Ҳар қандай лирик шеъриятда лирик кечинма ва лирик кайфият устувор мавқеда бўлади. Бадиий адабиётнинг азалий ва абадий вазифаси хунукликнинг талқинида тасвир меъёрини ушлаш, фожелик замирида ўқувчи кўнглига ижобий таъсир этадиган ёруғ бир нуқтани кашф этишдир. Бу инкишофда ўша дард-алам ёки фожеликнинг юксак поэтик ифодаси бўй кўрсатади. Ушбу мақолада шоир Хуршид Давроннинг лирик кечинмалар талқинидаги ана шундай поэтик маҳорати ўрганилган.
ЛИРИК ФОЖEЛИК ВА РУҲОНИЙ
МАНЗАРАЛАР ТАЛҚИНИ
Юлдуз Каримова — филология фанлари доктори (ДСc),
Жиззах давлат педагогика университети ўзбек адабиётини ўқитиш методикаси кафедраси доценти
Адабиёт назариясида, жумладан, шундай тасниф бор, унга кўра шеърият иккига – лирик ва лиро-эпик шеъриятга ажратилади. Лиро-эпик шеърларда воқеабандлик, яъни муайян воқеани лирик йўсинда айтиб бериш, баён этиш етакчилик қилади. Бунда эпос билан лирика кичик бир бадиият майдонида бирлашади, синтезлашади. Лирик шеърият эса бошқача, у ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, унда воқеа эмас, лирик кечинма, лирик кайфият ҳукмрон мавқеда бўлади.
“Ҳозирги ўзбек шеърияти кўнгилга қулоқдан ташқари йўллар билан таъсир қилиш босқичига кирди. Шоирлар ўқирман руҳиятига унинг қулоғи орқали эмас, юраги орқали кириб боришга уринмоқдалар” , – дейди адабиётшунос олим Қозоқбой Йўлдошев. Ўқирман руҳиятига юрак орқали кириб борувчи шеър фазилатини эса олим: “… эшитувчиларга ором берадиган унсурлар бўлиши шарт қилиб қўядиган қолипдаги шаклий талаблар… мисралар сўнгидаги қофиянинг мусиқийлигини таъминлашдан кўра, руҳиятни моддийлаштиришга уриниш хусусият етакчи” , – дея изоҳлайди.
Хуршид Давроннинг Бобур Мирзога бағишланган “Отлар елар шиддатдан терлаб…” деб бошланувчи шеъри лирик қаҳрамоннинг моддийлаштирилган руҳияти, инсоний изтироблари, ҳис-туйғуларининг рамзларига кўчган ифодаси орқали она юрт бағридан узилиб кетаётган Бобур Мирзонинг инсоний фожиасини лирик фожелик даражасига олиб чиқиб талқин эта олгани билан эътирофга лойиқ.
Бобур номидаги халқаро илмий экспедициянинг биринчи сафари (1992-йилнинг 19-майидан 15-июльига қадар давом этган) иштирокчиси Хайриддин Султоннинг “Бобурийнома”сида хориждаги Бобур қадамжолари бўйлаб кезинган мусофирчиликнинг машаққатларини она юрт, яқинлар соғинчида изтироб чеккан муаллифнинг шундай хотиралари келтирилган: “Одамнинг ўз-ўзидан дили хуфтон бўлаверса, кўксининг бир четида номаълум бир оғриқ жизиллаб турса, билгинки, бу она Ватан соғинчи билан ҳасратда умргузаронлик қилаётир.
Мана шундай маъюс лаҳзаларда Бобур Мирзонинг дард-у дилини, сўнгсиз изтиробларини янада яққол англаш мумкин. “Заҳириддин, қайга борурсан?..” Хуршиднинг (Хуршид Давроннинг биз таҳлилига тортаётган “Бобур” шеъри назарда тутиляпти – Й.К.) шу сатри неча кундирки хаёлимдан кетмайди. “Заҳириддин, қайга борурсан?..” Давоми… янглишмасам, мана бундай эди: “Ҳамма ердан кўриниб турар, Самарқанднинг миноралари”. Йўқ, давоми эмас, шеърнинг охирги мисралари холос” .
Нуктадон, ҳассос адиб Хайриддин Султон шеърнинг айнан шу сатрларини бежиз эсламайди. Чунки шеърдаги лирик фожеликнинг юзага қалқиб чиқишида, шеърхон тарафидан ҳис этилишида айнан шу сатр, сатр моҳиятидаги рамзийликнинг ўрни беқиёс. Шеърдаги лирик фожеликни юзага келтирган, лирик қаҳрамон Бобур Мирзога тегишли ҳижрон, юртдан айро тушиш, тақдир ҳукми олдидаги ночорлик, иложсизлик каби ҳиссиётлар ҳаётий, ижтимоий асосга эга.
Шубҳасиз, Хуршид Даврон “Бобур” шеърида юқоридаги қалтис ижтимоий вазият исканжасидан қутулишни, нажотни Ватандан бош олиб кетишда деб билган Бобур Мирзонинг драматик ҳолатининг ифодасида унинг ўз сўзларига, унинг интилиш, эҳтиёжлари, амалга ошмаган орзулари, армонга айланган улуғ истаклари натижасида туғилган руҳий изтиробларга, ички кечинмаларига суянади: “…вилоят йўқ, вилоят умидворлиғи йўқ, навкар аксар тарқади… Охир мундоқ саргардонлиқдин ва бу нав’ бехонумонлиқдин жонға еттим. Дедимки, мундоқ душворлиқ била тирилгунча бош олиб етсам яхши. Бу нав’ хорлиқ ва зорлиқ била эл билгунча оёғим етгунча кетсам яхши” . (1502-1503-йиллар воқеалари баёни)
Руҳшуносликка оид адабиётларда шахснинг ҳиссиёти ва эмоционал жараён ҳақида гап кетганда: “Кўп ҳолларда эмоционал кечинмаларимиз мазмунига бизнинг интилишларимиз ҳам киради. Интилишлар эса ҳамиша эҳтиёжни ифодалайди. Лекин ҳиссиётлар эҳтиёжлар сабабли пайдо бўлиши туфайли, интилишлар билан ҳиссиётлар бир-бирига қўшилиб кетиб битта туйғу, кечинма ҳолида намоён бўлади. Бундай ҳолларда ҳиссиётлар, одатда, интилишларни туғдиради ёки мавжуд интилишларини кучайтиради… Ҳиссиётларнинг фаоллик даражаси одамлардаги кучланиш ҳолатида ёки улардаги ҳамма кучлар ғайратга кирган ҳолатда намоён бўлади” , – дейилади. Шахснинг мазкур руҳий-табиий ҳолатини поэтиклаштирган, уни бадиият кўзгусида акслантирган Хуршид Даврон саккиз банд шеърда бир романга жо бўлиши мумкин бўлган, юртдан бутунлай бош олиб чиқиб кетаётган Бобур Мирзо фожиасини, унинг кечинмаларини, эҳтиросларини рамзлар бағрида очади:
Отлар елар шиддатдан терлаб,
Янграр хатар тўла тақалар.
Ҳуркиб кўкка сапчир патирлаб,
Тун уйқуси – қора қарғалар .
