Саҳифа атоқли навоийшунос ва матншунос олим Порсо Шамсиев  таваллудининг 120 йиллигига бағишланади.

   Машҳур матншунос олим Порсо Шамсиев Жомий ва Навоий» мажмуасининг муқаддимасида ёзган эдилар: «Чин инсоний хислатлардан сабот, матонат, ғайрат, толмас меҳнаткашлик бу икки дўстнинг муштарак хусусиятлари бўлиб қолди. Бу муштарак хусусият булардаги буюк ижодий куч ва маҳоратнинг деярли бир мезонда борганлигида кўринади. Жомий бирор асар ёзса, биринчи галда Навоийга тақдим этар, керак миқдорда ислоҳ этишни, камчилик ва нуқсонларни кўрсатиб беришни талаб этар эди. Навоий Жомийни ўзига мададкор, қийналганида мушкулларини ҳал қилувчи ва ишларга рағбатлантирувчи улуғ ҳомий ва мураббий деб билар эди. (П.Шамсиев. Улуғ дўстлик лавҳаларидан. Жомий ва Навоий (тўплам). Тошкент, «Фан», 1966.).

ПОРСО ШАМСИЕВНИНГ ҲАЁТ ЙЎЛИ
ВА ИЛМИЙ МЕРОСИ
Шодмонов Ғ. (ҚарДУ)

Ўзбек матншунослиги равнақини Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, филология фанлари доктори Порсохон Шамсиевнинг салмоқдор хизматларисиз тасаввур этиш қийин. Олим ўзбек матншунослигининг  асосчиларидан бири сифатида қарийб 50 йил мобайнида мумтоз шоирларимиз, хусусан Алишер Навоий асарларини тўплаш, ўрганиш ва нашрга тайёрлаш ишлари билан муттасил шуғулланиб келган, кўплаб асарларнинг матнини яратган олимдир.

Порсо Шамсиев 1897 йил 10 февралда Бухородаги Хожа Порсо маҳалласида таваллуд топди. У аввал маҳалладаги мактабда, сўнгра мадрасада таҳсил кўрди. Меҳнат фаолиятини ўзи туғилиб ўсган жой – Бухорода амирлик давридаёқ илм-маърифатни эгаллашга даъват этувчи мақолалари билан бошлаган, девонда ёзув-чизув ишлари билан шуғулланар, ёшларни хат ўрганиш, маърифатли бўлишга ундар эди.

30-йилларда нашр этилиб, бир қанча вақт мактабларда дарслик сифатида қўлланилган “Адабиётдан иш китоби”, “Адабиёт дарслиги”, “Ўзбек тили дарслиги”, биринчи ва иккинчи  “Ўқиш китоби” кабилар Порсо Шамсиевнинг юқорида айтилган илмий ва амалий фаолиятининг исботидир.

ХХ асрнинг 30-йилларига қадар мадраса, мактаб ва маориф йўналишидаги муассасаларда хизмат қилган олим 1931-1936 йилларда Ўзбекистон давлат нашриёти, Ўқув педагогика нашриёти (1936-1940), ЎзФАН нашриётида муҳаррир (1941-1945), Тил ва адабиёт институтида катта илмий ходим (1945-1972) лавозимларида фаолият юритди.

Порсо Шамсиев қатор олиму шоирлар билан бир сафда туриб, кўплаб ишларни амалга оширди. У Садриддин Айний, Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон, Боқий домла (А.Насриддинов), Ҳоди Зариф, Анисий, Муинзода, Чархий каби олим, фозил ва шоирларнинг дўсти ва ҳамкори эди. Устоз меҳнатни жуда севадиган ва қадрлайдиган киши эди. Толиқмай меҳнат қилишни ҳам, шу меҳнатнинг роҳатини тотишни, унинг завқи-гаштини суришни ҳам биларди. Давраларда жой танламас, аксар ёшлар орасида бўлишни хуш кўрар, ниҳоятда самимий, мурувватли ва меҳрибон инсон эди. Доим барчага ёрдам беришга тайёр, ёшлардан фойдали кўмак ва илмга оид қимматли маслаҳатларини аямайдиган киши сифатида шогирдлар хотирасида муҳрланиб қолди.

Олимнинг ажойиб хислатларидан яна бири қилаётган ҳар бир ишига эринмасдан жиддий эътибор қаратишидир. Устознинг энг яқин шогирдларидан бири навоийшунос олима Суйима Ғаниева шундай хотирлайди: “Устоз билан бирга меҳнат қилган пайтларимиз бир нарсадан ҳайратланардим. Домла ўзи жуда яхши биладиган сўзларни ҳам луғатдан бир қараб оларди.

— Луғат кўриш яхши одатга айланиши керак. Кутилмаган бир сўзнинг маълум бўлмаган бир қиррасини билиб оласиз, билганингиз эса хотирага нақшланиб бораверади, – деб айтарди.

Яна бир куни олима устозининг олдига “ринд” сўзининг луғавий маъносини билиш мақсадида кўмак сўраб келади: “Ўзимдаги луғатлар қониқтирмади чоғи, эртасига устозга мурожаат қилдим. Анчагина тушунтиргач, қўлига луғат олиб варақлади. У ерда “ринд – шариат қоидаларини жоҳиллик юзасидан эмас, балки онгли суратда инкор қилувчи зийрак, ҳушёр, озод фикрли одам”, деб изоҳланган экан… Устоз ўшанда чиройли табассум билан ҳазиломуз:
— Э-ҳа, ўзимиз эканмиз-да! – деган эди” [1:51-53 ].

30-йилларнинг охирида ҳукумат кўрсатмасига биноан Алишер Навоийнинг 500 йиллик юбилейини ўтказиш мақсадида шоир ҳаёти ва ижодини ўрганиш, уни кенг халқ оммасига етказиш учун оммавий нашр ишлари жадал суръатда амалга оширила бошланди. Ташкилий ишларга шоир Ҳамид Олимжон раҳбарлик қиларди. Республикадаги етук илмий кучлар, мумтоз адабиёт билимдонлари бу қутлуғ ва масъулиятли ишга жалб қилинадилар. Ҳамид Олимжон Порсохон Шамсиевни ҳам илм даргоҳига олиб киради.

Устод Садриддин Айний, Боқий, Ҳамид Олимжон, Ғафур Ғулом, Уйғун, Амин Умарий, Ҳоди Зариф каби олим ва шоирлар жамоаси буюк аллома Алишер Навоий меросини тўплаш, ўрганиш ва айрим асарларини оммавий нашрга тайёрлашга қизғин киришиб кетадилар. Бу жараёнда Порсо Шамсиев биринчи марта Навоийнинг “Муҳокамату-л–луғатайн”, кейинроқ “Маҳбубу-л-қулуб”, “Мажолису-н-нафоис”, “Муншоат”, “Вақфия”, “Хамсату-л-мутаҳаййирин”, “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад”, “Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер” каби илмий-насрий асарларини ва “Хамса” таркибидаги бешинчи достон “Садди Искандарий”ни нашр эттиради. Порсохон домланинг илмий биографияси мазмунини олим томонидан яратилган дарслик ва хрестоматиялар, илмий-оммабоп нашрлар, илмий-танқидий матнлар ва мақолалар ташкил этади.

