. Tom maʼnoda, yozuvchi olam va odamning sharqona konsepsiyasini yangicha ifoda yoʻsinida bayon qiladi.

“Ozod” romani badiiy-ifodaviy jihatdan ham sharq adabiyoti bilan tutashadi. Zero, asar syujeti Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” asarlaridagi syujetga mohiyatan yaqin turadi. “Mantiq ut-tayr” asarida Semurgʻni izlab yoʻlga otlangan qushlar 7 vodiyni bosib oʻtadilar. Bu vodiylar tasavvufdagi Haqiqatga eltuvchi 7 bosqichning ramzidir. “Ozod” romanida ham baxtu saodatga yetkazuvchi sirli lolani izlab yoʻlga otlangan Ozod 7 ta maskanni bosib oʻtadi: “Yoʻl aniq: Uchyongʻoqdan oshib oʻtilsa, undan narida Tuz choʻliyu Oydinkoʻl bor. Oydinkoʻldan ham narida yaydoq biyobon, biyobon ortida esa toshloqlar yastanib yotadi. Keyin togʻu tosh boshlanib ketadi, yanayam ichkariroqda, ikki togʻ orasida sip-silliq baland qoyalar boʻy choʻzgan, oʻsha qoyalarning eng tepasiga chiqib borilsa bas” (1). Birgina shu misoldan anglash mumkinki, yozuvchi odam va olam mohiyatini idrok etish yoʻlida sharq mumtoz adabiyotiga, aniqrogʻi islom taʼlimotiga tayanadi.

Shu oʻrinda taʼkidlash joizki, Isajon Sulton Ator va Navoiy anʼanasiga tayanib asar voqealarini muayyan yoʻlda tasvirlaydi. Bu oʻrinda ijodkor uchun qahramon yetib borgan manzil emas, balki bosib oʻtilgan YOʻL badiiy-falsafiy qiymatga ega. Aytish mumkinki, mazkur asarlarni umumlashtiruvchi jihat ham muayyan sinovlari bilan insonni komillik sari eltuvchi YOʻL obrazidir.

Bugun jahon madaniyatiga sharqona dunyoqarash tobora kuchliroq taʼsir etib bormoqda. Mashhur rus olimi Yuriy Borev “Yangi davr – yangi paradigmalar demakdir” (2) deb yozadi. U insoniyat tarixidagi paradigmalarni tartibi bilan sanarkan, soʻnggi, modernizmdan keyingi (hozirgi) davrni “Sharq modeli” deb ataydi. Unga koʻra: “Sharq madaniyatlari olgʻa surayotgan paradigma jamiyat hayotining ideal va maqsadlarini koʻrsatmaydi, balki donishmandlik va purtadbirlik ila uning yoʻlini belgilab beradi” (3). Uning Sharq falsafasi haqidagi fikrlari Ator va Navoiyning yuqorida eslab oʻtilgan asarlarining (shu jumladan “Ozod” romanining) mazmun-mohiyatiga ham mos keladi. Bu asarlarning voqealarida anglangan manzil (ideal) tasviri emas, balki shu manzilga eltuvchi yoʻl va unga qadar yoʻlovchining toblanib borishi muhimroq.

