Ҳаётини, ҳатто ўлимини ҳам адабиётга чулғаб кетди:
“Бир бор экан, бир йўқ экан…” дея бошланувчи эртак билан жон берди.
Улуғбек ҲАМДАМ
“БИР БОР ЭКАН, БИР ЙЎҚ ЭКАН…”
Бир бор экан, бир йўқ экан, қадим ўтган замонда бир подшоҳ яшаган экан… Бир бор экан, бир йўқ экан…
***
Менга қўнғироқ бўлибди. Хат ҳам келибди. Қарасам, иккиси ҳам Саъдуллодан экан. Тинчликмикан, дея қайтиб тел қилдим.
– Умарали устоз ўтиб қолди, деган хабар тарқалди ФБда. Хабарингиз борми?
– Нима?.. Қачон?..
– 8 минут олдин.
– Ҳозир, ҳозир етиб бораман, Саъдулло!..
***
Умарали устозга бағишланган тадбирларга, кўрсатувларга вилоятда яшагани боис ё келолмайдиган ёки кеч келадиган Дилмурод Қуроновнинг кўнглига шу куни эрталаб Яратган Эгам Тошкентга юзланишни солибдию устознинг сўнгги манзилга кузатгани олис Андижондан етиб келди. “Аслида, бир неча кун кейин келмоқчийдим, негадир оёғим тортди”, дейди аканинг ўзи.
Ҳа, у устоз билан энг муҳим “учрашув”га етиб келди…
***
Етиб бордим. Ҳамидулло ака Болтабоев “қандай, қачон?” деган саволларимни жавоблаб, “ая ичкарида, кириб чиқинг!” деди.
Саъдулло билан бирга кирдик.
Венера опанинг эгилиб қолган жуссани бағримга босдим, йиғлашдик, ҳоллашдик.
Кейин ўтирдик.
– Устоз биз шогирдлари ҳавас қилгулик даражада яшадилар, энди охиратларини берсин! – Дедим аянинг елкаларини қучиб.
Ая устознинг армонлари ҳақида ҳам гапирди. Шу билан бирга, сўнгги манзили Озод акалар (Шарафиддинов) нинг ёнларида бўлишини орзу қилиб кетганини йиғлаб туриб сўзлаб берди.
Бу орада Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раҳбарияти, ходимлари устознинг васиятини амалга ошириш учун ҳукуматга керакли хат-ҳужжатни юбориб, жавоб кутишаётган экан. Соғ бўлишсин, устознинг сўнгги тилаги рўёбга чиқди: у ўз устозлари, сафдошлари ёнидан мангу қўним топди.
– Домла касалхонадамиди? – Сўрадим мен.
– Ҳа, уч кундир ўша ерда эдик. Ўз оёқлари билан юрувди. Бугун эрталаб касалхонанинг кашасию тухумини ҳам еди. Кейин намоз ўқиди. Ундан кейин бошини томография қиламиз дейишди. Томографиядан кейин ўзини ёмон ҳис қилиб, тез-тез ҳушидан кетди. Ёнида эдим. Палатада. Врачлар “Сиз чиқиб туринг!” дейишди. Чиқаётгандим, домлангиз эртак айта бошлади: бир бор экан, бир йўқ экан, қадим ўтган замонда бир подшоҳ яшаган экан…
Мен титраб кетдим.
– Устоз адабиёт билан кетибди-ку! – дедим ичимда.
– Ҳа, устоз чиндан ҳам адабиёт деган муқаддас қўшиқ садолари остида сўнгги манзил сари йўл олибди. Халқ яратган қўшиқни ўзи айтибди, унга ҳамоҳанг одимни ҳам яна унинг ўзи отибди. Во ажаб!..
***
– Яқинда домланинг янги китобидан 15 тача олиб йўқлаб келгандик, – дейди шоир Нодир Жонузоқ. – Домла ҳаммасини атрофига териб олиб, энди ҳамма жойда менинг китобим бор, дея ёш боладек қувонганди, – дейди.
“Болалик қайтадан қайтарилмоқда” деганмиди шоир Тўра Сулаймон. Устоз шундоқ ҳам бола эди, унинг боланики каби беғубор қалби бор эди, кексайганда эса икки карра бола бўлганди.
***
Жаноза намозини ўқиган имом деди:
“Умарали Норматов маҳалламизнинг фахри эди. Маҳалламиз эса чинакам зиёлилар маҳалласи. Домла ана шундай жойда зиё тарқатувчи эди”, деди. Яхши гапирди. Муҳими, имом кимнинг жанозасини ўқиётганини билар экан.