Булардан ташқари, “Ўзбек классик адабиёти асарлари учун қисқача луғат”, “Навоий асарлари луғати” (Собиржон Иброҳимов билан ҳаммуаллифликда) кабиларнинг яратилиши ҳам олимнинг Навоий асарлари бўйича олиб борган кўп йиллик матншунослик тадқиқотлари билан боғлиқдир. Бу луғатлар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас.

П.Шамсиев матншунослик фаолиятининг яна бир ўзига хос жиҳати унинг ўзбек адабиёти намояндалари, жумладан, Ғафур Ғулом асарларини нашрга тайёрлаш жараёнида кўринади. Олимнинг Ғ. Ғулом билан дўст ва ҳамкорлиги ғоят самимий ва самарали кечганини шогирдлари кўп бор таъкидлашган. 1953-1957 йиллари унинг тўрт жилдлик мажмуаси кўп жиҳатдан Порсо Шамсиевнинг саъй-ҳаракатлари натижасида юқори савияда тайёрланди. Олим буни шоир таваллудининг 50 йиллигига бағишлаган эди. Матншунос олим Алишер Навоий асарлари ҳақида, адабий алоқалар хусусида анчагина илмий мақола ва тақризларнинг муаллифидир.

У Абдуқодир Ҳайитметов билан ҳамкорликда яна бир хайрли ишни амалга оширди. Матншунос 1958 йили ўзбек адабиёти тарихида ўзига хос из қолдирган ажойиб сўз санъаткори Бобораҳим Машраб ижодидан баъзи намуналарни тўплаб нашр эттирди. Бу Машраб ижодини ўрганишдаги дастлабки қадамлардан бири бўлди. Олим ундаги шеърларни “Девони Машраб” китобининг, асосан, XIX асрда кўчирилган ва Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институтида сақланаётган литография нашрларидан танлаб олди. Китобга шоирнинг 49 та ғазал, 3 та мустазод, 6 та мухаммас ва 1 та мусаддаси киритилган.

Порсо Шамсиевнинг матншуносликдаги фаолияти фақат мумтоз адабиёт намояндалари, хусусан, Алишер Навоий асарлари билан чегараланиб қолган эмас, албатта. Устоз олти томлик “Ўзбек адабиёти” (хрестоматия, Тошкент 1958-1968) ва “Ўзбек поэзияси антологияси” (беш жилдли, Тошкент, 1961-1962) нинг нашрларида ҳам фаол қатнашди. Айниқса, олим С. Мирзаев билан биргаликда Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарини араб алифбосидан табдил қилгани ва тўлиқ нашрини амалга оширгани матншуносликдаги катта воқеа бўлган эди. Бу китоблар кейинги тадқиқотлар учун ҳам муҳим манбага айланди. Шунингдек, Абдураҳмон Жомийнинг Навоий, Навоийнинг эса Жомий ҳақида ёзганларини йиғиб, алоҳида сўз боши билан “Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоий” номли тўпламни эълон қилгани ҳам таҳсинга лойиқ [2].

Ушбу китоб Алишер Навоийнинг улуғ форс-тожик шоири ва олими Абдураҳмон Жомий ҳақида ўзининг турли асарларида баён қилган қимматли ва тарихий фикрлари йиғиндисидир. Бу тўпламда китобхон Жомий билан Навоий орасидаги яқин муносабат, чин дўстлик ва ҳамкорликка оид энг муҳим маълумотларга эга бўлиши билан бирга, мавлоно Жомийнинг ҳаёти, илмий ва адабий фаолиятининг айрим лавҳалари билан ҳам танишишга муяссар бўлади.

Тўпламнинг яна бир муҳим жиҳати шундаки, унинг ичида Навоийнинг Жомийга бағишлаб ёзган ва илмий жамоатчилик учун ғоятда зарурий манба бўлган “Хамсату-л-мутаҳаййирин” асари илк маротаба нашр эттирилган эди. Бундан ташқари, П. Шамсиев таржимон сифатида ҳам фаолият юритган. У Навоийнинг биринчи биографи Хондамирнинг “Макориму-л-ахлоқ” асарини форс тилидан ўзбекчага таржима қилиб, кенг жамоатчиликка тақдим этди. Кейинчалик бу таржима бир неча маротаба нашр эттирилди.

1972 йилда устознинг 70 йиллик юбилейи кенг нишонланди. Олимнинг кўп йиллик самарали меҳнатлари учун “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби” унвони билан  тақдирланган эди.

П.Шамсиев 1973 йилнинг 23 мартида вафот этди.

Олим томонидан  нашрга тайёрланган ва тугалланмай қолган бир қатор матншунослик тадқиқотлари чоп этилмай қолди. Хусусан, “Хамса” достонларининг илмий- танқидий матнини бир жилдда чоп эттириш, Абдулжамил котиб тайёрлаган “Туҳфату-с-салотин” асари, мумтоз асарларнинг кўп жилдли изоҳли луғати, Навоийнинг “Лайли ва Мажнун” ва “Садди Искандарий” достонларининг илмий-танқидий матни (араб ёзувида), Навоийнинг барча асарларидаги ҳикоятлардан тузилган тўплам шулар жумласидандир.

Олим вафотидан сўнг унинг тугалланмай қолган ёки тайёр бўлиб, нашр этишга улгурмаган ишларини шогирдлари устоз хотираси учун якунлаб қўйдилар. Хусусан, Абдулжамил котибнинг “Туҳфату-с–салотин” асари 2007 йил Суйима Ғаниева томонидан нашр қилингани бунга мисолдир.

Меҳнатсеварлик Порсо Шамсиевга хос хусусият эди. Ярим аср мобайнида минг босма табоқдан ортиқ асарлар бевосита П.Шамсиевнинг иштироки ёхуд таҳрири остида нашр этилишининг ўзиёқ унинг улкан меҳнатсеварлигидан далолат бериб турибди.

 

Абдураҳмон ЖОМИЙ (тахаллуси; асл исм-шарифи Нуриддин Абдураҳмон ибн Аҳмад) (1414.7.11, Жом — 1492.8.11, Ҳирот) — форс-тожик шоири, нақшбандийлик тариқатининг йирик вакили. Жомийнинг ота- боболари асли Даштдан бўлиб, Жомда, кейинчалик Ҳиротда ҳаёт кечиришган. Жомий мадраса ёшидан анча эрта Ҳиротдаги «Дилкаш» (Навоий маълумотига кўра, «Низомия») мадрасасига кириб, ўз даврининг таниқли тил, адабиёт олимлари ва мударрислари қўлида таҳсил олган. Шу даврдаёқ у араб тилини мукаммал ўргана бошлаган. Кейинроқ у ўз билимини ошириш учун Самарқандга келади ва Улуғбек мадрасасида буюк фалакиётшунос Қозизода Румий, Али Қушчи, фиқҳшунос Фазлуллоҳ Абуллайс қабилардан таълим олади. Бу йилларда у тил ва адабиётнигина эмас, риёзиёт, фалакиёт, фалсафа, ҳуқуқшунослик фанлари, дин асослари, ҳадис ва тафсир илмларини хам чуқур ўрганади, олимларнинг турли мавзулардаги мунозара ва мубоҳасаларида қатнашиб, етук олимлиги б-н танила бошлайди.

