Унинг биргина «Яшил дарё» тўплами ўзбек шеъриятидаги бадиийлик жиҳатидан энг юксак китоблар қаторига киради. 1979 йилда нашр бўлган бу китоб ўша йилнинг биринчи китоби эди десам, хато қилмайман. (Бир дўстимиз эса «Муҳаммад Раҳмоннинг “Яшил дарё” тўпламини 1979 йилнинг энг самимий китоби» деб ёзган эди (Хуршид Давроннинг «Муҳаммад Раҳмонни эслаб» мақоласидан. Мақола мана бу саҳифада).
Муҳаммад РАҲМОН
“ЯШИЛ ДАРЁ” ТЎПЛАМИДАН ШЕЪРЛАР
Муҳаммад Раҳмон 1949 йил Қашкадарё вилояти, Китоб туманидаги Паландара қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (2003). ТошДУнинг журналистика факултетида тахсил олган (1967— 72). «Мувозанат» (1976), «Яшил дарё» (1979), «Юрагимнинг дастхати» (1986), «Ижобат» (1984), «Асраганим, авайлаганим» (1987) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Болалар учун ҳам асарлар ёзган («Момоқаймоқ», 1978; «Ерга тушган камалак», 1981; «Қанотли тушлар», 1989). К. Чуковский, А. Л. Барто шеърларини, Лизолетта Велскоф-Генрихнинг «Токей Ито» романини ўзбек тилига таржима қилган.
Муҳаммад Раҳмон 2010 йил 31 январь куни вафот этган.
БИНАФША
Ҳаволарга сочилмоқда
Оромижон бир атр.
Бинафшалар очилмоқда
Тупроқ ёриб қайдадир.
Очилмоқда титраб-титраб,
Рангпаргина, нафармон.
Биз болалар уни излаб
Боғ кезамиз андармон.
— Бинафшажон, қайдасан, айт,
Кўрсатақол юзингни.
Кўмгандирсан балки бу пайт
Хору хасга ўзингни.
Ҳатлаб-ҳатлаб юргандирсан
Ариқларни ёқалаб.
Хилватларда тургандирсан
Кўзгинангни уқалаб.
Киргандирсан балки секин,
Халал бермай тинчгина,
Баҳоргача ерга кўксин
Босган токлар пинжига.
Ё биз билан бекинмачоқ
Ўйнаяпсан тутдирмай.
Жўнар кимдир тоқати тоқ,
Сени кутиб ўтирмай.
— Қиш заҳри бор ҳали ерда,
Ерда, — дер у хўрсиниб,
— Алданибмиз, ҳали эрта,
Эрта, — дер у хўрсиниб.
Дўстим, сўниб ҳавасларинг
Чалинибсан тумовга.
Бинафшанинг нафаслари
Урилмоқда димоққа.
Жонсаракдир қалбда ҳислар,
Яна олға чопамиз.
Кетаверсин умидсизлар,
Биз, барибир, топамиз,
Бинафшажон, ўтди баҳор,
Ўтди ёзлар, ўтди куз.
Келдим бир кун дунё билан
Шундай яқин, юзма-юз.
Ишонч менга сабот берди,
Сабоқ берди тўзимдан.
Юрагимга кураш кирди,
Қочди уйқу кўзимдан.
Бинафшажон, бугун яна,
Туйғулар тирик, зийрак.
Чорлаяпсан бизни, ана,
Бўлиб ёруғ келажак.
Этигимда лойи қат-қат
Қишнинг шалтоқ йўлларин,
Кетмоқдаман сенга фақат
Узатганча қўлларим.
Кундан-кунга яқинроқсан,
Нафасларинг жонимда —
Ҳали эрта… — Кимдир баъзан
Минғирлайди ёнимда.
Тўхтамаймиз аммо бизлар,
Яна олға чопамиз.
Кетаверсин умидсизлар,
Биз, барибир, топамиз!
* * *
Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар
Бўғзимга тиқилган ҳаяжонимни
Қутулардим айтиб бир йўла,
Қийнамасдим бунча жонимни.
Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар
Турналар ўтганда бошимдан сузиб
Югурмасдим, йўқ, телба-девона —
Мен улар ортидан қўлимни чўзиб.
Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар
Қўзимни узолмай лол қолган чоғлар
Титратмасди кўксимни ҳайқириқ бўлиб
Шу пурвиқор тоғлар, шу баланд тоғлар.
Армондай ич-ичдан келар хўрсиниқ:
Бунчалар юксаксиз, бунча мунаввар.
Юлдузлар, мен сизга бнр сўз айтардим
Ҳайратимнннг тили бўлсайди агар.
Тўлғанар ўзанда жоду бнр оҳанг,
Оқар мангуликдай, бўлмас ҳеч тамом.
Ҳофиз дарёларим, мени қийнаманг,
Кезмай соҳилларда бесўз, бекалом,
Оймисан, тун аро бокира, латиф,
Қунмисан, қаролмай қамашар кўзим.
Гулим, на тараф бор сенга, на таъриф.
Топиб айтар эдим уни мен ўзим.
Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар.
Малулман, борурман сиғиниб такрор,
Билмас бу гўзаллик ҳеч интиҳони
Ва мен бахтиёрман: ҳар кунимда бор
Ўртаниш, завқланиш, севиш имкони!
* * *
Юлдузлар оқиб келяпти,
Ой оқиб келяпти қалқиб-қалқиб,
Салқин-салқин боғлар нафаси,
Даралардан учган гулдурос
Оқиб келяпти…
Сув тилига кўчган тош қўшиқлари,
Исмсиз ўтларнинг бўйлари
Оқиб келяпти.
Қаердадир қиз турар
Соҳилдаги дарахтга суяниб,
Паришон ўй-хаёллар
Оқиб келяпти.
Мен шуларнинг ҳаммасини сипқормоқчиман,
Тумшуғидан отимнинг томчилайди сув,
Отим бўлса пишқирар бетоқат:
— Тўймадингми ҳали ҳам, кеч бўлди…
ОЙБЕК
Бўлолса ҳам қалбингга тилмоч
Қўл — қўл экан, кўз ҳам кўз экан.
Яшар кимдир лутфингга муҳтож,
Сўз ҳам асли ризқу рўз экан.
Изҳор истар муҳаббат, меҳр,
Изҳор истар мендан бу юрак.
Иссиқ нондек уларни ҳозир
Сизга узиб беришим керак.
Кўзларимда унсиз бир нидо,
Ҳаяжонлар жоним қасдида.
Ўлтирибман тилимдан жудо
Бўғриққан қалб рўпарасида.
Менда қолди ҳаққингиз, дўстлар,
Рози бўлинг, дўстларим, энди.
Ёнаяпти ичимда сўзлар,
Димоғимда куйган нон ҳиди!..
* * *
Нима гап, шаббода?
Тинчликми, қуёш?
Учрамовдим ҳали бунақасига:
Келиб қолди қаердан ўжар ва бебош
Бу майсалар йўл ёқасига?
Нега улар бунча хотиржам, вазмин,
Ҳавода қамчидек ўйнар мезонлар…
Ҳозир устларига жонсиз гавдасин
Ташлаб юборади хазонлар.
Оҳ, бу ҳавонинг ҳам авзойи ёмон…
Шоирлар қайдасиз, ошиқлар, келинг.
Минг йиллик севгингиз бўлмаса ёлғон
Қўлидан етакланг, бошпана беринг.
Қолиб кетмасин, йўқ, хазон остида,
Заиф жуссасини эзвормасин қор.
…Нақ куз билан қиш ўртасида
Боладек адашиб юрибди баҳор!
* * *
Мен энди сезяпман,
Тасодиф эмас
Қўл-оёқсиз, ўжар чўққигир —
Чирмовуқгулларнинг тунлар арқондан
Юқорига ўрмалагани.
Забт этиб уйларни қаватма-қават
Балконлардан ичкарига мўралагани…
Мен энди сезяпман,
Тасодиф эмас
Муздек бетон деворлар аро
Қафасларда саъваларнинг,
Тўтиларнинг, беданаларнинг
Пайдо бўлгани.
