Денгиз япроқлари. Мумтоз ва замонавий япон шеъриятидан.
Хуршид Даврон таржимаси
Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти., 1988

   Япон шеърияти — кунчиқар мамлакати фуқаросининг энг нозик ва энг сирли туйғулари битилган кундалик дафтардир. Бу дафтар сатрларига беркинган қайғу водийсини кўрмоқ учун киши умрида лоақал битта дарахт ўтқазган, ҳеч бўлмаганда, бир марта ярим тунда тўлин ойга термилиб ўй сурган бўлиши керак.

Хуршид Даврон
ТАРЖИМОНДАН

Ямато қўшиқлари! Сиз бир уруғдан — юракдан
униб чиқасиз ва сиз гулбаргларига, тил марваридларига
айланасиз. Гуллар орасида сайраган булбул саси ёки
ҳовузда яшовчи қурбақа қуриллаши янграркан: “Бу рўйи
заминда яшовчи қай бир тирик жонзот ўз овози билан
сайрамайди?” деб сўрагим келади.
Ки-но Сураюки. “Шеърият ҳақида”. Х аср

Япон шеърияти — кунчиқар мамлакати фуқаросининг энг нозик ва энг сирли туйғулари битилган кундалик дафтардир. Бу дафтар сатрларига беркинган қайғу водийсини кўрмоқ учун киши умрида лоақал битта дарахт ўтқазган, ҳеч бўлмаганда, бир марта ярим тунда тўлин ойга термилиб ўй сурган бўлиши керак.

Япон шеъри (танка, хокку (хайку)) том маънода шоир кайфиятидир. Китобхон мана шу кайфиятни  англамай туриб, шеър сеҳрини сезмаслиги мумкин. Танка, хокку мутолааси ички овоз маданияти  савиясига боғлиқ. Уч ёки беш сатрда шоир жуда кўп таассуротларни акс эттиради. Япон шоири  ҳодисани таҳлил қилиб ўтирмайди, унинг сабабини очмайди, балки таҳлил ҳақиқат олдида   ожиздир, деган нуқтаи назардан келиб чиқиб, уни бошқа — ҳали кўрсатилмаган томонидан  тасвирлайди.

Япон шеърияти ҳамиша ўзгармас шеърий қонунлар ва ақидалар асосида ривожланиб келган.

Танка, хокку шакллари ҳам шеър санъатининг муқаддас қоидалари, доимий талаблари  доирасидан чиқиб кетолмаган. Бу қонун тазйиқига қарамай, бу шаклда ёзилган ҳар бир  шеърда ўзига хос ифор бор. Масалан, хокку ва танканинг мавзу доираси табиатдаги фаслий   ўзгаришлар билан боғлиқдир. Бу ўзгаришлар “ренга” мактаби асосчиси Нудзе Ёсимото тузган  мавсумий унсурлар рўйхатида намоён бўлади. Ушбу рўйхатда кўрсатилган унсурлар, айниқса  хокку ва танка учун хосдир:

“Биринчи ой: Узоқ чўзилган қиш, эримай ётган қор, олхўри гули.

Иккинчи ой: Олхўри гули, олча гули. Олча гули мавзуси бу ойда дарахт гуллашини кутиш  орқали талқин этилади. Учинчи ойда у асосий мавзуга айланади ва қолган ойларда то гул  тўкилмагунча бош мавзу билиб қолади.

Учинчи ой: Олча гули.

Тўртинчи ой: Какку, дарахт новдаларига бўртган куртаклар, майса.

Бешинчи ой: Какку, илк ёз ёмғири, пўрташол гули, гулисафсар.

Олтинчи ой: Ёз жаласи, шамол, ўтлоқ, чигирткалар, ипак қурти, оқшом салқини.

Еттинчи ой: Кузак манзаралари, йўнғичқа, ошиқлар сайри — Танабата, ой.

Саккизинчи ой: Ой, турли гуллар, ёввойи ғозлар.

Тўққизинчи ой: Ой, сарғайган япроқлар, кеч куз манзаралари.

Ўнинчи ой: Тонгги қиров, яқинлашган қиш ёмғири, хазон, илк қордан уйғонган қайғу, қиш майсалари, совуқ шамол.