Жомий Ҳиротга қайтгач, тасаввуф йўлига киришни, ўз билим ва фаолиятини шу йўлга, қолаверса, ижодга, илм-фанга бағишлашни афзал кўради. У ўзига пир қилиб Шайх Саъдиддин Кошғарий (вафоти — 1456)ни танлайди, Ҳиротнинг жоме масжидида унинг суҳбатларини тинглайди. Саъдиддин Кошғарий тасаввуфда Мухаммад Нақшбанд сулукига мансуб эди. Жомий машҳур суфийлар б-н яқиндан мулоқотда бўлади. Муҳйиддин ибн ал-Арабийнинг асарларини чуқур мутолаа қилади. Ўзининг мутасаввифлик фаолиятида Баҳоуддин Нақшбанд ғояларини шу сулукнинг иккинчи бир йирик намояндаси — Хўжа Аҳрор Валий б-н яқин муносабатда бўлган ҳолда янада ривожлантирди. Расман ўзини кундалик «Маломатия» тариқатига мансуб деб xисобласада, асарларида Нақшбандга ихлоси баланд бўлган.

Жомий Хуросонда темурийлардан Шоҳрух, Абулқосим Бобур, Абу Саид ва Ҳусайн Бойқаро подшоҳлиги даврида яшади. Хуросонда Ҳирот тахтига темурий Султон Ҳусайн Бойқаро ўтиргандан сўнг Жомийнинг мамлакатдаги мавқеи жуда ортади, чунки Султон Ҳусайн ва унинг кўп авлодлари ўзларини унга мурид, деб эълон қилганлар.

Жомий 1472 й. хaжга боради. Бу сафари вақтида Нишопур, Сабзавор, Бастом, Домғон, Қазвин, Ҳамадон, Карбало, Бағдод, Дамашқ, Ҳалаб, Табриз каби бир қанча шаҳарларда бўлади. Унинг шахсий мактубларидан маълум бўлишича, яқин дўсти Хўжа Ахрор Вали таклифи б-н Тошкентда ҳам бўлган ва улуғ мозоратларни зиёрат қилган.

Жомий катта ер-мулк эгаси бўлган. У Алишер Навоий б-н биринчи марта Абу Саид xукмронлиги даврида Хиёбон мавзесида ҳамма қатори кўришган. Шунда Жомий унга ўзининг бир рисоласини тақдим қилган.
1476—77 й.ларда Навоий ҳам Жомийни ўзига пир, деб танийди. Гарчи Жомийнинг Навоийдан ёши анча улуғ, расман пир ҳисобланса ҳам, моҳиятан улар чин дўст ва ҳамкор бўлганлар. Жомий ўзининг («Нафахотулунс», «Баҳористон» ва б.) бир қанча асарларида Навоийни, Навоий ҳам ўз асарлари («Хамсат ул-мутаҳаййирин», «Мажолис ун-нафоис» ва б.)да Жомийни ҳурмат б-н тилга олади.

Жомий «Нафаҳот ул-унс» («Азизлар нафаси»), «Рисолаи мусиқи» («Мусиқа рисоласи»), «Рисолаи муаммо» («Муаммо рисоласи») каби ўндан ортиқ асарини Навоий маслаҳати б-н ёзган. Шоир вафотидан сал бурун лирик шеърларини 3 девонга бўлиб, уларга «Фотихат уш-шабоб» («Ёшликнинг бошланиши»), «Воситат ул-икд» («Ўртадаги дур») ва «Хотимат ул-хаёт» («Ҳаёт хотимаси», 1479—91) деб ном берар экан, бунда Навоий маслаҳатини эътиборга олган эди. Навоий ва Жомийнинг дўстлиги адабий ҳамкорлик б-н чегараланмаган. Навоий Ҳусайн Бойқаро саройида бош вазир бўлиб турар экан, ўз сиёсий ва ижтимоий фаолиятида Жомийдан маслахатлар олиб турган. Масалан, Султон Ҳусайн Қундуз вилоятига қарши юришга отланмоқчи бўлганда, Жомий Навоийдан подшоҳни бу сафардан қайтаришни илтимос қилган. Саройдаги фитна ва фужурлар Навоийнинг жонига тегиб, у ўз вазифасидан кетмоқчи бўлганда Жомий уни бундай қарордан воз кечтирган. Чунки Навоийдек халқпарвар арбоб саройдан кетса, халқ ва мамлакат аҳволи янада оғирлашишини у яхши ту шунар эди.

Жомий ўз асарларини форс-тожик тилида ёзган, араб тилини ҳам яхши билган. Хоразмлик тилшунос Ибн ал-Ҳожибнинг араб тили наҳв (синтаксис)и ҳақидаги «Ал-Кофия» дарслигига 1492 й.да ғоят яхши шарҳ битган. Бу китоб Марказий Осиё ва Яқин Шарқ мамлакатларида сўнгги вақтларгача мактаб ва мадрасаларда араб тилидан қўлланма бўлиб келди. Навоий берган маълумотга кўра, Жомий туркий тилни яхши билган.

Жомийдан улкан ва рангбаранг адабий ҳамда илмий мерос қолган. Баъзи олимлар шоир асарларининг умумий сони 100 га яқин деб тахмин қиладилар. Навоий «Хамсат ул-мутаҳаййирин»да унинг 38 асарини номма-ном санаб кўрсатади. Жомий асарлари фалсафа, тасаввуф, тилшунослик, адабиётшунослик, санъат соҳаларига ҳамда назм ва насрнинг ҳар хил жанрларига оид.

Жомийнинг ижодий фаолияти кўп қиррали бўлса ҳам у Шарқ халқлари маданияти тарихида кўпроқ гениал шоир ва мутафаккир — олим сифатида танилган. Бу жиҳатдан унинг эпик ва лирик мероси ғоят диққатга сазовордир. Сўнгги аср адабиётшунослари ҳақли равишда уни форс-тожик адабиётининг илк тараққиёт даврдаги (10—15- а.лар) буюк мутафаккир-ижодкор деб атайдилар. Жомий асарларининг бир қисми диний ва фалсафий мазмунга эга булиб, уларда шоир ислом дини ва шарқ фалсафасининг бир қатор масалаларини ўз қарашича талқин этади, тасаввуфнинг 15-а.даги йирик арбоби сифатида ўз фикр-мулохазаларини баён этади. Бунга унинг «Нақши фусус» («Маънолар нақши»), «Шавоҳиди ну- бувва» («Пайғамбарликка далиллар»), «Шарҳи қасидайи «Тоия» («Радифда «то» ҳарфидан фойдаланиб ёзилган қасида шарҳи»), «Нақди нусус» («Матнни танқид»), «Шарҳи қасидайи «Хамрия» («Хамрия» қасидаси шарҳи»),
«Нақшбандия таълимоти ҳақида рисола», «Воҳид» атамаси ҳақида рисола», «Зикр» шартлари ҳақида рисола», «Ҳаж қилиш йўллари ҳақида рисола» каби бир қанча асарларини шу гуруҳга киритиш мумкин.

Жомий фалсафасининг асосини тасаввуфий ғоялар ташкил этади. Унинг тасаввурида Худо жонли мавжудот бўлмай, ёруғ нур кўринишига эга. Ҳамма нарсани яратган ягона Худо гўзал маъшуқага ўхшаган бўлиб, мингларча ойнада турли қиёфада ва кўринишда намоён бўлади. У юнон файласуфи Ялоxимннинг жилоланиш («эманация») фалсафасини давом эттиради ва янада ривожлантиради. Унинг фикрича, дунёдаги ҳамма нарса- лар келиб чиқиши ва моҳияти эътибори б-н илоҳийдир.

