6 МАРТ — ГАБРИЭЛ ГАРСИА МАРКЕС ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН

    Мен ниҳоятда инжиқ ўқувчиман. Агар китоб зериктирса, уни улоқтириб юбораман. Ёзаётганимда ҳам шундай қиламан. Қўлимга қалам олишим билан битаётганларим ўқувчи учун зерикарли бўлаётгандек туюла бошлайди. Шу боис, асарларимни жонлаштириш йўлларини қидираман. “Ёлғизликнинг юз йили”ни ёзаётганимда ҳам мана шундай бўлганди. Асарда жуда кўп авлодлар ҳақида ҳикоя қилиниши керак эди. Кейинроқ эса, агар шундай йўл тутсам, роман такрорий даврийликдан иборат бўлиб қолади ва ўқувчини зериктиради, деб ўйладим.

ГАРСИА МАРКЕСНИНГ ИҚРОРЛАРИ
“Лотин Америкаси” журналида босилган суҳбатдан
Азим Рўзиев таржимаси

Ёзувчининг ҳаёти, дунёқараши, ижодий лабораторияси ҳамиша ўқувчиларни қизиқтириб келган. Айниқса, адабиёт ихлосмандлари ўзларининг севимли адиби ҳақида барча маълумотларни билишни истайди. Қуйидаги суҳбат матни Россияда чоп этиладиган “Лотин Америкаси” журналининг 1980 йилги 1-сонидан қисқартириб олинди. Унда ўзининг “Бузрукнинг кузи”, “Ёлғизликнинг юз йили” романлари билан ўзбек ўқувчисига ҳам яхши таниш бўлган Габриел Гарсиа Маркес билан асарларининг яратилиш тарихи, ютуқ ва камчиликлари, умуман, адабиётни тушуниш хусусида сўз юрититилади.

“…Поездда бориладиган бўлса Женева шаҳрига саккиз соатлик машаққатли йўлни босиб ўтишим керак. Яхшиямки, дўстларимдан “Ёлғизликнинг юз йили” асарининг бир нусхасини олган эканман. Бўлмаса ўқишга ҳеч вақо йўқлигидан кета-кетгунча зерикардим.

Шундай қилиб, ўзим ёзган романни ҳам ўқидим. Аниқроғи, унинг уч-тўрт бобини мутолаа қилдим, холос…”

— Хўш, китобингиз ўзингизга ёқдими?

— Очиғини айтганда йўқ. Бирор асар ёзаётганингда дунёда ундан яхшироқ китоб йўқлигига имон келтирасан. Аммо уни бу гал ўқиганимда роман ёзилаётган кезларда менда нималардир етишмаганини тушундим. Яъни, асарда воқеа-ҳодисаларни фақат гапириб берибман. Бу эса ёзувчи учун жуда уят.

Аслида бу асарни бошлаганимда вақтим кам, устига-устак уни тез тугатишим керак эди. “Бузрукнинг кузи”ни эса етти йил давомида хотиржам ёздим. Шу сабаб “Ёлғизликнинг юз йили” асарининг туғилиши қийин бўлган.

Мен ниҳоятда инжиқ ўқувчиман. Агар китоб зериктирса, уни улоқтириб юбораман. Ёзаётганимда ҳам шундай қиламан. Қўлимга қалам олишим билан битаётганларим ўқувчи учун зерикарли бўлаётгандек туюла бошлайди. Шу боис, асарларимни жонлаштириш йўлларини қидираман. “Ёлғизликнинг юз йили”ни ёзаётганимда ҳам мана шундай бўлганди. Асарда жуда кўп авлодлар ҳақида ҳикоя қилиниши керак эди. Кейинроқ эса, агар шундай йўл тутсам, роман такрорий даврийликдан иборат бўлиб қолади ва ўқувчини зериктиради, деб ўйладим. Шунинг учун унинг деярли тенг ярми ёзиб бўлинганида ёзишдан тўхтадим.

— Бир танқидчи “Ёлғизликнинг юз йили” асари “Бузрукнинг кузи”нинг муқаддимасига ўхшаб қолган, деганди. Бошқалар эса романни тушунолмаган жойларини билиш учун унга қайта-қайта мурожаат қилади. Ўзингиз бу ҳақда нима дейсиз?

— Саволингиздан кейин “Ёлғизликнинг юз йили” романини яна бир карра ўқиб чиқишим керакка ўхшайди. Ишонинг, бу сизга қай даражада қизиқ бўлса, мен учун ҳам шундай.
Танқидчи танишларим талайгина. Улар бу китоб ҳақида кўп ёзишди. Мақолаларни ўқимай қўйганимга эса анча вақт бўлди. Чунки танқидчиларнинг сохта ва нотўғри фикрларини умуман сингдиролмайман. Мен ўқувчи ва ёзувчи ўртасида тўғридан-тўғри алоқалар бўлишини хоҳлайман. Ҳар доим ёзишни бошлаганимда асарларим орқали ҳеч бир “даллол”ларсиз ўқувчига бирор нарса беришга интиламан. Жилла қурса, шунга интиламан.

Баъзи танқидчиларда асарда муаллиф нима демоқчи бўлганию, унинг ўзи бу китобни қандай тушунганини ўқувчиларга айтиб бериш мойили кучли. Демак, бу шароитда адиб билан ўқувчининг ўртасида ҳеч қандай алоқа қолмайди. Шунинг учун ҳам уларни ёмон кўраман. Ўйлашимча, улар ёзувчи ва ўқувчи ўртасида туриб, фақат халақит беради. Гоҳида уларнинг “Четроқ туринг. Мен сиз билан эмас, ўқувчи билан гаплашаяпман”, дейишганини кўриб энсанг қотади. Айримларининг хаёлига на адиб, на ўқувчи келади. Балки, бу тўғридир, китобда тўла англаб бўлмайдиган жойлар кўпдир. Бундан эса аксарият танқидчилар ўзларини оқлаш учун “ҳатто муаллифнинг ўзи нима демоқчилигини билмайди”, дея жар солишади. Шу сабаб уларнинг фикрларини юрагимга яқин олмайман. Ёки ўзи шундай бўлиши керак эди, деб қўя қоламан.

“Ёлғизликнинг юз йили” “Бузрукнинг кузи” асарининг муқаддимасими? Балки, нафақат бу асар, балки бошқалари ҳам танқидчиларнинг назарида шундайдир. Бироқ “Бузрукнинг кузи” тамоман бошқа асар. Мен шундай ўйлайман.

Асаримга қайта-қайта мурожаат этиш ўзимга ҳам ёқади. Чунки бу китоб умрининг давомийлиги билан боғлиқ. Адабиёт тарихидан маълумки, ўтган даврларда ҳаммани ҳайратга соладиган кўплаб асарлар яратилган. Кейинчалик эса улар муомаладан чиқиб кетган. Ҳозир ўша китобларни ҳеч ким эсламайди. Демоқчиманки, қани бугун ўша беназир, қўлма-қўл бўлиб ўқилган ритсарларнинг романлари? “Ёлғизликнинг юз йили”да эса ҳеч ким ҳеч қачон билмайдиган даврлар акс этган. Шу сабаб менинг бу китобимга вақт ўз измини қандай ўтказишини ўйлаб баъзида хавотирга тушаман. Мен учун у олиб келган шуҳрат ва жуда кўп нусхада сотилгани, дунёнинг ўттиздан ортиқ тилига таржима қилингани унчалик катта аҳамиятга эга эмас. Мен учун асосийси, асаримнинг биринчи авлоддан иккинчиси, учинчиси ва ҳоказосига салмоғини йўқотмасдан ўтишидир. Ўйлашимча, айнан мана шу адабиётда қолиш бўлса керак.

Афсуски, муаллиф оддий ўқувчининг фикрини ҳеч қачон билолмайди. Бунга шон-шуҳрат сабабли юзага келган масофа тўсқинлик қилади.

Баъзида хотиним Мерседес билан уйда ёлғиз қолганимизда кимнидир кечки овқатга таклиф этамиз ёки аксинча. Дўстларимиз кўп. Уларнинг айримлари шунчаки қўнғироқ қилишмайди, балки йигирмадан ортиқ оқшом, байрамона учрашувлар борлигини таъкидлашади. Ана шундай зиёфатларда яна шон-шуҳрат туфайли яккаланиб қоласан киши.

— Китобхонларнинг хатлари-чи?

— Ҳа, улар ёзишади. Номаларнинг аксариятида асарларнинг қўлёзмаларини сўрашади ёки ижодим юзасидан ҳимоя қилаётган диплом ишлари ва диссертациялари бўйича саволлар билан мурожаат қилишади. Севгисини сенга хатлар орқали изҳор этиши эса ёқимсиз. Хотиним бунақа номалардан ажойиб “коллекция” йиққан. Албатта, у менга бу хатларга на жавоб ёзишни, на уларни сақлаб қўйишни таклиф этади.

Афсуски, оддий китобхонлар билан алоқаларга уларнинг тортинчоқлиги ҳалақит беради. Аттанг, улар ижодинг ҳақида нима деб ўйлаётганини билолмайсан. Тўғрисини айтганда, ўқувчилар “Ёлғизликнинг юз йили” уларнинг оиласи тарихи эканини ҳақида тез-тез ёзиб туришади. Табиийки, Кариб ҳавзаси ва Лотин Америкасида яшайдиган одамлардан буни эшитишнинг ҳеч бир ажабланарли жойи йўқ. Бироқ бир куни Германиядаги кичик бир шаҳарда (афсуски, номини эслаёлмайман) яшовчи немис аёлидан хат олдим. Унинг ёзишича, “Ёлғизликнинг юз йили” уларнинг оиласининг тарихи ҳақида. Макондо эса уларнинг қишлоғи.