Ўн биринчи ой: қор.

Ўн иккинчи ой: қор, йил охири, олхўри гули».

Демак, хокку ёки танкада олхўри гули, қор, шамол ҳақида сўз юритилиши ўқувчининг  мустақил тарзда маълум ой манзарасини тўлалигича кўз  ўнгида гавдалантиришга имкон   беради.

Хокку ва танка моҳиятида япон эстетикаси — «саби» ғялари ётади. Саби «ёлғизлик изтироби»  деган маънони билдиради. Саби Будда дини таълимотининг айрим ғоялари таъсирида пайдо  бўлган. Японлар рамзий ифодалар орқали саби ҳақида сўз юритади.

Япон олими Макото Уеда сўзи билан айтсак: «Саби ёлғизлик кайфиятини белгилайди, аммо бу севимли кишисидан жудо бўлган инсон ёлғизлиги эмас, балки тунда бамбукзор узра шитирлаб тушаётган ёмғир ёлғизлиги, қайдадир, олисда яп-яланғоч тошлар орасида куйлаётган чигиртка  ёлғизлигидир… Табиат туйғулар билан яшамайди, бироқ у туйғуларни яратади. Фақат  одамнинггина шахсияти акс этмаган ёлғизлик — саби эстетикасининг моҳиятини ташкил этади.

Шундай ҳикоя қиладилар: Улуғ Басёнинг шогирдларидан бири ушбу хоккуни битди:

Ниначи қанотини
Юлсанг, ўхшаб қолар
Қалампир қўзоғига.

Басё буни рад этиб, шундай дейди: «Бу хокку эмас. Сен ниначини ўлдирдинг, аслида мана бундай  айтиш керак эди:

Қалампир қўзоғига
Қанот берсанг, бас —
Ниначига айланар.

Басё бу билан саби, демак хокку ҳам ҳаёт манбаи эканини уқтирган эди.

Танка «қисқа қўшиқ» маъносини билдиради. Танка ҳам хокку каби япон шоирларининг энг севимли жанрларидан биридир. Танка япон шеъриятида VII- VIII  асрларда пайдо билиб, қисқа вақт ичида асосий йиналишга айланди.

Танка япон миллий шеъриятининг ўзагидир. Танка худди хокку сингари қофиясиз бўлиб, унда асосий унсур ҳижодир. Ҳижо эса ўз навбатида сўзларнинг оҳангдорлигини, шеърнинг табиийлигини ва мукаммаллигини белгилайди. Танка дастлабки пайтларда бўлиб ўтган воқеа: висол ва ҳижрон, базм ва ишқий саргузашт, байрам ва табиат ҳодисаси сабаб яратилган бўлса, асрлар давомида ривожланиб ўзида юксак фалсафий муаммоларни ва ғояларни мужассамлантира бошлади.

Фикрнинг қисқа ифодаланишини, образлар сиқиқлигини талаб қилган шакл торлиги жанрнинг  шеърий моҳиятини кенгайтириш йўлларини излашга мажбур қиларди. Бу йўл япон шоирларини танкада сўз ўйинидан, истиорадан, мажоз ва муболағадан кенг фойдаланишга  олиб келди ва жанр камолотини ривожланишига хизмат қилди.

Япон халқи азалдан сўз сеҳрли кучга эга бўлишига ишонган. Шу сабабдан жуда кўп сўзларга тақиқ тамғаси босилиб, охир-оқибатда асрлар давомида япон характерида ўз  ҳис-туйғуларини «жиловлаш», уни яшириш, ишора ва рамздан кенг фойдаланиш, сўз моҳиятида яширин фикрни англаш хусусияти шаклланган. Худди мана шу хусусият танка ва хоккуда очиқ намоён бўлади.

Танка ҳақидаги мулоҳазаларимизни хокку мисолида давом эттирамиз.