Жомийнинг «Лужжат ул-асрор» («Сирлар денгизи», 1475), «Ашиат ул-ламоат» («Йилтиллаган нур», 1476) диний-фалсафий қасидаси Ибн Синота бағишланган. Достонларида халқ оммасининг энг яхши орзу-умидларини куйлаган. 7 достондан иборат «Ҳафт авранг» («Етти тахт» ёки «Катта айиқ», 1480—87)даги
«Силсилат уз-заҳаб» («Олтин занжир,1472), «Туҳфат ул-аҳрор» («Нуронийлар туҳфаси», 1481—82), «Сибҳат ул-аброр» («Тақводорлар тасбеҳи», 1482— 83) достонларида юксак хулқ-атвор мезонларини тарғиб қилган, кишиларни маърифатга, юртпарварликка, тўғрилик, инсоф ва иймонга чақирган. «Юсуф ва Зулайҳо» (1483), «Лайли ва Мажнун» (1484), «Саломон ва Абсол» (1479—80) достонлари ишқий мавзуда. «Хирадномаи Искандарий» достони (1485) Низомийнинг «Искандарнома»-сига тақлидан ёзилган.

18- а. охири ва 19- а.нинг бошларида Муҳаммад Ризо Огаҳий Жомийнинг «Юсуф ва Зулайҳо»сини ўзбек тилига таржима қилган.

Адабиётшунос ва тилшунос олим сифатида ҳам Жомий хизмати улкандир. У ўзининг «Баҳористон» тазкирасида форс-тожик адабиётининг бир қанча намояндалари ва Навоий ҳақида қимматли маълумотлар беради. Унинг «Рисолаи аруз» асари аруз ҳақидаги энг мукаммал қўлланмалардан биридир. Жомий «Нафахрт ул-унс» асарини ёзиш б-н тасаввуф тарихини ўрганишга катта ҳисса қўшди. Унда 616 мутасаввиф ҳаёти ва фаолияти ҳақида маълумот берилган бўлиб, улардан 34 нафари аёллардир. Ушбу асарни Навоий маълум бир тўлдиришлар б-н ўзбек тилига таржима қилган. Жомий фақат машҳур суфийлар ҳақида маълумот бериш б-н чекланмай, қатор шоир ва адибларнинг ҳаёти ва ижодига ҳам тўхталади. Навоий бу асарни ўзбек тилига «Насоим ул-муҳаббат» («Муҳаббат шабадалари») номи б-н таржима қилар экан, уни ўзбек шоирлари ва адиблари ҳақидаги маълумотлар б-н тўлдиради.

Жомий муаммо хақида 4 рисола («Рисолаи муаммойи кабир», «Рисолаи муаммойи му- тавассит», «Рисолаи муаммойи сағир»,«Рисолаи муаммойи манзум»), рубоийлар шарҳи, кофия қақида 2 рисола ёзган, машҳур қасидаларнинг бир қанчаларига алоҳида-алоҳида шарҳлар битган.

Жомий мусиқа соҳасида ҳам катта обрўга эга бўлиб, «Нақши Мулла» («Нақши Имома») асари муаллифидир. Шарқ мусиқа илми тарихида унинг «Рисолаи мусиқи»си ҳам алоҳида ўрин тутади. Рисола кириш, икки йирик қисм — «илми таълиф» ва «илми ийқоъ» ҳамда хотимадан ташкил топган бўлиб, улар ўз ичига 23 фаслни қамраб олган. Жомий ўзининг мусиқий назарий ва мусиқий- эстетик қарашларида Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Сафиуддин Урмавий ва Абдулқодир Мароғийларнинг мумтоз анъаналарини давом эттирган. Асосий диққатини ўша давр амалиёти б-н боғлиқ бўлган парда (лад) тизимлари (жинс, жам, «Ўн икки мақом», шўъба ва б.) ҳамда усул (ритм) масалаларига қаратган. Жомийнинг мусиқавий тафаккури адабий-бадиий ижодида ҳам ўз ифодаси- ни топган.

Асарлари ўзбек тилига таржима қилиниб, бир неча марта нашр этилган. «Қофия шарҳи рисоласи», «Шарҳи Мулло» (ёки «Мулло Жомий») Марказий Осиё ва Идил (Волга) бўйи татарлари мадрасаларида араб тили грамматикасидан дарслик сифатида ўқитилган. Ўзбекистoн ва Тожикистоннинг бир қанча жамоа хўжаликлари, кўчалар, мактаблар Жомий номи б-н аталади. Самарқанд шаҳрида Навоий б-н Жомий ҳайкали ўрнатилган (1970).

Абдуқодир Ҳайитметов, Шоислом Шомуҳамедов.

Порсо Шамсиев (1897.10.2, Бухоро — 1972.21.3, Тошкент) — навоийшунос ва матншунос олим. Филол. фанлари дри (1970), Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби (1972). Бухоро мадрасаларида таҳсил кўрган. 30-йилларга ларга қадар мадраса, мактаб ва маориф йўналишидаги муассасаларда хизмат қилган. Ўзбекистон Давлат нашриёти (1931 — 36) ва Ўқувпедагогика нашриёти (1936—40) да муҳаррир, Ўз ФАН нашриётида муҳаррир (1941—45), Тил ва адабиёт интида катта илмий ходим (1945—72).
«Адабиётдан иш китоби», «Адабиёт дарслиги», «Ўзбек тили дарслиги», «Ўқиш китоби» (1 ва 2китоблар) муаллифи.Навоийнинг «Муҳокамат уллуғатайн», «Мажолис уннафоис», «Маҳбуб ул қулуб» ва б. асарларининг илмий-танқидий матнини нашрга тайёрлаган ҳамда шоир асарларининг 15 жилдлигини нашр этишда фаол катнашган. «Хамса»нинг илмий-танқидий матнини яратиб, мазкур матн юзасидан амалга оширилган текстологик тадқиқотларини докторлик диссертацияси сифатида ҳимоя этган.
Порсо Шамсиев бундан ташқари, Хондамирнинг «Макорим ул ахлоқ» асарини форс тилидан ўзбек тилига таржима қилган, Бобурнинг «Бобурнома» (С.Мирзаев б-н ҳамкорликда) асарининг илмий нашрини яратган, 5 китобдан иборат «Ўзбек адабиёти» мажмуасини тузиш, таҳрир этиш ва изоҳлар ёзишда иштирок этган. Порсо Шамсиев Британия музейида сакланаётган ва Абдужамилга нисбат берилган «Туҳфат ул салотин» асари микрофильмини ўрганиб, унинг Навоий ғазалларидан олинган ва Абдужамил хаттот томонидан кўчирилган шоҳбайтлар эканини ва мавзу бўйича 45 фаслга бўлинганини аниклаган. Порсо Шамсиев Ғафур Ғуломнинг 4 жилдли «Танланган асарлар»и ва 2 жилдли «Адабий-танқидий мақолалар»ини ҳам нашрга тайёрлаган. П.Шамсиев шунингдек, С.Иброҳимов б-н ҳамкорликда «Ўзбек классик адабиёти луғати» (1953) ва «Навоий асарларининг луғати» (1972)ни тузган. Тошкент кўчаларидан бирига Порсо Шамсиев номи берилган.

