29 январь — Антон Павлович Чехов туғилган кун

Чехов ҳикматлари: • Агар хотининг сенга хиёнат қилган бўлса, хурсанд бўл. Ватанга эмас, сенга хиёнат қилибди. • Университет барча қобилиятларни ўстиради, жумладан — аҳмоқликни ҳам. • Айтишларича, алал оқибат ҳақиқат қарор топар экан, аммо бу ҳақиқат эмас. • Фақат пода бўлиб яшайдиган, ўртамиёна кишиларгина соғлом ва ақли расодирлар. • Бармоғингга тикан кирса, шукр қил: “Хайрият кўзга кирмабди!” • Агар сен вақтинг кам бўлишини хоҳласанг — ҳеч нима қилма.

Анвар Намозов
СОВУҚ ЎЛКАЛАРДА ҚОЛГАН АРМОНЛАР

Антон Чехов — рус ёзувчиси, жаҳон адабиётининг умум тан олган классик адиби. Мутахассислиги бўйича шифокор. Император академиясининг оғзаки ва ёзма нафис адабиёт бўйича фахрий академиги. Дунё миқёсида машҳур драматурглардан бири. Чехов асарлари жаҳоннинг юздан зиёд тилларига таржима қилинган. Унинг пьесалари, жумладан, “Чайка”, “Уч опа-сингиллар” ва “Олчали боғ” юз йилдан буён дунё театр саҳналарида қўйиб келинмоқда. 25 йиллик ижоди мобайнида Антон Чехов 900 га яқин турли-туман асарлар (қисқа юмористик ҳикоялар, жиддий қиссалар, пьесалар) яратди. Уларнинг аксарияти жаҳон адабиётининг классикасига айланган. Айниқса, “Дашт”, “Зерикарли тарих”, “Дуэль”, “6-палата”, “Ғилофдаги одам”, “Жарликдаги киши” кенг омманинг эътиборини қозонди…

Болаликда — қоровуллик

1860 йилнинг 17 (29) январида Россиянинг Таганрогдаги Полиция кўчасида яшовчи Павел Егорович Чехов оиласида учинчи фарзанд — Антон дунёга келди. Унинг отаси ғалати одам эди. Павел Егорович Таганрогда баққоллик дўконига эга бўлиб, бироқ жон куйдириб билан ишламасди. У черковда хизмат қилиш, ашула айтиш ва жамоатчилик ишларига асосий эътибор қаратарди. Оилада эркаклар мавқеи устун эди: болалар қатиққўллик билан тарбияланар, уларга нисбатан тез-тез жисмоний жазо қўлланилар, ҳеч кимнинг бекорчилик қилишига йўл қўйилмасди. Дам олиш кунларида, мактабдан сўнг, ака-укалар отасининг дўконига қоровуллик қилишар, ҳар куни эрталаб соат бешда туриб эса черков хорида куйлашарди. Чехов ўзи айтганидек: “Менинг болалигимда болалик бўлмаган”. Кечқурунлари хор бўлиб куйлашарди. Ота скрипкани қойилмақом чалар, Маша фортепианода жўр бўлар, хуллас, бутун бошли оилавий томоша ташкил этиларди.

Оила бекаси Евгения Яковлевна деҳқоннинг қизи эди. У болалари ва эри учун яшайдиган ғамхўр ва меҳрибон аёл бўлган. Евгения Яковлевна ювош бўлиб, фарзандларини ҳамиша эрининг қаттиққўллигидан ҳимоя қиларди. У театрни ҳаддан зиёд ёқтирар, бироқ камдан-кам борарди. Болалигида Таганрог хусусий пансионида рақс ва яхши хулқ-атвордан сабоқ олган Евгения Яковлевна фарзандларига кўнгилчанлик, ожизлар ва мазлумларга нисбатан ҳурмат-иззат, табиат ва оламга муҳаббат туйғуларини сингдирди. Антон Чехов кейинчалик шундай деганди: “Менинг истеъдодим отам туфайли, қалбим эса онам боис камол топди”.

Бўлажак адиб Таганрогдаги грек мактабида таҳсил ола бошлади. 1868 йилнинг 23 августида эса у Таганрог гимназиясининг тайёрлов синфига қабул қилинди. Ўғил болалар классик гимназияси Россия жанубидаги эски ўқув даргоҳларидан бири эди (1806 йили тижорий мақсадларда ташкил этилиб, 1866 йилдан эътиборан классик илмгоҳга айланган). Гимназияда Антоннинг дунёқараши, китобга муҳаббати, театрга қизиқиши шаклланди. Бу ерда у ўқитувчи Фёдор Платонович Покровский томонидан биринчи адабий тахаллуси — “Чехонте”га эга бўлди. Адабий ва саҳнага оид илк билимлари ҳам гимназияда шаклланди.

Бу орада 1876 йили Чеховлар оиласи Москвага кўчди. Таганрогда савдо ишлари юришмаган Павел Егорович касодга учраган ва кредиторлардан қочишга мажбур бўлганди. Москвада деярли уч ой мобайнида қашшоқликда яшашди. Шунга қарамай, болалар ўқишни давом эттирдилар. Антон эса репетиторлик орқасидан пул топиб, гимназиядаги таҳсилини тугатгунча Таганрогда қолди.

Адабиёт ва тиббиёт

Мусиқа ва китоблар ёш Чеховнинг ижодга интилишини уйғотди. Бу борада Таганрог театри катта аҳамият касб этди. Антон илк бор 13 ёшида театрга борган, Жак Оффенбахнинг “Гўзал Елена” опереттасини кўрган ва театрнинг ашаддий мухлисига айланган эди. Кейинроқ Чехов ўз мактубларида шундай деб ёзади: “Театр менга қачонлардир кўп нарса берган… Энг аввало, менинг театрда ўтиришим катта лаззат бахш этарди”. Унинг “Фожиавий роллар ўйновчи”, “Комик”, “Бенефис”, “Товуқ беҳуда куйламади” номли дастлабки ҳикоялари қаҳрамонлари актёр ва актрисалар бўлгани тасодиф эмас. Антон гимназиядаги ўртоғи Андрей Дроссининг уйидаги спектаклларда иштирок ҳам этган.

Гимназиячи Чехов юмористик журналларда асарларини эълон қилди, расмларга тагсўзи топди, мутойиба ҳикоялар, саҳна чиқишлари ҳақида ўйлади. Унинг “Отасизлик” номли биринчи драмаси 18 ёшида гимназияда таҳсил олаётган чоғида ёзилган эди. Айнан таҳсил йиллари Чеховнинг ижодий ишлари учун бой манба берди, шахсияти, маънавий дунёқараши камолга етиши ва шаклланишини таъминлади. Унинг асарлариида бошқалардан ажралиб турадиган, характерли образлар пайдо бўлди. Шундай қаҳрамонлардан бири математика ўқитувчиси, кейинчалик ҳарбий қўмондонга айланган Эдмунд Дзержинский бўлгани ҳам эҳтимолдан холи эмас.

1879 йили Чехов Таганрогдаги гимназияни тугатди. Москвага кўчиб ўтди ва университетнинг тиббиёт факультетига ўқишга кирди. Бу даргоҳда Николай Склифосовский, Григорий Захарин каби таниқли таниқли профессорлар қўлида таҳсил олди. Худди шу йили Антоннинг укаси Иван Москва яқинидаги Воскренск шаҳри мактабига ўқитувчи бўлиб ишга жойлашди. Унга бутун оила жойлашиши мумкин бўлган катта квартира берилди.

Москвада тиқилиб яшайдиган Чеховлар ёзда Иваннинг ана шу гўшасига келишарди. Воскресенкда Антон доктор П.Архангельский билан танишди, у Воскресенск (Чикинск) даволаш муассаси мудири бўлиб ишларди. 1882 йили Чехов талаба сифатида беморларни қабул қилишда шифокорларга ёрдам берарди.

1884 йили у университетни тугатди ва Чикинск даволаш муассасаси уезд врачи бўлиб ишлай бошлади. Бу ҳақда П.Архангельск хотираларида шундай дейилган: “Антон Павлович шошилмай иш юритар, баъзида ҳаракатларида ишончсизлик бордек туюларди. Аслида у ҳаммасини диққат билан сидқидилдан амалга оширарди. Айниқса, беморга нисбатан самимий ҳурмат-эҳтироми кўриниб турарди”.