Тасодифмас уларнинг субҳи содиқда
Ҳаволарга рақиялардай
Гоҳ узуқ, гоҳ чўзиқ товушлар отгани…
Мен энди сезяпман,
Тасодиф эмас
Идорада гулибеорнинг
Девордаги тувакдан ўзини ташлаб
Елкам узра боққани қоғозларимга…
Мен энди сезяпман,
Йўҳ, улар шунчаки гул эмас.
Қуш эмас,
Уйимизга, ўйларимизга
Билдирмай, сездирмай суқилиб кирган
Табиатнинг уста «айғоқчилари».
Интиқом яқин!
Қайлардадир тоғлар ортида
Асабий чайқалмоқда адл-адл дарахтлар,
Зангори қўшин.
Улар фармон кутмоқда!
Бошла!
Бошла юришингни ТАБИАТ!
«Яшил дарё» китобини юклаб олинг — «Yashil daryo» kitobini yuklab oling.
Muhammad RAHMON
“YASHIL DARYO” TO’PLAMIDAN SHE’RLAR
Muhammad Rahmon 1949 yil Qashkadaryo viloyati, Kitob tumanidagi Palandara qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (2003). ToshDUning jurnalistika fakultetida taxsil olgan (1967— 72). «Muvozanat» (1976), «Yashil daryo» (1979), «Yuragimning dastxati» (1986), «Ijobat» (1984), «Asraganim, avaylaganim» (1987) kabi she’riy to’plamlari nashr etilgan. Bolalar uchun ham asarlar yozgan («Momoqaymoq», 1978; «Yerga tushgan kamalak», 1981; «Qanotli tushlar», 1989). K. Chukovskiy, A. L. Barto she’rlarini, Lizoletta Velskof-Genrixning «Tokey Ito» romanini o’zbek tiliga tarjima qilgan.
Muhammad Rahmon 2010 yil 31 yanvar` kuni vafot etgan.
BINAFSHA
Havolarga sochilmoqda
Oromijon bir atr.
Binafshalar ochilmoqda
Tuproq yorib qaydadir.
Ochilmoqda titrab-titrab,
Rangpargina, nafarmon.
Biz bolalar uni izlab
Bog’ kezamiz andarmon.
— Binafshajon, qaydasan, ayt,
Ko’rsataqol yuzingni.
Ko’mgandirsan balki bu payt
Xoru xasga o’zingni.
Hatlab-hatlab yurgandirsan
Ariqlarni yoqalab.
Xilvatlarda turgandirsan
Ko’zginangni uqalab.
Kirgandirsan balki sekin,
Xalal bermay tinchgina,
Bahorgacha yerga ko’ksin
Bosgan toklar pinjiga.
YO biz bilan bekinmachoq
O’ynayapsan tutdirmay.
Jo’nar kimdir toqati toq,
Seni kutib o’tirmay.
— Qish zahri bor hali yerda,
Yerda, — der u xo’rsinib,
— Aldanibmiz, hali erta,
Erta, — der u xo’rsinib.
Do’stim, so’nib havaslaring
Chalinibsan tumovga.
Binafshaning nafaslari
Urilmoqda dimoqqa.
Jonsarakdir qalbda hislar,
Yana olg’a chopamiz.
Ketaversin umidsizlar,
Biz, baribir, topamiz,
Binafshajon, o’tdi bahor,
O’tdi yozlar, o’tdi kuz.
Keldim bir kun dunyo bilan
Shunday yaqin, yuzma-yuz.
Ishonch menga sabot berdi,
Saboq berdi to’zimdan.
Yuragimga kurash kirdi,
Qochdi uyqu ko’zimdan.
Binafshajon, bugun yana,
Tuyg’ular tirik, ziyrak.
Chorlayapsan bizni, ana,
Bo’lib yorug’ kelajak.
Etigimda loyi qat-qat
Qishning shaltoq yo’llarin,
Ketmoqdaman senga faqat
Uzatgancha qo’llarim.