Yuqoridagi kabi gʻoyalarni ilgari surgan asarlar sirasiga jahonga mashhur yozuvchi Paulo Koeloning “Alkimyogar” romanini ham qoʻshish mumkin. Zero, asar sharqona falsafani oʻzida mujassam etgani bilan ahamiyatli. “Alkimyogar”da ham yoʻlovchi obrazi tasvirlanadi. “Alkimyogar” romanining xazina izlab yoʻlga tushgan Santyago ismli qahramoni oʻz manziliga yaqinlashib borarkan, komillikka erisha boshlaydi. U manzilga yetib kelganda esa, izlagani oʻz yurtida ekanligini tushunib yetadi. Yaʼni xazina oʻzi bilgan xaroba binoning ostiga koʻmilgan edi. Ammo Santyago oʻz hayotining mazmuniga aylangan bu xazinani (aslida, xazina keng maʼnoda baxtni anglatadi) uzoq va mashaqqatli yoʻlni bosib oʻtmasdan topa olmagan boʻlar edi. Xuddi shunga oʻxshash voqelik “Ozod” romanida ham aks etadi. Roman qahramoni ham baxtning timsoli lolani qidirib yoʻlga chiqarkan, manzilga qadar turli voqealaru sinovlarni boshdan kechiradi. Ahiyri, manzilga yetgan Ozod lolaning oʻziday nochor, uning oʻziday baxtga orzumand maxluqot ekanligi koʻrib bariga tushunadi: “Baxtu saodat nima ekanini endi-endi anglamoqdaman… yoʻlimda uchragan hamma narsa aslida xulosa chiqarishim va maʼnisini anglashim uchun ataylab yoʻllarimga sochib qoʻyilganini ham tushunyapman.” Shunda Ozod oʻzidagi mislsiz kuchni yurtiga qaytgandagina his qiladi. Ayni shu jihatlar, har roman syujetini Sharq mumtoz adabiyoti namunalariga borib tutashtiradi.

Xulosa oʻrnida aytish mumkinki, bugun oʻzbek yozuvchisi ilgari surayotgan olam va odam konsepsiyasining asl ildizlari, ijtimoiy, falsafiy va tarixiy asoslarini belgilash zamonaviy adabiyotshunosligimizning dolzarb muammolaridan biridir.

1.Isajon Sulton. Ozod. –T.: “Sharq”, 2012. B. 7.
2. Yu.Borev. Inson va insoniyat hayotining oliy maqsadi va maʼnosi//Sharq yulduzi. 2011 y., №4. B.160.
3 Shu asar.

“BOQIY DARBADAR” ROMANI HAQIDA OʻYLAR

Istiqlol davri oʻzbek nasrida Isajon Sulton ijodi alohida oʻrin egallaydi. Ayniqsa, yozuvchining “Boqiy darbadar” nomli romani badiiy-gʻoyaviy, ifodaviy jihatdan oʻziga xosligi bilan ajralib turadi. Bu romanda umuminsoniyatga xos azaliy muammolar yangicha yoʻnalishlarda, Sharq va Gʻarb estetik tafakkuri anʼanalarining sintezi oʻlaroq oʻz badiiy yechimini topadi.

Bugun dunyo shiddat bilan oʻzgarmoqda. Yangi asr yuksak texnologik yutuqlarni taqdim etgani holda, insoniyat qarshisiga yana minglab muammolarni ham koʻndalang qoʻymoqda. Global isish natijasida ekologiya yil sayin oʻzgarib hayvonot va nabodot olamiga zarar yetmoqda. Siyosiy-ijtimoiy munosabatlar taranglashgan, demokratiya krizisga uchragan. Yadroviy qurollarning havfi kundan-kunga ortib bormoqda… Xoʻsh, shunday chigal vaziyatda inson qanday hayot kechirmogʻi lozim? Bu muammolarning muayyan yechimi bormi? Isajon Sulton oʻz romanlari bilan ana shu savollarga javob izlashga urinadi. Bugungi global dunyoda insonga yoʻl koʻrsatishga, uning hayotiy maqsad va vazifalarini eslatib qoʻyishga harakat qiladi. Shu maʼnoda yozuvchi oʻz romanlarida olam va odam munosabatlarining yangi modeli, yangicha konsepsiyasini ilgari suradi. Aslida, Isajon Sulton asarlaridagi oʻziga xoslik ham, uning nasrimizga kiritgan yangiligi ham shunda koʻrinadi.