Биринчи ўқишдаёқ ўқувчининг кўз ўнгида жонли манзара гавдаланади. Шеърхон онг-у шуурига матнда бўй кўрсатиб турган хронотоп – асарда бадиий идрок этилаётган замон ва макон ҳақидаги тасаввур пайдо бўлади: тун ва йўл тасвири. Шуни унутмаслик керакки, бир қарашда манзарадек кўринган (аслида, манзара эканлиги ҳам бор гап), аммо шоир томонидан маржондек тизилган рамзлар шодасида инсоний тақдир намоён. Унда Бобур Мирзо – лирик қаҳрамон ҳаётининг ўзига хос фрагментлари кўзга ташланади. Тинимсиз елаётган, имкон борича тун бағрини ёриб чиқишга ҳаракат қилаётган от қоронғилик, зулматни ортда қолдираётгандек тасаввур уйғотади, аммо рамзда эса тун (замон кўрсаткичи) Бобур Мирзо тушиб қолган ижтимоий вазият, шу вазият туғдирган умидсизлик, имконсизлик, тушкунликка ишора. Мақсад аслида шу тундан узоқлашиш, елиб бораётган от Бобур Мирзо фитратидаги “Қудрат, ҳаётий куч, олийжаноблик… эҳтирослар, интилишлар… рамзи” .
“Отлар елар шиддатдан терлаб”, терга ботиш бу – лирик қаҳрамоннинг ўз-ўзини тафтиш қилиши, ўй-кечинмалари, эҳтирослар, келажак, масъулиятли ташвишлар, зиддиятли хаёллар бағридаги тасвири. Тақалардан таралаётган товуш – бонг, огоҳлик даъвати. Она замин бағрига урилаётган тақалар зарбидан фарёд кўтариб, Бобур Мирзодек ўғлидан айрилаётганидан бонг уради гўё. Айни пайтда тақаларнинг хатарга тўлалиги Бобур Мирзонинг елкасига тушадиган мусофирчилик, айрилиқ, мавҳум келажак масъулиятига ишора ҳамдир.
Ёруғликка, юксак мақсадлар сари интилганлар йўлида ғов, турли тўсиқларнинг учраши табиий. Шоир уларни қора қарғалар деб атайди. Тун сўзи моҳиятидаги қоронғилик “қарға”нинг эпитети қора сўзи билан бирлашиб тасвирдаги салбий бўёқдорликни оширган. Айни пайтда уларнинг ҳуркаклиги нур олдида зулматнинг чекинишига ишора.
Отлар елар, тилларанг хазон
Суворийлар узра сочилар.
Элас-элас янграйди азон
Тоғлар узра осмон очилар.
“Хазон япроғидек бордим” – Бобур Мирзо ўз ёзуғининг поэтик тасвирини шундай кўради. Хуршид Даврон бу иқрорни рамзга айлантирар экан, унга тилларанг эпитетини қўшади. Тилларанг рамзий деталнинг ташқи кўринишига бироз ёруғлик, нур бағишлагандек (Кобул ва Ҳиндистонда Бобур Мирзо эришажак зафариятларга ишора), аммо моҳият барибир эскича: хазон – айрилиқ, ҳижрон белгиси. У тилларанг сочқиларга айланиб, “Суворийлар узра сочилар” тасвирида матн моҳиятини англаб етишда очқич вазифасини ўтайди. Банднинг учинчи мисраси – “Элас-элас янграйди азон”. Агар шеър шоирнинг мафкуравий зуғумлар ҳам анча собит 80-йиллар ижоди маҳсули эканлиги ҳисобга олсак, унинг кичик лирик шеърда бир умр Ҳақ ризосига эришишга ҳаракат қилган Бобур Мирзонинг маънавий-руҳий қиёфасини нозик кўрсатиб ўта олганини эътироф этиш зарур. Азон бандаларига Оллоҳнинг улуғлигини, якка-ю ягоналигини, нажот фақат унда, унга бўлган ишонч ва эътиқодда эканлигини эслатувчи нидо. Хуршид Даврон қўллаган азон рамзи – Бобур Мирзонинг умрлик ҳикмати, эътиқоди ва эътирофи: “Ҳеч нима Тенгрининг хостидин ўзга бўлмас” га мос ва хос келган. Бу ўринда “элас-элас” жуфт сўзи полифункционал вазифада: у азоннинг эшитилиш даражасини кўрсатиш билан бирга унинг (эшитилар-эшитилмас, жуда паст) анча олис узоқларда айтилаётганини ҳам билдиряпти. Демак, Бобур Мирзо учун нажот энди юртдан олисда, Ватандан узоқларда. Иккинчи бандда сатрлар силсиласида шеърнинг биринчи бандида ўқувчи онгига ўрнашиб қолган қоронғилик чекинади. Айниқса, “элас-элас янграйди азон” тасвиридан кейин “Тоғлар узра осмон очилар” манзараси (тонг тоғлар бошидан оқара бошлайди) ўқувчининг қалбига ҳам, шеър бағрига ҳам ёруғлик, илиқлик олиб киради. Айнан шу мисрадаги рамзлар қатида бошқа маъно ҳам мустақил ҳолда мавжуд. Тоғ рамзи матонат, сабот, юксалиш, қатъиятлилик маъносида Бобур Мирзога нисбат берилган ҳолда бу “тоғ(лар) узра осмон очил”ишида Бобур Мирзонинг танланганлардан эканлигига (Аллоҳ подшоҳлигини Ўзи хоҳлаган кишига беради. Аллоҳ (карами) кенг ва билимдондир” ) подшоҳлик қисматига ишора бор.
Отлар елар, елар кўпириб,
Уйғотганча мудроқ йўлларни.
Гўё тўғон бандин ўпириб
Тошқин қувиб келар уларни.
Иккинчи банд сокинлашган оҳанг, учинчи бандда “Отлар елар, елар кўпириб” тасвирига инган шитоб, тезлик, жадаллик маънолари билан кескинлик касб этиб, айрилиқ, ҳижрон онлари муқаррар эканлигини эслатади. Айни пайтда бу тасвир, рамз шеърда акс этган макон, замон чегарасидан чиқиб, Бобуршоҳнинг бир умрлик мамлакатдорлик тамойилининг: “Жаҳонгире таваққуф бар наёбад, Жаҳон онро бувад кў беҳ шитобад, Ҳама чизи зи рўй кадхудом – Сукун миёбад илло подшоҳий” (маъноси: Жаҳонгирлик тўхтаб турмайди, ким яхши тиришса, жаҳон ўшаники бўлади, ҳаётда ҳар бир нарсанинг тўхташи мумкин, аммо подшоҳлик тўхтамайди) мазмун-моҳиятини ўзида очиқлаб берганини эътироф этмоқ зарур.
Кўпинча адабиётшуносликка оид тадқиқотларда бундай мухтасар талқинни томчида қуёшнинг акс этишига ўхшатишади. Шу маънода “елаётган от” рамзи орқали буюк тарихий шахс, лирик қаҳрамон – Бобур Мирзонинг умр мазмунини кўламли бадиий идрок эта олгани, тафаккур ва талқинда таъсирчан образ ярата олгани шоирнинг етук поэтик маҳоратидан дарак беради.