Кейинроқ Чехов Звенигородда ишлади, маълум вақт шифохонани бошқарди.

“Огоҳлантириш” хати

1879 йилнинг 24 декабрида биринчи курс талабаси бўлган Чехов “Стрекоза” журналида “Олим қўшнига мактуб” ҳикояси ва “Романлар, қиссалар ва шунга ўхшаш асарларда энг кўп учрайдиган жиҳатлар” ҳажвиясини эълон қилдирди. Бу унинг нашрдаги биринчи чиқиши эди.

Шундан сўнг Чехов ҳикоялар, фельетонлар, жажжи ҳажвий асарлар ва “Қора талоқсиз одам” ҳамда бошқа вариантларни Антоша Чехонте тахаллуси билан ёки имзосиз чоп эттирди. Мазкур асарлар Москванинг “кичик матбуот“ нашрларида, “Будильник”, “Зритель” журналлари ва Петербургнинг “Оскольки”, “Стрекоза” юмористик ҳафтаномаларида эълон қилинди. Ёш адиб “Петербургская газета”, “Новое время” ва “Русские ведомости” билан ҳамкорлик қилди.

1882 йили Чехов “Шўхлик” номли биринчи тўпламини тайёрлади, бироқ цензура тўсқинлиги туфайли у чиқмай қолди. 1884 йили адибнинг “Мельпоменлар ҳикоялари” китоби нашр этилди.

1885 — 1886 йиллар Чеховнинг “беллетрист-миниатюрачи” — қисқа ва асосан мутойиба ҳикоялар муаллифи сифатидаги камол топиш даври ҳисобланади. Ўзининг айтишича, ўша пайтларда у ҳар куни бир саҳифадан ҳикоя ёзган. Замондошлари Чеховни шу жанрда қолади, деб ҳисоблашарди. 1986 йилнинг баҳорида адиб таниқли рус адабиётчиси Дмитрий Григоровичдан мактуб олади, у Чеховни истеъдодини “майда-чуйда”га сарфлаётганини танқид қилган эди. “Биз ўз давримизда очқагандек оч қолинг, ўйлаганларингизни меҳнат асосида рўёбга чиқариш учун таассуротларни асранг. Битта шундай меҳнат турли вақтларда газеталарга улоқтирилган юзлаб гўзал ҳикоялардан юз карра юқори баҳоланади”, — деб ёзганди Григорович. Алексей Суворин, Виктор Билибин ва Алексей Плешеевлар ҳам бу фикрга қўшилишди.
Чехов Григоровичнинг ўгитига амал қила бошлади. 1887 йилдан эътиборан у юмористик журналлар билан ҳамкорликни сусайтирди, “Будильник”ка асар юбормай қўйди. Ёзувчининг ҳикоялари ҳажми чўзилди ва жиддийлашди. Чехов билан юз берган яна бир ўзгариш шу эдики, адиб саёҳат қилишни хоҳлаб қолди. Ўша йили жанубга, қадрдон маскани, сўнг “Гоголь замини”, Кавказнинг Қримига йўл олди. Жанубга саёҳат у ерда ўтказган ёшлик хотираларини жонлантирди ва “Чўллар” учун манба ҳадя қилди. У биринчи қалин асарини “Северный восток” журналида чоп эттирди. Бу эса танқидчиларнинг аввалгига нисбатан “Чўллар”га кўпроқ эътибор қаратишларига сабаб бўлди.

Нега роман ёзилмаган?

1887 йилнинг кузида Чехов мактубларида “1500 мисра” романи устидаги ишлари борасида ёзган. Бу 1889 йилгача давом этди ва адиб ўзини қийнаган катта ҳажмли асар ёзиш фикридан воз кечди. “Мен икки-уч йил аввал Григоровичга қулоқ солмаганим ва роман ёзмаганимдан хурсандман, — деб хат битди у январ ойида Суворинга. — Агар амал қилганимда қанчадан-қанча яхшиликка завол етказишимни кўз олдимга келтиряпман… Манба ва истеъдоднинг мўллигидан ташқари яна муҳим нарсалар керак. Етукли керак, бу — бир. Иккинчидан, шахс эркинлиги туйғуси зарур, бу туйғу эса фақат яқиндан бошлаб менда ўт ола бошлади”.

Чеховнинг 1880-йил охирларида саёҳат қилишига ижодидан норозилиги сабаб бўлди. Бироқ бир қатор сафарлардан ҳам кўнгли тўлмади. Чеховга янги, катта саёҳат керак, адиб биттасини танлаши керак эди: дунё бўйлаб, Ўрта Осиё, Эрон, Сахалин сафари. У охиргисини танлади.

Адиб ўз ижодидан кўнгли тўлмаса-да, шон-шуҳрати ошиб борарди. “Чўллар” ва “Зерикарли тарих” эълон қилингач, танқидчилар ва ўқувчиларнинг диққат-эътибори унинг ҳар бир янги асарига қаратилди. 1888 йил 7 (10) октябрда Чехов бир йил муқаддам ёзган “Ғира-шира пайт” асари учун Фанлар академиясининг Пушкин номли мукофотига (ярим улушига) сазовор бўлди. Академия комиссиянинг қарорида шундай деб ёзилган эди: “Гарчанд Чехов ҳикоялари юксак бадиий танқидчилик мезонларига жавоб бермаса-да, замонамиз тавсифчилик адабиётининг гўзал намунаси бўлиб қолади”.

1880-йилларнинг охирида Чехов услубида айрим замондошлар ютуқ ҳисоблаган, баъзилар эса камчилик деб қайд этган хусусият пайдо бўлди: атайин қилинган завқ-шавқсизлик сезилди, муаллиф баҳоси берилмасди. Бу, айниқса, “Уйқу келяпти”, “Хотинлар” ва “Князь ўавжаси”да яққол намоён бўлди.
Чехов артист К.А.Каратигина билан суҳбатидан сўнг Сахалинга сафари ҳақида узил-кесил бир қарорга келди. Ўшанда 1889 йилнинг ёзи эди. Бироқ адиб буни яқин инсонларидан узоқ вақт сир тутди. Фақат 1990 йил январида саёҳати ҳақида ошкор этиб, жамоатчиликни ҳайрон қолдирди. “Дабдурустдан” бундай қарорга келиш таажжубни кучайтирган эди.

Совуқ ўлкада

Сибирь бўйлаб сафар 82 кун давом этди. Бу вақт давомида Чехов “Сибирдан” умумий номи остида тўққизта очерк ёзди. У Сахалинга 11 (23) июлда етиб борди. Бунгача эса ўлка одамларнинг ҳаёти, сургун сабаблари тарихи ҳақида билиб олди. У орол кишилари ҳақида минглаб карточкалар йиғиб, Сахалин аҳолисини рўйхатга олиш ишларини адо этди (бу қайдлар илк марта 2005 йили Сахалин нашрларидан бирида эълон қилинди. Мазкур рўйхат Чеховнинг Сахалинга уюштирган саёҳати мобайнида йиққан 10 мингдан ортиқ сўровнома картасидан иборат эди).

Орол маъмурияти сиёсий маҳбуслар билан гаплашишни қатъиян тақиқлади, бироқ Чехов тақиқни бузди.

У Сахалин сафаридан денгиз йўли орқали “Петербург” кемасида қайтди. Кема беш кун Владиостокда туриб қолганида Чехов Амур ўлкасини ўрганиш жамияти кутубхонасида ишлаган ва Сахалин ҳақидаги китобига қўшимча манба йиққан. Сафар давом этди: Гонконг, Сингапур, Цейлон ороли, Суэц канали, Константинополь, Одесса… 1890 йилнинг 7 (19) декабрида қариндошлар уни Тулада кутиб олдилар.

Шундан сўнг беш йил давомида Чехов “Сахалин ороли” китобини ёзди. Ўзининг эътироф этишича, ушбу ўлка бўйлаб саёҳати бадиий ижоди, кейинги асарларини яратишига катта таъсир қилган.

Сахалин сафаридан сўнг Москвага қайтган Чехов Кичик Дмитровкадаги асосий уй ёнига қурилган икки қаватли бинода яшади. Бу гўшада “Сахалин ороли” китоби, “Ниначи”, “Дуэль”, “6-палата” устида ишлади. Шунингдек, ёзувчилар В.Короленко, Д.Григорович, В.Гиляровский, Д.Мережовский, таниқли актёрлар А.Ленский ва А.Южин, рассом И.Левитан билан учрашди (ушбу уй ҳозиргача сақланиб қолган).

