Ўроз Ҳайдарнинг «Фалак фаввораси» китобида сонетга бўлган улкан муҳаббатни кўриш мумкин. Зеро, инсон муҳаббатга осонгина эришмайди. Ўроз Ҳайдар ҳам дастлаб кўп қатори сонетни 14 қаторлик шеър деб тушунган эди. Лекин кейинчалик ўзи танлаган жанрга улкан муҳаббат, унга барча қийинчиликларни енгиб ўтиш ва ҳақиқий сонет яратиш имконини берди.
Абдулла Шер
СОНЕТНИ СЕВИБ…
Камина сонетга қўл урганида, энди атак-четак қилиб келаётган ёш шоир эдим. Ўшанда, 1961 йилнинг январи эди. Танчада ўтириб сонет ёздим-у, ҳайрон қолдим: сонет ҳам оддий шеър экан- ку, нега уни қийин дейишади?! Ҳафсалам пир бўлди-да, шу бўйи анча вақт сонет ўқимадим ҳам, ёзмадим ҳам. Кейинчалик негадир сонетлар туркуми яратишга бел боғладим ва бир муддат сонетхонлик қилишга киришдим. Шекспирдан бошладим, кейин бошқаларни, ўзимизнинг Барот Бойқобиловни ҳам ўқидим. Тўрт ярим бандли шеър ёзсанг, бу — Шекспир, иккита тўртлик ва иккита учлик ёзсанг, бас, мумтоз сонет, бундан осони йўқ. Хўш, Петраркани сонетнинг отаси дейишади. Қани уни ҳам бир ўқиб кўрай-чи. И-е, сонет бутунлай бошқа нарса экан-ку, саккиз сатрга иккита қофия! Бунақа қофиялаш қийин бўлса керак-ов. Уриниб кўрдим, бай-бай-бай! Оғзимдан қоним келди. Хуллас, бир навъи эпладим. Шундай қилиб, дастлабки «сонет»им билан кейингиси ўртасида чорак аср вақт ўтган эди. Лекин, барибир, бир нарсани тушунмаган эдим: нега ҳамма ҳар хил ёзади? Наҳотки, Шекспирдек даҳо, икки қофияга саккиз мисрани боғлагани кучи етмаган бўлса?! Бошқалар-ку, майли…
Шундай қилиб, сонет билан жиддий шуғулланишни бошладим. Қўлимга буюк инглиз романтик шоири Вилям Вордсвортнинг сонетлари тушиб қолди. Дастлаб русчасини, кейин инглизчасини топдим. Унинг юзлаб гўзал сонетлари мени мафтун қилди. Лекин уларнинг бирортаси Шекспирникига ўхшамас, ҳаммаси мумтоз шаклдаги, икки катрени (тўртлиги) қатъий икки қофия билан боғланган, икки терцет (учлиги) эркин қофияланган, шаклан Петрарканикидан фарқ қилмайдиган сонетлар эди. Шунда мени мантиқий бир савол қийнай бошлади: Вордсворт, Колриж, Саути — лейкчилар —«кўл мактаби» шоирлари учун Шекспир бир маъбуддек муқаддас сиймо эди. Лекин нима учун Вортдсворт сонет ёзишга киришганида Шекспирни эмас, унинг кичик замондоши Жон Милтоннинг сонетларини намуна деб билди? У шоир дўстларидан бирига ёзган мактубида бу ҳақда шундай дейди: «Мен сонет шаклини, гарчанд унда не-не улуғ шоирлар ижод қилган бўлсалар ҳам, ўтакетган беъманилик деб ҳисоблашга одатланган эдим; кунлардан бирида шундай бўлдики, опам менга Милтоннинг сонетларини ўқиб берди. Мен уларни бусиз ҳам ёддан билардим, бироқ негадир, бу гал улар мени ўзининг уйғунлиги, салобати ва услубининг республикача қатъийлиги билан фавқулодда тонг қолдирди. Шу куни кечаси мен учта сонет ёздим».*