Бу фикр нима учун асарни кинофилм қилишга қарши бўлганимни исботлайдиган омил. Ҳақиқатан ҳам пул учун ҳар нарсага тайёр бўлган, асарни қўшимчалар билан “бойитадиган” режиссёрлар, айниқса, Шимолий америкалик мазкур соҳа мутахассисларига доим рад жавобини бериб келганман. Улар мени кўндириш учун бир миллион, икки миллион ва ҳозирда уч миллион доллар таклиф этишмоқда. Бироқ пуллар фикримни ўзгартиришга асос бўлолмайди. Мен ўқувчилар китобдаги қаҳрамонларни қандай фараз қилса, шундайлигича мутолаа этишини истайман. Яъни бир ўқувчи Урсулани момосидек тасаввур этса, иккинчиси унинг образини синглисидек кўз олдига келтириб китобимни ўқишини хоҳлайман. Чунки китобхон ўқиш жараёнида ўзининг шахсий образларини яратади. Экранда эса ҳар бир персонажнинг ўз қиёфаси бор. Билмадим, бундай қалтис иш китобхоннинг кўнглини синдирмасмикин? Майли, ўқувчилар Урсулани холасига ўхшатишсин, масалан, Софи Лоренга эмас. Холаси унчалик чиройли бўлмаса ҳам, майлига. Назаримда, китобхон ва ёзувчи ўртасидаги ички мулоқот — айнан шу.

— Демак, асарлар асосида филмлар яратиш образларни бузиши мумкин…

— Ҳа, бу иш айнан образларни ўзгартиради. Филмлар кўраётганимизда “Қара, унинг башарасига, қара!” деб айтамиз. Шунинг баробарида ҳар доим улардан кўнглимиз совиб бораётганини ҳис этамиз.

— Худди ўзингиздек, ўқувчи ва ёзувчиларга жиддий таъсир этган уч нафар адибни айтиб бера оласизми?

— Доим тушунарсиз бўлган адабий таъсир нима эканини билмасдан туриб, нафақат уларнинг уч нафарини, балки, ўн, йигирма нафарини келтириб ўтиш ноҳақлик бўлади. Шу боис, мен ҳар қандай вазиятда ҳам қизиқиш уйғотиб келган адабий таъсир нима экани ва уни қандай айтилиши тўғрисида муфассал жавоб бераман.

Бир куни “Бузрукнинг кузи” асарини қандай давом эттиришни билмай турганимда қўлимга тасодифан Эрнест Хемингуей сўзбоши ёзган “Африка ови” (“Охота в Африке”) деган асар тушиб қолди. Мени ҳайрон қолдирган нарса шу эдики, нима сабабдан адиб айнан мана шу китобга сўзбоши ёзди? Бошида асар унчалик яхши таассурот қолдирмади. Бироқ, одатимга кўра, уни охиригача ўқиб чиқдим. Китобда ов ва филлар ҳақида жуда зўр ёзилгандики, муаллиф жониворларни ўрганиб чиқиш борасида кўпчиликка ўрнак бўла олади. Асарни ўқиб бўлгач, ўз хато ва камчилигим нимада эканини тушундим. Бошқача айтганда, кутилмаганда қаҳрамоннинг феъл-атвори ва характерини ифодалашнинг калитини топдим.
Адабий таъсирни тўлиқ назорат қилишнинг иложи йўқ. Баъзида танқидчилар адибларни таъсирланишда айблаб, шундай китобларни мисол келтириб ўтишадики, уларни ҳатто ёзувчи ўқимаган ҳам бўлади. Шунинг учун гап келганда, танқидчилар кўпинча мана шундай хатоларга йўл қўйишини айтиб ўтмасам адолатсизлик бўлади. Ахир, одам бошқа бировнинг асарини ўқимасдан туриб, қандай таъсирланиши, илҳомланиши мумкин?

Шу ўринда, шак-шубҳасиз, айтиб ўтишим мумкинки, мен испан адиби Франц Кафкадан жиддий таъсирланганман. Мактабда ўқиб юрган кезларимда кимнинг асарини ўқисам, ўша мавзуда ёзишни хоҳлардим. Аммо талабалик йилларимда тасодифан Кафканинг «Метаморфозалар» деган ҳикоялар тўплами тушиб қолди. Кейин ўқишни бошладим ва дарров ўйладим: “Бу асар адабиётга ярадими, демак, ёзишга арзийди”. Бироқ ўшанда бунақа қилиш керак эмаслигини билмагандим. Бу тақиқланган, деб ўйладим. Шу лаҳзада менда одамларга айтадиган гапларим борлигини тушундим. Эртаси куни эса ёзишни бошладим.

Тан оламан, шу пайтгача эълон қилинган ҳикояларимда Кафканинг таъсири катта. Лекин улар ижодий ишларимнинг дастлабкилари эди. Қайтадан ўқиб чиққанимда уларда интеллектуаллик борлигини сездим. Яъни улар мавҳум, фақат уй-хаёллардан иборат бўлиб қолган эди. Шундан кейин, мен ҳақиқий ҳаёт билан юзма-юз келган жойга — туғилган қишлоғимга қайтдим. Бу ерда эса адабиётнинг асоси нима эканини тушундим. Шунинг учун Кафкага раҳмат айтаман, негаки, у мен ёзмоқчи бўлган, лекин арзимайдиган асарларни битмаганди.

Бир куни Фолкнер ёзган жойлар билан танишиш ниятида Қўшма Штатларнинг жанубига йўл олдим. У ер мен дунёга келган Аракатака шаҳарчасига жуда ўхшаб кетарди. Балки, менга шундай бўлиб туюлгандир. Бироқ улар бир-бирига умумий белгилари билан ўхшаш эди, назаримда. Аракатакада “Юнайтед фрут компанияси” қурилиши натижасида у ерда маиший маданият — архитектура, шу билан бирга, темир том қопламалари, поезд вагонлари, палмалар ва ўтлоқлар пайдо бўлди. Бу Қўшма Штатларнинг жанубида ҳам бор. Буларнинг ҳаммасини кўрганимдан сўнг, дунёда бир неча бор Фолкнер мени ўқиган деб гапирилган ва мен айтмоқчи бўлган изҳорлар борасидаги муаммолар ечими топилгандек эди. Яъни Фолкнердан таъсирланганимни тан олмаслик адолатсизлик бўлишини англадим.

Яна бир ажабланарли таъсирланиш. Шак-шубҳасиз, буни ҳеч бир танқидчи сезмаган ва фаҳмламаган. У Виржиния Вулфдир. Айнан ундаги ўзига хослик ва ҳайратда қолдирадиган даражада дунёни ҳис этиш, энг асосийси, замонни жуда яхши англаш фазилати ёзишимга ёрдам берган.

Мен номларини айтиб ўтган ёзувчиларнинг уч нафари ҳам испан тилида ёзмаслигини кўриб турибсиз. Ҳаммасидан ҳам кўра, ижодимда яна бир эътиборимга молик таъсирланиш бу — олтин аср испан шеърияти. Бошқача айтганда, мен испан тилини ўрганишим натижасида фақат поетик билим олишга эришдим. Ҳозир испан шеъриятини беш бармоқдай биламан, деб айта оламан. Бу ишлашимга асқотади.

Шунингдек, Атлантика океани қирғоқларидаги Колумбия ва Кариб оролларининг халқ қўшиқларидан қаттиқ таъсирланганман. Уларнинг манерасини эса таърифлаб бериш қийин, фақат лаззатланиш, ҳаяжонланиш мумкин. Мен уларни ҳикоя қилиб бериш учун келганимда анча кеч қолгандим. Шундай бўлса-да, амин бўлдимки, қўшиқларда дунё акс этади. Ҳарҳолда мен шундай деб ўйлайман.

Тан олиб айтаман, Кариб мусиқаларидаги оддийлик ва самимийликдан ҳам кўп таъсирланаман. Бу “Бузрукнинг кузида” ўз ифодасини топган. Шунинг учун таржимонлар қийинчиликларга дуч келишмоқда. Асар Кариб халқларининг шеърлари билан бойитилган, жумладан, унда кубаликларнинг, мексикаликларнинг қўшиқлари ҳам бор. Тўғрисини айтиш керак, бу онгли равишда қилинган. Бу муаллифнинг лаззатланиши учун қилинган ўзига хос адабий ўйин эди.

— Асарларингиздаги қаҳрамонлар…

— Асарлардаги қаҳрамон бу — маълум бир аниқ шахс эмас. У кўплаб кишилардан иборат — коллаж. Агар кимдир бирор бир ташқи қиёфани акс эттирмоқчи бўлса, у, албатта, ёвуз кўзни бировдан, яна кимдандир бурунни, учинчи кишидан феъл-атворни, тўртинчи одамдан сочни олиб, разил бир инсоннинг кўринишини тасвирлайди. Ўзимнинг қаҳрамонларим ҳақида гапирадиган бўлсам, улар негизи мен эслайдиган, танийдиган одамлардан олинган. Айримлари эса жуда кўп бошқа-бошқа кишиларнинг сиймоси асосида яратилган. Қаҳрамонларнинг барчасини асосини, аввало, муаллиф танлайди. У хоҳ аёл, хоҳ эркак, хоҳ яхши, хоҳ ёмон бўлсин, барибир, дастлабки таъсирланиш муаллифдан бошланади. Кейин уни қаҳрамон этиб шакллантириш буткул бошқача нарса. Персонажларни муаллиф юрагидан ҳис этади: ким ёмону ким яхши. Қисқаси, қалбда нима бўлса, ўша юзага чиқади. Шунинг учун айнан адабиётда “манихейства”ни тутиб туриш жуда қийин ва ёмон. Негаки, сен эрталаб бошқа одам бўласан, кечқурун эса умуман ўзга киши айланасан…

Габриэль Гарсиа Маркес
МОКОНДОДА ЁМҒИР
Русчадан Шаҳноза Раҳмонова таржимаси

Бозор кундаги хутбадан сўнг, ҳавонинг авзойи бузилди. Тун шу қадар дим эди-ки, тонгда аямай ёмғир қуйиши бировнинг етти ухлаб тушига кирмаганди. Биз аёллар черковдан чиқиб, соябонларимизни очишга улгурмасимиздан қоп-қора қуюқ кучли саркаш шамол шиддат билан эсиб, шашт билан майнинг қуруқ жазирамасида ердаги бор чанг-тўзонни юқорига ўрлатиб, айлантириб, тўзғитиб юборди. Орамиздан кимдир:
— Ёмғир ёғади, — деди.