1892 йили Чехов Мелиховодан мулк сотиб олди. У ерда деҳқонларнинг болалари учун учта мактаб қурдирди. Кейин эса қўнғироқхона, ўт ўчириш саройи барпо этди, почта ва телеграф очилишига эришди. Шунингдек, мингта олча, тилоғоч, қайрағоч, заранг, қарағай, эман кўчатлари экишни ташкиллаштирди.

Мелиховода яшаган даврида қадрдон Таганрогда жамоат кутубхонасини очиш фикри туғилди. Шу мақсадда ўзининг икки мингта китоби, жумладан, музей аҳамитига молик дастхати қўйилган нашрлари ҳамда илм-фан ва санъат намояндаларининг портретларидан иборат галереяни хайрия сифатида ажратди.

Кейинроқ адиб Европа бўйлаб саёҳат қилди. 1898 йилнинг охирида эса Ялта бўйидан томорқа сотиб олди. Бу ерда боғ-роғ барпо этилди ва меъмор Л.Шаповалов лойиҳаси бўйича уй қурилди.

Сўнгги сўзлар

Бора-бора Чеховда сил касаллиги кучайиб, тузалиш учун доимий равишда Ялта бўйидаги уйда яшади. 1901 йилнинг ноябрида у рафиқасига шундай мактуб битди: “Менинг хонамда оддий ҳарорат +12 бўлиб, камдан-кам ҳолатда +13 га кўтарилади. Каминга ўт ёқиб бўлмайди, чунки каминдан кўзим оғрийди. 12 градусда эса ишлаш қийин”.

Эр-хотин бир неча ойлаб кўришмасдилар. Ольга Леонардовна театрда банд бўлар, Чехов эса врачлар кўрсатмасига кўра, Ялтада яшашга мажбур эди. Айрилиқ ҳар иккаласи учун ҳам азоб бўлди. “Биз бирга эмас эканмиз, бунга мен ва сен эмас, балки менга бактерия жойлаган, сенга эса санъатга муҳаббатни жо қилган шайтон айбдор”, — деб хат ёзди Чехов рафиқасига.

Клиникада адибнинг касаллик тарихини юритган даволовчи врач Максим Маслов ёзиб қолдиришича, Чехов гимназияда ўқиган даврида ва талабалигида силнинг қорин пардаси яллиғланиши билан касалланган, бироқ “кўкрак суяги торайгани”ни 10 ёшида ҳис қилган. 1884 йилдан бошлаб чап ўпкадан қон кетишидан азият чека бошлаган.

Айрим тадқиқотчилар айтишларига кўра, ёзувчининг ҳаётида Сахалинга саёҳати ҳал қилувчи роль ўйнаган. Ўшанда лойгарчилик бўлиб, нам кийим ва ивиган кигиз этик билан отда минглаб чақирим йўл босишга тўғри келган. Чеховнинг ўзи ва яқинлари ҳам касалликни сафар билан боғлашган. Сил касаллиги кучайганининг бошқа сабаби эса адибнинг Ялтадан Москвага саломатлик учун об-ҳаво нобоп пайтларда боргани билан изоҳланди.

1904 йилнинг ёзида Чехов Германиядаги курортга йўл олди. Аммо соғайиб кетмади, касаллик бирданига забтига олди.

Хотини Ольга Леонардовнанинг гувоҳлик беришича, 1 июлдан 2 июлга ўтар кечаси Чехов уйқудан уйғониб, умрида биринчи марта шифокорга одам юборишни сўраган. Сўнг шампан келтиришларини буюрган. “Антон Павлович ўтирди ва баланд овозда шифокорга немис тилида “Ich strebe” деди (у немисчани кам биларди)”. Кейин эса талаба ёки хотинига тушунарли бўлиши учун такрорлади: “Мен ўляпман”. Шундан сўнг қадаҳни кўтарди, рафиқасига юзланди ва ҳайратомуз табассум билан деди: “Анчадан буён шампан ичмагандим”. Чехов хотиржам алфозда шампанни охиригача сипқорди, чап ёнбоши билан ётди ва бир умрга мангу уйқуга кетди.

Антон ЧЕХОВ
САРЛАВҲАСИЗ

V асрда ҳам ҳозиргидек ҳар куни эрталаб қуёш чиқар ва кечқурун ухлагани ётар эди. Эрталаб қуёшнинг дастлабки нурлари шудринг билан ўпишганда ер жонланар, ҳаво қувонч, шодлик ва умид товушларига тўлар, кечқурун эса шу ер тек қолар ва шафқатсиз қоронғуликка чўмарди.

Кун-кунга, тун-тунга ўхшайди. Ҳар замон кўкда қора булутлар пайдо бўлиб, жаҳл билан момақалдироқ қалдирарди ёки юлдуз учарди, ё бўлмаса ранги ўчган монах зоҳидларнинг олдига югуриб келиб, монастирга яқин бир ерда йўлбарс кўрганини айтарди, вассалом, сўнгра яна кун-кунга, тун-тунга ўхшарди.

Монахлар ишлар ва ибодат қилар, уларнинг бошлиқлари бўлган чол орган чалар, лотинча шеърлар ҳамда ноталар ёзарди. Бу ажойиб чол фавқулодда қобилият эгаси эди. У органни шундай усталик билан чалар эдики, ҳатто умрининг охирида мусиқий завқи бир тарзироқ бўлиб қолган энг қари монахлар ҳам, унинг ҳужрасидан орган товуши келганда ўзларини йиғидан тўхтатолмасдилар. У ҳатто энг оддий нарсалар тўғрисида, масалан, дарахт, йиртқич ҳайвонлар ёки денгиз ҳақида сўзлаганда ҳам киши ё кулар, ё кўзига ёш олар, худди унинг қалбида орган торларидай торлар садо бераётгандай туюларди. Унинг аччиғи келса ёки жуда қувониб кетса, ё бўлмаса бирон даҳшатли нарса тўғрисида гапирса, эҳтиросли илҳомга толар, чақнаб турган кўзлари ёшланар, юзи қизарар, товуши момақалдироқдай гулдирар эди. Монахлар, унинг сўзига қулоқ берар эканлар, унинг илҳоми ўз қалбларини банд қилаётганини сезар эдилар. Мана шундай соз ва ажойиб лаҳзаларда унинг ҳукмронлиги чексиз бўлар, агар у зоҳидларига дарёга ўзларини ташлашни буюрса, ҳаммаси хурсандлик билан бу амрни ижро этгани шошиларди.

Унинг мусиқаси, товуши, худо, ер ва осмонни мадҳ этган шеърлари монахларга доимий хурсандлик манбаи эди. Умргузаронлик бир хилда бўлавергандан кейин баъзан дарахт, гуллар, баҳор, куз уларнинг меъдасига тегар, денгизнинг шовуллаши толиқтирар, қушларнинг сайраши ёқмас, аммо чолнинг таланти уларга нондек ҳар куни керак эди.

Ўн йил ўтди, ҳамон кун-кунга, тун-тунга ўхшарди. Монастир атрофида ёввойи қуш ва йиртқич ҳайвонлардан бўлак жон эгаси кўринмас эди. Одам турадиган энг яқин ер монастирга юз чақирим келар ва юз чақирим йўл нуқул чўлдан борарди. Бу чўлдан ўтишга фақат ҳаётга таҳқир кўзи билан қаровчи, ҳаётни тарк этиб, монастирга киришни қабирга кириш, деб билувчи кишиларгина журъат қила оларди.

Шунинг учун бир куни кечаси биров монастирнинг эшигини тақиллатганда монахлар жуда ҳайрон қолишди. Эшикни тақиллатган киши шаҳарлик бир одам бўлиб, ҳаётни севгувчи оддий бир осий уммат экан. Бу одам монахлар бошлиғи дуосини олиш ва ибодат қилиш ўрнига аввал вино билан овқат талаб қилди. Нима бўлиб чўлга чиқиб қолганлигини сўралганда у, узундан-узоқ сўзлаб, овга чиққани, кўпроқ ичиб қўйиб, адашганини айтди. Монастирга кириб, қиёматнинг ғамини егин, деган таклифга, кулиб: ”Мен сизларга ўртоқ эмасман”, деб жавоб берди.