Бу жуда муҳим гап, биродарлар, жуда ҳам муҳим гап…
***
– Улуғбек, Умарали ака жуда яхши яшади, – деб қолди жаноза намозига етиб келган яна бир устозимиз Иброҳим Ғафуров, – ўзидан яхши шогирдлар қолдирди, умрининг охиригача адабиёт деб яшади, адабиёт деб ёнди.
– Худди шундай, Иброҳим ака, домла жуда яхши яшади. Ҳавас қулгулик даражада яхши!..
***
Соат 20.30 га яқин жаноза намози ўқиладиган бўлди. Кеч ва совуқ бўлишига қарамай тумонат одам йиғилди. Майитни уйдан олиб чиқишар экан, “лип” этиб чироқ ўчиб қолса бўладими!.. Кўча чироқлари ёниб турарди, лекин уйлардаги чироқлар сўнди. Аммо кўп ўтмай, бир неча дақиқа ўчиб турган, ўчиб уй ичини қоронғилик чулғашига қўйиб берган чироқлар яна порлаб ёнди. Ҳар нарсадан бир рамз ахтариб юргувчи мендек бир адабиётчи ўзимга ўзим: “Ҳа, устознинг кетиши билан у яшаб ўтган уй бир лаҳзага зулматга чўмди, лекин у зулмат доимий эмас, ўчган чироқлар яна ёнди ва ҳаёт давом этади” дедим.
***
Устоз кетди.
Январда саломлашганди дунё билан, январда видолашди.
Ҳаётини, ҳатто ўлимини ҳам адабиётга чулғаб кетди:
“Бир бор экан, бир йўқ экан…” дея бошланувчи эртак билан жон берди.
Энди бир ўйланг-а, устознинг эртаги, аслида, ҳаммамиз ҳақимизда эмасми?.. Бугун бормиз худди эртакдаги каби, эртага эса…
Майли, бугун бор эканмиз, устоз каби омонат умримизни арзигулик бир мақсадга бағишлайлик.
Бир бор экан, бир йўқ экан…Ла илаҳа иллаллоҳ…
Устоз, Аллоҳ сизни ёрлақасин!
Бу дунёдаги ҳаётингиз обод бўлди, энди у дунёдагисини берсин! Омин, Аллоҳу акбар!..
29.01.2022
Ustoz ketdi… Yanvarda salomlashgandi dunyo bilan, yanvarda vidolashdi.
Hayotini, hatto o’limini ham adabiyotga chulg’ab ketdi:
“Bir bor ekan, bir yo’q ekan…” deya boshlanuvchi ertak bilan jon berdi.
Ulug’bek HAMDAM
“BIR BOR EKAN, BIR YO’Q EKAN…”
Bir bor ekan, bir yo’q ekan, qadim o’tgan zamonda bir podshoh yashagan ekan… Bir bor ekan, bir yo’q ekan…
***
Menga qo’ng’iroq bo’libdi. Xat ham kelibdi. Qarasam, ikkisi ham Sa’dullodan ekan. Tinchlikmikan, deya qaytib tel qildim.
– Umarali ustoz o’tib qoldi, degan xabar tarqaldi FBda. Xabaringiz bormi?
– Nima?.. Qachon?..
– 8 minut oldin.
– Hozir, hozir yetib boraman, Sa’dullo!..
***
Umarali ustozga bag’ishlangan tadbirlarga, ko’rsatuvlarga viloyatda yashagani bois yo kelolmaydigan yoki kech keladigan Dilmurod Quronovning ko’ngliga shu kuni ertalab Yaratgan Egam Toshkentga yuzlanishni solibdiyu ustozning so’nggi manzilga kuzatgani olis Andijondan yetib keldi. “Aslida, bir necha kun keyin kelmoqchiydim, negadir oyog’im tortdi”, deydi akaning o’zi.
Ha, u ustoz bilan eng muhim “uchrashuv”ga yetib keldi…
***
Yetib bordim. Hamidullo aka Boltaboyev “qanday, qachon?” degan savollarimni javoblab, “aya ichkarida, kirib chiqing!” dedi.
Sa’dullo bilan birga kirdik.
Venera opaning egilib qolgan jussani bag’rimga bosdim, yig’lashdik, hollashdik.
Keyin o’tirdik.
– Ustoz biz shogirdlari havas qilgulik darajada yashadilar, endi oxiratlarini bersin! – Dedim ayaning yelkalarini quchib.
Aya ustozning armonlari haqida ham gapirdi. Shu bilan birga, so’nggi manzili Ozod akalar (Sharafiddinov) ning yonlarida bo’lishini orzu qilib ketganini yig’lab turib so’zlab berdi.