Фаолиятсизлик, ҳаракатсизлик Бобур Мирзо – лирик қаҳрамон табиатига мутлақо ёт. Хуршид Даврон “салтанат дағдағаси”, “мулкгирлик домяси” қонида, эҳтиросларида гупириб турган Бобур Мирзо кабилар дунёга дунёни уйғотмоқ учун келганларини “елаётган от” пойи зарбида “уйғонаётган йўллар” тафсилида чиройли, ишончли бадиий ифода эта олган. “Не хуш бўлғайки, бир кун уйқулик бахтимни уйғотсам”, – дейди Бобур Мирзо ўзининг бир ғазалида. “Ҳиссиётнинг турли-туманлиги, сўз санъатининг чексиз имконияти ҳамда бадиий асарнинг тинимсиз товланиши лирик фожелик ранг-баранглигини тайин этади” , – дейди адабиётшунос олим Сувон Мели.
Дастлабки бандларда лирик қаҳрамон шахсиятига хос ёниқ эҳтирос, шижоат, кучни тинимсиз елаётган от рамзида кашф қилган бўлсак, тўртинчи бандда шеърга шунга тенг яна бир куч – тошқин рамзи кириб келади. Тошқин ҳам рамз. У лирик қаҳрамон – Бобур Мирзо руҳиятидаги зиддиятлар, қарама-қаршиликлар буҳронининг моддийлашган тасвири, ҳиссиёт белгиси. Аслида бу тошқин Бобур Мирзо ботинида, ўзлигида. У лирик қаҳрамоннинг жисм-у жонини ўртаётган зиддиятли ўйлар, оғриққа ишора. Бу рамз ортидаги куч ҳар гал тошқин мисол ҳаракатга келганда ўз соҳибини азобли саволлар, армон-изтироблар гирдобида чирпарак қилади гўё. Адабиётшунос олим Узоқ Жўрақулов: “…жуфтлик ҳодисалар ўзаро зид ҳолатда диалогиклик касб этгани ҳолда, якка ҳолатида ҳам ички диалогик структура ва мазмунга эга. Жамиятда (ёки бадиий асар дунёсида) ўзининг муқаррар антиподига эга одам нейтрал ҳолатда ҳам ўзининг ботиний антиподи билан яшайди. Бу ҳодиса бадиий асарда ички диалог (микродиалог) тарзида кузатилади” , – дейди.
Мана шу маънода лирик қаҳрамоннинг ботиний антиподи билан мулоқоти риторик сўроқ ўлароқ унинг эмоциясини бор бўйи билан кўрсатишга, уни қийнаётган ҳиссиётлар, кечинмаларнинг ифодасини сўроқ шаклида тасдиқлашга хизмат қилади. Шеърнинг кейинги бандларида Хуршид Даврон уни микродиалог тарзида тасвир этади:
Мирзо Бобур, қайга борурсан,
Бобонг тахтин, юртингни ташлаб?!
Қора тақдир сени қул каби
Қаёнларга кетмоқда бошлаб?!
Юқорида таъкидлаганимиздек, сўроқда иқрор, эътирофда тасдиқ мавжуд. Шеърда ҳар учала банднинг боши “Мирзо Бобур” риторик мурожаати билан бошланади. Сатрма-сатр лирик қаҳрамон қалбида улканлашиб бораётган мусофирчилик ғуссаси, ҳижрон, айрилиқ ғамининг поэтик тасвиридаги динамика лирик фожеликни юзага келтиради. Аммо бу фожелик трагик пьесадаги каби воқеа-ҳодиса, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатлари орқали эмас, балки шоир танлаган сўзнинг маъно-моҳиятидан ўқувчи қалбига юқадиган, унинг ҳам кўзидан, ҳам кўнглидан жой оладиган бадиийлик ҳосиласи – шеърнинг руҳида намоён бўлади. Шеърда акс этган лирик қаҳрамон драматизми:
Маврусий тож-у тахтдан воз кечмоқ, қора тақдирга қул бўлмоқ, қора ҳижратга юз тутмоқ, тириклай Ватандан жудо бўлмоқ, ҳатто тушларида ҳам Ватанга қайта олмаслик – Бобур Мирзо чекидаги улкан фожелик.
Хуршид Даврон бутунлай Мовароуннаҳрни тарк этиб кетаётган Бобур Мирзонинг ўз орзулари, имкониятлари, улкан режаларига Ватан топиши мумкинлигини, аммо ўзи бир умр беватан бўлиб қолаётган ҳолатини теран поэтик нигоҳ билан кузатади:
От пишқирар, тўхтар чавандоз
Узангига тирар оёғин
Ва бўғзига тўплар беовоз
Вужудига тўлган ингроғин.
“Бадиий асарда ғамни туғдирувчи воқеа-ҳодисалар ёки ғамгин ҳолатлар тасвирланади. Ғамнинг ўзи эмас. Ғам воқелик эмас, воқеликнинг ҳосиласи” .
Айрилиқ, ҳижрон, ватангадолик остонасида турган Бобур Мирзонинг ғамзада портретини, руҳий ҳолати, ҳаётининг энг муҳим, таҳликали, қалтис вазиятларни бутун мураккаблиги, таранглиги билан ҳис этган Хуршид Даврон талқинда чинакам трагик муҳит ва шу муҳит маҳсули фожеий қаҳрамон ҳолатининг нозик, таъсирчан ифодасини ярата олди. “… бўғзига тўплар беовоз Вужудига тўлган ингроғин”. Бобур Мирзога нисбат берилган ингроқ инграш, у чекаётган ҳадсиз азобнинг энг юқори даражаси. Ватан остонасида сўнгги бор туриб, унинг қирғоқларига охирги марта нигоҳини ташлаётган Бобур Мирзо юрагида ўша дамда, эҳтимол, йўлбарс ўкириги янграгандир. Аммо бу ўкирик қаҳрамон вужудида, унинг мардона тийнатида дардга оғриқли азобга дўнади, қуриб қолган бўғзида тўпланиб, ингроққа айланади.
Ўз ички “мен”и билан аёвсиз жанг қилаётган қаҳрамоннинг психологик, физиологик ҳолатининг ишончли бадиий идрок этилиши шеър руҳиятидаги трагик пафоснинг етакчилигини белгилаган. Лирик қаҳрамоннинг етмиш икки томирида қонни эмас, тенгсиз аламлар, изтироблар оқимини айлантираётган юрак, ҳижрон дардининг иситмасида қақроқ лаблар, овозсиз фарёд, аслида бутун дунё огоҳ бўлган – ҳақиқат. Бу шоирнинг қалам кучини кўрсатадиган, инсоний кечинмаларнинг таъсирчан ифодалари.
Адабиётшунослик илмида: “Мотамсаро мазмунли шеър, албатта, лирик фожеликка мисолдир, дейиш хато. Агар шеър ўқувчини оғир, мотамсаро кўйга солса-ю енгиллик, ҳузур бахш этмаса, бу турмушдаги дарднинг натурал ифодаси бўлиб, лирик фожеликка алоқаси йўқ. Ҳаётий дард-алам юксак поэтик ифодаланган тақдирдагина ушбу феномен яралади” , – дейилади.