Улуғ япон шоирлари хокку учун энг муҳими таассурот ва таассуротни акс эттиришнинг табиийлигида деб тушунганлар.  Хокку Басё «фуеки рюко» деб атаган, таржимаси «мангу ва ўтадиган» ёки «ўзгармас ва оний» деган маънони билдирган ижодий принцип асосида яратилади. Басёнинг фикрича «ҳақиқий хокку ўзида икки унсурни мужассам этмоғи шарт: биринчидан, таассуротнинг оний ва доимийликка дохил бўлиши; иккинчидан, таассурот фақатгина ўз манбаи бўлмиш лаҳза ёки ҳодисага хос бўлиши талаб этилади. Бошқача қилиб айтсак, хокку оддий бир манзара  (ўтлаётган от, сувга сакраган қурбақа, шамол қайирган бамбук, олча гулининг тўкилиши, қуш қичқириғи) таассуроти сабаб бўлиб, кўнгилдан кечган доимий (мангу) ҳис-туйғу меваси бўлмоғи керак. Бу икки унсурнинг қарама-қарши келиши америкалик японшунос Доналд Киннинг эътироф этишича, «икки қутб ўртасидаги электр қувватига эга майдонни ташкил  этади». Бу икки қутб бир-биридан қанча йироқ бўлса, шеърхон икки қутб ўртасидаги  майдонда қанча узоқ қолиб кетса, шеър шунчалик баркамол ҳисобланган.

Тагава Сюкотсу «Хокку жанри шоирлари атвори ҳақида ўйлар» эссесида шундай деб ёзади:  «Бу шоирлар ерда эмас, арши аълода дарбадар юрадилар. Улар учун ахлоқнинг темир тўсиқлари кўндаланг бўлолмаган. Бу шоирлар озодликнинг тоза ҳавосидан нафас олганлар, ахлоқий тўсиқларни (ахлоқ назарда тутилган ҳар икки ўринда конфутсианча ахлоқ нормалари назарда тутилган — Х.Д.) четлаб  ўтганлар. Бу шаккоклик уларни хароб ёки шарманда қилиши мумкинлиги ҳақида  ўйламаганлар. Улар бошқа дунёда яшадилар. Ўша дунё ҳақида уларнинг бири шундай деб ёзган:

Тўкиларкан шафтоли гули,
Ўша ёққа кетар — у ерда
Одамларни кўрмайсан асло.

Ўзлари яшаган дунё моҳиятини улар ушбу сўзлар билан очиб берганлар: «Юракка роҳат бахш этган туйғу фикр аниқлиги, яъни ҳақиқатдан  ҳам юксакдир».

Xurshid Davron
TARJIMONDAN

Yamato qo’shiqari! Siz bir urug’dan — yurakdan
unib chiqasiz va siz gulbarglariga, til marvaridlariga
aylanasiz. Gullar orasida sayragan bulbul sasi yoki
hovuzda yashovchi qurbaqa qurillashi yangrarkan: “Bu ro’yi
zaminda yashovchi qay bir tirik jonzot o’z ovozi bilan
sayramaydi?” deb so’ragim keladi.
Ki-no Surayuki. “She’riyat haqida”. X asr

Yapon she’riyati — kunchiqar mamlakati fuqarosining eng nozik va eng sirli tuyg’ulari bitilgan   kundalik daftardir. Bu daftar satrlariga berkingan qayg’u vodiysini ko’rmoq uchun kishi   umrida loaqal bitta daraxt o’tqazgan, hech bo’lmaganda, bir marta yarim tunda to’lin oyga  termilib o’y surgan bo’lishi kerak.

Yapon she’ri (tanka, xokku (xayku)) tom ma’noda shoir kayfiyatidir. Kitobxon mana shu   kayfiyatni anglamay turib, she’r sehrini sezmasligi mumkin. Tanka, xokku mutolaasi ichki   ovoz madaniyati saviyasiga bog’liq. Uch yoki besh satrda shoir juda ko’p taassurotlarni aks   ettiradi. Yapon shoiri hodisani tahlil qilib o’tirmaydi, uning sababini ochmaydi, balki  tahlil haqiqat oldida ojizdir, degan nuqtai nazardan kelib chiqib, uni boshqa — hali   ko’rsatilmagan tomonidan tasvirlaydi.

Yapon she’riyati hamisha o’zgarmas she’riy qonunlar va aqidalar asosida rivojlanib kelgan.