Гап шундаки, Шекспир «сонет» сўзини кичик шеър маъносида қўллаган, Милтоннинг сонетлари эса муайян адабий жанрда ёзилган эди. Бу ҳақда Жон Ҳаскай 1575 йили чоп этилган «Баъзи бир йўл-йўриқлар» шеърий рисоласида ўша даврларда Англияда, кўпчиликнинг эътироф этишича, «ҳар қандай шеър (агар у кичик ҳажмли бўлса) сонет деб аталиши мумкин бўлган»,деган эди** . Бу гапга, очиғини айтсам, ишониб-ишонмадим. Лекин ноёб китоблар дўконидан Шекспирнинг Москвада 1937 йили инглиз тилида чоп этилган тўрт жилдли тўла асарларини топганимдан сўнг, масала ойдинлашди. Унинг учинчи жилдида сонетлар икки жойда берилган. Биринчиси «Sonnets» (Сонетлар) — деб номланган 154 та ўн тўрт сатрли шеърлардан, иккинчиси -»Sonnets to sundry notes of musik» (Турли мусиқий ноталар учун ёзилган сонетлар) деб аталган 6 та турли ҳажм ва вазндаги шеърлардан иборат эди.***
Шундай қилиб, Жон Ҳаскайнинг гапини Шекспирнинг ўзи тасдиқлаб турарди: бизнинг (нафақат бизнинг) бир неча асрдан буён ўн тўрт қаторли ҳар қандай кичик шеърни сонет деб чалғишимизга инглизлар сабаб бўлган эди. Натижада 14 қаторни хоҳлаганча «қотириб ташлаб», осонгина сонет ёзиш одат тусига кирди: шоир қофия қидириб қийналмайди, юксак маҳорат шарт эмас; сонет эркин бўлиши мумкин, деган баҳона тайёр. Бундай 14 қаторли шеърларнинг жанр маъносидаги сонет эмаслигини кўпгина шоирлар ҳам таъкидлаганлар (Август Шлегел, Йоханнес Бехер, Иван Франко в.б.). Чунончи, Франко бизга ўхшаб 14 сатрни қаторлаштириб қўйган ҳамкасабаларига қарата, эй украин шоирлари, сонет ўн тўрт тасодифий сатрнинг йиғиндисидан иборат эмас, унинг ўз қонун-қоидалари мавжуд деган маънода мурожаат этади****. Дарҳақиқат, сонет ниҳоятда эҳтиёткорлик ва меҳрга йўғрилган муносабатни талаб қиладиган шакл, яъни сонет ёзиш учун сонетни севиш керак. Мен Петрарканинг сонетларини такрор ўқиганимда буни ҳис этган эдим. Петрарканинг Лаурага муҳаббати сонет воситасида, сонет ҳужайраси орқали акс этганига, Лаурага ва сонетга бўлган муҳаббат бир-бири билан уйғунлашиб кетганига —улар бир-бирисиз яшаши мумкин бўлмаган улуғ ҳиссиётга айланганига ишонч ҳосил қилдим.
Ўроз Ҳайдарнинг «Фалак фаввораси» китобида ҳам сонетга бўлган ана шундай муҳаббатни кўриш мумкин. Зеро, инсон муҳаббатга осонгина эришмайди. Ўроз Ҳайдар ҳам дастлаб кўп қатори сонетни 14 қаторлик шеър деб тушунган эди. Лекин кейинчалик ўзи танлаган жанрга улкан муҳаббат, унга барча қийинчиликларни енгиб ўтиш ва ҳақиқий сонет яратиш имконини берди.