Мен эса буни аллақачон сезгандим. Черков остонасидан ҳатлашимиз ҳамон ичимга титроқ кирганидан ёмғир ёғиши кўнглимдан ўтувди. Эркаклар бир қўлида сомбрерони тутиб, иккинчиси билан кўзга қум жойлашга қодир девона шамолдан рўмолча билан юзини тўсиб, тўғри келган уйга ўзини урди. Сўнг самодан бошимиз узра қора, қуюқ ёмғир шариллаб қуйди.

Тушликка довур ўгай онам билан айвонда ўтириб, етти ойлик жазирамадан тинкаси қуриган тувакдаги розмарин у табаргулларнинг чанқоғини қондириб, яйраб, қайта жонланаётганини мамнун кузатиб, у ёқ-бу ёқдан гурунглашиб ўтирдик. Тушлик чоғи отам:
— Май ойида ёмғир ёғдими, демак, қурғоқчиликнинг қадами арийди, — деди.

Ўгай онамнинг юзи ўн беш кунлик ҳилолдай бахтдан ёришиб, менга ярқ этиб қаради:
— Хутбада ҳам худди шу ҳақда гапирилди.

Отам мамнун жилмайиб, иштаҳа билан овқатланди, сўнг айвонга чиқиб очиқ чеҳра билан ёмғир ёғишини кузатиб ўтирди. У ўзини яхши ҳис қилаётгани юз-кўзидан шундоққина сезилиб турарди. Отам индамайгина кўзини юмиб, ухламасдан хаёл сурарди.

Ёмғир кун бўйи бир маромда тиним билмади. Осмондан чакиллаб томаётган сувнинг овози гўё аллалаётгандай ёқимлию сокин эди. Ўзимизни кун узоғи поездда юргандай ҳис қилдик ва ёмғир туйғуларимизга нақадар чуқур сингиб бораётганини сезмасдик ҳам. Саҳармардонда ташқаридан келаётган кучли. совуқ шамолдан сақланиш ниятида эшикларни ичкаридан тамбаладик. Энди ёмғирга ташна қалблар оғиз-бурнигача тўйганди. Кейинроқ эса у тошиб кета бошлади. Ўгай онам билан тағин боққа назар ташладик, қаттиғу қуруқ ер шу қадар бўкканди-ки, гўё ивиган совундай шалвираб қолганди. Жўяклардаги сув жилғага ўхшаб қаергадир чопқилларди.

— Ҳа, гулларам сувдан тўйибди, — деди ўгай онам.

Энди унинг юзида кечаги қувонч аломатидан асар йўқ, билъакс жиддийлигу ҳорғинлик сезилиб турарди.
— Балки, — дедим мен, — гулларни ишчилар вақтинча йўлакка киритиб қўйгани маъқулмикан?

Шундай қилдик ҳам, аммо ёмғир кучайгандан-кучайиб, селга айланиб борарди. Отам бозор куни қаерда ўтирган бўлса, худди ўша жойда буткул хаёлларига чўмган эди. У ёмғир ҳақида оғиз ҳам очмади, фақат:
— Шу кеча ухлолмадим. Тавба, тонг отибди ҳамки, офтоб нуридан дарак йўғ-а! Қуриб кетсин, бел оғриғи ҳам роса пайтини топди-да ўзиям.

Отам оёғини олдиндаги курсига узатиб, қуп-қуруқ боғнинг аянчли аҳволига обдон разм солди. Кун яримлаганда эса у тушликдан бош тортиб:
— Афтидан бу ёмғир ҳеч тугамайдиганга ўхшайди, — деди маъюс оҳангда.

Мен жазирама қурғоқчилик ҳукм сурган ойларни эсладим. Қуёш тиккага олиб, оташи одамни ланж қилиб юборадиган август ойи ёдимга тушди. Жазирамада тердан жиққа ҳўл бўлган кийимлар баданга ёпишар, иссиқдан нафас ололмай қийналганимизда эса бу синовли соатларнинг адоғи кўринмайдигандай туйиларди. Тавба, ҳозир ўша ҳўл кўйлаклардай намиққан уй деворларига қараяпман. Нам эса соат сайин кенгайиб бораяпти. Мен боғ атрофидаги ясмин баргларига боқиб, марҳум онамни хотирладим. Шунда бу сўлим гўша илк марта кўзимга бўм-бўш ва ғоят хароб туйилди. Нигоҳимни оғриётган белига ёстиқчани тираб, курсида ўйчан ўтирган отамга қададим ва унинг ёмғир лабиринтида адашган маъюс кўзига тикилдим. Тикилдим-у, кутилмаганда минг йиллар давомида мойланмаган, занглаган ўқи атрофида айланаётган она сайёранинг ғижирлашидан бўлак ҳеч қандай товуш эшитилмайдиган сукунатнинг мўъжизаларига лиқ август кечаларини соғиндим.

Ёмғир худди жонга игна санчгандай эзиб, душанбада ҳам муттасил савалади. Худди арафадаги каби. Лекин кейин у кўзимга бошқача туйилди. Чунки юрагимда содир бўлаётгани энди вужудимни куйдириб борарди. Тун чоғи айвонда ўтирганимда яқин орадаги овоз:
— Бунчалар эзмаса бу ёмғир, — деди.

Ортимга ўгирилмасданам бу гапни Мартин айтганини фаҳмладим. Тағин ўшандоқ совуқ ва ўшандоқ лоқайд оҳанг. Овози менга уйланган ўша бадқовоқ декабрь тонгидагидан асло ўзгармаган. Дарров беш ой ўтибди-я! Ҳозир бўйимда болам бор. Мартин эса ёнимда, эзаётган ёмғир ҳақида сўйларди.

— Менимча, ёмғир эмас, — эримнинг фикрини инкор этдим. — Мана бу қуп-қуруқ боғ ва панага ўтиб яширинолмайдиган дарахтлар кўнгилни эзади.

Шундай дедим-у, Мартинга қараш учун бошимни қайирдим, бироқ у йўқ эди. Фақат:
— Афтидан, бу ёмғир ҳеч қачон тугамасликка қарор қилган кўринади, — деган гап қулоғимга чалинди.

Мен бу овоз қаердан эшитилаётган экан, деб атрофга алангладим. Аммо ёнимда қуруқ курсидан бўлак ҳеч нарсага кўзим тушмади.

Сешанба саҳар чоғи боғда сигирни кўрдик. Жониворгина лойга ботиб, тумшуғини хам қилиб турарди. Жойидан жилдириб бўлмас ўжарлиги билан олисдан у худди лой тепаликка ўхшаб кўринарди. Ишчилар пешингача сигирни тошлару калтаклар билан боғдан ҳайдаб чиқаришга уринди, бироқ ёмғир бошини эгиб, ҳақоратлаган дарғазаб, тизгинсиз сигир оёғи лойга ботганидан асло қимирламасди. Отамнинг сабр косаси тўлгунча ишчилар уни ҳол-жонига қўймади.
— Бўлди етар! — деди у. – Ўз майлига қўйинглар, қандай келган бўлса, шундай кетади.

Кун чошгоҳдан ошгач, намликдан, ҳатто нафас олиш қийинлашди ва юракларга оғриқ инди. Эрта тонгнинг тоза ҳавоси тезда дим ва оғир бўлиб қоларди. Ҳарорат на баланд ва на паст эди, бироқ этни увуштирарди. Калишдаги оёқлар терларди. Бундай ҳавода танани ўрамасликми ё либоснинг терига ёпишишими, иккисидан қай бири ёмонроқлигини англаш қийин эди. Уйдаги ҳамма ҳаракат тинди. Биз айвонда ўтириб, энди ёмғирга биринчи кундагидай тикилмасдик, ерга тушаётган сувнинг овозини эшитмасдик ҳисоб. Гўё тушда учраган нотанишдай бу зерикарли тунда туманда қорайиб кўринаётган дарахтлардан бўлак ҳеч нарса кўзга ташланмасди. Бугун сешанбалиги ёдимга тушди. Авлиё Иероним меҳрибонлик уйидан бизникига ҳар ҳафта ғамгинлигу чорасизлик сезиладиган овоз билан оддий қўшиқларни куйлагани келадиган сўқир эгизаклар ҳақида ўйладим. Ёмғир шовқини орасида қулоғимга уларнинг қўшиғи чалингандай бўлди ва бу етимчаларнинг чўккалаб олиб, ёмғир тугашини қандай интиқ кутаётганини ўзимча тасаввур қилдим. “Бугун эгизаклардан дарак бўлмаса керак, — деб ўйладим мен, — сиеста3 дан кейин айвонда ялпиз поясини тиланиб келадиган тиланчи ҳам доримайди”.

Бугун овқатланишнинг тартиб-қоидалари ҳам бузилди. Сиеста маҳалида ўгай онам ҳаммага бир коса шўрва билан бир бўлак моғорлаган нондан илинди. Аслида кечадан буён туз тотганимиз йўқ эди. Эҳтимол, ўшандан бери ўйлашдан тўхтагандирмиз. Мана, қўл-оёғи шол бўлиб, мияси гангиганлар бу бевош ёмғирнинг ёввойи майлига кўниб, тақдирга тан бериб ўтирибмиз. Тунда фақат сигир қимирлади: кутилмаганда уни нимадир силкитгандай бўлди. Жониворнинг оёқлари лойга чуқурроқ ботганга ўхшади. Кейин у худди жони чиққандай ярим соат жойида қотиб турди, бироқ йиқилмади. Тарки одат амримаҳол-да, бечорагина тирикликка ўрганган ва бир хил ҳолатда ёмғир остида туришга кўниккан эди. Ўлмаган жонинг-а! Ўжар жонивор юки одатини босиб қўймагунига қадар тик турди. Бирдан унинг олд оёқлари букилди. Қора ва ажойиб орқа оёқлар жон талвасасида бор кучлари йиқилмасликка уринарди. Сўлаклар оқаётган тумшуқ эса қоп-қора лойга ғарқ бўлди. Ниҳоят сигир секину сокин шарафли ўлим маросимида ўз юкига енгилди.