Еб, ичиб тўйганидан сўнг, хизматини қилиб турган монахларга бир-бир қаради-да, бош чайқаб таъна билан деди:

– Бекор ўтирасизлар, монахлар. Ейиш-ичишдан бошқани билмайсизлар. Қиёматни ғамини шу хилда ейдими киши? Ўйлаб кўринглар: сизлар бу ерда тинчгина еб-ичиб саодат хаёлида ўтирган чоғларда, яқин кишиларинг ҳалок бўлиб, жонлари дўзахга кетмоқда! Бир қаранглар-чи, шаҳарда нималар бўлмоқда. Бири очдан ўлмоқда, бошқаси ўз олтинини қаерга кўмишини билмасдан бузуқликка ғарқ бўлмоқда ва асалга ботган пашшадай ҳалок бўлмоқда. Кишиларнинг қалбида на имон бор, на ҳақиқат. Буларни қутқариш кимнинг иши, ахир? Ваъз-насиҳатни ким қилади? Эртадан кечгача маст бўлиб юрадиган одам мен қилайми? Наҳот худо, эзгу руҳ, севгувчи қалб ва имонни сизларга тўрт девор орасида ўтириш учун берган бўлса?

Шаҳарликнинг мастлик билан айтган сўзлари қаттиқ ва одоб доирасидан ташқари эди, аммо нима бало бўлдики, чолга таъсир қилди. Чол ҳамма монахлар билан бир-бир кўз уриштириб, ранги оқарди ва деди:

– Биродарлар, бу тўғри айтади! Чиндан ҳам бечоралар ўзларининг нодонликлари ва тадбирсизликлари орқасида гуноҳкор ва динсиз ҳалок бўладилар, биз эса жойимиздан қимирламаймиз, гўё бунинг бизга даҳли йўқ. Шаҳарга бориб ўз пайғамбарларини унутган умматларнинг эсига Исо алайҳисаломни солсам бўлмайдими?
Шаҳарликнинг сўзлари чолни қизиқтирди: эртасига у асосини қўлига олди, зоҳидлар билан хайрлашди ва шаҳарга қараб кетди. Монахлар унинг мусиқасидан, сўзларидан ва шеърларидан маҳрум бўлдилар.

Бир, икки ойни улар чолни соғиниб ўтказдилар, чол келмади. Оқибат учинчи ойнинг охирида ҳаммага маълум бўлган асо товуши эшитилди. Монахлар югуриб унинг истиқболига чиқдилар ва унга бениҳоят кўп саволлар бердилар, аммо чол, уларни кўриб севиниш ўрнига куйиниб йиғлади ва бир оғиз ҳам сўз айтмади. Монахлар унинг жуда қариганини ва озганини пайқадилар; унинг юзидан чарчаганлик ва чуқур қайғу акс этар эди, йиғлаганида эса таҳқирланган кишига ўхшар эди.

Монахлар ҳам йиғладилар ва ундан нимага йиғлаётганини, нима учун хафа эканини сўрадилар. Бироқ, у бир оғиз ҳам сўз айтмади ва ҳужрасига кириб, эшикни беклаб олди. У етти кун уйидан чиқмади, туз тотмади. Орган чалмади, нуқул йиғлади. Монахлар эшигини тақиллатсалар, чиқиб биз билан дардлаш деб илтимос қилсалар ҳам, чурқ этмади.

Охир ташқарига чиқди ва монахларни тўплаб,ёшли кўз, чуқур қайғу ва ғазаб билан сўнгги уч ой ичида бошидан кечирганларини айтиб берди.

У монастирдан шаҳаргача босган йўлини тасвирлаб берганда кўзларида табассум, товушида осойишталик акс этар эди. Айтишича, йўлида унга қушлар сайраб берган, унинг учун ариқлар шилдираб оққан, қалбини ширин, ёш умидлар ҳаяжонга келтирган: у йўлда борар экан, ўзини жангга кетаётган ва ғалаба қозонишига амин бўлган солдатдай сезган, шеърлар ва наътлар айтиб шаҳарга етганини билмай қолган.

Бироқ, шаҳар ва у ердаги одамлар тўғрисида гапира бошлаганида тутақиб кетди, кўзлари чақнади. У шаҳарга кириб кўрганларини умрида кўрган эмас, ҳатто шундай бўлишини тасаввур қилишга ҳам журъат этган эмас.

Шайтон нақадар қудратли, ёвузлик қанчалик гўзал эканини, кишиларнинг на даража юраксиз ва ғариб эканликларини у умрида биринчи дафъа кексайган чоғида кўрди ва англади. Бахтсиз тасодиф бўлиб, биринчи қадам босгани уй бузуқлик макони бўлиб чиқди. Эллик чамаси пулдор кишилар овқат ер ва винони кўп ичар эди. Вино ичиб маст бўлган одамлар куйлайдилар ва художўй киши айтгани ботинолмайдиган ярамас сўзларни ҳеч ибосиз айтадилар. Чексиз эркин, тетик, бахтиёр бу одамлар на худодан қўрқадилар, на шайтондан ва на ўлимдан, нимани хоҳласалар шуни айтадилар, шуни қиладилар, кўнгиллари қаерни тиласа, ўша ерга борадилар. Вино эса ҳақиқдай соф, ҳаддан ташқари ширин ва хушбўй бўлса керпк, чунки ичган киши роҳатланиб кулади ва яна ичгиси келади. Киши кулганда вино ҳам кулгандай бўлади, ичилганда қувонч сочиб, учқун олади, гўё ўз ширинлигида қандай шайтоний латофат беркитиб турганини ўзи билади.

Чол ғазабдан борган сайин тутақиб, йиғлаб, кўрганларини ҳикоя қилиб бераверди. Базм қуриб ўтирганлар орасида, – деди, – столнингустида ярими яланғоч бир бузуқ хотин турар эди. Табиатда бундан кўра гўзал ва жозибали нарсани топиш қийин. Ёш, узун сочли, дўндиқ, қоракўз, дурдоқ лабли ҳаёсиз ва шарманда, бу палид садафдай тишларини кўрсатиб илжайиб, худди “Кўрдиларингми, мен қандай шарманда ва чиройлик” демоқчидай эди. Шоҳи кимхоблар бурма-бурма бўлиб, унинг елкасини қоплаган, аммо гўзаллик кийим остига беркинишни истамас, баҳори сабзи қўпиб турган ерни ёриб чиққандай, ташқарига чиққани интилар эди. Шарманда хотин вино ичар, ашула айтар ва ким хоҳласа ўшанга ўзини тақдим этар эди.

Ундан сўнг чол титраб-қақшаб от ўйини бўладиган майдон, ҳўкиз уриштириш, театрлар, лойдан яланғоч хотиннинг суратини ясайдиган рассомлар корхонаси тўғрисида сўзлаб кетди. у илҳом билан, чиройли ва тиниқ товуш билан, худди кўзга кўринмайдиган бир торни чертаётгандай сўзлар, монахлар эса унинг атрофини қуршаб, диққат ва иштиёқ билан сўзига қулоқ солар ва хурсандликдан энтикар эдилар… Шайтоннинг барча жозибаси, ёвузликнинг гўзаллиги ва жирканч хотин баданининг мафтун қилувчи латофатини тасвир қилиб бўлганидан сўнг чол шайтонни лаънатлади. Бурилиб ҳужрасига кириб кетди…

Эртасига эрталаб ҳужрасидан чиқиб қараса монастирда битта ҳам монах қолмапти. Ҳаммаси шаҳарга кетиб қолипти.

Рус тилидан Абдулла Қаҳҳор таржимаси

29 YANVAR — ANTON PAVLOVICH CHEXOV TUGʻILGAN KUN

Chexov hikmatlari: • Agar xotining senga xiyonat qilgan boʻlsa, xursand boʻl. Vatanga emas, senga xiyonat qilibdi. • Universitet barcha qobiliyatlarni oʻstiradi, jumladan — ahmoqlikni ham. • Aytishlaricha, alal oqibat haqiqat qaror topar ekan, ammo bu haqiqat emas. • Faqat poda boʻlib yashaydigan, oʻrtamiyona kishilargina sogʻlom va aqli rasodirlar. • Barmogʻingga tikan kirsa, shukr qil: “Xayriyat koʻzga kirmabdi!” • Agar sen vaqting kam boʻlishini xohlasang — hech nima qilma.