Mashhur matnshunos olim Porso Shamsiyev Jomiy va Navoiy» majmuasining muqaddimasida yozgan edilar: «Chin insoniy xislatlardan sabot, matonat, g‘ayrat, tolmas mehnatkashlik bu ikki do‘stning mushtarak xususiyatlari bo‘lib qoldi. Bu mushtarak xususiyat bulardagi buyuk ijodiy kuch va mahoratning deyarli bir mezonda borganligida ko‘rinadi. Jomiy biror asar yozsa, birinchi galda Navoiyga taqdim etar, kerak miqdorda isloh etishni, kamchilik va nuqsonlarni ko‘rsatib berishni talab etar edi. Navoiy Jomiyni o‘ziga madadkor, qiynalganida mushkullarini hal qiluvchi va ishlarga rag‘batlantiruvchi ulug‘ homiy va murabbiy deb bilar edi. (P.Shamsiyev. Ulug‘ do‘stlik lavhalaridan. Jomiy va Navoiy (to‘plam). Toshkent, «Fan», 1966.).

PORSO SHAMSIYEVNING HAYOT YO‘LI
VA ILMIY MЕROSI
Shodmonov G‘. (QarDU)

O‘zbek matnshunosligi ravnaqini O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, filologiya fanlari doktori Porsoxon Shamsiyevning salmoqdor xizmatlarisiz tasavvur etish qiyin. Olim o‘zbek matnshunosligining asoschilaridan biri sifatida qariyb 50 yil mobaynida mumtoz shoirlarimiz, xususan Alisher Navoiy asarlarini to‘plash, o‘rganish va nashrga tayyorlash ishlari bilan muttasil shug‘ullanib kelgan, ko‘plab asarlarning matnini yaratgan olimdir.

Porso Shamsiyev 1897 yil 10 fevralda Buxorodagi Xoja Porso mahallasida tavallud topdi. U avval mahalladagi maktabda, so‘ngra madrasada tahsil ko‘rdi. Mehnat faoliyatini o‘zi tug‘ilib o‘sgan joy – Buxoroda amirlik davridayoq ilm-ma’rifatni egallashga da’vat etuvchi maqolalari bilan boshlagan, devonda yozuv-chizuv ishlari bilan shug‘ullanar, yoshlarni xat o‘rganish, ma’rifatli bo‘lishga undar edi.

30-yillarda nashr etilib, bir qancha vaqt maktablarda darslik sifatida qo‘llanilgan “Adabiyotdan ish kitobi”, “Adabiyot darsligi”, “O‘zbek tili darsligi”, birinchi va ikkinchi “O‘qish kitobi” kabilar Porso Shamsiyevning yuqorida aytilgan ilmiy va amaliy faoliyatining isbotidir.

XX asrning 30-yillariga qadar madrasa, maktab va maorif yo‘nalishidagi muassasalarda xizmat qilgan olim 1931-1936 yillarda O‘zbekiston davlat nashriyoti, O‘quv pedagogika nashriyoti (1936-1940), O‘zFAN nashriyotida muharrir (1941-1945), Til va adabiyot institutida katta ilmiy xodim (1945-1972) lavozimlarida faoliyat yuritdi.

Porso Shamsiyev qator olimu shoirlar bilan bir safda turib, ko‘plab ishlarni amalga oshirdi. U Sadriddin Ayniy, G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Boqiy domla (A.Nasriddinov), Hodi Zarif, Anisiy, Muinzoda, Charxiy kabi olim, fozil va shoirlarning do‘sti va hamkori edi. Ustoz mehnatni juda sevadigan va qadrlaydigan kishi edi. Toliqmay mehnat qilishni ham, shu mehnatning rohatini totishni, uning zavqi-gashtini surishni ham bilardi. Davralarda joy tanlamas, aksar yoshlar orasida bo‘lishni xush ko‘rar, nihoyatda samimiy, muruvvatli va mehribon inson edi. Doim barchaga yordam berishga tayyor, yoshlardan foydali ko‘mak va ilmga oid qimmatli maslahatlarini ayamaydigan kishi sifatida shogirdlar xotirasida muhrlanib qoldi.

Olimning ajoyib xislatlaridan yana biri qilayotgan har bir ishiga erinmasdan jiddiy e’tibor qaratishidir. Ustozning eng yaqin shogirdlaridan biri navoiyshunos olima Suyima G‘aniyeva shunday xotirlaydi: “Ustoz bilan birga mehnat qilgan paytlarimiz bir narsadan hayratlanardim. Domla o‘zi juda yaxshi biladigan so‘zlarni ham lug‘atdan bir qarab olardi.

— Lug‘at ko‘rish yaxshi odatga aylanishi kerak. Kutilmagan bir so‘zning ma’lum bo‘lmagan bir qirrasini bilib olasiz, bilganingiz esa xotiraga naqshlanib boraveradi, – deb aytardi.

Yana bir kuni olima ustozining oldiga “rind” so‘zining lug‘aviy ma’nosini bilish maqsadida ko‘mak so‘rab keladi: “O‘zimdagi lug‘atlar qoniqtirmadi chog‘i, ertasiga ustozga murojaat qildim. Anchagina tushuntirgach, qo‘liga lug‘at olib varaqladi. U yerda “rind – shariat qoidalarini johillik yuzasidan emas, balki ongli suratda inkor qiluvchi ziyrak, hushyor, ozod fikrli odam”, deb izohlangan ekan… Ustoz o‘shanda chiroyli tabassum bilan hazilomuz:
— E-ha, o‘zimiz ekanmiz-da! – degan edi” [1:51-53 ].

30-yillarning oxirida hukumat ko‘rsatmasiga binoan Alisher Navoiyning 500 yillik yubileyini o‘tkazish maqsadida shoir hayoti va ijodini o‘rganish, uni keng xalq ommasiga yetkazish uchun ommaviy nashr ishlari jadal sur’atda amalga oshirila boshlandi. Tashkiliy ishlarga shoir Hamid Olimjon rahbarlik qilardi. Respublikadagi yetuk ilmiy kuchlar, mumtoz adabiyot bilimdonlari bu qutlug‘ va mas’uliyatli ishga jalb qilinadilar. Hamid Olimjon Porsoxon Shamsiyevni ham ilm dargohiga olib kiradi.

Ustod Sadriddin Ayniy, Boqiy, Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom, Uyg‘un, Amin Umariy, Hodi Zarif kabi olim va shoirlar jamoasi buyuk alloma Alisher Navoiy merosini to‘plash, o‘rganish va ayrim asarlarini ommaviy nashrga tayyorlashga qizg‘in kirishib ketadilar. Bu jarayonda Porso Shamsiyev birinchi marta Navoiyning “Muhokamatu-l–lug‘atayn”, keyinroq “Mahbubu-l-qulub”, “Majolisu-n-nafois”, “Munshoat”, “Vaqfiya”, “Xamsatu-l-mutahayyirin”, “Holoti Pahlavon Muhammad”, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher” kabi ilmiy-nasriy asarlarini va “Xamsa” tarkibidagi beshinchi doston “Saddi Iskandariy”ni nashr ettiradi. Porsoxon domlaning ilmiy biografiyasi mazmunini olim tomonidan yaratilgan darslik va xrestomatiyalar, ilmiy-ommabop nashrlar, ilmiy-tanqidiy matnlar va maqolalar tashkil etadi.