— Мана, нимага бориб етди! — деди кимдир ортимдан.

Ортимга ўгирилиб қарасам, остонада сешанба кунлари ялпиз поясидан сўраб келадиган тиланчи хотин турибди. Шундай об-ҳавони писанд қилмаганини қаранг.

Агар меҳмонхонага кириб, деворга тиралган хонтахта устида ҳамма жиҳозлар қалаштириб ташланганини, қарама-қарши девор олдидаги тахтасупада эса уй-рўзғор буюмлари, сафархалтаю қутиларни кўрмаганимда, эҳтимол, аллақачон бу ваҳимага кўникишга улгурардим. Бу бўм-бўш уй, ҳувиллаб қолган макон манзараси менда даҳшат уйғотарди. Бир кечада нимадир содир бўлди. Уйда тартибсизлик ҳукмрон эди. Белигача яланғоч ишчилар ялангоёқ жиҳозларни таширдилар. Шижоату ғайрат билан ишлаётганларнинг қиёфасидаги ифодаларда бостирилган исён нафрати ва ёмғирга енгилишдек ҳақоратнинг алами сезиларди. Мен маънисизу мақсадсиз ҳаракатланардим. Ўзимни худди қўзиқоринлари ириб, ўтлари ўсиб, тойғоқ, хароб, ботқоққа айланган зулмат ўтзорга тушиб қолгандай ҳис қилдим. Мен онамнинг овозини эшитганимда столга қалаштириб ташланган жиҳозларга қараб, юракни эзадиган манзарани кузатиб, меҳмонхонада хаёл суриб тургандим. У шамоллаб қолишим мумкинлигини айтиб огоҳлантирди. Фақат шундагина сув тўпиғимгача етганини сездим. Уйни елимдай ёпишқоқ, қуюқ ва ўлик сув босибди.

Кун яримлагандагина олам ёришгандай бўлди, бироқ соат учга бормай аёвсиз ёғаётган ёмғирнинг эзувчи, шафқатсиз, оғир мароми билан тағин қош қорайди. Ўлик сукунатда ишчилар деворга тиралган курсиларда оёқларини кўтариб, бу бевош табиий офат олдида ожизу ҳолсиз эрта чўккан сокину ғамгин оқшомни кузатиб турибди. Худди ўша пайтда кўчадан хабарлар оқиб кела бошлади. Уларни биров уйга доритгани йўқ. Ўзлари оёқ чиқарган. Олис-олислардан балои офатнинг нафасию ўлик ҳайвонларнинг танаси сузиб юрган кўчадаги ахлату лойга қоришиқ, аниқ, бир-бирига ўхшамас хабарлар. Бозор кундаги воқеалар ойдинлашганидан бурун икки кун ўтди. Ҳали ёмғир аччиқ қисмат элчиси бўлиб келганди. Юз берган воқеалар ҳақидаги гап-сўзларни эса мана шу ёғингарчиликнинг ўзи уйимизга итариб киргизганга ўхшарди. Маълум бўлдики, сув черковни босиб кетибди ва чўккан иморат яқин орада қулаши мумкин экан. Буни билишнинг кимга кераги бор эди, билмайман-у, бироқ кимдир:
— Душанбадаги поезд кўприкдан ўтолмайди. Ёмғир ҳамма релсларни ювиб кетганмиш, — деди.

Яна маълум бўлдики, тўшакда ётган бир бемор хотин йўқолибди. Бугун эса бечоранинг жонсиз танасини кўчаларда сузиб юрганини кўришибди.

Даҳшат ичра оёқларимни қучиб, оромкурсида ўтирардим ва назаримни нам, хира қоронғилик қаърига тиккандим. Бир қўлида жинчироқни кўтариб бошини тик тутган ўгай онам пайдо бўлди. У юракда ваҳима уйғотмайдиган истараси иссиқ арвоҳдай туйиларди. У жинчироқни қўлидан туширмай ҳамон бошини тик тутган ҳолда сувни шалоплатиб ёнимга яқинлашди ва:
— Ибодат қилиш керак, — деди.

Мен унинг худди қабрдан тирилиб чиққан мурданикидек рангсизу ҳиссиз юзини кўрдим.
— Ибодат қилиш керак. Сув қабрларни ювиб кетибди. Қабристонда кўмилган майитлар ҳам сув юзида сузиб юрибди.

Шу кеча озгина кўзим илинган экан, бирдан қўрқиб уйғондим. Ўликларнинг совуғу сассиқ ҳиди димоғимга урилди. Ўрнимдан туриб, ёнимда хуррак отаётган Мартинни бор кучим билан силкитдим.

— Сезмаяпсизми? — деб сўрадим мен.
— Нимани? — тўнғиллади у.
— Ҳидни-да, кўчаларда худдиўликлар сузиб юрганга ўхшайди.

Бу хаёллар мени даҳшатга солди. Мартин эса ортига ўгирилди-да, уйқусираган товуш билан:
— Бемаъни хаёлларингни қўйсанг-чи, хотин! Ҳомиладор аёлларнинг кўзига ўзи ҳар нарса кўринади-да.

Пайшанба тонгида қўланса ҳид билан бирга узоқ ва яқин орасидаги фарқ ҳам ғойиб бўлди. Офат арафасида бузилган вақт тушунчаси ҳақидаги тасаввурларим буткул йўқолди. Пайшанбанинг ўзи йўқдай эди. Унинг ўрнига жумага ўтишга умид қилаётган ва уринаётган жисмоний куч бор эди, холос. Эркагу аёлларни фарқлаб бўлмай қолди. Отам, ўгай онам, ишчилар ёмғир сувида қимирлаётган тасаввурдаги таналардай кўринарди. Отам менга:
— Нималар бўлаётганини билиб келмагунимча бу ердан қимирлама! — деб буюрди.

Унинг овози олислардан эшитилар, оҳангидан бирор нимага умид қилиш аҳмоқлик эди.

Бироқ отам қайтмади. У вақт оралиғида бадар кетди. Тун чўкканида ўгай онамдан мени ётоқхонагача олиб бориб қўйишни илтимос қилдим. Тунда эса қаттиқ ва хотиржам ухлабман. Эртасига ҳам ҳеч нарса ўзгармади. Ҳамма нарса аввалгидай рангсиз, ҳидсиз ва совуқ эди. Уйғондим-у, тўшакдан курсига сакраб, жойимда қотдим. Нимадир менга худди танамнинг қаеридир уйғонмаганини айтарди. Кутилмаганда бу ёғингарчиликдан қутқарувчи поезднинг узоқ ва ғамгин овози эшитилди. “Эҳтимол, қаердадир ёмғир тўхтаганга ўхшарди”, хаёлимда ўз саволимга ўзим жавоб бергандай бўлдим. Бироқ ортимдан кимдир:
— Лекин қаерда? — деди.

— Ким бор бу ерда? — деб сўрадим. Ортимга ўгирилиб қарасам, ўгай онамга кўзим тушди.
— Бу мен, — деди у.

Ундан:
— Сиз ҳам эшитдингизми? — деб сўрадим.

— Ҳа, яқин атрофда ёмғир тугаган бўлса керак. Эҳтимол, йўлларни таъмирлагандирлар, — деди у ва менга саримсоқ қайласию иссиқ ёғнинг ҳиди уфуриб турган патнисдаги нонуштани тутқазди. Бу коса шўрва эди.

Ўзимни йўқотиб қўйган ҳолда ўгай онамдан соат нечалигини сўрадим. У эса хотиржам, толиққан ва бефарқ оҳангда:
— Уч ярим бўлса керак. Ҳаммасига қарамасдан поезд кечикмай келяпти, — деди.

Мен ҳайрон бўлдим:
— Уч ярим? Мен ҳали шунча ухладимми? Қандай қилиб?

У шундай жавоб берди:
— Сен деярли ухламадинг. Эҳтимол, ҳозир соат учдан ошмагандирам.

Қўлимдан коса тушиб кетаётганини ҳис қилиб:
— Учдан ошмаган? Ахир бугун жума-ку, шундай эмасми? — деб сўрадим.

У хотиржам ва совуқ оҳангда:
— Пайшанба, қизим. Ҳали ҳам пайшанба, — деди.

Туйғуларим ўлган, паришонхотир ҳолатда қанча ўтирганимни билмайман-у, бироқ бир қанча оғир соатлардан кейин қўшни хонадан овоз эшитилганини биламан.

— Энди каравотни хонанинг бу томонига ўтказиш керак, — деди биров.

Бу ҳорғин, лекин бемор эмас, балки тузалаётган одамнинг овози эди. У тинганидан кейин биров ғиштни қиртишлаётгандай туюлди. Сув ичида ниманидир у ердан-бу ерга кўчирардилар. Мен оғир босимда гўё қотиб қолганга ўхшардим, фақат кейинроқ чўзилиб ётганимни ва юрагим бирданига тошга айланганини ҳис қилдим. “Ўлиб қолдим чоғи, — деб ўйладим, — Ё худойим, ўлиб қолдим-ку!” Шундай дея ўрнимдан югуриб турдим ва овозим борича бақирдим:
— Ада! Ада!

Ёнимда ётган Мартиннинг совуқ овози эшитилди:
— Сени ҳеч ким эшитмайди. Уйда ҳеч ким йўқ. Ҳамма ташқарида.

Фақат шундагина ёмғир тўхтаганини ҳис қилдим. Ниҳоят чуқур сирли сукунат ҳукмронлик қила бошлаганини фаҳмладим. Очкўз аждаҳодай ҳамма нарсани ямламай ютиб келаётган ажал ортга чекинди. Кейин эса айвонда жонли қадам товушлари аниқ эшитилди. Ёқимли шаббода эшикни қимирлатиб қўйди. Қаронғилик ичра ҳам табассум қилаётган сирли кўринмас мавжудотнинг илиқ нафаси сезиларди.

“Ё Худойим, соатлар ва кунлар оралиғида адашиб қолдим-ку, — дея кўнглимдан ўтказардим. — Агар мени ҳозир ўтган бозор кундаги хутбага чақиришганда ҳам ҳайрон қолмасдим”.