Kundan-kunga yaqinroqsan,
Nafaslaring jonimda —
Hali erta… — Kimdir ba’zan
Ming’irlaydi yonimda.
To’xtamaymiz ammo bizlar,
Yana olg’a chopamiz.
Ketaversin umidsizlar,
Biz, baribir, topamiz!
* * *
Hayratimning tnli bo’lsaydi agar
Bo’g’zimga tiqilgan hayajonimni
Qutulardim aytib bir yo’la,
Qiynamasdim buncha jonimni.
Hayratimning tili bo’lsaydi agar
Turnalar o’tganda boshimdan suzib
Yugurmasdim, yo’q, telba-devona —
Men ular ortidan qo’limni cho’zib.
Hayratimning tili bo’lsaydi agar
Qo’zimni uzolmay lol qolgan chog’lar
Titratmasdi ko’ksimni hayqiriq bo’lib
Shu purviqor tog’lar, shu baland tog’lar.
Armonday ich-ichdan kelar xo’rsiniq:
Bunchalar yuksaksiz, buncha munavvar.
Yulduzlar, men sizga bnr so’z aytardim
Hayratimnnng tili bo’lsaydi agar.
To’lg’anar o’zanda jodu bnr ohang,
Oqar mangulikday, bo’lmas hech tamom.
Hofiz daryolarim, meni qiynamang,
Kezmay sohillarda beso’z, bekalom,
Oymisan, tun aro bokira, latif,
Qunmisan, qarolmay qamashar ko’zim.
Gulim, na taraf bor senga, na ta’rif.
Topib aytar edim uni men o’zim.
Hayratimning tili bo’lsaydi agar.
Malulman, borurman sig’inib takror,
Bilmas bu go’zallik hech intihoni
Va men baxtiyorman: har kunimda bor
O’rtanish, zavqlanish, sevish imkoni!
* * *
Yulduzlar oqib kelyapti,
Oy oqib kelyapti qalqib-qalqib,
Salqin-salqin bog’lar nafasi,
Daralardan uchgan gulduros
Oqib kelyapti…
Suv tiliga ko’chgan tosh qo’shiqlari,
Ismsiz o’tlarning bo’ylari
Oqib kelyapti.
Qaerdadir qiz turar
Sohildagi daraxtga suyanib,
Parishon o’y-xayollar
Oqib kelyapti.
Men shularning hammasini sipqormoqchiman,
Tumshug’idan otimning tomchilaydi suv,
Otim bo’lsa pishqirar betoqat:
— To’ymadingmi hali ham, kech bo’ldi…
OYBEK
Bo’lolsa ham qalbingga tilmoch
Qo’l — qo’l ekan, ko’z ham ko’z ekan.
Yashar kimdir lutfingga muhtoj,
So’z ham asli rizqu ro’z ekan.
Izhor istar muhabbat, mehr,
Izhor istar mendan bu yurak.
Issiq nondek ularni hozir
Sizga uzib berishim kerak.
Ko’zlarimda unsiz bir nido,
Hayajonlar jonim qasdida.
O’ltiribman tilimdan judo
Bo’g’riqqan qalb ro’parasida.
Menda qoldi haqqingiz, do’stlar,
Rozi bo’ling, do’stlarim, endi.
Yonayapti ichimda so’zlar,
Dimog’imda kuygan non hidi!..
* * *
Nima gap, shabboda?
Tinchlikmi, quyosh?
Uchramovdim hali bunaqasiga:
Kelib qoldi qaerdan o’jar va bebosh
Bu maysalar yo’l yoqasiga?
Nega ular buncha xotirjam, vazmin,
Havoda qamchidek o’ynar mezonlar…
Hozir ustlariga jonsiz gavdasin
Tashlab yuboradi xazonlar.
Oh, bu havoning ham avzoyi yomon…
Shoirlar qaydasiz, oshiqlar, keling.
Ming yillik sevgingiz bo’lmasa yolg’on
Qo’lidan yetaklang, boshpana bering.
Qolib ketmasin, yo’q, xazon ostida,
Zaif jussasini ezvormasin qor.