Хуршид Даврон ўзининг “Бобур” шеърида ана шу феноменни муваффақиятли кашф этган.
Алам билан юраги урар
Шивирлайди қақроқ лаблари
“Ҳамма ердан кўриниб турар,
Самарқанднинг миноралари”.
Юқорида айтганимиздек, Бобур Мирзо қарорини ўзгартира олмайди, ортга йўл йўқ. Ҳаётий ҳақиқат ва ундан ўсиб чиқиб шеърда аксланган бадиий ҳақиқатга кўра ҳам бунинг иложи йўқ. Жаҳонгирлик – қисмат, айрилиқ, ҳижрон – ёзуғ. Уни ўзгартириш қаҳрамоннинг қўлида эмас. Шунда – имконсизликда илож, умидсизликда илинж кашф этилади. Лирик қаҳрамон тилидан айтилган “Ҳамма ердан кўриниб турар Самарқанднинг миноралари” – бу мисралар юқорида келтирилган микродиалогда акс этган эл-у юртдан айро тушиш, беватанлик тасвиридаги фожеликни бироз юмшатса-да, бутунлай йўққа чиқара олмайди. Фақат кучсиз, ғира-шира таскин қалбингизга кириб келгандек бўлади. Бу ҳолатда биз Хуршид Даврон томонидан Бобур Мирзо ҳаётидаги реал энг драматик, фожеий вазиятлар лирика қонуниятларига бўйсундирилган ҳолда лирик фожеликка айлантирилганини, шундай ҳолатда “Бобур” шеърида лирик фожелик бўй кўрсатганига гувоҳ бўламиз.
Инсон ҳиссиётларининг тинимсиз товланиши, уларнинг асарлар бағридаги талқини ҳақида адабиётшунос Иброҳим Ғафуров: “…ғусса ва ғуссавийлик ҳамда шодлик ва шодумонлик ҳар қачон бир-бирларини етаклаб юрадилар, бир-бирларини тарбиялайдилар, шодлик ғуссаларнинг мураббийсидир ва ғуссалар бахтиёрликларга мураббийдир. Қанчалар ғалати эшитилади бу сўзлар: лекин қанчалар олам қонунияти бор уларда? Қанча-қанчалаб одамлар қалбларининг тарихи бор уларда!” – дейди.
Хуршид Давроннинг “Бобур” шеъри Бобур Мирзо қалб тарихининг бадиият бағридаги акси. “Самарқанднинг миноралари” эса шоирнинг тенгсиз бадиий кашфиёти. У шоир тафаккурида синтезлашган яхлит Ватан тимсоли, айни пайтда айтиш мумкинки, у контекстда ўқувчининг диди, бадиий завқига қараб ўзининг бир кўп маъноларини намоён эта оладиган рангин тимсол.
Бу рамзда Бобур Мирзонинг “Темурбекнинг ва Улуғбек мирзонинг иморати ва боғоти Самарқанд маҳаллотида кўптур” маълумотининг ҳавасмандлиги, салобати, “Самарқанд хаёли бошқа тушубтур” лутфининг латофати ва назокати, “Латофат гулшанида гул каби сен сабз-у хуррам қол” тилагининг самимияти, ҳарорати бор. Самарқанд минораларининг порлоқ ёдини зулфиқор қилич каби бир умр юрагига қадаб яшаган Бобур Мирзо (“Миноралар эмас бу фалакка қасам, Қасоскор боболар кетмишдир санчиб” ) қадами етган жойга умумжаҳон эътирофига сазовор бўлган темурий маданиятини ва шу маданиятнинг ўчоғи бўлган “балдайи маҳфуза” Самарқанднинг чиройини, файз-у тароватини, шукуҳини олиб кирди. Тақдирнинг, қисматнинг буюк миссиясини Ватандан йироқда ўтаган Бобур Мирзо ота-боболарининг энг яхши анъаналарига ворисийлик нуқтаи назаридан ҳам Ватанники, киндик қони томган юртнинг дилбар ўғлони бўлиб қолди. Бобур Мирзо даҳоси, Бобур Мирзо феномени аҳамияти жиҳатидан Самарқанд миноралари бир сафда туради. Зеро, “Миноралар мустаҳкамлик, бардошлилик ғоясини ифодалайди. Унинг асосий маъноси эса дунёнинг рамзий манзарасида маънавий, самовий, илоҳийликка яқин ҳолат юқорилиги билан боғланади… минора ер билан осмон ўртасидаги алоқа вазифасини бажаради, дейишади” .
Бобур Мирзонинг маънавий-руҳий оламига тегишли самовий, илоҳийликка яқин ҳолатни ҳар ким ақл-у идроки, фаҳм-фаросати, айнан шу соҳага тегишли билими, илмига таяниб ўзи кашф этар, аммо Бобур Мирзо ва у каби буюк тарихий шахсларимиз ўтмиш билан бугунни боғлаб турувчи олтин кўприк эканликлари айнан ҳақиқатдир. Самарқанднинг муаззам ва музайян миноралари каби улар ҳамма вақт, ҳам ердан кўриниб турадилар.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Иванов П., Зуфарова И. Умумий психология. – Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2013.
2. Бобур Заҳириддин Муҳаммад. Бобурнома. – Т.: Ўзбекистон, 2002. – 332 б. (+32 зарварақ)
3. Ғафуров И. Асарлар. Адабиёт дунёси: саккиз жилдлик. Тўртинчи жилд. Ўттиз йил изҳори. – Т.: Янги аср авлоди, 2022. – Б. 528 б.
4. Даврон Хуршид. Самарқанд хаёли. – Т.: Камалак, 1991. – Б. 320 б.
5. Жўрақулов У. Назарий поэтика масалалари. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2015. – 356 б.
6. Йўлдошев Қ. Сўз ёлқини. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2018. – 504 б.
7. Қуръони карим: маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва тафсир муаллифи: А.Мансур; таҳрир ҳайъати: Усмонхон Алимов Раҳматуллоҳ қори Обидов, М.Иброҳимов ва бошқ.; Масъул муҳарри: М.Аҳмаджонов. – Т.: Тошкент ислом университети, 2009. – 624 б.
8. Мели С. Сўзу сўз. “Адабиёт фалсафаси”га чизгилар. – Т.: Шарқ, 2020. –528 б.
9. Мингбоева Д. Тимсоллар тилсими. – Т.: Янги аср авлоди, 2007. – 179 б.
10. Очилов Э. Бобур ҳикматлари. Манба: Заҳириддин Муҳаммад Бобур: рисола. – Т.: Ўзбекистон, 2012. – 136 б.
11. Султон Хайриддин. Бобурийнома: Маърифий роман. – Т.: Шарқ, 1997. – 416 б.
12. Холиёров М. Бадиий портрет // Ўзбек тили ва адабиёти. –№ 3. 1991. – Т.: Ўзбекистон ССЖ ФА, Фан.