1.Сомбреро — бош кийими

6 MART — GABRIEL GARSIA MARKЕS TAVALLUD TOPGAN KUN

GARSIA MARKESNING IQRORLARI
“Lotin Amerikasi” jurnalida bosilgan suhbatdan
Azim Ro’ziev tarjimasi

Yozuvchining hayoti, dunyoqarashi, ijodiy laboratoriyasi hamisha o‘quvchilarni qiziqtirib kelgan. Ayniqsa, adabiyot ixlosmandlari o‘zlarining sevimli adibi haqida barcha ma’lumotlarni bilishni istaydi. Quyidagi suhbat matni Rossiyada chop etiladigan “Lotin Amerikasi” jurnalining 1980 yilgi 1-sonidan qisqartirib olindi. Unda o‘zining “Buzrukning kuzi”, “Yolg‘izlikning yuz yili” romanlari bilan o‘zbek o‘quvchisiga ham yaxshi tanish bo‘lgan Gabriel Garsia Markes bilan asarlarining yaratilish tarixi, yutuq va kamchiliklari, umuman, adabiyotni tushunish xususida so‘z yurititiladi.
“…Poezdda boriladigan bo‘lsa Jeneva shahriga sakkiz soatlik mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tishim kerak. Yaxshiyamki, do‘stlarimdan “Yolg‘izlikning yuz yili” asarining bir nusxasini olgan ekanman. Bo‘lmasa o‘qishga hech vaqo yo‘qligidan keta-ketguncha zerikardim. Shunday qilib, o‘zim yozgan romanni ham o‘qidim. Aniqrog‘i, uning uch-to‘rt bobini mutolaa qildim, xolos…”

— Xo‘sh, kitobingiz o‘zingizga yoqdimi?

— Ochig‘ini aytganda yo‘q. Biror asar yozayotganingda dunyoda undan yaxshiroq kitob yo‘qligiga imon keltirasan. Ammo uni bu gal o‘qiganimda roman yozilayotgan kezlarda menda nimalardir yetishmaganini tushundim. Ya’ni, asarda voqea-hodisalarni faqat gapirib beribman. Bu esa yozuvchi uchun juda uyat.

Aslida bu asarni boshlaganimda vaqtim kam, ustiga-ustak uni tez tugatishim kerak edi. “Buzrukning kuzi”ni esa yetti yil davomida xotirjam yozdim. Shu sabab “Yolg‘izlikning yuz yili” asarining tug‘ilishi qiyin bo‘lgan.

Men nihoyatda injiq o‘quvchiman. Agar kitob zeriktirsa, uni uloqtirib yuboraman. Yozayotganimda ham shunday qilaman. Qo‘limga qalam olishim bilan bitayotganlarim o‘quvchi uchun zerikarli bo‘layotgandek tuyula boshlaydi. Shu bois, asarlarimni jonlashtirish yo‘llarini qidiraman. “Yolg‘izlikning yuz yili”ni yozayotganimda ham mana shunday bo‘lgandi. Asarda juda ko‘p avlodlar haqida hikoya qilinishi kerak edi. Keyinroq esa, agar shunday yo‘l tutsam, roman takroriy davriylikdan iborat bo‘lib qoladi va o‘quvchini zeriktiradi, deb o‘yladim. Shuning uchun uning deyarli teng yarmi yozib bo‘linganida yozishdan to‘xtadim.

— Bir tanqidchi “Yolg‘izlikning yuz yili” asari “Buzrukning kuzi”ning muqaddimasiga o‘xshab qolgan, degandi. Boshqalar esa romanni tushunolmagan joylarini bilish uchun unga qayta-qayta murojaat qiladi. O‘zingiz bu haqda nima deysiz?

— Savolingizdan keyin “Yolg‘izlikning yuz yili” romanini yana bir karra o‘qib chiqishim kerakka o‘xshaydi. Ishoning, bu sizga qay darajada qiziq bo‘lsa, men uchun ham shunday.
Tanqidchi tanishlarim talaygina. Ular bu kitob haqida ko‘p yozishdi. Maqolalarni o‘qimay qo‘yganimga esa ancha vaqt bo‘ldi. Chunki tanqidchilarning soxta va noto‘g‘ri fikrlarini umuman singdirolmayman. Men o‘quvchi va yozuvchi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar bo‘lishini xohlayman. Har doim yozishni boshlaganimda asarlarim orqali hech bir “dallol”larsiz o‘quvchiga biror narsa berishga intilaman. Jilla qursa, shunga intilaman.

Ba’zi tanqidchilarda asarda muallif nima demoqchi bo‘lganiyu, uning o‘zi bu kitobni qanday tushunganini o‘quvchilarga aytib berish moyili kuchli. Demak, bu sharoitda adib bilan o‘quvchining o‘rtasida hech qanday aloqa qolmaydi. Shuning uchun ham ularni yomon ko‘raman. O‘ylashimcha, ular yozuvchi va o‘quvchi o‘rtasida turib, faqat xalaqit beradi. Gohida ularning “Chetroq turing. Men siz bilan emas, o‘quvchi bilan gaplashayapman”, deyishganini ko‘rib ensang qotadi. Ayrimlarining xayoliga na adib, na o‘quvchi keladi. Balki, bu to‘g‘ridir, kitobda to‘la anglab bo‘lmaydigan joylar ko‘pdir. Bundan esa aksariyat tanqidchilar o‘zlarini oqlash uchun “hatto muallifning o‘zi nima demoqchiligini bilmaydi”, deya jar solishadi. Shu sabab ularning fikrlarini yuragimga yaqin olmayman. Yoki o‘zi shunday bo‘lishi kerak edi, deb qo‘ya qolaman.

“Yolg‘izlikning yuz yili” “Buzrukning kuzi” asarining muqaddimasimi? Balki, nafaqat bu asar, balki boshqalari ham tanqidchilarning nazarida shundaydir. Biroq “Buzrukning kuzi” tamoman boshqa asar. Men shunday o‘ylayman.

Asarimga qayta-qayta murojaat etish o‘zimga ham yoqadi. Chunki bu kitob umrining davomiyligi bilan bog‘liq. Adabiyot tarixidan ma’lumki, o‘tgan davrlarda hammani hayratga soladigan ko‘plab asarlar yaratilgan. Keyinchalik esa ular muomaladan chiqib ketgan. Hozir o‘sha kitoblarni hech kim eslamaydi. Demoqchimanki, qani bugun o‘sha benazir, qo‘lma-qo‘l bo‘lib o‘qilgan ritsarlarning romanlari? “Yolg‘izlikning yuz yili”da esa hech kim hech qachon bilmaydigan davrlar aks etgan. Shu sabab mening bu kitobimga vaqt o‘z izmini qanday o‘tkazishini o‘ylab ba’zida xavotirga tushaman. Men uchun u olib kelgan shuhrat va juda ko‘p nusxada sotilgani, dunyoning o‘ttizdan ortiq tiliga tarjima qilingani unchalik katta ahamiyatga ega emas. Men uchun asosiysi, asarimning birinchi avloddan ikkinchisi, uchinchisi va hokazosiga salmog‘ini yo‘qotmasdan o‘tishidir. O‘ylashimcha, aynan mana shu adabiyotda qolish bo‘lsa kerak.
Afsuski, muallif oddiy o‘quvchining fikrini hech qachon bilolmaydi. Bunga shon-shuhrat sababli yuzaga kelgan masofa to‘sqinlik qiladi.
Ba’zida xotinim Mersedes bilan uyda yolg‘iz qolganimizda kimnidir kechki ovqatga taklif etamiz yoki aksincha. Do‘stlarimiz ko‘p. Ularning ayrimlari shunchaki qo‘ng‘iroq qilishmaydi, balki yigirmadan ortiq oqshom, bayramona uchrashuvlar borligini ta’kidlashadi. Ana shunday ziyofatlarda yana shon-shuhrat tufayli yakkalanib qolasan kishi.

— Kitobxonlarning xatlari-chi?

— Ha, ular yozishadi. Nomalarning aksariyatida asarlarning qo‘lyozmalarini so‘rashadi yoki ijodim yuzasidan himoya qilayotgan diplom ishlari va dissertatsiyalari bo‘yicha savollar bilan murojaat qilishadi. Sevgisini senga xatlar orqali izhor etishi esa yoqimsiz. Xotinim bunaqa nomalardan ajoyib “kolleksiya” yiqqan. Albatta, u menga bu xatlarga na javob yozishni, na ularni saqlab qo‘yishni taklif etadi.

Afsuski, oddiy kitobxonlar bilan aloqalarga ularning tortinchoqligi halaqit beradi. Attang, ular ijoding haqida nima deb o‘ylayotganini bilolmaysan. To‘g‘risini aytganda, o‘quvchilar “Yolg‘izlikning yuz yili” ularning oilasi tarixi ekanini haqida tez-tez yozib turishadi. Tabiiyki, Karib havzasi va Lotin Amerikasida yashaydigan odamlardan buni eshitishning hech bir ajablanarli joyi yo‘q. Biroq bir kuni Germaniyadagi kichik bir shaharda (afsuski, nomini eslayolmayman) yashovchi nemis ayolidan xat oldim. Uning yozishicha, “Yolg‘izlikning yuz yili” ularning oilasining tarixi haqida. Makondo esa ularning qishlog‘i.

Bu fikr nima uchun asarni kinofilm qilishga qarshi bo‘lganimni isbotlaydigan omil. Haqiqatan ham pul uchun har narsaga tayyor bo‘lgan, asarni qo‘shimchalar bilan “boyitadigan” rejissyorlar, ayniqsa, Shimoliy amerikalik mazkur soha mutaxassislariga doim rad javobini berib kelganman. Ular meni ko‘ndirish uchun bir million, ikki million va hozirda uch million dollar taklif etishmoqda. Biroq pullar fikrimni o‘zgartirishga asos bo‘lolmaydi. Men o‘quvchilar kitobdagi qahramonlarni qanday faraz qilsa, shundayligicha mutolaa etishini istayman. Ya’ni bir o‘quvchi Ursulani momosidek tasavvur etsa, ikkinchisi uning obrazini singlisidek ko‘z oldiga keltirib kitobimni o‘qishini xohlayman. Chunki kitobxon o‘qish jarayonida o‘zining shaxsiy obrazlarini yaratadi. Ekranda esa har bir personajning o‘z qiyofasi bor. Bilmadim, bunday qaltis ish kitobxonning ko‘nglini sindirmasmikin? Mayli, o‘quvchilar Ursulani xolasiga o‘xshatishsin, masalan, Sofi Lorenga emas. Xolasi unchalik chiroyli bo‘lmasa ham, mayliga. Nazarimda, kitobxon va yozuvchi o‘rtasidagi ichki muloqot — aynan shu.