Anvar Namozov
SOVUQ OʻLKALARDA QOLGAN ARMONLAR

Anton Chexov — rus yozuvchisi, jahon adabiyotining umum tan olgan klassik adibi. Mutaxassisligi boʻyicha shifokor. Imperator akademiyasining ogʻzaki va yozma nafis adabiyot boʻyicha faxriy akademigi. Dunyo miqyosida mashhur dramaturglardan biri. Chexov asarlari jahonning yuzdan ziyod tillariga tarjima qilingan. Uning pyesalari, jumladan, “Chayka”, “Uch opa-singillar” va “Olchali bogʻ” yuz yildan buyon dunyo teatr sahnalarida qoʻyib kelinmoqda. 25 yillik ijodi mobaynida Anton Chexov 900 ga yaqin turli-tuman asarlar (qisqa yumoristik hikoyalar, jiddiy qissalar, pyesalar) yaratdi. Ularning aksariyati jahon adabiyotining klassikasiga aylangan. Ayniqsa, “Dasht”, “Zerikarli tarix”, “Duel”, “6-palata”, “Gʻilofdagi odam”, “Jarlikdagi kishi” keng ommaning eʼtiborini qozondi…

Bolalikda — qorovullik

1860 yilning 17 (29) yanvarida Rossiyaning Taganrogdagi Politsiya koʻchasida yashovchi Pavel Yegorovich Chexov oilasida uchinchi farzand — Anton dunyoga keldi. Uning otasi gʻalati odam edi. Pavel Yegorovich Taganrogda baqqollik doʻkoniga ega boʻlib, biroq jon kuydirib bilan ishlamasdi. U cherkovda xizmat qilish, ashula aytish va jamoatchilik ishlariga asosiy eʼtibor qaratardi. Oilada erkaklar mavqei ustun edi: bolalar qatiqqoʻllik bilan tarbiyalanar, ularga nisbatan tez-tez jismoniy jazo qoʻllanilar, hech kimning bekorchilik qilishiga yoʻl qoʻyilmasdi. Dam olish kunlarida, maktabdan soʻng, aka-ukalar otasining doʻkoniga qorovullik qilishar, har kuni ertalab soat beshda turib esa cherkov xorida kuylashardi. Chexov oʻzi aytganidek: “Mening bolaligimda bolalik boʻlmagan”. Kechqurunlari xor boʻlib kuylashardi. Ota skripkani qoyilmaqom chalar, Masha fortepianoda joʻr boʻlar, xullas, butun boshli oilaviy tomosha tashkil etilardi.

Oila bekasi Yevgeniya Yakovlevna dehqonning qizi edi. U bolalari va eri uchun yashaydigan gʻamxoʻr va mehribon ayol boʻlgan. Yevgeniya Yakovlevna yuvosh boʻlib, farzandlarini hamisha erining qattiqqoʻlligidan himoya qilardi. U teatrni haddan ziyod yoqtirar, biroq kamdan-kam borardi. Bolaligida Taganrog xususiy pansionida raqs va yaxshi xulq-atvordan saboq olgan Yevgeniya Yakovlevna farzandlariga koʻngilchanlik, ojizlar va mazlumlarga nisbatan hurmat-izzat, tabiat va olamga muhabbat tuygʻularini singdirdi. Anton Chexov keyinchalik shunday degandi: “Mening isteʼdodim otam tufayli, qalbim esa onam bois kamol topdi”.

Boʻlajak adib Taganrogdagi grek maktabida tahsil ola boshladi. 1868 yilning 23 avgustida esa u Taganrog gimnaziyasining tayyorlov sinfiga qabul qilindi. Oʻgʻil bolalar klassik gimnaziyasi Rossiya janubidagi eski oʻquv dargohlaridan biri edi (1806 yili tijoriy maqsadlarda tashkil etilib, 1866 yildan eʼtiboran klassik ilmgohga aylangan). Gimnaziyada Antonning dunyoqarashi, kitobga muhabbati, teatrga qiziqishi shakllandi. Bu yerda u oʻqituvchi Fyodor Platonovich Pokrovskiy tomonidan birinchi adabiy taxallusi — “Chexonte”ga ega boʻldi. Adabiy va sahnaga oid ilk bilimlari ham gimnaziyada shakllandi.

Bu orada 1876 yili Chexovlar oilasi Moskvaga koʻchdi. Taganrogda savdo ishlari yurishmagan Pavel Yegorovich kasodga uchragan va kreditorlardan qochishga majbur boʻlgandi. Moskvada deyarli uch oy mobaynida qashshoqlikda yashashdi. Shunga qaramay, bolalar oʻqishni davom ettirdilar. Anton esa repetitorlik orqasidan pul topib, gimnaziyadagi tahsilini tugatguncha Taganrogda qoldi.

Adabiyot va tibbiyot

Musiqa va kitoblar yosh Chexovning ijodga intilishini uygʻotdi. Bu borada Taganrog teatri katta ahamiyat kasb etdi. Anton ilk bor 13 yoshida teatrga borgan, Jak Offenbaxning “Goʻzal Yelena” operettasini koʻrgan va teatrning ashaddiy muxlisiga aylangan edi. Keyinroq Chexov oʻz maktublarida shunday deb yozadi: “Teatr menga qachonlardir koʻp narsa bergan… Eng avvalo, mening teatrda oʻtirishim katta lazzat baxsh etardi”. Uning “Fojiaviy rollar oʻynovchi”, “Komik”, “Benefis”, “Tovuq behuda kuylamadi” nomli dastlabki hikoyalari qahramonlari aktyor va aktrisalar boʻlgani tasodif emas. Anton gimnaziyadagi oʻrtogʻi Andrey Drossining uyidagi spektakllarda ishtirok ham etgan.

Gimnaziyachi Chexov yumoristik jurnallarda asarlarini eʼlon qildi, rasmlarga tagsoʻzi topdi, mutoyiba hikoyalar, sahna chiqishlari haqida oʻyladi. Uning “Otasizlik” nomli birinchi dramasi 18 yoshida gimnaziyada tahsil olayotgan chogʻida yozilgan edi. Aynan tahsil yillari Chexovning ijodiy ishlari uchun boy manba berdi, shaxsiyati, maʼnaviy dunyoqarashi kamolga yetishi va shakllanishini taʼminladi. Uning asarlariida boshqalardan ajralib turadigan, xarakterli obrazlar paydo boʻldi. Shunday qahramonlardan biri matematika oʻqituvchisi, keyinchalik harbiy qoʻmondonga aylangan Edmund Dzerjinskiy boʻlgani ham ehtimoldan xoli emas.

1879 yili Chexov Taganrogdagi gimnaziyani tugatdi. Moskvaga koʻchib oʻtdi va universitetning tibbiyot fakultetiga oʻqishga kirdi. Bu dargohda Nikolay Sklifosovskiy, Grigoriy Zaxarin kabi taniqli taniqli professorlar qoʻlida tahsil oldi. Xuddi shu yili Antonning ukasi Ivan Moskva yaqinidagi Voskrensk shahri maktabiga oʻqituvchi boʻlib ishga joylashdi. Unga butun oila joylashishi mumkin boʻlgan katta kvartira berildi.

Moskvada tiqilib yashaydigan Chexovlar yozda Ivanning ana shu goʻshasiga kelishardi. Voskresenkda Anton doktor P.Arxangelskiy bilan tanishdi, u Voskresensk (Chikinsk) davolash muassasi mudiri boʻlib ishlardi. 1882 yili Chexov talaba sifatida bemorlarni qabul qilishda shifokorlarga yordam berardi.

1884 yili u universitetni tugatdi va Chikinsk davolash muassasasi uyezd vrachi boʻlib ishlay boshladi. Bu haqda P.Arxangelsk xotiralarida shunday deyilgan: “Anton Pavlovich shoshilmay ish yuritar, baʼzida harakatlarida ishonchsizlik bordek tuyulardi. Aslida u hammasini diqqat bilan sidqidildan amalga oshirardi. Ayniqsa, bemorga nisbatan samimiy hurmat-ehtiromi koʻrinib turardi”.