Манба: «Бобур ва дунё» журнали, 2025 йил, 4-сон
Har qanday lirik she’riyatda lirik kechinma va lirik kayfiyat ustuvor mavqeda bo‘ladi. Badiiy adabiyotning azaliy va abadiy vazifasi xunuklikning talqinida tasvir me’yorini ushlash, fojelik zamirida o‘quvchi ko‘ngliga ijobiy ta’sir etadigan yorug‘ bir nuqtani kashf etishdir. Bu inkishofda o‘sha dard-alam yoki fojelikning yuksak poetik ifodasi bo‘y ko‘rsatadi. Ushbu maqolada shoir Xurshid Davronning lirik kechinmalar talqinidagi ana shunday poetik mahorati o‘rganilgan.
LIRIK FOJELIK VA RUHONIY
MANZARALAR TALQINI
Yulduz Karimova — filologiya fanlari doktori (DSc),
Jizzax davlat pedagogika universiteti o‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi kafedrasi dotsenti
Adabiyot nazariyasida, jumladan, shunday tasnif bor, unga koʻra she’riyat ikkiga – lirik va liro-epik she’riyatga ajratiladi. Liro-epik she’rlarda voqeabandlik, ya’ni muayyan voqeani lirik yoʻsinda aytib berish, bayon etish yetakchilik qiladi. Bunda epos bilan lirika kichik bir badiiyat maydonida birlashadi, sintezlashadi. Lirik she’riyat esa boshqacha, u oʻziga xos xususiyatga ega boʻlib, unda voqea emas, lirik kechinma, lirik kayfiyat hukmron mavqeda boʻladi.
“Hozirgi oʻzbek she’riyati koʻngilga quloqdan tashqari yoʻllar bilan ta’sir qilish bosqichiga kirdi. Shoirlar oʻqirman ruhiyatiga uning qulogʻi orqali emas, yuragi orqali kirib borishga urinmoqdalar” , – deydi adabiyotshunos olim Qozoqboy Yoʻldoshev. Oʻqirman ruhiyatiga yurak orqali kirib boruvchi she’r fazilatini esa olim: “… eshituvchilarga orom beradigan unsurlar boʻlishi shart qilib qoʻyadigan qolipdagi shakliy talablar… misralar soʻngidagi qofiyaning musiqiyligini ta’minlashdan koʻra, ruhiyatni moddiylashtirishga urinish xususiyat yetakchi” , – deya izohlaydi.
Xurshid Davronning Bobur Mirzoga bagʻishlangan “Otlar yelar shiddatdan terlab…” deb boshlanuvchi she’ri lirik qahramonning moddiylashtirilgan ruhiyati, insoniy iztiroblari, his-tuygʻularining ramzlariga koʻchgan ifodasi orqali ona yurt bagʻridan uzilib ketayotgan Bobur Mirzoning insoniy fojiasini lirik fojelik darajasiga olib chiqib talqin eta olgani bilan e’tirofga loyiq.
Bobur nomidagi xalqaro ilmiy ekspeditsiyaning birinchi safari (1992-yilning 19-mayidan 15-iyuliga qadar davom etgan) ishtirokchisi Xayriddin Sultonning “Boburiynoma”sida xorijdagi Bobur qadamjolari boʻylab kezingan musofirchilikning mashaqqatlarini ona yurt, yaqinlar sogʻinchida iztirob chekkan muallifning shunday xotiralari keltirilgan: “Odamning oʻz-oʻzidan dili xufton boʻlaversa, koʻksining bir chetida noma’lum bir ogʻriq jizillab tursa, bilginki, bu ona Vatan sogʻinchi bilan hasratda umrguzaronlik qilayotir.
Mana shunday ma’yus lahzalarda Bobur Mirzoning dard-u dilini, soʻngsiz iztiroblarini yanada yaqqol anglash mumkin. “Zahiriddin, qayga borursan?..” Xurshidning (Xurshid Davronning biz tahliliga tortayotgan “Bobur” she’ri nazarda tutilyapti – Y.K.) shu satri necha kundirki xayolimdan ketmaydi. “Zahiriddin, qayga borursan?..” Davomi… yanglishmasam, mana bunday edi: “Hamma yerdan koʻrinib turar, Samarqandning minoralari”. Yoʻq, davomi emas, she’rning oxirgi misralari xolos” .
Nuktadon, hassos adib Xayriddin Sulton sheʼrning aynan shu satrlarini bejiz eslamaydi. Chunki she’rdagi lirik fojelikning yuzaga qalqib chiqishida, sheʼrxon tarafidan his etilishida aynan shu satr, satr mohiyatidagi ramziylikning oʻrni beqiyos. She’rdagi lirik fojelikni yuzaga keltirgan, lirik qahramon Bobur Mirzoga tegishli hijron, yurtdan ayro tushish, taqdir hukmi oldidagi nochorlik, ilojsizlik kabi hissiyotlar hayotiy, ijtimoiy asosga ega.
Shubhasiz, Xurshid Davron “Bobur” she’rida yuqoridagi qaltis ijtimoiy vaziyat iskanjasidan qutulishni, najotni Vatandan bosh olib ketishda deb bilgan Bobur Mirzoning dramatik holatining ifodasida uning oʻz soʻzlariga, uning intilish, ehtiyojlari, amalga oshmagan orzulari, armonga aylangan ulugʻ istaklari natijasida tugʻilgan ruhiy iztiroblarga, ichki kechinmalariga suyanadi: “…viloyat yoʻq, viloyat umidvorligʻi yoʻq, navkar aksar tarqadi… Oxir mundoq sargardonliqdin va bu navʼ bexonumonliqdin jongʻa yettim. Dedimki, mundoq dushvorliq bila tirilguncha bosh olib yetsam yaxshi. Bu navʼ xorliq va zorliq bila el bilguncha oyogʻim yetguncha ketsam yaxshi” . (1502-1503-yillar voqealari bayoni)
Ruhshunoslikka oid adabiyotlarda shaxsning hissiyoti va emotsional jarayon haqida gap ketganda: “Koʻp hollarda emotsional kechinmalarimiz mazmuniga bizning intilishlarimiz ham kiradi. Intilishlar esa hamisha ehtiyojni ifodalaydi. Lekin hissiyotlar ehtiyojlar sababli paydo boʻlishi tufayli, intilishlar bilan hissiyotlar bir-biriga qoʻshilib ketib bitta tuygʻu, kechinma holida namoyon boʻladi. Bunday hollarda hissiyotlar, odatda, intilishlarni tugʻdiradi yoki mavjud intilishlarini kuchaytiradi… Hissiyotlarning faollik darajasi odamlardagi kuchlanish holatida yoki ulardagi hamma kuchlar gʻayratga kirgan holatda namoyon boʻladi” , – deyiladi. Shaxsning mazkur ruhiy-tabiiy holatini poetiklashtirgan, uni badiiyat koʻzgusida akslantirgan Xurshid Davron sakkiz band she’rda bir romanga jo boʻlishi mumkin boʻlgan, yurtdan butunlay bosh olib chiqib ketayotgan Bobur Mirzo fojiasini, uning kechinmalarini, ehtiroslarini ramzlar bagʻrida ochadi:
Otlar yelar shiddatdan terlab,
Yangrar xatar toʻla taqalar.
Hurkib koʻkka sapchir patirlab,
Tun uyqusi – qora qargʻalar .