Tanka, xokku shakllari ham she’r san’atining muqaddas qoidalari, doimiy talablari  doirasidan chiqib ketolmagan. Bu qonun tazyiqiga qaramay, bu shaklda yozilgan har bir she’rda  o’ziga xos ifor bor. Masalan, xokku va tankaning mavzu doirasi tabiatdagi fasliy   o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Bu o’zgarishlar “renga” maktabi asoschisi Nudze Yosimoto tuzgan
mavsumiy unsurlar ro’yxatida namoyon bo’ladi. Ushbu ro’yxatda ko’rsatilgan unsurlar, ayniqsa   xokku va tanka uchun xosdir:

“Birinchi oy: Uzoq cho’zilgan qish, erimay yotgan qor, olxo’ri guli.

Ikkinchi oy: Olxo’ri guli, olcha guli. Olcha guli mavzusi bu oyda daraxt gullashini kutish  orqali talqin etiladi. Uchinchi oyda u asosiy mavzuga aylanadi va qolgan oylarda to gul  to’kilmaguncha bosh mavzu bilib qoladi.

Uchinchi oy: Olcha guli.

To’rtinchi oy: Kakku, daraxt novdalariga bo’rtgan kurtaklar, maysa.

Beshinchi oy: Kakku, ilk yoz yomg’iri, po’rtashol guli, gulisafsar.

Oltinchi oy: Yoz jalasi, shamol, o’tloq, chigirtkalar, ipak qurti, oqshom salqini.

Yettinchi oy: Kuzak manzaralari, yo’ng’ichqa, oshiqlar sayri — Tanabata, oy.

Sakkizinchi oy: Oy, turli gullar, yovvoyi g’ozlar.

To’qqizinchi oy: Oy, sarg’aygan yaproqlar, kech kuz manzaralari.

O’ninchi oy: Tonggi qirov, yaqinlashgan qish yomg’iri, xazon, ilk qordan uyg’ongan qayg’u, qish  maysalari, sovuq shamol.

O’n birinchi oy: qor.

O’n ikkinchi oy: qor, yil oxiri, olxo’ri guli».

Demak, xokku yoki tankada olxo’ri guli, qor, shamol haqida so’z yuritilishi o’quvchining mustaqil  tarzda ma’lum oy manzarasini to’laligicha ko’z o’ngida gavdalantirishga imkon beradi.

Xokku va tanka mohiyatida yapon estetikasi — «sabi» g’yalari yotadi. Sabi «yolg’izlik iztirobi»  degan ma’noni bildiradi. Sabi Budda dini ta’limotining ayrim g’oyalari ta’sirida paydo  bo’lgan. Yaponlar ramziy ifodalar orqali sabi haqida so’z yuritadi.

Yapon olimi Makoto Ueda so’zi bilan aytsak: «Sabi yolg’izlik kayfiyatini belgilaydi, ammo bu  sevimli kishisidan judo bo’lgan inson yolg’izligi emas, balki tunda bambukzor uzra shitirlab  tushayotgan yomg’ir yolg’izligi, qaydadir, olisda yap-yalang’och toshlar orasida kuylayotgan chigirtka  yolg’izligidir… Tabiat tuyg’ular bilan yashamaydi, biroq u tuyg’ularni yaratadi. Faqat   odamninggina shaxsiyati aks etmagan yolg’izlik — sabi estetikasining mohiyatini tashkil etadi.

Shunday hikoya qiladilar: Ulug’ Basyoning shogirdlaridan biri ushbu xokkuni bitdi:

Ninachi qanotini
Yulsang, o’xshab qolar
Qalampir qo’zog’iga.

Basyo buni rad etib, shunday deydi: «Bu xokku emas. Sen ninachini o’ldirding, aslida mana  bunday aytish kerak edi:

Qalampir qo’zog’iga
Qanot bersang, bas —
Ninachiga aylanar.

Basyo bu bilan sabi, demak xokku ham hayot manbai ekanini uqtirgan edi.

Tanka «qisqa qo’shiq» ma’nosini bildiradi. Tanka ham xokku kabi yapon shoirlarining eng  sevimli janrlaridan biridir. Tanka yapon she’riyatida VII- VIII asrlarda paydo bilib, qisqa  vaqt ichida asosiy yinalishga aylandi.