Keyinroq Chexov Zvenigorodda ishladi, maʼlum vaqt shifoxonani boshqardi.

“Ogohlantirish” xati

1879 yilning 24 dekabrida birinchi kurs talabasi boʻlgan Chexov “Strekoza” jurnalida “Olim qoʻshniga maktub” hikoyasi va “Romanlar, qissalar va shunga oʻxshash asarlarda eng koʻp uchraydigan jihatlar” hajviyasini eʼlon qildirdi. Bu uning nashrdagi birinchi chiqishi edi.

Shundan soʻng Chexov hikoyalar, felyetonlar, jajji hajviy asarlar va “Qora taloqsiz odam” hamda boshqa variantlarni Antosha Chexonte taxallusi bilan yoki imzosiz chop ettirdi. Mazkur asarlar Moskvaning “kichik matbuot“ nashrlarida, “Budilnik”, “Zritel” jurnallari va Peterburgning “Oskolki”, “Strekoza” yumoristik haftanomalarida eʼlon qilindi. Yosh adib “Peterburgskaya gazeta”, “Novoye vremya” va “Russkiye vedomosti” bilan hamkorlik qildi.

1882 yili Chexov “Shoʻxlik” nomli birinchi toʻplamini tayyorladi, biroq senzura toʻsqinligi tufayli u chiqmay qoldi. 1884 yili adibning “Melpomenlar hikoyalari” kitobi nashr etildi.

1885 — 1886 yillar Chexovning “belletrist-miniatyurachi” — qisqa va asosan mutoyiba hikoyalar muallifi sifatidagi kamol topish davri hisoblanadi. Oʻzining aytishicha, oʻsha paytlarda u har kuni bir sahifadan hikoya yozgan. Zamondoshlari Chexovni shu janrda qoladi, deb hisoblashardi. 1986 yilning bahorida adib taniqli rus adabiyotchisi Dmitriy Grigorovichdan maktub oladi, u Chexovni isteʼdodini “mayda-chuyda”ga sarflayotganini tanqid qilgan edi. “Biz oʻz davrimizda ochqagandek och qoling, oʻylaganlaringizni mehnat asosida roʻyobga chiqarish uchun taassurotlarni asrang. Bitta shunday mehnat turli vaqtlarda gazetalarga uloqtirilgan yuzlab goʻzal hikoyalardan yuz karra yuqori baholanadi”, — deb yozgandi Grigorovich. Aleksey Suvorin, Viktor Bilibin va Aleksey Plesheyevlar ham bu fikrga qoʻshilishdi.
Chexov Grigorovichning oʻgitiga amal qila boshladi. 1887 yildan eʼtiboran u yumoristik jurnallar bilan hamkorlikni susaytirdi, “Budilnik”ka asar yubormay qoʻydi. Yozuvchining hikoyalari hajmi choʻzildi va jiddiylashdi. Chexov bilan yuz bergan yana bir oʻzgarish shu ediki, adib sayohat qilishni xohlab qoldi. Oʻsha yili janubga, qadrdon maskani, soʻng “Gogol zamini”, Kavkazning Qrimiga yoʻl oldi. Janubga sayohat u yerda oʻtkazgan yoshlik xotiralarini jonlantirdi va “Choʻllar” uchun manba hadya qildi. U birinchi qalin asarini “Severnыy vostok” jurnalida chop ettirdi. Bu esa tanqidchilarning avvalgiga nisbatan “Choʻllar”ga koʻproq eʼtibor qaratishlariga sabab boʻldi.

Nega roman yozilmagan?

1887 yilning kuzida Chexov maktublarida “1500 misra” romani ustidagi ishlari borasida yozgan. Bu 1889 yilgacha davom etdi va adib oʻzini qiynagan katta hajmli asar yozish fikridan voz kechdi. “Men ikki-uch yil avval Grigorovichga quloq solmaganim va roman yozmaganimdan xursandman, — deb xat bitdi u yanvar oyida Suvoringa. — Agar amal qilganimda qanchadan-qancha yaxshilikka zavol yetkazishimni koʻz oldimga keltiryapman… Manba va isteʼdodning moʻlligidan tashqari yana muhim narsalar kerak. Yetukli kerak, bu — bir. Ikkinchidan, shaxs erkinligi tuygʻusi zarur, bu tuygʻu esa faqat yaqindan boshlab menda oʻt ola boshladi”.

Chexovning 1880-yil oxirlarida sayohat qilishiga ijodidan noroziligi sabab boʻldi. Biroq bir qator safarlardan ham koʻngli toʻlmadi. Chexovga yangi, katta sayohat kerak, adib bittasini tanlashi kerak edi: dunyo boʻylab, Oʻrta Osiyo, Eron, Saxalin safari. U oxirgisini tanladi.

Adib oʻz ijodidan koʻngli toʻlmasa-da, shon-shuhrati oshib borardi. “Choʻllar” va “Zerikarli tarix” eʼlon qilingach, tanqidchilar va oʻquvchilarning diqqat-eʼtibori uning har bir yangi asariga qaratildi. 1888 yil 7 (10) oktyabrda Chexov bir yil muqaddam yozgan “Gʻira-shira payt” asari uchun Fanlar akademiyasining Pushkin nomli mukofotiga (yarim ulushiga) sazovor boʻldi. Akademiya komissiyaning qarorida shunday deb yozilgan edi: “Garchand Chexov hikoyalari yuksak badiiy tanqidchilik mezonlariga javob bermasa-da, zamonamiz tavsifchilik adabiyotining goʻzal namunasi boʻlib qoladi”.

1880-yillarning oxirida Chexov uslubida ayrim zamondoshlar yutuq hisoblagan, baʼzilar esa kamchilik deb qayd etgan xususiyat paydo boʻldi: atayin qilingan zavq-shavqsizlik sezildi, muallif bahosi berilmasdi. Bu, ayniqsa, “Uyqu kelyapti”, “Xotinlar” va “Knyaz oʻavjasi”da yaqqol namoyon boʻldi.
Chexov artist K.A.Karatigina bilan suhbatidan soʻng Saxalinga safari haqida uzil-kesil bir qarorga keldi. Oʻshanda 1889 yilning yozi edi. Biroq adib buni yaqin insonlaridan uzoq vaqt sir tutdi. Faqat 1990 yil yanvarida sayohati haqida oshkor etib, jamoatchilikni hayron qoldirdi. “Dabdurustdan” bunday qarorga kelish taajjubni kuchaytirgan edi.

Sovuq oʻlkada

Sibir boʻylab safar 82 kun davom etdi. Bu vaqt davomida Chexov “Sibirdan” umumiy nomi ostida toʻqqizta ocherk yozdi. U Saxalinga 11 (23) iyulda yetib bordi. Bungacha esa oʻlka odamlarning hayoti, surgun sabablari tarixi haqida bilib oldi. U orol kishilari haqida minglab kartochkalar yigʻib, Saxalin aholisini roʻyxatga olish ishlarini ado etdi (bu qaydlar ilk marta 2005 yili Saxalin nashrlaridan birida eʼlon qilindi. Mazkur roʻyxat Chexovning Saxalinga uyushtirgan sayohati mobaynida yiqqan 10 mingdan ortiq soʻrovnoma kartasidan iborat edi).

Orol maʼmuriyati siyosiy mahbuslar bilan gaplashishni qatʼiyan taqiqladi, biroq Chexov taqiqni buzdi.

U Saxalin safaridan dengiz yoʻli orqali “Peterburg” kemasida qaytdi. Kema besh kun Vladiostokda turib qolganida Chexov Amur oʻlkasini oʻrganish jamiyati kutubxonasida ishlagan va Saxalin haqidagi kitobiga qoʻshimcha manba yiqqan. Safar davom etdi: Gonkong, Singapur, Seylon oroli, Sues kanali, Konstantinopol, Odessa… 1890 yilning 7 (19) dekabrida qarindoshlar uni Tulada kutib oldilar.

Shundan soʻng besh yil davomida Chexov “Saxalin oroli” kitobini yozdi. Oʻzining eʼtirof etishicha, ushbu oʻlka boʻylab sayohati badiiy ijodi, keyingi asarlarini yaratishiga katta taʼsir qilgan.