Ўроз Ҳайдар ўзига хос услубга эга, бу ҳамма шоирга ҳам насиб этавермайдиган ижодий омад, илоҳий неъмат. Тўғри, бу услуб оппоқ, ярқироқ эмас. Унда қора ранг устувор. У қуёшдан кўра тундаги осмонни, оқ юлдузларнинг ёрқин кўриниши учун хизмат қиладиган қоронғиликни эслатади. Унда қора олам оқ фикрнинг янада ярқираб кўриниши учун хизмат қилади. Шу боис Ўрознинг шеърларидаги, хусусан, сонетларидаги оламу одам тасвирини тушкунликка йўйиш тарзида қабул қилиш керак эмас. Уларда осмону ернинг қора рангга бўялган изтироблари инсон қалбининг оқлигини, унинг улуғворлигини таъкидлаб туради, холос. Айни пайтда бу услубда биз ҳозир модернизм деб атайдиган бадиий фикрлаш тарзини ҳам кўриш мумкин. Китобнинг номига кўз ташлашимиз биланоқ: фалакда фаввора бўладими? Фалак фаввораси нима —қуёшми, юлдузларми? Фаввора юқоридан пастга қараб отиладими ёки пастдан юқоригами? деган саволлар туғилади, тушунмагандек бўламиз. Лекин машҳур Боқчасарой фаввораси — кўз ёш чашмаси юқоридан пастга қараб томади-ку! «Юлдузлар —қорачиқ сўқир кўздаги» дейди Ўроз. Шундай дейиш мумкинми? Бундан, деярли, бир ярим минг йиллар аввал хитойлик шоирлар Ван Вэй ва Су Шилар «сукунат гумбурлайди», япон шоирлари Мёе ва Сайгёлар «ой нури жаранглайди» деган эдилар. Демак, шундай дейиш мумкин экан. Шу сабабли дарҳол тушунарли бўлмаган, кишини ўйлашга, излашга, мушоҳадага чақирадиган, бизни бир оз «қийнайдиган», кўзимиз ўрганмаган бандлар, мисралар ва тимсолларга истеҳзо билан қарашимиз инсофдан эмас. Зеро, Ўроз Ҳайдарнинг услубидаги бу «қийноқлар» охир-оқибат бизни лаззатга, эстетик ҳузурга олиб келиши, шубҳасиз. Унинг сонетларидаги маъюс бир қувонч, завқли изтироб қалбингизнинг энг нозик торларини чертиб ўтади. Мана бу сонетга бир эътибор қилинг, у гоҳ булутнинг ортига кириб, ҳарирга ўралган, гоҳ булутни ўз ортидан эргаштириб ярақлаётган тўлин ойнинг жамолига ўхшайди:
Бир аёл олисга боқар зору зор,
Кўзидан жим томар қуёшнинг изи.
Кўрингай тоғ эмас, бир тошнинг юзи,
Кўклам шабадаси завқ бермас зинҳор.
У бахтдан яриммас, суйган ёри бор,
Бор шунқор ўғлони, бор дилбар қизи.
Зуҳродан мунаввар толе юлдузи,
Аммо тоғ ортида чорлар бир диёр.
Баъзан уйқусида тўлғонади жим,
Тушида онасин рўмоли ғижим,
Отасин чалғиси учар —оқчарлоқ,
Кенгликлар силкиниб, титраб йиғлар сой,
Қизалоқ кафтидан тўкилар тупроқ,
Оппоқ ўтов бўлиб кўринади Ой…
Агар эътибор берсангиз, бу сонетда ифода воситаси бўлиб хизмат қиладиган хатти-ҳаракатни англатувчи сўзлардан кўра аниқ номлар кўп учрайди. Улар беш сезги билан идрок этиладиган жонли ва жонсиз, одамий ва оламий моддий нарсаларнинг номлари: аёл, кўз, қуёш, из, тоғ, тош, ёр, ўғил, қиз, юлдуз, Зуҳро, диёр, она, рўмол, ота, чалғи, оқчарлоқ, сой, қизалоқ, кафт, тупроқ, ўтов, Ой. Ўн тўрт сатрли шеърда шунча моддий нарса! Лекин, ажабо, улар бўртиб кўзга ташлансалар ҳам, сиз бирор бир ўринда гўзалликнинг ичидан туртиб чиққан хунукликни, назокатга путур етказган қўполликни, моддиятга хос дағалликни сезмайсиз — хўрсиниқнинг тиниқ оҳанги бузилмайди, ташқи нарсалар сизнинг ички ҳиссиётингизга айланиб кетади. ўоятда мураккаб бўлган бу оддийлик қандай рўй берди? Буни Ўроз Ҳайдар ҳам, мен ҳам, сиз ҳам айтиб беролмаймиз. У —истеъдод деб аталган илоҳий қудратнинг, илҳом деб аталган мўъжизанинг иши.