…Naq kuz bilan qish o’rtasida
Boladek adashib yuribdi bahor!
* * *
Men endi sezyapman,
Tasodif emas
Qo’l-oyoqsiz, o’jar cho’qqigir —
Chirmovuqgullarning tunlar arqondan
Yuqoriga o’rmalagani.
Zabt etib uylarni qavatma-qavat
Balkonlardan ichkariga mo’ralagani…
Men endi sezyapman,
Tasodif emas
Muzdek beton devorlar aro
Qafaslarda sa’valarning,
To’tilarning, bedanalarning
Paydo bo’lgani.
Tasodifmas ularning subhi sodiqda
Havolarga raqiyalarday
Goh uzuq, goh cho’ziq tovushlar otgani…
Men endi sezyapman,
Tasodif emas
Idorada gulibeorning
Devordagi tuvakdan o’zini tashlab
Yelkam uzra boqqani qog’ozlarimga…
Men endi sezyapman,
Yo’h, ular shunchaki gul emas.
Qush emas,
Uyimizga, o’ylarimizga
Bildirmay, sezdirmay suqilib kirgan
Tabiatning usta «ayg’oqchilari».
Intiqom yaqin!
Qaylardadir tog’lar ortida
Asabiy chayqalmoqda adl-adl daraxtlar,
Zangori qo’shin.
Ular farmon kutmoqda!
Boshla!
Boshla yurishingni TABIAT!
Muhammad Rahmon- Yashil Daryo by Khurshid Davron on Scribd
Гўзал! Гўзал! Гўзал! Мен бошланғич синфларнинг «Ўқиш китоби» дарсликларини касбим нуқтаи назаридан ўрганиб чиқиб аламдан куйиб кетгандим. Уларда ўқувчилар ўрганиши учун тақдим этилган маза-матраси йўқ шеърларни,ривояту ҳикояларни, ўқувчиларни ўйламасликка ўргатадиган, фақат тўтидай такрорлашга йўналтирадиган топшириқларни кўриб ич-ичимдан изтиробга тушган ва бу ҳақда мақола ҳам ёзгандим. Афсуски дарсликлар ҳали ҳам худди ўшандай мазмунда чоп эттириляпти. Юқоридаги шеърларнинг ҳар бири дарсликлардан ўрин олиши шарт бўлган битиклар. Худо раҳмат қилсин, домла оламдан ўтиб кетибдилар, муаллифлар энди қўрқмасдан (чунки бизда тирик адибларнинг асарларини дарсликларга киритиш ман этилган) у кишининг битикларини дарсликларга киритишлари мумкин. Бу шеърлар шаклланаётган шахсни фикр кишиси бўлишига кўмаклашади. Уни одамни туйишга ўргатади. Кўнглига самимият туйғусини солади.
Менинг бир аспирантим бошланғич синфларнинг ўқиш дарслари бўйича ишлаяпти. Худо хоҳласа, бу асарлар унинг тадқиқотидан ўрин олади.
Шеърлар учун раҳмат!
Alloh u kishidan rozi bulsin. Sherlari juda samimiy va xalqchil ekan.
Muhammad Rahmonga safdosh shoir ushbu kitob haqida yozganlarini o’qidim:
Мен Муҳаммад Раҳмоннинг “Яшил дарё” тўпламини 1979 йилнинг энг самимий китоби, юқорида айтилган ўша “мавҳум”ликдан бутунлай ҳоли китоб деб ўйладим:
Ҳаволарга сочилмоқда
Оромижон бир атр.
Бинафшалар очилмоқда
Тупроқ ёриб қайдадир.
Очилмоқда титраб-титраб,
Рангпаргина, нафармон,
Биз болалар уни излаб,
Боғ кезамиз андармон.
— Бинафшажон, қайдасан, айт,
Кўрсатақол юзингни.
Кўмгандирсан, балки шу пайт
Хору хосга ўзингни.
Ҳатлаб-ҳатлаб юргандирсан
Ариқларни ёқалаб.