— Demak, asarlar asosida filmlar yaratish obrazlarni buzishi mumkin…

— Ha, bu ish aynan obrazlarni o‘zgartiradi. Filmlar ko‘rayotganimizda “Qara, uning basharasiga, qara!” deb aytamiz. Shuning barobarida har doim ulardan ko‘nglimiz sovib borayotganini his etamiz.

— Xuddi o‘zingizdek, o‘quvchi va yozuvchilarga jiddiy ta’sir etgan uch nafar adibni aytib bera olasizmi?

— Doim tushunarsiz bo‘lgan adabiy ta’sir nima ekanini bilmasdan turib, nafaqat ularning uch nafarini, balki, o‘n, yigirma nafarini keltirib o‘tish nohaqlik bo‘ladi. Shu bois, men har qanday vaziyatda ham qiziqish uyg‘otib kelgan adabiy ta’sir nima ekani va uni qanday aytilishi to‘g‘risida mufassal javob beraman.

Bir kuni “Buzrukning kuzi” asarini qanday davom ettirishni bilmay turganimda qo‘limga tasodifan Ernest Xeminguey so‘zboshi yozgan “Afrika ovi” (“Oxota v Afrike”) degan asar tushib qoldi. Meni hayron qoldirgan narsa shu ediki, nima sababdan adib aynan mana shu kitobga so‘zboshi yozdi? Boshida asar unchalik yaxshi taassurot qoldirmadi. Biroq, odatimga ko‘ra, uni oxirigacha o‘qib chiqdim. Kitobda ov va fillar haqida juda zo‘r yozilgandiki, muallif jonivorlarni o‘rganib chiqish borasida ko‘pchilikka o‘rnak bo‘la oladi. Asarni o‘qib bo‘lgach, o‘z xato va kamchiligim nimada ekanini tushundim. Boshqacha aytganda, kutilmaganda qahramonning fe’l-atvori va xarakterini ifodalashning kalitini topdim.

Adabiy ta’sirni to‘liq nazorat qilishning iloji yo‘q. Ba’zida tanqidchilar adiblarni ta’sirlanishda ayblab, shunday kitoblarni misol keltirib o‘tishadiki, ularni hatto yozuvchi o‘qimagan ham bo‘ladi. Shuning uchun gap kelganda, tanqidchilar ko‘pincha mana shunday xatolarga yo‘l qo‘yishini aytib o‘tmasam adolatsizlik bo‘ladi. Axir, odam boshqa birovning asarini o‘qimasdan turib, qanday ta’sirlanishi, ilhomlanishi mumkin?

Shu o‘rinda, shak-shubhasiz, aytib o‘tishim mumkinki, men ispan adibi Frans Kafkadan jiddiy ta’sirlanganman. Maktabda o‘qib yurgan kezlarimda kimning asarini o‘qisam, o‘sha mavzuda yozishni xohlardim. Ammo talabalik yillarimda tasodifan Kafkaning «Metamorfozalar» degan hikoyalar to‘plami tushib qoldi. Keyin o‘qishni boshladim va darrov o‘yladim: “Bu asar adabiyotga yaradimi, demak, yozishga arziydi”. Biroq o‘shanda bunaqa qilish kerak emasligini bilmagandim. Bu taqiqlangan, deb o‘yladim. Shu lahzada menda odamlarga aytadigan gaplarim borligini tushundim. Ertasi kuni esa yozishni boshladim.

Tan olaman, shu paytgacha e’lon qilingan hikoyalarimda Kafkaning ta’siri katta. Lekin ular ijodiy ishlarimning dastlabkilari edi. Qaytadan o‘qib chiqqanimda ularda intellektuallik borligini sezdim. Ya’ni ular mavhum, faqat uy-xayollardan iborat bo‘lib qolgan edi. Shundan keyin, men haqiqiy hayot bilan yuzma-yuz kelgan joyga — tug‘ilgan qishlog‘imga qaytdim. Bu yerda esa adabiyotning asosi nima ekanini tushundim. Shuning uchun Kafkaga rahmat aytaman, negaki, u men yozmoqchi bo‘lgan, lekin arzimaydigan asarlarni bitmagandi.

Bir kuni Folkner yozgan joylar bilan tanishish niyatida Qo‘shma Shtatlarning janubiga yo‘l oldim. U yer men dunyoga kelgan Arakataka shaharchasiga juda o‘xshab ketardi. Balki, menga shunday bo‘lib tuyulgandir. Biroq ular bir-biriga umumiy belgilari bilan o‘xshash edi, nazarimda. Arakatakada “Yunayted frut kompaniyasi” qurilishi natijasida u yerda maishiy madaniyat — arxitektura, shu bilan birga, temir tom qoplamalari, poezd vagonlari, palmalar va o‘tloqlar paydo bo‘ldi. Bu Qo‘shma Shtatlarning janubida ham bor. Bularning hammasini ko‘rganimdan so‘ng, dunyoda bir necha bor Folkner meni o‘qigan deb gapirilgan va men aytmoqchi bo‘lgan izhorlar borasidagi muammolar yechimi topilgandek edi. Ya’ni Folknerdan ta’sirlanganimni tan olmaslik adolatsizlik bo‘lishini angladim.

Yana bir ajablanarli ta’sirlanish. Shak-shubhasiz, buni hech bir tanqidchi sezmagan va fahmlamagan. U Virjiniya Vulfdir. Aynan undagi o‘ziga xoslik va hayratda qoldiradigan darajada dunyoni his etish, eng asosiysi, zamonni juda yaxshi anglash fazilati yozishimga yordam bergan.

Men nomlarini aytib o‘tgan yozuvchilarning uch nafari ham ispan tilida yozmasligini ko‘rib turibsiz. Hammasidan ham ko‘ra, ijodimda yana bir e’tiborimga molik ta’sirlanish bu — oltin asr ispan she’riyati. Boshqacha aytganda, men ispan tilini o‘rganishim natijasida faqat poetik bilim olishga erishdim. Hozir ispan she’riyatini besh barmoqday bilaman, deb ayta olaman. Bu ishlashimga asqotadi.

Shuningdek, Atlantika okeani qirg‘oqlaridagi Kolumbiya va Karib orollarining xalq qo‘shiqlaridan qattiq ta’sirlanganman. Ularning manerasini esa ta’riflab berish qiyin, faqat lazzatlanish, hayajonlanish mumkin. Men ularni hikoya qilib berish uchun kelganimda ancha kech qolgandim. Shunday bo‘lsa-da, amin bo‘ldimki, qo‘shiqlarda dunyo aks etadi. Harholda men shunday deb o‘ylayman.

Tan olib aytaman, Karib musiqalaridagi oddiylik va samimiylikdan ham ko‘p ta’sirlanaman. Bu “Buzrukning kuzida” o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun tarjimonlar qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Asar Karib xalqlarining she’rlari bilan boyitilgan, jumladan, unda kubaliklarning, meksikaliklarning qo‘shiqlari ham bor. To‘g‘risini aytish kerak, bu ongli ravishda qilingan. Bu muallifning lazzatlanishi uchun qilingan o‘ziga xos adabiy o‘yin edi.

— Asarlaringizdagi qahramonlar…

— Asarlardagi qahramon bu — ma’lum bir aniq shaxs emas. U ko‘plab kishilardan iborat — kollaj. Agar kimdir biror bir tashqi qiyofani aks ettirmoqchi bo‘lsa, u, albatta, yovuz ko‘zni birovdan, yana kimdandir burunni, uchinchi kishidan fe’l-atvorni, to‘rtinchi odamdan sochni olib, razil bir insonning ko‘rinishini tasvirlaydi. O‘zimning qahramonlarim haqida gapiradigan bo‘lsam, ular negizi men eslaydigan, taniydigan odamlardan olingan. Ayrimlari esa juda ko‘p boshqa-boshqa kishilarning siymosi asosida yaratilgan. Qahramonlarning barchasini asosini, avvalo, muallif tanlaydi. U xoh ayol, xoh erkak, xoh yaxshi, xoh yomon bo‘lsin, baribir, dastlabki ta’sirlanish muallifdan boshlanadi. Keyin uni qahramon etib shakllantirish butkul boshqacha narsa. Personajlarni muallif yuragidan his etadi: kim yomonu kim yaxshi. Qisqasi, qalbda nima bo‘lsa, o‘sha yuzaga chiqadi. Shuning uchun aynan adabiyotda “manixeystva”ni tutib turish juda qiyin va yomon. Negaki, sen ertalab boshqa odam bo‘lasan, kechqurun esa umuman o‘zga kishi aylanasan…

Gabriyel Garsia Markes
MOKONDODA YOMG’IR
Ruschadan Shahnoza Rahmonova tarjimasi

Bozor kundagi xutbadan so’ng, havoning avzoyi buzildi. Tun shu qadar dim edi-ki, tongda ayamay yomg’ir quyishi birovning yetti uxlab tushiga kirmagandi. Biz ayollar cherkovdan chiqib,soyabonlarimizni ochishga ulgurmasimizdan qop-qora quyuq kuchli sarkash shamol shiddat bilan esib, shasht bilan mayning quruq jaziramasida yerdagi bor chang-to’zonni yuqoriga o’rlatib, aylantirib, to’zg’itib yubordi. Oramizdan kimdir:
— Yomg’ir yog’adi, — dedi.