Saxalin safaridan soʻng Moskvaga qaytgan Chexov Kichik Dmitrovkadagi asosiy uy yoniga qurilgan ikki qavatli binoda yashadi. Bu goʻshada “Saxalin oroli” kitobi, “Ninachi”, “Duel”, “6-palata” ustida ishladi. Shuningdek, yozuvchilar V.Korolenko, D.Grigorovich, V.Gilyarovskiy, D.Merejovskiy, taniqli aktyorlar A.Lenskiy va A.Yujin, rassom I.Levitan bilan uchrashdi (ushbu uy hozirgacha saqlanib qolgan).

1892 yili Chexov Melixovodan mulk sotib oldi. U yerda dehqonlarning bolalari uchun uchta maktab qurdirdi. Keyin esa qoʻngʻiroqxona, oʻt oʻchirish saroyi barpo etdi, pochta va telegraf ochilishiga erishdi. Shuningdek, mingta olcha, tilogʻoch, qayragʻoch, zarang, qaragʻay, eman koʻchatlari ekishni tashkillashtirdi.

Melixovoda yashagan davrida qadrdon Taganrogda jamoat kutubxonasini ochish fikri tugʻildi. Shu maqsadda oʻzining ikki mingta kitobi, jumladan, muzey ahamitiga molik dastxati qoʻyilgan nashrlari hamda ilm-fan va sanʼat namoyandalarining portretlaridan iborat galereyani xayriya sifatida ajratdi.

Keyinroq adib Yevropa boʻylab sayohat qildi. 1898 yilning oxirida esa Yalta boʻyidan tomorqa sotib oldi. Bu yerda bogʻ-rogʻ barpo etildi va meʼmor L.Shapovalov loyihasi boʻyicha uy qurildi.

Soʻnggi soʻzlar

Bora-bora Chexovda sil kasalligi kuchayib, tuzalish uchun doimiy ravishda Yalta boʻyidagi uyda yashadi. 1901 yilning noyabrida u rafiqasiga shunday maktub bitdi: “Mening xonamda oddiy harorat +12 boʻlib, kamdan-kam holatda +13 ga koʻtariladi. Kaminga oʻt yoqib boʻlmaydi, chunki kamindan koʻzim ogʻriydi. 12 gradusda esa ishlash qiyin”.

Er-xotin bir necha oylab koʻrishmasdilar. Olga Leonardovna teatrda band boʻlar, Chexov esa vrachlar koʻrsatmasiga koʻra, Yaltada yashashga majbur edi. Ayriliq har ikkalasi uchun ham azob boʻldi. “Biz birga emas ekanmiz, bunga men va sen emas, balki menga bakteriya joylagan, senga esa sanʼatga muhabbatni jo qilgan shayton aybdor”, — deb xat yozdi Chexov rafiqasiga.

Klinikada adibning kasallik tarixini yuritgan davolovchi vrach Maksim Maslov yozib qoldirishicha, Chexov gimnaziyada oʻqigan davrida va talabaligida silning qorin pardasi yalligʻlanishi bilan kasallangan, biroq “koʻkrak suyagi toraygani”ni 10 yoshida his qilgan. 1884 yildan boshlab chap oʻpkadan qon ketishidan aziyat cheka boshlagan.

Ayrim tadqiqotchilar aytishlariga koʻra, yozuvchining hayotida Saxalinga sayohati hal qiluvchi rol oʻynagan. Oʻshanda loygarchilik boʻlib, nam kiyim va ivigan kigiz etik bilan otda minglab chaqirim yoʻl bosishga toʻgʻri kelgan. Chexovning oʻzi va yaqinlari ham kasallikni safar bilan bogʻlashgan. Sil kasalligi kuchayganining boshqa sababi esa adibning Yaltadan Moskvaga salomatlik uchun ob-havo nobop paytlarda borgani bilan izohlandi.

1904 yilning yozida Chexov Germaniyadagi kurortga yoʻl oldi. Ammo sogʻayib ketmadi, kasallik birdaniga zabtiga oldi.

Xotini Olga Leonardovnaning guvohlik berishicha, 1 iyuldan 2 iyulga oʻtar kechasi Chexov uyqudan uygʻonib, umrida birinchi marta shifokorga odam yuborishni soʻragan. Soʻng shampan keltirishlarini buyurgan. “Anton Pavlovich oʻtirdi va baland ovozda shifokorga nemis tilida “Ich strebe” dedi (u nemischani kam bilardi)”. Keyin esa talaba yoki xotiniga tushunarli boʻlishi uchun takrorladi: “Men oʻlyapman”. Shundan soʻng qadahni koʻtardi, rafiqasiga yuzlandi va hayratomuz tabassum bilan dedi: “Anchadan buyon shampan ichmagandim”. Chexov xotirjam alfozda shampanni oxirigacha sipqordi, chap yonboshi bilan yotdi va bir umrga mangu uyquga ketdi.

Anton ChЕXOV
SARLAVHASIZ

V asrda ham hozirgidek har kuni ertalab quyosh chiqar va kechqurun uxlagani yotar edi. Ertalab quyoshning dastlabki nurlari shudring bilan oʻpishganda yer jonlanar, havo quvonch, shodlik va umid tovushlariga toʻlar, kechqurun esa shu yer tek qolar va shafqatsiz qorongʻulikka choʻmardi.

Kun-kunga, tun-tunga oʻxshaydi. Har zamon koʻkda qora bulutlar paydo boʻlib, jahl bilan momaqaldiroq qaldirardi yoki yulduz uchardi, yo boʻlmasa rangi oʻchgan monax zohidlarning oldiga yugurib kelib, monastirga yaqin bir yerda yoʻlbars koʻrganini aytardi, vassalom, soʻngra yana kun-kunga, tun-tunga oʻxshardi.

Monaxlar ishlar va ibodat qilar, ularning boshliqlari boʻlgan chol organ chalar, lotincha sheʼrlar hamda notalar yozardi. Bu ajoyib chol favqulodda qobiliyat egasi edi. U organni shunday ustalik bilan chalar ediki, hatto umrining oxirida musiqiy zavqi bir tarziroq boʻlib qolgan eng qari monaxlar ham, uning hujrasidan organ tovushi kelganda oʻzlarini yigʻidan toʻxtatolmasdilar. U hatto eng oddiy narsalar toʻgʻrisida, masalan, daraxt, yirtqich hayvonlar yoki dengiz haqida soʻzlaganda ham kishi yo kular, yo koʻziga yosh olar, xuddi uning qalbida organ torlariday torlar sado berayotganday tuyulardi. Uning achchigʻi kelsa yoki juda quvonib ketsa, yo boʻlmasa biron dahshatli narsa toʻgʻrisida gapirsa, ehtirosli ilhomga tolar, chaqnab turgan koʻzlari yoshlanar, yuzi qizarar, tovushi momaqaldiroqday guldirar edi. Monaxlar, uning soʻziga quloq berar ekanlar, uning ilhomi oʻz qalblarini band qilayotganini sezar edilar. Mana shunday soz va ajoyib lahzalarda uning hukmronligi cheksiz boʻlar, agar u zohidlariga daryoga oʻzlarini tashlashni buyursa, hammasi xursandlik bilan bu amrni ijro etgani shoshilardi.

Uning musiqasi, tovushi, xudo, yer va osmonni madh etgan sheʼrlari monaxlarga doimiy xursandlik manbai edi. Umrguzaronlik bir xilda boʻlavergandan keyin baʼzan daraxt, gullar, bahor, kuz ularning meʼdasiga tegar, dengizning shovullashi toliqtirar, qushlarning sayrashi yoqmas, ammo cholning talanti ularga nondek har kuni kerak edi.

Oʻn yil oʻtdi, hamon kun-kunga, tun-tunga oʻxshardi. Monastir atrofida yovvoyi qush va yirtqich hayvonlardan boʻlak jon egasi koʻrinmas edi. Odam turadigan eng yaqin yer monastirga yuz chaqirim kelar va yuz chaqirim yoʻl nuqul choʻldan borardi. Bu choʻldan oʻtishga faqat hayotga tahqir koʻzi bilan qarovchi, hayotni tark etib, monastirga kirishni qabirga kirish, deb biluvchi kishilargina jurʼat qila olardi.