Bulardan tashqari, “O‘zbek klassik adabiyoti asarlari uchun qisqacha lug‘at”, “Navoiy asarlari lug‘ati” (Sobirjon Ibrohimov bilan hammualliflikda) kabilarning yaratilishi ham olimning Navoiy asarlari bo‘yicha olib borgan ko‘p yillik matnshunoslik tadqiqotlari bilan bog‘liqdir. Bu lug‘atlar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.

P.Shamsiyev matnshunoslik faoliyatining yana bir o‘ziga xos jihati uning o‘zbek adabiyoti namoyandalari, jumladan, G‘afur G‘ulom asarlarini nashrga tayyorlash jarayonida ko‘rinadi. Olimning G‘. G‘ulom bilan do‘st va hamkorligi g‘oyat samimiy va samarali kechganini shogirdlari ko‘p bor ta’kidlashgan. 1953-1957 yillari uning to‘rt jildlik majmuasi ko‘p jihatdan Porso Shamsiyevning sa’y-harakatlari natijasida yuqori saviyada tayyorlandi. Olim buni shoir tavalludining 50 yilligiga bag‘ishlagan edi. Matnshunos olim Alisher Navoiy asarlari haqida, adabiy aloqalar xususida anchagina ilmiy maqola va taqrizlarning muallifidir.

U Abduqodir Hayitmetov bilan hamkorlikda yana bir xayrli ishni amalga oshirdi. Matnshunos 1958 yili o‘zbek adabiyoti tarixida o‘ziga xos iz qoldirgan ajoyib so‘z san’atkori Boborahim Mashrab ijodidan ba’zi namunalarni to‘plab nashr ettirdi. Bu Mashrab ijodini o‘rganishdagi dastlabki qadamlardan biri bo‘ldi. Olim undagi she’rlarni “Devoni Mashrab” kitobining, asosan, XIX asrda ko‘chirilgan va O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan litografiya nashrlaridan tanlab oldi. Kitobga shoirning 49 ta g‘azal, 3 ta mustazod, 6 ta muxammas va 1 ta musaddasi kiritilgan.

Porso Shamsiyevning matnshunoslikdagi faoliyati faqat mumtoz adabiyot namoyandalari, xususan, Alisher Navoiy asarlari bilan chegaralanib qolgan emas, albatta. Ustoz olti tomlik “O‘zbek adabiyoti” (xrestomatiya, Toshkent 1958-1968) va “O‘zbek poeziyasi antologiyasi” (besh jildli, Toshkent, 1961-1962) ning nashrlarida ham faol qatnashdi. Ayniqsa, olim S. Mirzayev bilan birgalikda Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarini arab alifbosidan tabdil qilgani va to‘liq nashrini amalga oshirgani matnshunoslikdagi katta voqea bo‘lgan edi. Bu kitoblar keyingi tadqiqotlar uchun ham muhim manbaga aylandi. Shuningdek, Abdurahmon Jomiyning Navoiy, Navoiyning esa Jomiy haqida yozganlarini yig‘ib, alohida so‘z boshi bilan “Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy” nomli to‘plamni e’lon qilgani ham tahsinga loyiq [2].

Ushbu kitob Alisher Navoiyning ulug‘ fors-tojik shoiri va olimi Abdurahmon Jomiy haqida o‘zining turli asarlarida bayon qilgan qimmatli va tarixiy fikrlari yig‘indisidir. Bu to‘plamda kitobxon Jomiy bilan Navoiy orasidagi yaqin munosabat, chin do‘stlik va hamkorlikka oid eng muhim ma’lumotlarga ega bo‘lishi bilan birga, mavlono Jomiyning hayoti, ilmiy va adabiy faoliyatining ayrim lavhalari bilan ham tanishishga muyassar bo‘ladi.

To‘plamning yana bir muhim jihati shundaki, uning ichida Navoiyning Jomiyga bag‘ishlab yozgan va ilmiy jamoatchilik uchun g‘oyatda zaruriy manba bo‘lgan “Xamsatu-l-mutahayyirin” asari ilk marotaba nashr ettirilgan edi. Bundan tashqari, P. Shamsiyev tarjimon sifatida ham faoliyat yuritgan. U Navoiyning birinchi biografi Xondamirning “Makorimu-l-axloq” asarini fors tilidan o‘zbekchaga tarjima qilib, keng jamoatchilikka taqdim etdi. Keyinchalik bu tarjima bir necha marotaba nashr ettirildi.

1972 yilda ustozning 70 yillik yubileyi keng nishonlandi. Olimning ko‘p yillik samarali mehnatlari uchun “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” unvoni bilan taqdirlangan edi.

P.Shamsiyev 1973 yilning 23 martida vafot etdi.

Olim tomonidan nashrga tayyorlangan va tugallanmay qolgan bir qator matnshunoslik tadqiqotlari chop etilmay qoldi. Xususan, “Xamsa” dostonlarining ilmiy- tanqidiy matnini bir jildda chop ettirish, Abduljamil kotib tayyorlagan “Tuhfatu-s-salotin” asari, mumtoz asarlarning ko‘p jildli izohli lug‘ati, Navoiyning “Layli va Majnun” va “Saddi Iskandariy” dostonlarining ilmiy-tanqidiy matni (arab yozuvida), Navoiyning barcha asarlaridagi hikoyatlardan tuzilgan to‘plam shular jumlasidandir.

Olim vafotidan so‘ng uning tugallanmay qolgan yoki tayyor bo‘lib, nashr etishga ulgurmagan ishlarini shogirdlari ustoz xotirasi uchun yakunlab qo‘ydilar. Xususan, Abduljamil kotibning “Tuhfatu-s–salotin” asari 2007 yil Suyima G‘aniyeva tomonidan nashr qilingani bunga misoldir.

Mehnatsevarlik Porso Shamsiyevga xos xususiyat edi. Yarim asr mobaynida ming bosma taboqdan ortiq asarlar bevosita P.Shamsiyevning ishtiroki yoxud tahriri ostida nashr etilishining o‘ziyoq uning ulkan mehnatsevarligidan dalolat berib turibdi.

Abdurahmon JOMIY (taxallusi; asl ism-sharifi Nuriddin Abdurahmon ibn Ahmad) (1414.7.11, Jom — 1492.8.11, Hirot) — fors-tojik shoiri, naqshbandiylik tariqatining yirik vakili. Jomiyning ota- bobolari asli Dashtdan bo‘lib, Jomda, keyinchalik Hirotda hayot kechirishgan. Jomiy madrasa yoshidan ancha erta Hirotdagi «Dilkash» (Navoiy ma’lumotiga ko‘ra, «Nizomiya») madrasasiga kirib, o‘z davrining taniqli til, adabiyot olimlari va mudarrislari qo‘lida tahsil olgan. Shu davrdayoq u arab tilini mukammal o‘rgana boshlagan. Keyinroq u o‘z bilimini oshirish uchun Samarqandga keladi va Ulug‘bek madrasasida buyuk falakiyotshunos Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi, fiqhshunos Fazlulloh Abullays qabilardan ta’lim oladi. Bu yillarda u til va adabiyotnigina emas, riyoziyot, falakiyot, falsafa, huquqshunoslik fanlari, din asoslari, hadis va tafsir ilmlarini xam chuqur o‘rganadi, olimlarning turli mavzulardagi munozara va mubohasalarida qatnashib, yetuk olimligi b-n tanila boshlaydi.