Birinchi oʻqishdayoq oʻquvchining koʻz oʻngida jonli manzara gavdalanadi. Sheʼrxon ong-u shuuriga matnda boʻy koʻrsatib turgan xronotop – asarda badiiy idrok etilayotgan zamon va makon haqidagi tasavvur paydo boʻladi: tun va yoʻl tasviri. Shuni unutmaslik kerakki, bir qarashda manzaradek koʻringan (aslida, manzara ekanligi ham bor gap), ammo shoir tomonidan marjondek tizilgan ramzlar shodasida insoniy taqdir namoyon. Unda Bobur Mirzo – lirik qahramon hayotining oʻziga xos fragmentlari koʻzga tashlanadi. Tinimsiz yelayotgan, imkon boricha tun bagʻrini yorib chiqishga harakat qilayotgan ot qorongʻilik, zulmatni ortda qoldirayotgandek tasavvur uygʻotadi, ammo ramzda esa tun (zamon koʻrsatkichi) Bobur Mirzo tushib qolgan ijtimoiy vaziyat, shu vaziyat tugʻdirgan umidsizlik, imkonsizlik, tushkunlikka ishora. Maqsad aslida shu tundan uzoqlashish, yelib borayotgan ot Bobur Mirzo fitratidagi “Qudrat, hayotiy kuch, oliyjanoblik… ehtiroslar, intilishlar… ramzi” .
“Otlar yelar shiddatdan terlab”, terga botish bu – lirik qahramonning oʻz-oʻzini taftish qilishi, oʻy-kechinmalari, ehtiroslar, kelajak, mas’uliyatli tashvishlar, ziddiyatli xayollar bagʻridagi tasviri. Taqalardan taralayotgan tovush – bong, ogohlik da’vati. Ona zamin bagʻriga urilayotgan taqalar zarbidan faryod koʻtarib, Bobur Mirzodek oʻgʻlidan ayrilayotganidan bong uradi goʻyo. Ayni paytda taqalarning xatarga toʻlaligi Bobur Mirzoning yelkasiga tushadigan musofirchilik, ayriliq, mavhum kelajak mas’uliyatiga ishora hamdir.
Yorugʻlikka, yuksak maqsadlar sari intilganlar yoʻlida gʻov, turli toʻsiqlarning uchrashi tabiiy. Shoir ularni qora qargʻalar deb ataydi. Tun soʻzi mohiyatidagi qorongʻilik “qargʻa”ning epiteti qora soʻzi bilan birlashib tasvirdagi salbiy boʻyoqdorlikni oshirgan. Ayni paytda ularning hurkakligi nur oldida zulmatning chekinishiga ishora.
Otlar yelar, tillarang xazon
Suvoriylar uzra sochilar.
Elas-elas yangraydi azon
Togʻlar uzra osmon ochilar.
“Xazon yaprogʻidek bordim” – Bobur Mirzo oʻz yozugʻining poetik tasvirini shunday koʻradi. Xurshid Davron bu iqrorni ramzga aylantirar ekan, unga tillarang epitetini qoʻshadi. Tillarang ramziy detalning tashqi koʻrinishiga biroz yorugʻlik, nur bagʻishlagandek (Kobul va Hindistonda Bobur Mirzo erishajak zafariyatlarga ishora), ammo mohiyat baribir eskicha: xazon – ayriliq, hijron belgisi. U tillarang sochqilarga aylanib, “Suvoriylar uzra sochilar” tasvirida matn mohiyatini anglab yetishda ochqich vazifasini oʻtaydi. Bandning uchinchi misrasi – “Elas-elas yangraydi azon”. Agar she’r shoirning mafkuraviy zugʻumlar ham ancha sobit 80-yillar ijodi mahsuli ekanligi hisobga olsak, uning kichik lirik she’rda bir umr Haq rizosiga erishishga harakat qilgan Bobur Mirzoning ma’naviy-ruhiy qiyofasini nozik koʻrsatib oʻta olganini e’tirof etish zarur. Azon bandalariga Ollohning ulugʻligini, yakka-yu yagonaligini, najot faqat unda, unga boʻlgan ishonch va e’tiqodda ekanligini eslatuvchi nido. Xurshid Davron qoʻllagan azon ramzi – Bobur Mirzoning umrlik hikmati, e’tiqodi va e’tirofi: “Hech nima Tengrining xostidin oʻzga boʻlmas” ga mos va xos kelgan. Bu oʻrinda “elas-elas” juft soʻzi polifunksional vazifada: u azonning eshitilish darajasini koʻrsatish bilan birga uning (eshitilar-eshitilmas, juda past) ancha olis uzoqlarda aytilayotganini ham bildiryapti. Demak, Bobur Mirzo uchun najot endi yurtdan olisda, Vatandan uzoqlarda. Ikkinchi bandda satrlar silsilasida she’rning birinchi bandida oʻquvchi ongiga oʻrnashib qolgan qorongʻilik chekinadi. Ayniqsa, “elas-elas yangraydi azon” tasviridan keyin “Togʻlar uzra osmon ochilar” manzarasi (tong togʻlar boshidan oqara boshlaydi) oʻquvchining qalbiga ham, she’r bagʻriga ham yorugʻlik, iliqlik olib kiradi. Aynan shu misradagi ramzlar qatida boshqa ma’no ham mustaqil holda mavjud. Togʻ ramzi matonat, sabot, yuksalish, qat’iyatlilik ma’nosida Bobur Mirzoga nisbat berilgan holda bu “togʻ(lar) uzra osmon ochil”ishida Bobur Mirzoning tanlanganlardan ekanligiga (Alloh podshohligini Oʻzi xohlagan kishiga beradi. Alloh (karami) keng va bilimdondir” ) podshohlik qismatiga ishora bor.
Otlar yelar, yelar koʻpirib,
Uygʻotgancha mudroq yoʻllarni.
Goʻyo toʻgʻon bandin oʻpirib
Toshqin quvib kelar ularni.
Ikkinchi band sokinlashgan ohang, uchinchi bandda “Otlar yelar, yelar koʻpirib” tasviriga ingan shitob, tezlik, jadallik ma’nolari bilan keskinlik kasb etib, ayriliq, hijron onlari muqarrar ekanligini eslatadi. Ayni paytda bu tasvir, ramz she’rda aks etgan makon, zamon chegarasidan chiqib, Boburshohning bir umrlik mamlakatdorlik tamoyilining: “Jahongire tavaqquf bar nayobad, Jahon onro buvad koʻ beh shitobad, Hama chizi zi roʻy kadxudom – Sukun miyobad illo podshohiy” (ma’nosi: Jahongirlik toʻxtab turmaydi, kim yaxshi tirishsa, jahon oʻshaniki boʻladi, hayotda har bir narsaning toʻxtashi mumkin, ammo podshohlik toʻxtamaydi) mazmun-mohiyatini oʻzida ochiqlab berganini e’tirof etmoq zarur.
Koʻpincha adabiyotshunoslikka oid tadqiqotlarda bunday muxtasar talqinni tomchida quyoshning aks etishiga oʻxshatishadi. Shu ma’noda “yelayotgan ot” ramzi orqali buyuk tarixiy shaxs, lirik qahramon – Bobur Mirzoning umr mazmunini koʻlamli badiiy idrok eta olgani, tafakkur va talqinda ta’sirchan obraz yarata olgani shoirning yetuk poetik mahoratidan darak beradi.