Энди сонетдаги «кўз ўрганмаган» ташбиҳларга —истиора ва ўхшатишларга назар солинг: томаётган кўз ёш — қуёшнинг изи; сермалган чалғи — учаётган оқчарлоқ; кенгликлар елкалари титраб йиғлаётган аёл билан бирга силкинади; Ой қизалоққа айланган аёлнинг болалиги ўтган оқ ўтов… Илғасангиз, нарсалар эмас, уларнинг моҳиятини англатган ташбиҳлар манзара яратаяпти.
Айни пайтда ушбу қалб манзарасида нафақат мураккаб шакл устидан эришилган шоирона ғалабани, балки сонет фалсафаси қонунининг тўлиқ бажарилганини —бандларнинг ички диалектик алоқадорлиги асосида вужудга келган мазмун яхлитлигини ҳам кўрамиз. Биринчи катрен — тезис: қайғуни ифодалайди (олисга зор-зор боққан аёл соғинчи; унинг кўзёши ичига жойланган қуёш томчилаб ерга тушяпти; тоғ— улуғворлигини йўқотган улкан тошдевор; кўклам шабадасининг куз изғиринидан фарқи йўқ). Иккинчи катрен — аксилтезис: қувончни ифодалайди (аёлнинг бахти бутун, суйган ёри, шунқор ўғли, дилбар қизи, мунаввар толе юлдузи, тоғ ортида ота юрти бор). Терцетлар — синтез: уларда қайғу билан қувончнинг диалектик уйғунлиги акс этган (аёлнинг тушида онаси соғинчдан паришонхотир, қизим бахтлимикан деб кўнгли ғаш, шундан ғижимланган рўмолига эътибор ҳам бермайди; отаси эса — эркак киши, паҳлавон, соғинчини меҳнат билан босади: чалғисини ҳар сермаганида унинг кўкка кўтарилган тиғи ялтираб, худди оқчарлоқ учаётгандек таассурот уйғотади; бахтли аёлни соғинч йиғлатади, қизалоқлиги кечган жойлар эсига тушади — Ой унинг оппоқ ўтови: гўзал ва олис…).
Шундай қилиб, синтезда аёл зотининг маъюсона бахтдан иборат абадий ўзгармас қисмати акс этади; қуёш билан бошланган сонет ой билан якун топади; сонет деб аталган шаффоф томчида инсон руҳининг бутун бир дунёсини кўришимиз мумкин. Мана шу —Ўроз Ҳайдарнинг шоирлиги!
—————————————
*Поэзия английского романтизма.М., ИХЛ,1975. С.618
**Западно-Европейский сонет. Лю, Изд-во ЛГУ,1988. С.22.
***Қаранг: The works of Shakespeare. In four volumes. olume III. Co-operativepublishing soceity of foreign workers in USSR. Moskov. 1937.P.725-791;809—815.
****Қаранг: Иван Франко.Сочинения в 10 т. Т.7.М.Ю ГИХЛ, 1958.С.134
Ўроз Ҳайдар
«ФАЛАК ФАВВОРАСИ» КИТОБИДАН СОНЕТЛАР
ИБОДАТ
Ғойиб бўлсам, Искандардай ғойиб бўлай,
Тутма менга зарбоф тўн, ё жулдур кийим.
Бу дунёнг-ку, растангдаги кўҳна буюм,
Қулашимни истасанг гар тоғдай қулай.
Жарликлардан учиб ўтгум иншо эт, ҳай,
Отилмас тош қанотимни синдирсин жим.
Чақмоқларда қолдирайин нурсиз умрим,
Изсиз кетсанг, изингга из бўлиб, ёнай.
Қўшиқ тўқий сукунатнинг шивиридан,
Жарангласин Вақт тулпорин мовий ёли.
Кўз очайин қор учқуни сас- сиридан.
Ҳузурингга қайтур гадо шоҳ мисоли,
Майли, ҳеч ким тик турмасин ўз гўридан,
Ҳужрам бўлсин, ҳам маҳрамим – ўй- хаёлим.
РАСКОЛЬНИКОВ
Раббим, бошим қўйдим Ҳақ кундасига,
Банди руҳим мангу озод этгали.