Jomiy Hirotga qaytgach, tasavvuf yo‘liga kirishni, o‘z bilim va faoliyatini shu yo‘lga, qolaversa, ijodga, ilm-fanga bag‘ishlashni afzal ko‘radi. U o‘ziga pir qilib Shayx Sa’diddin Koshg‘ariy (vafoti — 1456)ni tanlaydi, Hirotning jome masjidida uning suhbatlarini tinglaydi. Sa’diddin Koshg‘ariy tasavvufda Muxammad Naqshband sulukiga mansub edi. Jomiy mashhur sufiylar b-n yaqindan muloqotda bo‘ladi. Muhyiddin ibn al-Arabiyning asarlarini chuqur mutolaa qiladi. O‘zining mutasavviflik faoliyatida Bahouddin Naqshband g‘oyalarini shu sulukning ikkinchi bir yirik namoyandasi — Xo‘ja Ahror Valiy b-n yaqin munosabatda bo‘lgan holda yanada rivojlantirdi. Rasman o‘zini kundalik «Malomatiya» tariqatiga mansub deb xisoblasada, asarlarida Naqshbandga ixlosi baland bo‘lgan.

Jomiy Xurosonda temuriylardan Shohrux, Abulqosim Bobur, Abu Said va Husayn Boyqaro podshohligi davrida yashadi. Xurosonda Hirot taxtiga temuriy Sulton Husayn Boyqaro o‘tirgandan so‘ng Jomiyning mamlakatdagi mavqei juda ortadi, chunki Sulton Husayn va uning ko‘p avlodlari o‘zlarini unga murid, deb e’lon qilganlar.

Jomiy 1472 y. xajga boradi. Bu safari vaqtida Nishopur, Sabzavor, Bastom, Domg‘on, Qazvin, Hamadon, Karbalo, Bag‘dod, Damashq, Halab, Tabriz kabi bir qancha shaharlarda bo‘ladi. Uning shaxsiy maktublaridan ma’lum bo‘lishicha, yaqin do‘sti Xo‘ja Axror Vali taklifi b-n Toshkentda ham bo‘lgan va ulug‘ mozoratlarni ziyorat qilgan.

Jomiy katta yer-mulk egasi bo‘lgan. U Alisher Navoiy b-n birinchi marta Abu Said xukmronligi davrida Xiyobon mavzesida hamma qatori ko‘rishgan. Shunda Jomiy unga o‘zining bir risolasini taqdim qilgan.
1476—77 y.larda Navoiy ham Jomiyni o‘ziga pir, deb taniydi. Garchi Jomiyning Navoiydan yoshi ancha ulug‘, rasman pir hisoblansa ham, mohiyatan ular chin do‘st va hamkor bo‘lganlar. Jomiy o‘zining («Nafaxotuluns», «Bahoriston» va b.) bir qancha asarlarida Navoiyni, Navoiy ham o‘z asarlari («Xamsat ul-mutahayyirin», «Majolis un-nafois» va b.)da Jomiyni hurmat b-n tilga oladi.

Jomiy «Nafahot ul-uns» («Azizlar nafasi»), «Risolai musiqi» («Musiqa risolasi»), «Risolai muammo» («Muammo risolasi») kabi o‘ndan ortiq asarini Navoiy maslahati b-n yozgan. Shoir vafotidan sal burun lirik she’rlarini 3 devonga bo‘lib, ularga «Fotixat ush-shabob» («Yoshlikning boshlanishi»), «Vositat ul-ikd» («O‘rtadagi dur») va «Xotimat ul-xayot» («Hayot xotimasi», 1479—91) deb nom berar ekan, bunda Navoiy maslahatini e’tiborga olgan edi. Navoiy va Jomiyning do‘stligi adabiy hamkorlik b-n chegaralanmagan. Navoiy Husayn Boyqaro saroyida bosh vazir bo‘lib turar ekan, o‘z siyosiy va ijtimoiy faoliyatida Jomiydan maslaxatlar olib turgan. Masalan, Sulton Husayn Qunduz viloyatiga qarshi yurishga otlanmoqchi bo‘lganda, Jomiy Navoiydan podshohni bu safardan qaytarishni iltimos qilgan. Saroydagi fitna va fujurlar Navoiyning joniga tegib, u o‘z vazifasidan ketmoqchi bo‘lganda Jomiy uni bunday qarordan voz kechtirgan. Chunki Navoiydek xalqparvar arbob saroydan ketsa, xalq va mamlakat ahvoli yanada og‘irlashishini u yaxshi tu shunar edi.

Jomiy o‘z asarlarini fors-tojik tilida yozgan, arab tilini ham yaxshi bilgan. Xorazmlik tilshunos Ibn al-Hojibning arab tili nahv (sintaksis)i haqidagi «Al-Kofiya» darsligiga 1492 y.da g‘oyat yaxshi sharh bitgan. Bu kitob Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlarida so‘nggi vaqtlargacha maktab va madrasalarda arab tilidan qo‘llanma bo‘lib keldi. Navoiy bergan ma’lumotga ko‘ra, Jomiy turkiy tilni yaxshi bilgan.

Jomiydan ulkan va rangbarang adabiy hamda ilmiy meros qolgan. Ba’zi olimlar shoir asarlarining umumiy soni 100 ga yaqin deb taxmin qiladilar. Navoiy «Xamsat ul-mutahayyirin»da uning 38 asarini nomma-nom sanab ko‘rsatadi. Jomiy asarlari falsafa, tasavvuf, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, san’at sohalariga hamda nazm va nasrning har xil janrlariga oid.

Jomiyning ijodiy faoliyati ko‘p qirrali bo‘lsa ham u Sharq xalqlari madaniyati tarixida ko‘proq genial shoir va mutafakkir — olim sifatida tanilgan. Bu jihatdan uning epik va lirik merosi g‘oyat diqqatga sazovordir. So‘nggi asr adabiyotshunoslari haqli ravishda uni fors-tojik adabiyotining ilk taraqqiyot davrdagi (10—15- a.lar) buyuk mutafakkir-ijodkor deb ataydilar. Jomiy asarlarining bir qismi diniy va falsafiy mazmunga ega bulib, ularda shoir islom dini va sharq falsafasining bir qator masalalarini o‘z qarashicha talqin etadi, tasavvufning 15-a.dagi yirik arbobi sifatida o‘z fikr-muloxazalarini bayon etadi. Bunga uning «Naqshi fusus» («Ma’nolar naqshi»), «Shavohidi nu- buvva» («Payg‘ambarlikka dalillar»), «Sharhi qasidayi «Toiya» («Radifda «to» harfidan foydalanib yozilgan qasida sharhi»), «Naqdi nusus» («Matnni tanqid»), «Sharhi qasidayi «Xamriya» («Xamriya» qasidasi sharhi»),
«Naqshbandiya ta’limoti haqida risola», «Vohid» atamasi haqida risola», «Zikr» shartlari haqida risola», «Haj qilish yo‘llari haqida risola» kabi bir qancha asarlarini shu guruhga kiritish mumkin.

Jomiy falsafasining asosini tasavvufiy g‘oyalar tashkil etadi. Uning tasavvurida Xudo jonli mavjudot bo‘lmay, yorug‘ nur ko‘rinishiga ega. Hamma narsani yaratgan yagona Xudo go‘zal ma’shuqaga o‘xshagan bo‘lib, minglarcha oynada turli qiyofada va ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. U yunon faylasufi Yaloximnning jilolanish («emanatsiya») falsafasini davom ettiradi va yanada rivojlantiradi. Uning fikricha, dunyodagi hamma narsa- lar kelib chiqishi va mohiyati e’tibori b-n ilohiydir.