Faoliyatsizlik, harakatsizlik Bobur Mirzo – lirik qahramon tabiatiga mutlaqo yot. Xurshid Davron “saltanat dagʻdagʻasi”, “mulkgirlik domyasi” qonida, ehtiroslarida gupirib turgan Bobur Mirzo kabilar dunyoga dunyoni uygʻotmoq uchun kelganlarini “yelayotgan ot” poyi zarbida “uygʻonayotgan yoʻllar” tafsilida chiroyli, ishonchli badiiy ifoda eta olgan. “Ne xush boʻlg‘ayki, bir kun uyqulik baxtimni uygʻotsam”, – deydi Bobur Mirzo oʻzining bir gʻazalida. “Hissiyotning turli-tumanligi, soʻz san’atining cheksiz imkoniyati hamda badiiy asarning tinimsiz tovlanishi lirik fojelik rang-barangligini tayin etadi” , – deydi adabiyotshunos olim Suvon Meli.
Dastlabki bandlarda lirik qahramon shaxsiyatiga xos yoniq ehtiros, shijoat, kuchni tinimsiz yelayotgan ot ramzida kashf qilgan boʻlsak, toʻrtinchi bandda she’rga shunga teng yana bir kuch – toshqin ramzi kirib keladi. Toshqin ham ramz. U lirik qahramon – Bobur Mirzo ruhiyatidagi ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar buhronining moddiylashgan tasviri, hissiyot belgisi. Aslida bu toshqin Bobur Mirzo botinida, oʻzligida. U lirik qahramonning jism-u jonini oʻrtayotgan ziddiyatli oʻylar, ogʻriqqa ishora. Bu ramz ortidagi kuch har gal toshqin misol harakatga kelganda oʻz sohibini azobli savollar, armon-iztiroblar girdobida chirparak qiladi goʻyo. Adabiyotshunos olim Uzoq Joʻraqulov: “…juftlik hodisalar oʻzaro zid holatda dialogiklik kasb etgani holda, yakka holatida ham ichki dialogik struktura va mazmunga ega. Jamiyatda (yoki badiiy asar dunyosida) oʻzining muqarrar antipodiga ega odam neytral holatda ham oʻzining botiniy antipodi bilan yashaydi. Bu hodisa badiiy asarda ichki dialog (mikrodialog) tarzida kuzatiladi” , – deydi.
Mana shu ma’noda lirik qahramonning botiniy antipodi bilan muloqoti ritorik soʻroq oʻlaroq uning emotsiyasini bor boʻyi bilan koʻrsatishga, uni qiynayotgan hissiyotlar, kechinmalarning ifodasini soʻroq shaklida tasdiqlashga xizmat qiladi. Sheʼrning keyingi bandlarida Xurshid Davron uni mikrodialog tarzida tasvir etadi:
Mirzo Bobur, qayga borursan,
Bobong taxtin, yurtingni tashlab?!
Qora taqdir seni qul kabi
Qayonlarga ketmoqda boshlab?!
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, soʻroqda iqror, e’tirofda tasdiq mavjud. She’rda har uchala bandning boshi “Mirzo Bobur” ritorik murojaati bilan boshlanadi. Satrma-satr lirik qahramon qalbida ulkanlashib borayotgan musofirchilik gʻussasi, hijron, ayriliq gʻamining poetik tasviridagi dinamika lirik fojelikni yuzaga keltiradi. Ammo bu fojelik tragik pyesadagi kabi voqea-hodisa, qahramonlarning xatti-harakatlari orqali emas, balki shoir tanlagan soʻzning ma’no-mohiyatidan oʻquvchi qalbiga yuqadigan, uning ham koʻzidan, ham koʻnglidan joy oladigan badiiylik hosilasi – she’rning ruhida namoyon boʻladi. She’rda aks etgan lirik qahramon dramatizmi:
Mavrusiy toj-u taxtdan voz kechmoq, qora taqdirga qul boʻlmoq, qora hijratga yuz tutmoq, tiriklay Vatandan judo boʻlmoq, hatto tushlarida ham Vatanga qayta olmaslik – Bobur Mirzo chekidagi ulkan fojelik.
Xurshid Davron butunlay Movarounnahrni tark etib ketayotgan Bobur Mirzoning oʻz orzulari, imkoniyatlari, ulkan rejalariga Vatan topishi mumkinligini, ammo oʻzi bir umr bevatan boʻlib qolayotgan holatini teran poetik nigoh bilan kuzatadi:
Ot pishqirar, toʻxtar chavandoz
Uzangiga tirar oyogʻin
Va boʻgʻziga toʻplar beovoz
Vujudiga toʻlgan ingrogʻin.
“Badiiy asarda gʻamni tugʻdiruvchi voqea-hodisalar yoki gʻamgin holatlar tasvirlanadi. Gʻamning oʻzi emas. Gʻam voqelik emas, voqelikning hosilasi” .
Ayriliq, hijron, vatangadolik ostonasida turgan Bobur Mirzoning gʻamzada portretini, ruhiy holati, hayotining eng muhim, tahlikali, qaltis vaziyatlarni butun murakkabligi, tarangligi bilan his etgan Xurshid Davron talqinda chinakam tragik muhit va shu muhit mahsuli fojeiy qahramon holatining nozik, ta’sirchan ifodasini yarata oldi. “… boʻgʻziga toʻplar beovoz Vujudiga toʻlgan ingrogʻin”. Bobur Mirzoga nisbat berilgan ingroq ingrash, u chekayotgan hadsiz azobning eng yuqori darajasi. Vatan ostonasida soʻnggi bor turib, uning qirgʻoqlariga oxirgi marta nigohini tashlayotgan Bobur Mirzo yuragida oʻsha damda, ehtimol, yoʻlbars oʻkirigi yangragandir. Ammo bu oʻkirik qahramon vujudida, uning mardona tiynatida dardga ogʻriqli azobga doʻnadi, qurib qolgan boʻgʻzida toʻplanib, ingroqqa aylanadi.
Oʻz ichki “men”i bilan ayovsiz jang qilayotgan qahramonning psixologik, fiziologik holatining ishonchli badiiy idrok etilishi she’r ruhiyatidagi tragik pafosning yetakchiligini belgilagan. Lirik qahramonning yetmish ikki tomirida qonni emas, tengsiz alamlar, iztiroblar oqimini aylantirayotgan yurak, hijron dardining isitmasida qaqroq lablar, ovozsiz faryod, aslida butun dunyo ogoh boʻlgan – haqiqat. Bu shoirning qalam kuchini koʻrsatadigan, insoniy kechinmalarning taʼsirchan ifodalari.
Adabiyotshunoslik ilmida: “Motamsaro mazmunli she’r, albatta, lirik fojelikka misoldir, deyish xato. Agar she’r oʻquvchini ogʻir, motamsaro koʻyga solsa-yu yengillik, huzur baxsh etmasa, bu turmushdagi dardning natural ifodasi boʻlib, lirik fojelikka aloqasi yoʻq. Hayotiy dard-alam yuksak poetik ifodalangan taqdirdagina ushbu fenomen yaraladi” , – deyiladi.