Men esa buni allaqachon sezgandim. Cherkov ostonasidan hatlashimiz hamon ichimga titroq kirganidan yomg’ir yog’ishi ko’nglimdan o’tuvdi. Erkaklar bir qo’lida sombrero1 ni tutib, ikkinchisi bilan ko’zga qum joylashga qodir devona shamoldan ro’molcha bilan yuzini to’sib, to’g’ri kelgan uyga o’zini urdi. So’ng samodan boshimiz uzra qora, quyuq yomg’ir sharillab quydi.

Tushlikka dovur o’gay onam bilan ayvonda o’tirib, yetti oylik jaziramadan tinkasi qurigan tuvakdagi rozmarin2 u tabargullarning chanqog’ini qondirib, yayrab, qayta jonlanayotganini mamnun kuzatib, u yoq-bu yoqdan gurunglashib o’tirdik. Tushlik chog’i otam:
— May oyida yomg’ir yog’dimi, demak, qurg’oqchilikning qadami ariydi, — dedi.

O’gay onamning yuzi o’n besh kunlik hilolday baxtdan yorishib, menga yarq etib qaradi:
— Xutbada ham xuddi shu haqda gapirildi.

Otam mamnun jilmayib, ishtaha bilan ovqatlandi, so’ng ayvonga chiqib ochiq chehra bilan yomg’ir yog’ishini kuzatib o’tirdi. U o’zini yaxshi his qilayotgani yuz-ko’zidan shundoqqina sezilib turardi. Otam indamaygina ko’zini yumib, uxlamasdan xayol surardi.

Yomg’ir kun bo’yi bir maromda tinim bilmadi. Osmondan chakillab tomayotgan suvning ovozi go’yo allalayotganday yoqimliyu sokin edi. O’zimizni kun uzog’i poezdda yurganday his qildik va yomg’ir tuyg’ularimizga naqadar chuqur singib borayotganini sezmasdik ham. Saharmardonda tashqaridan kelayotgan kuchli. sovuq shamoldan saqlanish niyatida eshiklarni ichkaridan tambaladik. Endi yomg’irga tashna qalblar og’iz-burnigacha to’ygandi. Keyinroq esa u toshib keta boshladi. O’gay onam bilan tag’in boqqa nazar tashladik, qattig’u quruq yer shu qadar bo’kkandi-ki, go’yo ivigan sovunday shalvirab qolgandi. Jo’yaklardagi suv jilg’aga o’xshab qaergadir chopqillardi.

— Ha, gullaram suvdan to’yibdi, — dedi o’gay onam.

Endi uning yuzida kechagi quvonch alomatidan asar yo’q, bil’aks jiddiyligu horg’inlik sezilib turardi.
— Balki, — dedim men, — gullarni ishchilar vaqtincha yo’lakka kiritib qo’ygani ma’qulmikan?

Shunday qildik ham, ammo yomg’ir kuchaygandan-kuchayib, selga aylanib borardi. Otam bozor kuni qaerda o’tirgan bo’lsa, xuddi o’sha joyda butkul xayollariga cho’mgan edi. U yomg’ir haqida og’iz ham ochmadi, faqat:
— Shu kecha uxlolmadim. Tavba, tong otibdi hamki, oftob nuridan darak yo’g’-a! Qurib ketsin, bel og’rig’i ham rosa paytini topdi-da o’ziyam.

Otam oyog’ini oldindagi kursiga uzatib, qup-quruq bog’ning ayanchli ahvoliga obdon razm soldi. Kun yarimlaganda esa u tushlikdan bosh tortib:
— Aftidan bu yomg’ir hech tugamaydiganga o’xshaydi, — dedi ma’yus ohangda.

Men jazirama qurg’oqchilik hukm surgan oylarni esladim. Quyosh tikkaga olib, otashi odamni lanj qilib yuboradigan avgust oyi yodimga tushdi. Jaziramada terdan jiqqa ho’l bo’lgan kiyimlar badanga yopishar, issiqdan nafas ololmay qiynalganimizda esa bu sinovli soatlarning adog’i ko’rinmaydiganday tuyilardi. Tavba, hozir o’sha ho’l ko’ylaklarday namiqqan uy devorlariga qarayapman. Nam esa soat sayin kengayib borayapti. Men bog’ atrofidagi yasmin barg¬lariga boqib, marhum onamni xotirladim. Shunda bu so’lim go’sha ilk marta ko’zimga bo’m-bo’sh va g’oyat xarob tuyildi. Nigohimni og’riyotgan beliga yostiqchani tirab, kursida o’ychan o’tirgan otamga qadadim va uning yomg’ir labirintida adashgan ma’yus ko’ziga tikildim. Tikildim-u, kutilmaganda ming yillar davomida moylanmagan, zanglagan o’qi atrofida aylanayotgan ona sayyoraning g’ijirlashidan bo’lak hech qanday tovush eshitilmaydigan sukunatning mo»jizalariga liq avgust kechalarini sog’indim.

Yomg’ir xuddi jonga igna sanch¬ganday ezib, dushanbada ham muttasil savaladi. Xuddi arafadagi kabi. Lekin keyin u ko’zimga boshqacha tu¬yildi. Chunki yuragimda sodir bo’layotgani endi vujudimni kuydirib borardi. Tun chog’i ayvonda o’tirganimda yaqin oradagi ovoz:
— Bunchalar ezmasa bu yomg’ir, — dedi.

Ortimga o’girilmasdanam bu gapni Martin aytganini fahmladim. Tag’in o’shandoq sovuq va o’shandoq loqayd ohang. Ovozi menga uylangan o’sha badqovoq dekabr` tongidagidan aslo o’zgarmagan. Darrov besh oy o’tibdi-ya! Hozir bo’yimda bolam bor. Martin esa yonimda, ezayotgan yomg’ir haqida so’ylardi.

— Menimcha, yomg’ir emas, — erimning fikrini inkor etdim. — Mana bu qup-quruq bog’ va panaga o’tib yashirinolmaydigan daraxtlar ko’ngilni ezadi.

Shunday dedim-u, Martinga qarash uchun boshimni qayirdim, biroq u yo’q edi. Faqat:
— Aftidan, bu yomg’ir hech qachon tugamaslikka qaror qilgan ko’rinadi, — degan gap qulog’imga chalindi.

Men bu ovoz qaerdan eshitilayotgan ekan, deb atrofga alangladim. Ammo yonimda quruq kursidan bo’lak hech narsaga ko’zim tushmadi.

Seshanba sahar chog’i bog’da sigirni ko’rdik. Jonivorgina loyga botib, tumshug’ini xam qilib turardi. Joyidan jildirib bo’lmas o’jarligi bilan olisdan u xuddi loy tepalikka o’xshab ko’rinardi. Ishchilar peshingacha sigirni toshlaru kaltaklar bilan bog’dan haydab chiqarishga urindi, biroq yomg’ir boshini egib, haqoratlagan darg’azab, tizginsiz sigir oyog’i loyga botganidan aslo qimirlamasdi. Otamning sabr kosasi to’lguncha ishchilar uni hol-joniga qo’ymadi.
— Bo’ldi yetar! — dedi u. – O’z mayliga qo’yinglar, qanday kelgan bo’lsa, shunday ketadi.

Kun choshgohdan oshgach, namlikdan, hatto nafas olish qiyinlashdi va yuraklarga og’riq indi. Erta tongning toza havosi tezda dim va og’ir bo’lib qolardi. Harorat na baland va na past edi, biroq etni uvushtirardi. Kalishdagi oyoqlar terlardi. Bunday havoda tanani o’ramaslikmi yo libosning teriga yopishishimi, ikkisidan qay biri yomonroqligini anglash qiyin edi. Uydagi hamma harakat tindi. Biz ayvonda o’tirib, endi yomg’irga birinchi kundagiday tikilmasdik, yerga tushayotgan suvning ovozini eshitmasdik hisob. Go’yo tushda uchragan notanishday bu zerikarli tunda tumanda qorayib ko’rinayotgan daraxt¬lardan bo’lak hech narsa ko’zga tashlanmasdi. Bugun seshanbaligi yodimga tushdi. Avliyo Ieronim mehribonlik uyidan biznikiga har hafta g’amginligu chorasizlik seziladigan ovoz bilan oddiy qo’shiqlarni kuylagani keladigan so’qir egizaklar haqida o’yladim. Yomg’ir shovqini orasida qulog’imga ularning qo’shig’i chalinganday bo’ldi va bu yetimchalarning cho’kkalab olib, yomg’ir tugashini qanday intiq kutayotganini o’zimcha tasavvur qildim. “Bugun egizaklardan darak bo’lmasa kerak, — deb o’yladim men, — siesta3 dan keyin ayvonda yalpiz poyasini tilanib keladigan tilanchi ham dorimaydi”.

Bugun ovqatlanishning tartib-qoidalari ham buzildi. Siesta mahalida o’gay onam hammaga bir kosa sho’rva bilan bir bo’lak mog’orlagan nondan ilindi. Aslida kechadan buyon tuz totganimiz yo’q edi. Ehtimol, o’shandan beri o’ylashdan to’xtagandirmiz. Mana, qo’l-oyog’i shol bo’lib, miyasi gangiganlar bu bevosh yomg’irning yovvoyi mayliga ko’nib, taqdirga tan berib o’tiribmiz. Tunda faqat sigir qimirladi: kutilmaganda uni nimadir silkitganday bo’ldi. Jonivorning oyoqlari loyga chuqurroq botganga o’xshadi. Keyin u xuddi joni chiqqanday yarim soat joyida qotib turdi, biroq yiqilmadi. Tarki odat amrimahol-da, bechoragina tiriklikka o’rgangan va bir xil holatda yomg’ir ostida turishga ko’nikkan edi. O’lmagan joning-a! O’jar jonivor yuki odatini bosib qo’ymaguniga qadar tik turdi. Birdan uning old oyoqlari bukildi. Qora va ajo-yib orqa oyoqlar jon talvasasida bor kuchlari yiqilmaslikka urinardi. So’laklar oqayotgan tumshuq esa qop-qora loyga g’arq bo’ldi. Nihoyat sigir sekinu sokin sharafli o’lim marosimida o’z yukiga yengildi.

— Mana, nimaga borib yetdi! — dedi kimdir ortimdan.