Ҳар заррада ёниб тамом йитгали,
Саркаш Адолатнинг тушдим қасдига.
Умрим аро изғир сарсон, беэга,
Эрксиз кунлар ёвуз, оч шоқол, вале
Тобутин ўйнатиб кемтик Ой – далли,
Ажал чархи ипин йигирар кўкда.
Қад тиклолмай юпун, кўксов Ватаним
Хивич каби титрар, урён-яланғоч.
Ҳайҳот, айро тушган руҳим ва таним,
Наки ўксик қалбим, ҳар ҳужайрам оч,
Хаёлларим эса жин мисол банди,
Ҳар кун нафратимга тўлайдирман бож!
ТУШДАН КЕЙИНГИ ЎЙ
Сизга аччиқ қилиб не топдим бугун,
Куппа — кундуз йўлим йўқотдим нохос.
Ўзимдан ўзимни этдимми халос
Ўз эккан ниҳолим ўзим чопган кун?!
Осмонни қоғоздай ёқдим бенигун,
То мовий тўрига илинмай деб рост.
Барча забт этган довонни, бехос,
Забт этмоқ куйида адашдим, дилхун.
Сизга аччиқ қилиб йўқотдим кўзгум,
Кўрпамга ўт қўйдим, йўқ эди бурга.
Сиз ҳам анойимас, олмасдан улгум,
Яна мени менсиз тиқибсиз гўрга.
Яна ажабланиб қарайсиз атай,
Ғормас, гўрдан тирик қайтган одамдай.
* * *
Деволга ҳавас қил, деволни севгин,
Силагин, қуш патин силаган мисол.
Тариқдай сочилиб кетмасдан беҳол,
Бу мағрур бошингни бир бора эггин.
.
Қайси бош, айт, билмас девол нелигин?
Барчанинг кўзини очган бу девол.
Унга меҳрин сочмиш Азроил, алҳол,
Деволга сажда қил, сажда қил секин.
Ана, лопиллайди таниш бир сийрат
Девол қатларида нурдайин балқиб.
Унутилган тушдек ғимирлар аста
Изтироб селида товушлар қалқиб.
Бу девол сеники – бошингни сира
Ҳар ким бошин урган деволга урма.
* * *
Ўзни дегунг қуёш, ерни-чи – талқон,
Тирик чоғи нечун қалбдан айрилиб.
Эрмаклайсан, яна ўзингча кулиб:
“Халқ орзуси – абад моғорлаган нон”.
Дегайсан: менман-ку улуғ чироқбон,
Гўё ойни кўкка қўйгандай илиб.
Балиқнинг бошидан сасишин билиб,
Думини завқ билан ҳидлайсан ҳар он.
Ишқи йўқнинг мудом дарди кесакдир,
Бу нақлдан асло қилмайсан ҳазар.
Қўл силкитгунг яниб ҳар недан, бир қур,
Ён — верингга сира солмайин назар.
Афсус, таяммумга сезгунг эҳтиёж,
Дарёнинг бўйида, бу – куфрга бож!
* * *
Сендан узоқлашсам ёз чилласи – қиш,
Ожизлик қонимни совутар аён.
Дунё бир беморки, ғамимдан нолон,
Оёғим остига Ой – сочилган туш.
Чақмоқ қаҳқаҳаси сўниқ бир товуш,
Қулоғим кармас-у, эшитмас бу он.
Кўзларим гунгдир-у, сўзлайди бийрон:
“Кўнглим эркин бўғмиш қайдан бу совуш?”.
Сенга озор бердим ўзимдан кўра,
Қора кўзларингда чирпанди зорим.
Беҳаё қилиқлар бўлганда ҳамдам,
Мен эмас, раббимдан вафони сўра.
Рўйи рост сўйлайин сўнгги иқрорим,
Куйдирган ишқ эрур – тиландим малҳам.
* * *
Мен сени севардим –бор-йўқ айбим шу,
Севгимда йўқ эди зарра иддао.
Видолашув чоғи – жон этиб инъом,
Ўйлардим оғзимга у томизар сув.
Бари тамом! Бари рўёдир – ғулу,
Шар ҳавога учди, ёрилди тамом.