Хилватларда тургандирсан
Кўзларингни уқалаб…
(Бинафша шеъридан)
Бинафша “ариқларни ҳатлаб-ҳатлаб” юрмайди, у кўзларини ҳеч қачон “уқаламайди” деманг. Акс ҳолда, яна ўша “мавҳум”ликка юз бурган бўласиз. Бу образ. Унда кўз қамаштирадиган бир оқлик бор. У шодликнинг ранги. Балки, изтиробнинг рангидир. Ниманидир излаётган, пайпасланаётган, пора-пора бўлаётган қалб рангидир бу.
Мен ташбеҳларнинг самимиятини айтмоқчи эмасман — бунга шубҳа йўқ. Оҳангдаги самимиятни таъкидламоқчиман, холос. Зўраки сўзлардан йироқ, бири иккинчисини мунтазам тўлдириб борувчи озод сатрларни, жўнлик эмас — чинакам соддаликни айтмоқчиман.
Бу соддалик “Бинафша”нинг қофияларига ҳам сингдирилган. Улар янги бўлмаслиги мумкин, аммо табиийлиги шубҳасиз. Юксак шеърий нутқ талабларига жавоб берадиган даражада табиий. Қофиянинг ягона вазифаси — ўзининг қофия эканлигини сездирмаслигида, агар таъбир жоиз бўлса, унинг олижаноблигидадир.
Афсуски, бугун қофия ҳақида гапиргудек бўлсанг, кулги бўлишинг мумкин. Чунки, жўда кўп шоирларимиз ўзларини қофия дарсини ўтиб бўлдик, деб ҳисоблайдилар.
Менинг ўйлашимча, қофия — кашфиёт демакдир. У фақат шоир ёки ўқувчининг эрмаги бўлиб қолмай, балки, адабий тилнинг ривожи учун ҳм хизмат қилиши зарур.
Рус шеърияти мисолида кўрсак, 60 йил ичида қофия жараёни жуда кўп босқичлардан ўтди. Маяковскийнинг новаторлиги билан Пастернак ва Асеевларнинг сўнгги шеърларидаги қофия ўртасида фарқ жуда катта.
Бизнинг қофиямиз-чи, Навоий замонидан бугунга қадар нимани топди-ю, нимани йўқотди? Буни фақат “танқидчиларга ҳавола” қилиб қўйсак, уят бўлади.
Шу маънода бошқа шоирлар қатори Муҳаммад Раҳмоннинг ўз қофиялари борлиги мени жуда қувонтиради. Бу қувонч Муҳаммад Раҳмонни “ёш шоир” деб аташга йўл қўймайди. Шоирнинг ёши йўқ. Ёш шеърида бўлади. “Воя” ёки “балоғат” сўзларини шеърга ишлатган маъқул. Шоирнинг эса, ёши йўқ. У ҳамиша кексадир. Шоир имтиёздан баланд туради.
Қаранг, “Яшил дарё” китобининг асосида мунис бир жасорат ётибди. Балки “мунис” сўзи ҳаддан ташқари юмшоқ, “жасорат” эса, қаттиқ туюлиши мумкин, аммо мен бошқа ибора тополмадим. Чунки, шоирнинг жасорати “катта проблемалар қўйиш” билангина чекланмайди, бу жасорат ўз сезгиларидан уялмай келтирган иқрорида ҳамдир. Жасорат дегани атрофидаги ёлғончиларга дўқ уриб, бақиришгина эмас, балки, уларнинг даврасида ўтириб, ўз фикрини айтмоқ ҳамдир. Ваҳоланки, баъзи ёзувчи ва шоирлар “одамнинг сўзи билан иши бир бўлиши керак”, деб ўгит қиладилар, аммо хотинининг қулоғига “бу адабиёт эмас сенга, ҳаётдир” деб шипшийди, ёки “ўзимни адабиётга қурбон қиляпман”, деб шеърлар ёзади-ю, ўзи эса, дуч келгандан қурбонлик талаб қилади, шеъриятдан бошқа ҳамма нарсаси бўлганлар “шеъриятдан бошқа ҳеч нарсам йўқ”, деб алдайдилар.