Shuning uchun bir kuni kechasi birov monastirning eshigini taqillatganda monaxlar juda hayron qolishdi. Eshikni taqillatgan kishi shaharlik bir odam boʻlib, hayotni sevguvchi oddiy bir osiy ummat ekan. Bu odam monaxlar boshligʻi duosini olish va ibodat qilish oʻrniga avval vino bilan ovqat talab qildi. Nima boʻlib choʻlga chiqib qolganligini soʻralganda u, uzundan-uzoq soʻzlab, ovga chiqqani, koʻproq ichib qoʻyib, adashganini aytdi. Monastirga kirib, qiyomatning gʻamini yegin, degan taklifga, kulib: ”Men sizlarga oʻrtoq emasman”, deb javob berdi.

Yeb, ichib toʻyganidan soʻng, xizmatini qilib turgan monaxlarga bir-bir qaradi-da, bosh chayqab taʼna bilan dedi:

– Bekor oʻtirasizlar, monaxlar. Yeyish-ichishdan boshqani bilmaysizlar. Qiyomatni gʻamini shu xilda yeydimi kishi? Oʻylab koʻringlar: sizlar bu yerda tinchgina yeb-ichib saodat xayolida oʻtirgan chogʻlarda, yaqin kishilaring halok boʻlib, jonlari doʻzaxga ketmoqda! Bir qaranglar-chi, shaharda nimalar boʻlmoqda. Biri ochdan oʻlmoqda, boshqasi oʻz oltinini qayerga koʻmishini bilmasdan buzuqlikka gʻarq boʻlmoqda va asalga botgan pashshaday halok boʻlmoqda. Kishilarning qalbida na imon bor, na haqiqat. Bularni qutqarish kimning ishi, axir? Vaʼz-nasihatni kim qiladi? Ertadan kechgacha mast boʻlib yuradigan odam men qilaymi? Nahot xudo, ezgu ruh, sevguvchi qalb va imonni sizlarga toʻrt devor orasida oʻtirish uchun bergan boʻlsa?

Shaharlikning mastlik bilan aytgan soʻzlari qattiq va odob doirasidan tashqari edi, ammo nima balo boʻldiki, cholga taʼsir qildi. Chol hamma monaxlar bilan bir-bir koʻz urishtirib, rangi oqardi va dedi:

– Birodarlar, bu toʻgʻri aytadi! Chindan ham bechoralar oʻzlarining nodonliklari va tadbirsizliklari orqasida gunohkor va dinsiz halok boʻladilar, biz esa joyimizdan qimirlamaymiz, goʻyo buning bizga dahli yoʻq. Shaharga borib oʻz paygʻambarlarini unutgan ummatlarning esiga Iso alayhisalomni solsam boʻlmaydimi?
Shaharlikning soʻzlari cholni qiziqtirdi: ertasiga u asosini qoʻliga oldi, zohidlar bilan xayrlashdi va shaharga qarab ketdi. Monaxlar uning musiqasidan, soʻzlaridan va sheʼrlaridan mahrum boʻldilar.

Bir, ikki oyni ular cholni sogʻinib oʻtkazdilar, chol kelmadi. Oqibat uchinchi oyning oxirida hammaga maʼlum boʻlgan aso tovushi eshitildi. Monaxlar yugurib uning istiqboliga chiqdilar va unga benihoyat koʻp savollar berdilar, ammo chol, ularni koʻrib sevinish oʻrniga kuyinib yigʻladi va bir ogʻiz ham soʻz aytmadi. Monaxlar uning juda qariganini va ozganini payqadilar; uning yuzidan charchaganlik va chuqur qaygʻu aks etar edi, yigʻlaganida esa tahqirlangan kishiga oʻxshar edi.

Monaxlar ham yigʻladilar va undan nimaga yigʻlayotganini, nima uchun xafa ekanini soʻradilar. Biroq, u bir ogʻiz ham soʻz aytmadi va hujrasiga kirib, eshikni beklab oldi. U yetti kun uyidan chiqmadi, tuz totmadi. Organ chalmadi, nuqul yigʻladi. Monaxlar eshigini taqillatsalar, chiqib biz bilan dardlash deb iltimos qilsalar ham, churq etmadi.

Oxir tashqariga chiqdi va monaxlarni toʻplab,yoshli koʻz, chuqur qaygʻu va gʻazab bilan soʻnggi uch oy ichida boshidan kechirganlarini aytib berdi.

U monastirdan shahargacha bosgan yoʻlini tasvirlab berganda koʻzlarida tabassum, tovushida osoyishtalik aks etar edi. Aytishicha, yoʻlida unga qushlar sayrab bergan, uning uchun ariqlar shildirab oqqan, qalbini shirin, yosh umidlar hayajonga keltirgan: u yoʻlda borar ekan, oʻzini jangga ketayotgan va gʻalaba qozonishiga amin boʻlgan soldatday sezgan, sheʼrlar va naʼtlar aytib shaharga yetganini bilmay qolgan.

Biroq, shahar va u yerdagi odamlar toʻgʻrisida gapira boshlaganida tutaqib ketdi, koʻzlari chaqnadi. U shaharga kirib koʻrganlarini umrida koʻrgan emas, hatto shunday boʻlishini tasavvur qilishga ham jurʼat etgan emas.

Shayton naqadar qudratli, yovuzlik qanchalik goʻzal ekanini, kishilarning na daraja yuraksiz va gʻarib ekanliklarini u umrida birinchi dafʼa keksaygan chogʻida koʻrdi va angladi. Baxtsiz tasodif boʻlib, birinchi qadam bosgani uy buzuqlik makoni boʻlib chiqdi. Ellik chamasi puldor kishilar ovqat yer va vinoni koʻp ichar edi. Vino ichib mast boʻlgan odamlar kuylaydilar va xudojoʻy kishi aytgani botinolmaydigan yaramas soʻzlarni hech ibosiz aytadilar. Cheksiz erkin, tetik, baxtiyor bu odamlar na xudodan qoʻrqadilar, na shaytondan va na oʻlimdan, nimani xohlasalar shuni aytadilar, shuni qiladilar, koʻngillari qayerni tilasa, oʻsha yerga boradilar. Vino esa haqiqday sof, haddan tashqari shirin va xushboʻy boʻlsa kerpk, chunki ichgan kishi rohatlanib kuladi va yana ichgisi keladi. Kishi kulganda vino ham kulganday boʻladi, ichilganda quvonch sochib, uchqun oladi, goʻyo oʻz shirinligida qanday shaytoniy latofat berkitib turganini oʻzi biladi.

Chol gʻazabdan borgan sayin tutaqib, yigʻlab, koʻrganlarini hikoya qilib beraverdi. Bazm qurib oʻtirganlar orasida, – dedi, – stolningustida yarimi yalangʻoch bir buzuq xotin turar edi. Tabiatda bundan koʻra goʻzal va jozibali narsani topish qiyin. Yosh, uzun sochli, doʻndiq, qorakoʻz, durdoq labli hayosiz va sharmanda, bu palid sadafday tishlarini koʻrsatib iljayib, xuddi “Koʻrdilaringmi, men qanday sharmanda va chiroylik” demoqchiday edi. Shohi kimxoblar burma-burma boʻlib, uning yelkasini qoplagan, ammo goʻzallik kiyim ostiga berkinishni istamas, bahori sabzi qoʻpib turgan yerni yorib chiqqanday, tashqariga chiqqani intilar edi. Sharmanda xotin vino ichar, ashula aytar va kim xohlasa oʻshanga oʻzini taqdim etar edi.

Undan soʻng chol titrab-qaqshab ot oʻyini boʻladigan maydon, hoʻkiz urishtirish, teatrlar, loydan yalangʻoch xotinning suratini yasaydigan rassomlar korxonasi toʻgʻrisida soʻzlab ketdi. u ilhom bilan, chiroyli va tiniq tovush bilan, xuddi koʻzga koʻrinmaydigan bir torni chertayotganday soʻzlar, monaxlar esa uning atrofini qurshab, diqqat va ishtiyoq bilan soʻziga quloq solar va xursandlikdan entikar edilar… Shaytonning barcha jozibasi, yovuzlikning goʻzalligi va jirkanch xotin badanining maftun qiluvchi latofatini tasvir qilib boʻlganidan soʻng chol shaytonni laʼnatladi. Burilib hujrasiga kirib ketdi…

Ertasiga ertalab hujrasidan chiqib qarasa monastirda bitta ham monax qolmapti. Hammasi shaharga ketib qolipti.

Rus tilidan Abdulla Qahhor tarjimasi