Jomiyning «Lujjat ul-asror» («Sirlar dengizi», 1475), «Ashiat ul-lamoat» («Yiltillagan nur», 1476) diniy-falsafiy qasidasi Ibn Sinota bag‘ishlangan. Dostonlarida xalq ommasining eng yaxshi orzu-umidlarini kuylagan. 7 dostondan iborat «Haft avrang» («Yetti taxt» yoki «Katta ayiq», 1480—87)dagi
«Silsilat uz-zahab» («Oltin zanjir,1472), «Tuhfat ul-ahror» («Nuroniylar tuhfasi», 1481—82), «Sibhat ul-abror» («Taqvodorlar tasbehi», 1482— 83) dostonlarida yuksak xulq-atvor mezonlarini targ‘ib qilgan, kishilarni ma’rifatga, yurtparvarlikka, to‘g‘rilik, insof va iymonga chaqirgan. «Yusuf va Zulayho» (1483), «Layli va Majnun» (1484), «Salomon va Absol» (1479—80) dostonlari ishqiy mavzuda. «Xiradnomai Iskandariy» dostoni (1485) Nizomiyning «Iskandarnoma»-siga taqlidan yozilgan.

18- a. oxiri va 19- a.ning boshlarida Muhammad Rizo Ogahiy Jomiyning «Yusuf va Zulayho»sini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.

Adabiyotshunos va tilshunos olim sifatida ham Jomiy xizmati ulkandir. U o‘zining «Bahoriston» tazkirasida fors-tojik adabiyotining bir qancha namoyandalari va Navoiy haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Uning «Risolai aruz» asari aruz haqidagi eng mukammal qo‘llanmalardan biridir. Jomiy «Nafaxrt ul-uns» asarini yozish b-n tasavvuf tarixini o‘rganishga katta hissa qo‘shdi. Unda 616 mutasavvif hayoti va faoliyati haqida ma’lumot berilgan bo‘lib, ulardan 34 nafari ayollardir. Ushbu asarni Navoiy ma’lum bir to‘ldirishlar b-n o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Jomiy faqat mashhur sufiylar haqida ma’lumot berish b-n cheklanmay, qator shoir va adiblarning hayoti va ijodiga ham to‘xtaladi. Navoiy bu asarni o‘zbek tiliga «Nasoim ul-muhabbat» («Muhabbat shabadalari») nomi b-n tarjima qilar ekan, uni o‘zbek shoirlari va adiblari haqidagi ma’lumotlar b-n to‘ldiradi.

Jomiy muammo xaqida 4 risola («Risolai muammoyi kabir», «Risolai muammoyi mu- tavassit», «Risolai muammoyi sag‘ir»,«Risolai muammoyi manzum»), ruboiylar sharhi, kofiya qaqida 2 risola yozgan, mashhur qasidalarning bir qanchalariga alohida-alohida sharhlar bitgan.

Jomiy musiqa sohasida ham katta obro‘ga ega bo‘lib, «Naqshi Mulla» («Naqshi Imoma») asari muallifidir. Sharq musiqa ilmi tarixida uning «Risolai musiqi»si ham alohida o‘rin tutadi. Risola kirish, ikki yirik qism — «ilmi ta’lif» va «ilmi iyqo’» hamda xotimadan tashkil topgan bo‘lib, ular o‘z ichiga 23 faslni qamrab olgan. Jomiy o‘zining musiqiy nazariy va musiqiy- estetik qarashlarida Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Safiuddin Urmaviy va Abdulqodir Marog‘iylarning mumtoz an’analarini davom ettirgan. Asosiy diqqatini o‘sha davr amaliyoti b-n bog‘liq bo‘lgan parda (lad) tizimlari (jins, jam, «O‘n ikki maqom», sho‘’ba va b.) hamda usul (ritm) masalalariga qaratgan. Jomiyning musiqaviy tafakkuri adabiy-badiiy ijodida ham o‘z ifodasi- ni topgan.

Asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilinib, bir necha marta nashr etilgan. «Qofiya sharhi risolasi», «Sharhi Mullo» (yoki «Mullo Jomiy») Markaziy Osiyo va Idil (Volga) bo‘yi tatarlari madrasalarida arab tili grammatikasidan darslik sifatida o‘qitilgan. O‘zbekiston va Tojikistonning bir qancha jamoa xo‘jaliklari, ko‘chalar, maktablar Jomiy nomi b-n ataladi. Samarqand shahrida Navoiy b-n Jomiy haykali o‘rnatilgan (1970).

Abduqodir Hayitmetov, Shoislom Shomuhamedov.

 Porso Shamsiyev (1897.10.2, Buxoro — 1972.21.3, Toshkent) — navoiyshunos va matnshunos olim. Filol. fanlari dri (1970), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1972). Buxoro madrasalarida tahsil ko‘rgan. 30-yillarga larga qadar madrasa, maktab va maorif yo‘nalishidagi muassasalarda xizmat qilgan. O‘zbekiston Davlat nashriyoti (1931 — 36) va O‘quvpedagogika nashriyoti (1936—40) da muharrir, O‘z FAN nashriyotida muharrir (1941—45), Til va adabiyot intida katta ilmiy xodim (1945—72).
«Adabiyotdan ish kitobi», «Adabiyot darsligi», «O‘zbek tili darsligi», «O‘qish kitobi» (1 va 2kitoblar) muallifi.Navoiyning «Muhokamat ullug‘atayn», «Majolis unnafois», «Mahbub ul qulub» va b. asarlarining ilmiy-tanqidiy matnini nashrga tayyorlagan hamda shoir asarlarining 15 jildligini nashr etishda faol katnashgan. «Xamsa»ning ilmiy-tanqidiy matnini yaratib, mazkur matn yuzasidan amalga oshirilgan tekstologik tadqiqotlarini doktorlik dissertatsiyasi sifatida himoya etgan.
Porso Shamsiyev bundan tashqari, Xondamirning «Makorim ul axloq» asarini fors tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilgan, Boburning «Boburnoma» (S.Mirzayev b-n hamkorlikda) asarining ilmiy nashrini yaratgan, 5 kitobdan iborat «O‘zbek adabiyoti» majmuasini tuzish, tahrir etish va izohlar yozishda ishtirok etgan. Porso Shamsiyev Britaniya muzeyida saklanayotgan va Abdujamilga nisbat berilgan «Tuhfat ul salotin» asari mikrofilmini o‘rganib, uning Navoiy g‘azallaridan olingan va Abdujamil xattot tomonidan ko‘chirilgan shohbaytlar ekanini va mavzu bo‘yicha 45 faslga bo‘linganini aniklagan. Porso Shamsiyev G‘afur G‘ulomning 4 jildli «Tanlangan asarlar»i va 2 jildli «Adabiy-tanqidiy maqolalar»ini ham nashrga tayyorlagan. P.Shamsiyev shuningdek, S.Ibrohimov b-n hamkorlikda «O‘zbek klassik adabiyoti lug‘ati» (1953) va «Navoiy asarlarining lug‘ati» (1972)ni tuzgan. Toshkent ko‘chalaridan biriga Porso Shamsiyev nomi berilgan.

Porso Shamsiyev. Abdurahmon Jomiy Va Alisher Navoiy by Khurshid Davron on Scribd