Bu orada O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi rahbariyati, xodimlari ustozning vasiyatini amalga oshirish uchun hukumatga kerakli xat-hujjatni yuborib, javob kutishayotgan ekan. Sog’ bo’lishsin, ustozning so’nggi tilagi ro’yobga chiqdi: u o’z ustozlari, safdoshlari yonidan mangu qo’nim topdi.
– Domla kasalxonadamidi? – So’radim men.
– Ha, uch kundir o’sha yerda edik. O’z oyoqlari bilan yuruvdi. Bugun ertalab kasalxonaning kashasiyu tuxumini ham yedi. Keyin namoz o’qidi. Undan keyin boshini tomografiya qilamiz deyishdi. Tomografiyadan keyin o’zini yomon his qilib, tez-tez hushidan ketdi. Yonida edim. Palatada. Vrachlar “Siz chiqib turing!” deyishdi. Chiqayotgandim, domlangiz ertak ayta boshladi: bir bor ekan, bir yo’q ekan, qadim o’tgan zamonda bir podshoh yashagan ekan…
Men titrab ketdim.
– Ustoz adabiyot bilan ketibdi-ku! – dedim ichimda.
– Ha, ustoz chindan ham adabiyot degan muqaddas qo’shiq sadolari ostida so’nggi manzil sari yo’l olibdi. Xalq yaratgan qo’shiqni o’zi aytibdi, unga hamohang odimni ham yana uning o’zi otibdi. Vo ajab!..
***
– Yaqinda domlaning yangi kitobidan 15 tacha olib yo’qlab kelgandik, – deydi shoir Nodir Jonuzoq. – Domla hammasini atrofiga terib olib, endi hamma joyda mening kitobim bor, deya yosh boladek quvongandi, – deydi.
“Bolalik qaytadan qaytarilmoqda” deganmidi shoir To’ra Sulaymon. Ustoz shundoq ham bola edi, uning bolaniki kabi beg’ubor qalbi bor edi, keksayganda esa ikki karra bola bo’lgandi.
***
Janoza namozini o’qigan imom dedi:
“Umarali Normatov mahallamizning faxri edi. Mahallamiz esa chinakam ziyolilar mahallasi. Domla ana shunday joyda ziyo tarqatuvchi edi”, dedi. Yaxshi gapirdi. Muhimi, imom kimning janozasini o’qiyotganini bilar ekan.
Bu juda muhim gap, birodarlar, juda ham muhim gap…
***
– Ulug’bek, Umarali aka juda yaxshi yashadi, – deb qoldi janoza namoziga yetib kelgan yana bir ustozimiz Ibrohim G’afurov, – o’zidan yaxshi shogirdlar qoldirdi, umrining oxirigacha adabiyot deb yashadi, adabiyot deb yondi.
– Xuddi shunday, Ibrohim aka, domla juda yaxshi yashadi. Havas qulgulik darajada yaxshi!..
***
Soat 20.30 ga yaqin janoza namozi o’qiladigan bo’ldi. Kech va sovuq bo’lishiga qaramay tumonat odam yig’ildi. Mayitni uydan olib chiqishar ekan, “lip” etib chiroq o’chib qolsa bo’ladimi!.. Ko’cha chiroqlari yonib turardi, lekin uylardagi chiroqlar so’ndi. Ammo ko’p o’tmay, bir necha daqiqa o’chib turgan, o’chib uy ichini qorong’ilik chulg’ashiga qo’yib bergan chiroqlar yana porlab yondi. Har narsadan bir ramz axtarib yurguvchi mendek bir adabiyotchi o’zimga o’zim: “Ha, ustozning ketishi bilan u yashab o’tgan uy bir lahzaga zulmatga cho’mdi, lekin u zulmat doimiy emas, o’chgan chiroqlar yana yondi va hayot davom etadi” dedim.
***
Ustoz ketdi.
Yanvarda salomlashgandi dunyo bilan, yanvarda vidolashdi.
Hayotini, hatto o’limini ham adabiyotga chulg’ab ketdi:
“Bir bor ekan, bir yo’q ekan…” deya boshlanuvchi ertak bilan jon berdi.
Endi bir o’ylang-a, ustozning ertagi, aslida, hammamiz haqimizda emasmi?.. Bugun bormiz xuddi ertakdagi kabi, ertaga esa…
Mayli, bugun bor ekanmiz, ustoz kabi omonat umrimizni arzigulik bir maqsadga bag’ishlaylik.
Bir bor ekan, bir yo’q ekan…La ilaha illalloh…
Ustoz, Alloh sizni yorlaqasin!
Bu dunyodagi hayotingiz obod bo’ldi, endi u dunyodagisini bersin! Omin, Allohu akbar!..
29.01.2022