Юлдузларга дегим совуққон: –
Салом! Яланғоч Ойга ҳам боқмайман – жоду.
Суйиб эркалаган чоғ ёринг, албат,
Сенга гўдак каби боқиши аён.
Ҳатто тошларда ҳам уйғотар ҳайрат,
Меҳрдан покланган нигоҳлар шу он.
Ҳамманинг қўлида мен бўлдим эрмак,
Бўм-бўш чизиқларда титрайди юрак.
* * *
Қандай оғир ичмоқ ишқсизлик майин,
Ватансиз кимсадай атрофга боқмоқ.
Севги мактубини оловда ёқмоқ,
Қуёшга пичинг-ла жилмаймоқ майин.
Ўзингни ҳам илк бор учратгандайин,
Худди бегонадай қаршилаган чоғ.
Иблисми, у дунё қилганидек оқ –
Мавҳумот ўйлардан қочамиз тайин.
Тирик чоғи бир бор эъзоз топмай, бас,
Нечун марҳумларга қилурмиз ҳавас.
О, ишқсизлик майи – дажжол оғуси,
Аждар оғзидаги ўтни сўндиргунг.
Қўзғатиб заминнинг кўҳна қайғусин,
Пахта чаноғида тошни ундиргунг.
* * *
Ишқнинг жафосидан сафо топмасам,
Узилмаган гулдай сўлишим аён.
Кафаним тўқилмай, берадурман жон,
Ҳаётга рағбатми шармандалик ҳам.
Инсон ўз ғамига не учун қарам?
Қаровсиз умримга йўқдир меҳрибон.
Мен кўкдан қайтаман чорлаганинг он,
Тиригу марҳумдан баттарман бу дам.
Дунё қабртоши ўғирланган – чин,
Қаричингга олгунг Ернинг қулочин.
Наҳот интиқомсиз яшолмас одам,
Эвоҳ, пичингидан тошга тушар дарз.
Иложсиз қолганда у жуда ҳотам,
Ҳатто боласидан сўрагайдир қарз.
* * *
Бу бадбахт дунёнинг иши гоҳ бешон,
Баъзан шарафланди ёвуз юртфуруш.
Жанггоҳ қаҳрамони кўрмайди уруш,
Кипригин сояси қуёшга тўғон.
Қадамин товшидан узилди ҳар жон,
Жилмайса, тошга ҳам инди-ку шовуш.
Қаҳрланса кўкни чулғади шўриш,
Ҳатто нафасидан димланди уммон.
Тўғрилаб қўяр у ер соатини,
Ташхислар еру кўк садоқатини.
Навбатга тиркар-у пайғамбарни, ҳам,
Қўлимга сув қуй дер холиққа ҳатто.
Бир умр кўзига бегонадир нам,
Балки, шунинг учун у қилмас хато.
* * *
Тақдир ҳукми шулдир, шонидан йироқ
Эркини бой берган куниёқ инсон.
Озодликда маҳкум, кулбаси зиндон,
Кундузга қуёшдир мисли жинчироқ.
Чумчуқ чирқ этса ҳам титрайди, бироқ
Қиш уйқусин эмган боғлар баргсимон.
Паноҳ қидиради кўлмакдан осмон,
Тоғларни силкигай унсиз қалдироқ.
Жини қўзғагайдир борлиқнинг бутун,
Тошдан таралади қоп-қора тутун.
Қиёмат қоимнинг тантиқ лашкари–
Чақмоқ маъбудаси иш ташлар шоён.
Курраи заминда тариқ сингари
Ҳатто чумолига топилмас ошён.
* * *
У ҳукм ўқийди худо номидан,
Кек тўла юзида тош қотган таъна.
Кўкала соқолин ғижимлар яна,
Эгнидаги кафан кин эҳромидан.
Матал ҳам тўқийди ишқ низомидан,
Лек тақвимида йўқ бахтли бир сана.
Умри – икки оғзи тешик даҳана,
Бошпанасин қурган дўзах комидан.
Олов озиғидир, шамол сочиғи,
Фақат ўзин овлаб яшар, очиғи.