Xurshid Davron oʻzining “Bobur” she’rida ana shu fenomenni muvaffaqiyatli kashf etgan.
Alam bilan yuragi urar
Shivirlaydi qaqroq lablari
“Hamma yerdan koʻrinib turar,
Samarqandning minoralari”.
Yuqorida aytganimizdek, Bobur Mirzo qarorini oʻzgartira olmaydi, ortga yoʻl yoʻq. Hayotiy haqiqat va undan oʻsib chiqib she’rda akslangan badiiy haqiqatga koʻra ham buning iloji yoʻq. Jahongirlik – qismat, ayriliq, hijron – yozugʻ. Uni oʻzgartirish qahramonning qoʻlida emas. Shunda – imkonsizlikda iloj, umidsizlikda ilinj kashf etiladi. Lirik qahramon tilidan aytilgan “Hamma yerdan koʻrinib turar Samarqandning minoralari” – bu misralar yuqorida keltirilgan mikrodialogda aks etgan el-u yurtdan ayro tushish, bevatanlik tasviridagi fojelikni biroz yumshatsa-da, butunlay yoʻqqa chiqara olmaydi. Faqat kuchsiz, gʻira-shira taskin qalbingizga kirib kelgandek boʻladi. Bu holatda biz Xurshid Davron tomonidan Bobur Mirzo hayotidagi real eng dramatik, fojeiy vaziyatlar lirika qonuniyatlariga boʻysundirilgan holda lirik fojelikka aylantirilganini, shunday holatda “Bobur” she’rida lirik fojelik boʻy koʻrsatganiga guvoh boʻlamiz.
Inson hissiyotlarining tinimsiz tovlanishi, ularning asarlar bagʻridagi talqini haqida adabiyotshunos Ibrohim Gʻafurov: “…gʻussa va gʻussaviylik hamda shodlik va shodumonlik har qachon bir-birlarini yetaklab yuradilar, bir-birlarini tarbiyalaydilar, shodlik gʻussalarning murabbiysidir va gʻussalar baxtiyorliklarga murabbiydir. Qanchalar gʻalati eshitiladi bu soʻzlar: lekin qanchalar olam qonuniyati bor ularda? Qancha-qanchalab odamlar qalblarining tarixi bor ularda!” – deydi.
Xurshid Davronning “Bobur” she’ri Bobur Mirzo qalb tarixining badiiyat bagʻridagi aksi. “Samarqandning minoralari” esa shoirning tengsiz badiiy kashfiyoti. U shoir tafakkurida sintezlashgan yaxlit Vatan timsoli, ayni paytda aytish mumkinki, u kontekstda oʻquvchining didi, badiiy zavqiga qarab oʻzining bir koʻp ma’nolarini namoyon eta oladigan rangin timsol.
Bu ramzda Bobur Mirzoning “Temurbekning va Ulugʻbek mirzoning imorati va bogʻoti Samarqand mahallotida koʻptur” ma’lumotining havasmandligi, salobati, “Samarqand xayoli boshqa tushubtur” lutfining latofati va nazokati, “Latofat gulshanida gul kabi sen sabz-u xurram qol” tilagining samimiyati, harorati bor. Samarqand minoralarining porloq yodini zulfiqor qilich kabi bir umr yuragiga qadab yashagan Bobur Mirzo (“Minoralar emas bu falakka qasam, Qasoskor bobolar ketmishdir sanchib” ) qadami yetgan joyga umumjahon e’tirofiga sazovor boʻlgan temuriy madaniyatini va shu madaniyatning oʻchogʻi boʻlgan “baldayi mahfuza” Samarqandning chiroyini, fayz-u tarovatini, shukuhini olib kirdi. Taqdirning, qismatning buyuk missiyasini Vatandan yiroqda oʻtagan Bobur Mirzo ota-bobolarining eng yaxshi an’analariga vorisiylik nuqtayi nazaridan ham Vatanniki, kindik qoni tomgan yurtning dilbar oʻgʻloni boʻlib qoldi. Bobur Mirzo dahosi, Bobur Mirzo fenomeni ahamiyati jihatidan Samarqand minoralari bir safda turadi. Zero, “Minoralar mustahkamlik, bardoshlilik gʻoyasini ifodalaydi. Uning asosiy ma’nosi esa dunyoning ramziy manzarasida ma’naviy, samoviy, ilohiylikka yaqin holat yuqoriligi bilan bogʻlanadi… minora yer bilan osmon oʻrtasidagi aloqa vazifasini bajaradi, deyishadi” .
Bobur Mirzoning ma’naviy-ruhiy olamiga tegishli samoviy, ilohiylikka yaqin holatni har kim aql-u idroki, fahm-farosati, aynan shu sohaga tegishli bilimi, ilmiga tayanib oʻzi kashf etar, ammo Bobur Mirzo va u kabi buyuk tarixiy shaxslarimiz oʻtmish bilan bugunni bogʻlab turuvchi oltin koʻprik ekanliklari aynan haqiqatdir. Samarqandning muazzam va muzayyan minoralari kabi ular hamma vaqt, ham yerdan koʻrinib turadilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
. Ivanov P., Zufarova I. Umumiy psixologiya. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2013.
2. Bobur Zahiriddin Muhammad. Boburnoma. – T.: O‘zbekiston, 2002. – 332 b. (+32 zarvaraq)
3. G‘afurov I. Asarlar. Adabiyot dunyosi: sakkiz jildlik. To‘rtinchi jild. O‘ttiz yil izhori. – T.: Yangi asr avlodi, 2022. – B. 528 b.
4. Davron Xurshid. Samarqand xayoli. – T.: Kamalak, 1991. – B. 320 b.
5. Jo‘raqulov U. Nazariy poetika masalalari. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2015. – 356 b.
6. Yo‘ldoshev Q. So‘z yolqini. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018. – 504 b.
7. Qur’oni karim: ma’nolarining tarjima va tafsiri / Tarjima va tafsir muallifi: A.Mansur; tahrir hay’ati: Usmonxon Alimov Rahmatulloh qori Obidov, M.Ibrohimov va boshq.; Mas’ul muharri: M.Ahmadjonov. – T.: Toshkent islom universiteti, 2009. – 624 b.
8. Meli S. So‘zu so‘z. “Adabiyot falsafasi”ga chizgilar. – T.: Sharq, 2020. –528 b.
9. Mingboyeva D. Timsollar tilsimi. – T.: Yangi asr avlodi, 2007. – 179 b.
10. Ochilov E. Bobur hikmatlari. Manba: Zahiriddin Muhammad Bobur: risola. – T.: O‘zbekiston, 2012. – 136 b.
11. Sulton Xayriddin. Boburiynoma: Ma’rifiy roman. – T.: Sharq, 1997. – 416 b.
12. Xoliyorov M. Badiiy portret // O‘zbek tili va adabiyoti. –№ 3. 1991. – T.: O‘zbekiston SSJ FA, Fan.
Manba: «Bobur va dunyo» jurnali, 2025 yil, 4-son