“Boqiy darbadar” romani (“Sharq yulduzi” 2010 yil, 6-son) tom maʼnoda yozuvchining ijodiy salohiyatini, uning oʻziga xos yoʻnalishini belgilab berdi. Mutaxassislar asarni oʻzbek romanchiligidagi yangi hodisa deya baholadi. “Boqiy darbadar” ramziy-falsafiy roman boʻlib, yozuvchi atigi 80 sahifalik asarga bugungi dunyoning global muammolarini, jar yoqalab borayotgan insoniyatning mudhish qismatini sigʻdira olgan. Bu qadar keng qamrovli mavzuni kichik hajmli asarga jo etishda yozuvchiga postmodernizm yoʻnalishi juda qoʻl keladi. Adabiyotshunos D.Quronov bu haqida shunday yozadi: “Boqiy darbadar”da anʼanaviy eposga xos voqeaband syujet oʻrnida sirtdan bir-biriga bogʻlanmay turli makon va zamonda, goh reallik, gohi xayolotda kechuvchi voqealar tasvirlangan, markazida risoladagidek qahramon turmagan boʻlsa-da, ularni bir narsa – hayotning maʼnisiyu bashariyat taqdiri haqida oʻyga tolgan muallif shaxsi birlashtiradi, yaxlit butunlikka – romanga aylantiradi…”(1) D.Quronovning mazkur taʼrifidan soʻng aytish mumkinki, romanga postmodernizm yoʻnalishi kuchli taʼsir oʻtkazgan. Zero, olamni uzuq-yuluq turli fragmentlar bilan tasvirlashga urinish postmodernizmning asosiy qonuniyati hisoblandi.

Rus faylasufi P.Grechko “Hozirgi kunda “postmodernizm”day ommabop, mavhum va koʻp qirrali termin yoʻq”, deb yozgan edi. Shu maʼnoda oʻzbek adabiyoti namunalarini postmodernizm yoʻnalishi tamoyillari asosida tahlilga tortish baʼzi nazariy chalkashliklaru sunʼiy xulosalarni keltirib chiqarishi mumkinligini inkor etmaymiz. Ammo muammoning ikkinchi bir tarafidan aslo koʻz yumib boʻlmaydi: glaballashuv, ilm-fan taraqqiyotining yangi bosqichga koʻtarilishi, har qancha taraqqiy topmasin, tabiatning “oddiy” hodisalariga oydinlik kiritolmayotgan, na koinotning va na kichik zarra(molekula)ning cheku chegarasini topolmay tang boʻlayotgan inson salohiyati va uning oʻzgarib borayotgan maqsadlari, hayotiy maʼnosi, umuman, adabiy jarayon shakllanayotgan davr, yangi ijtimoiy munosabatlarning sanʼatga taʼsiri masalasi ham borki, bu milliy adabiyotimizda yaratilayotgan muayyan asarlarga yangicha bir nigoh bilan qarashga undayveradi. “Boqiy darbadar” romanida ham yozuvchi olamning yaxlit modelini turli diniy rivoyatlar, tarixiy maʼlumotlar, zamonaviy ilmiy qarashlar, texnologik yutuqlar, jahon falsafasiga doir yoʻnalishlar va qarashlarning oʻzaro kesishgan nuqtasida yaratishga urinadi. Eʼtiborli jihati, yozuvchi oʻz badiiy konsepsiyasini ilgari surishda Gʻarb adabiy anʼanalaridan toʻliq andaza olmaydi, balki Sharq va Gʻarb anʼanalarini oʻzaro sintez qiladi. Yaʼni muallif postmodernizmning shakliy xususiyatlariga murojaat etadi, xolos. Asarda postmodernizmga xos ifoda shakllari sharqona tafakkur xususiyatlari bilan payvandlanadi va mazmun-mohiyati bilan gʻarbcha dunyoqarashni inkor etadi. Agar Gʻarb postmodernizmi olamni bemaʼni deya hukm chiqarsa, Isajon Sulton romanida shu maʼnisizdek koʻrinayotgan dunyoda darbadarlikdan qochish kerakligi gʻoyasi olgʻa suriladi. Ahamiyatlisi, ijodkor mavjud sharoitning xaotik ifodasidan qochmaydi. Yaʼni roman qahramonlari oʻz mavjudligidagi haqiqatni turli yoʻllardan qidirarkan, muallif aniq bir hukm, Idealni koʻrsatishga ojiz ekanligini yashirmaydi. Lekin uning qahramonlari ana shu Idealni qidirishdan charchamaydi.