Tanka yapon milliy she’riyatining o’zagidir. Tanka xuddi xokku singari qofiyasiz bo’lib, unda   asosiy unsur hijodir. Hijo esa o’z navbatida so’zlarning ohangdorligini, she’rning   tabiiyligini va mukammalligini belgilaydi. Tanka dastlabki paytlarda bo’lib o’tgan voqea:   visol va hijron, bazm va ishqiy sarguzasht, bayram va tabiat hodisasi sabab yaratilgan bo’lsa,   asrlar davomida rivojlanib o’zida yuksak falsafiy muammolarni va g’oyalarni  mujassamlantira boshladi.

Fikrning qisqa ifodalanishini, obrazlar siqiqligini talab qilgan shakl torligi janrning   she’riy mohiyatini kengaytirish yo’llarini izlashga majbur qilardi. Bu yo’l yapon shoirlarini tankada so’z o’yinidan, istioradan, majoz va mubolag’adan keng foydalanishga olib keldi va  janr kamolotini rivojlanishiga xizmat qildi.

Yapon xalqi azaldan so’z sehrli kuchga ega bo’lishiga ishongan. Shu sababdan juda ko’p so’zlarga   ta’qiq tamg’asi bosilib, oxir-oqibatda asrlar davomida yapon xarakterida o’z his-tuyg’ularini  «jilovlash», uni yashirish, ishora va ramzdan keng foydalanish, so’z mohiyatida yashirin fikrni  anglash xususiyati shakllangan. Xuddi mana shu xususiyat tanka va xokkuda ochiq namoyon bo’ladi.

Tanka haqidagi mulohazalarimizni xokku misolida davom ettiramiz.

Ulug’ yapon shoirlari xokku uchun eng muhimi taassurot va taassurotni aks ettirishning   tabiiyligida deb tushunganlar. Xokku Basyo «fueki ryuko» deb atagan, tarjimasi «mangu va  o’tadigan» yoki «o’zgarmas va oniy» degan ma’noni bildirgan ijodiy printsip asosida   yaratiladi. Basyoning fikricha «haqiqiy xokku o’zida ikki unsurni mujassam etmog’i shart:  birinchidan, taassurotning oniy va doimiylikka doxil bo’lishi; ikkinchidan, taassurot  faqatgina o’z manbai bo’lmish lahza yoki hodisaga xos bo’lishi talab etiladi. Boshqacha qilib   aytsak, xokku oddiy bir manzara (o’tlayotgan ot, suvga sakragan qurbaqa, shamol qayirgan  bambuk, olcha gulining to’kilishi, qush qichqirig’i) taassuroti sabab bo’lib, ko’ngildan kechgan   doimiy (mangu) his-tuyg’u mevasi bo’lmog’i kerak. Bu ikki unsurning qarama-qarshi kelishi
amerikalik yaponshunos Donald Kinning e’tirof etishicha, «ikki qutb o’rtasidagi elektr   quvvatiga ega maydonni tashkil etadi». Bu ikki qutb bir-biridan qancha yiroq bo’lsa, she’rxon   ikki qutb o’rtasidagi maydonda qancha uzoq qolib ketsa, she’r shunchalik barkamol hisoblangan.

Tagava Syukotsu «Xokku janri shoirlari atvori haqida o’ylar» essesida shunday deb yozadi: «Bu  shoirlar yerda emas, arshi a’loda darbadar yuradilar. Ular uchun axloqning temir to’siqlari  ko’ndalang bo’lolmagan. Bu shoirlar ozodlikning toza havosidan nafas olganlar, axloqiy  to’siqlarni (axloq nazarda tutilgan har ikki o’rinda konfutsiancha axloq normalari nazarda  tutilgan — X.D.) chetlab o’tganlar. Bu shakkoklik ularni xarob yoki sharmanda qilishi   mumkinligi haqida o’ylamaganlar. Ular boshqa dunyoda yashadilar. O’sha dunyo haqida ularning  biri shunday deb yozgan:

To’kilarkan shaftoli guli,
O’sha yoqqa ketar — u yerda
Odamlarni ko’rmaysan aslo.

O’zlari yashagan dunyo mohiyatini ular ushbu so’zlar bilan ochib berganlar: «Yurakka rohat baxsh  etgan tuyg’u fikr aniqligi, ya’ni haqiqatdan ham yuksakdir».