Ortimga o’girilib qarasam, ostonada seshanba kunlari yalpiz poyasidan so’rab keladigan tilanchi xotin turibdi. Shunday ob-havoni pisand qilmaganini qarang.

Agar mehmonxonaga kirib, devorga tiralgan xontaxta ustida hamma jihozlar qalashtirib tashlanganini, qarama-qarshi devor oldidagi taxtasupada esa uy-ro’zg’or buyumlari, safarxaltayu qutilarni ko’rmaganimda, ehtimol, allaqachon bu vahimaga ko’nikishga ulgurardim. Bu bo’m-bo’sh uy, huvillab qolgan makon manzarasi menda dahshat uyg’otardi. Bir kechada nimadir sodir bo’ldi. Uyda tartibsizlik hukmron edi. Beligacha yalang’och ishchilar yalangoyoq jihozlarni tashirdilar. Shijoatu g’ayrat bilan ishlayotganlarning qiyofasidagi ifodalarda bostirilgan isyon nafrati va yomg’irga yengilishdek haqoratning alami sezilardi. Men ma’nisizu maqsadsiz harakatlanardim. O’zimni xuddi qo’ziqorinlari irib, o’tlari o’sib, toyg’oq, xarob, botqoqqa aylangan zulmat o’tzorga tushib qolganday his qildim. Men onamning ovozini eshitganimda stolga qalashtirib tashlangan jihozlarga qarab, yurakni ezadigan manzarani kuzatib, mehmonxonada xayol surib turgandim. U shamollab qolishim mumkinligini aytib ogohlantirdi. Faqat shundagina suv to’pig’imgacha yetganini sezdim. Uyni yelimday yopishqoq, quyuq va o’lik suv bosibdi.

Kun yarimlagandagina olam yorishganday bo’ldi, biroq soat uchga bormay ayovsiz yog’ayotgan yomg’irning ezuvchi, shafqatsiz, og’ir maromi bilan tag’in qosh qoraydi. O’lik sukunatda ishchilar devorga tiralgan kursilarda oyoqlarini ko’tarib, bu bevosh tabiiy ofat oldida ojizu holsiz erta cho’kkan sokinu g’amgin oqshomni kuzatib turibdi. Xuddi o’sha paytda ko’chadan xabarlar oqib kela boshladi. Ularni birov uyga doritgani yo’q. O’zlari oyoq chiqargan. Olis-olislardan baloi ofatning nafasiyu o’lik hayvonlarning tanasi suzib yurgan ko’chadagi axlatu loyga qorishiq, aniq, bir-biriga o’xshamas xabarlar. Bozor kundagi voqealar oydinlashganidan burun ikki kun o’tdi. Hali yomg’ir achchiq qismat elchisi bo’lib kelgandi. Yuz bergan voqealar haqidagi gap-so’zlarni esa mana shu yog’ingarchilikning o’zi uyimizga itarib kirgizganga o’xshardi. Ma’lum bo’ldiki, suv cherkovni bosib ketibdi va cho’kkan imorat yaqin orada qulashi mumkin ekan. Buni bilishning kimga keragi bor edi, bilmayman-u, biroq kimdir:
— Dushanbadagi poezd ko’prikdan o’tolmaydi. Yomg’ir hamma relslarni yuvib ketganmish, — dedi.

Yana ma’lum bo’ldiki, to’shakda yotgan bir bemor xotin yo’qolibdi. Bugun esa bechoraning jonsiz tanasini ko’chalarda suzib yurganini ko’rishibdi.

Dahshat ichra oyoqlarimni quchib, oromkursida o’tirardim va nazarimni nam, xira qorong’ilik qa’riga tikkandim. Bir qo’lida jinchiroqni ko’tarib boshini tik tutgan o’gay onam paydo bo’ldi. U yurakda vahima uyg’otmaydigan istarasi issiq arvohday tuyilardi. U jinchiroqni qo’lidan tushirmay hamon boshini tik tutgan holda suvni shaloplatib yonimga yaqinlashdi va:
— Ibodat qilish kerak, — dedi.

Men uning xuddi qabrdan tirilib chiqqan murdanikidek rangsizu hissiz yuzini ko’rdim.
— Ibodat qilish kerak. Suv qabr¬larni yuvib ketibdi. Qabristonda ko’milgan mayitlar ham suv yuzida suzib yuribdi.

Shu kecha ozgina ko’zim ilingan ekan, birdan qo’rqib uyg’ondim. O’liklarning sovug’u sassiq hidi dimog’imga urildi. O’rnimdan turib, yonimda xurrak otayotgan Martinni bor kuchim bilan silkitdim.

— Sezmayapsizmi? — deb so’radim men.
— Nimani? — to’ng’illadi u.
— Hidni-da, ko’chalarda xuddio’liklar suzib yurganga o’xshaydi.

Bu xayollar meni dahshatga soldi. Martin esa ortiga o’girildi-da, uyqusiragan tovush bilan:
— Bema’ni xayollaringni qo’ysang-chi, xotin! Homilador ayollarning ko’ziga o’zi har narsa ko’rinadi-da.

Payshanba tongida qo’lansa hid bilan birga uzoq va yaqin orasidagi farq ham g’oyib bo’ldi. Ofat arafasida buzilgan vaqt tushunchasi haqidagi tasavvurlarim butkul yo’qoldi. Payshanbaning o’zi yo’qday edi. Uning o’rniga jumaga o’tishga umid qilayotgan va urinayotgan jismoniy kuch bor edi, xolos. Erkagu ayollarni farqlab bo’lmay qoldi. Otam, o’gay onam, ishchilar yomg’ir suvida qimirlayotgan tasavvurdagi tanalarday ko’rinardi. Otam menga:
— Nimalar bo’layotganini bilib kelmagunimcha bu yerdan qimirlama! — deb buyurdi.

Uning ovozi olislardan eshitilar, ohangidan biror nimaga umid qilish ahmoqlik edi.

Biroq otam qaytmadi. U vaqt oralig’ida badar ketdi. Tun cho’kkanida o’gay onamdan meni yotoqxonagacha olib borib qo’yishni iltimos qildim. Tunda esa qattiq va xotirjam uxlabman. Ertasiga ham hech narsa o’zgarmadi. Hamma narsa avvalgiday rangsiz, hidsiz va sovuq edi. Uy¬g’ondim-u, to’shakdan kursiga sakrab, joyimda qotdim. Nimadir menga xuddi tanamning qaeridir uyg’onmaganini aytardi. Kutilmaganda bu yog’ingarchilikdan qutqaruvchi poezdning uzoq va g’amgin ovozi eshitildi. “Ehtimol, qaerdadir yomg’ir to’xtaganga o’xshardi”, xayolimda o’z savolimga o’zim javob berganday bo’ldim. Biroq ortimdan kimdir:
— Lekin qaerda? — dedi.

— Kim bor bu yerda? — deb so’radim. Ortimga o’girilib qarasam, o’gay onamga ko’zim tushdi.
— Bu men, — dedi u.

Undan:
— Siz ham eshitdingizmi? — deb so’radim.

— Ha, yaqin atrofda yomg’ir tugagan bo’lsa kerak. Ehtimol, yo’llarni ta’mirlagandirlar, — dedi u va menga sarimsoq qaylasiyu issiq yog’ning hidi ufurib turgan patnisdagi nonushtani tutqazdi. Bu kosa sho’rva edi. O’zimni yo’qotib qo’ygan holda o’gay onamdan soat nechaligini so’radim. U esa xotirjam, toliqqan va befarq ohangda:
— Uch yarim bo’lsa kerak. Hammasiga qaramasdan poezd kechikmay kelyapti, — dedi.

Men hayron bo’ldim:
— Uch yarim? Men hali shuncha uxladimmi? Qanday qilib?

U shunday javob berdi:
— Sen deyarli uxlamading. Ehtimol, hozir soat uchdan oshmagandiram.

Qo’limdan kosa tushib ketayotganini his qilib:
— Uchdan oshmagan? Axir bugun juma-ku, shunday emasmi? — deb so’radim.

U xotirjam va sovuq ohangda:
— Payshanba, qizim. Hali ham payshanba, — dedi.

Tuyg’ularim o’lgan, parishonxotir holatda qancha o’tirganimni bilmayman-u, biroq bir qancha og’ir soatlardan keyin qo’shni xonadan ovoz eshitilganini bilaman.
— Endi karavotni xonaning bu tomoniga o’tkazish kerak, — dedi birov.

Bu horg’in, lekin bemor emas, balki tuzalayotgan odamning ovozi edi. U tinganidan keyin birov g’ishtni qirtishlayotganday tuyuldi. Suv ichida nimanidir u yerdan-bu yerga ko’chirardilar. Men og’ir bosimda go’yo qotib qolganga o’xshardim, faqat keyinroq cho’zilib yotganimni va yuragim birdaniga toshga aylanganini his qildim. “O’lib qoldim chog’i, — deb o’yladim, — YO xudoyim, o’lib qoldim-ku!” Shunday deya o’rnimdan yugurib turdim va ovozim boricha baqirdim:
— Ada! Ada!

Yonimda yotgan Martinning sovuq ovozi eshitildi:
— Seni hech kim eshitmaydi. Uyda hech kim yo’q. Hamma tashqarida.

Faqat shundagina yomg’ir to’xtaganini his qildim. Nihoyat chuqur sirli sukunat hukmronlik qila boshlaganini fahmladim. Ochko’z ajdahoday hamma narsani yamlamay yutib kelayotgan ajal ortga chekindi. Keyin esa ayvonda jonli qadam tovushlari aniq eshitildi. Yoqimli shabboda eshikni qimirlatib qo’ydi. Qaron¬g’ilik ichra ham tabassum qilayotgan sirli ko’rinmas mavjudotning iliq nafasi sezilardi.

“YO Xudoyim, soatlar va kunlar oralig’ida adashib qoldim-ku, — deya ko’nglimdan o’tkazardim. — Agar meni hozir o’tgan bozor kundagi xutbaga chaqirishganda ham hayron qolmasdim”.

1.Sombrero — bosh kiyimi

Gabriel Garsia Markes. Buzrukning Kuzi (Roman) O’qish uchun yozuvni sosing