“Boqiy darbadar” romanida ketar yoʻlidan adashgan bashariyat qismati qalamga olingan boʻlib, unda oʻrgimchak toʻriday chirmashib ketgan oʻnlab yoʻllarda manzilga intilayotgan, hayotdan, yashashdan maʼni qidiriyayotgan qahramonlarni koʻrish mumkin. Tom maʼnoda asar “men kimman?”, “otim nima?” savollari tegrasiga qurilgandek tasavvur uygʻotadi. Zero, asardagi har bir qahramon shu savvollarga javob izlashga urinadi. Yozuvchi insoniyatning tobora tanazzulga yuz tutayotgani sababini oʻz Robbisidan yuz oʻgirayotganida, azaliy qadryat va aqidalariga bepisandlik qilayotganida koʻradi. U bu gʻoyani asarning markaziy qahramonlaridan biri – etikdoʻz misolida berishga urinadi. Asarning badiiy gʻoyasida etikdoʻz tom maʼnoda butun insoniyatning ramzi sanaladi. Zero, ming yillar oldin shu etikdoʻz Yaratganning suyukli bandasiga qoʻl koʻtarib tavqi lanatga uchraydi. Shu kundan boshlab bu lanatlangan inson chigal dunyoning boqiy darbadariga aylanadi. U oʻz manzili haqida biladi, ammo unga olib boruvchi yoʻllarni bilmaydi. Bani bashar esa kundan kunga oʻzi shundoq ham manzili mavhum yoʻllarni yanada koʻpaytirish, chigallashtirish bilan ovora. Bu ketishda u manzilidan butunlay adashadi… Xoʻsh unda yoʻlda adashmaslik uchun, saodat manziliga toʻgʻri borish uchun nima qilmoq kerak? Yozuvchi bu savolga professor Ziyoning oʻgʻli misolida javob axtarishga urinadi. Oʻgʻil barcha jumboqlarning yechimini Allohga imon keltirish, taqdiri azalga tan berishda koʻradi: “Kengligiga aql bovar qilmas ulkan kurrai zaminni muallaq suzdirib qoʻysayu qaynoq suvlarda, daraxt tanasining gʻovaklarida va hatto toshlarning ichida ham oʻzining qudratiga dalolat boʻlsin va inson bolasi koʻrsin uchun jonzotlarni yaratgan boʻlsa… shularni anglasamu oʻzimning haqirligimdan xabardor boʻlsam… qanday qoʻrqmasdan tura olay?” (2) Oʻgʻil inson oʻzligini anglashi uchun tevarak atrofga quloq tutishi kerakligini ham aytadi: “…Tevaragimiz ramzlarga va timsollarga toʻladir. Har bir oʻt-oʻlan aql qulogʻiga, siz nazarda tutgan tafakkur bois, baland ovoz bilan xitob qilib turmoqdadir. Toshlarning va jamiki maxluqlarning ham imon keltirib qichqirishini eshita olish uchun ilm va tafakkur kerak”. Yaʼni professorning oʻgʻli shu ilmlarni egallab abadiy darbadarlikka yuz tutgan odamlar safidan chiqishni orzu qiladi: “Men hozir dunyoning har bir mamlakatida, har bir goʻshasida, halol va imonli kishilar bilan bir qatorda, ana shunday darbadar insonlarni ham koʻrmoqdaman… Shunday darbadarlikka mubtalo boʻlmaslikning yoʻllarini izlamoqdaman”. Oʻgʻilning bu soʻzlarida asarning umumiy xulosasi jo boʻlganday, goʻyo. Chunki darbadarlikka mubtalo boʻlmaslikning yoʻllarini har bir inson izlashi, shu bilan oʻzini va dunyoni jar yoqasidan qaytarishga urinmogʻi lozim.

1. Quronov D. Oʻylashgan undovchi asar. Sharq yulduzi / 2010 y, 6-son. B.15.
2. Sulton I. Boqiy darbadar. Sharq yulduzi / 2010 yil, 6-son. B.40.