Гадо тўрвасидан тушган увоқни
Қорун бойлигидан кўрур ортиқроқ.
Ҳаттоки, танийди ҳар бир сўқмоқни,
Фақат у ўзини танимас мутлоқ.
* * *
Дунё, ниқтамагин чўбин отингни,
Унда қанот йўғ-у, учади, бироқ.
Қора кунларингга ёқмайди чироқ,
Сўраб ҳам ўтирмас насаб-зотингни.
Бесабр қалб билан излаб ботинни,
Даъваткор исёнга талпиндим ҳар чоқ.
Бунда шон қуллари ухлайди уйғоқ,
Умидсиз шовқин деб бор бисотингни.
Нафосатнинг олис оташ жаранги,
Ишқ сувида поклар ғамгин оҳангни.
Мунис чеҳраларда ёниқ ҳаловат
Ва қайноқ орзулар қанотланур бот.
Маҳрум эт севгидан, қилмагил шафқат,
Мен сени севаман, барибир, Ҳаёт!
* * *
Жунунда таъма йўқ, бордир на ибо,
Мулкига ўт қўйинг, қарагай кулиб.
Гўё ўзга молин томоша қилиб,
Завқдан туйилгандай ютинар ҳаво.
Ҳавони узумдай узиб ер, аммо
Минг бора тирилиб, минг бора ўлиб.
Қайноқ сувдан куйган гул каби сўлиб,
Унга тупроқ болиш , ҳасратдир маъво.
Ботаётган офтобдек йўл қарайди у,
Юлдузлар бошида сайрайди, ёҳу.
Эзилган чечакдай сингранар беун,
Қуриган сой каби қақшайди гоҳо.
Унинг юрагига ботирар муҳрин
Тошларнинг тилидан тўкилган наво.
Ўроз Ҳайдар 1957 йил 8 апрелда Қашқадарё вилоятининг Чироқчи туманидаги Наврўз қишлоғида туғилган. ТошДУнинг география факультетини тугатган (1980). «Қуёш ўтови» (1984), «Куйловчи тошлар» (1990), «Мусиқор», «Кизалоқ ва қизғалдоқ» (1993), «Ҳазилкаш қиш» (1997), «Аксиома» (2003), «Оқ соя» (2004), «Яйловдаги оқ ўтов» (2005), «Руҳафзо» (2006) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Насрий асарлари — «Хатарли хилватгоҳ» (1996), «Ёвузлик сиртмоғи» (1998), «Эн» (2004), «Талваса» (2004). «Кечикмаган тазарру» (2003) драмаси ҳам бор.
O’roz Haydar 1957 yil 8 aprelda Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi tumanidagi Navro’z qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning geografiya fakul`tetini tugatgan (1980). «Quyosh o’tovi» (1984), «Kuylovchi toshlar» (1990), «Musiqor», «Kizaloq va qizg’aldoq» (1993), «Hazilkash qish» (1997), «Aksioma» (2003), «Oq soya» (2004), «Yaylovdagi oq o’tov» (2005), «Ruhafzo» (2006) kabi she’riy to’plamlari nashr etilgan. Nasriy asarlari — «Xatarli xilvatgoh» (1996), «Yovuzlik sirtmog’i» (1998), «En» (2004), «Talvasa» (2004). «Kechikmagan tazarru» (2003) dramasi ham bor.
Abdulla Sher
SONETNI SEVIB…
Kamina sonetga qo’l urganida, endi atak-chetak qilib kelayotgan yosh shoir edim. O’shanda, 1961 yilning yanvari edi. Tanchada o’tirib sonet yozdim-u, hayron qoldim: sonet ham oddiy she’r ekan- ku, nega uni qiyin deyishadi?! Hafsalam pir bo’ldi-da, shu bo’yi ancha vaqt sonet o’qimadim ham, yozmadim ham. Keyinchalik negadir sonetlar turkumi yaratishga bel bog’ladim va bir muddat sonetxonlik qilishga kirishdim. Shekspirdan boshladim, keyin boshqalarni, o’zimizning Barot Boyqobilovni ham o’qidim. To’rt yarim bandli she’r yozsang, bu — Shekspir, ikkita to’rtlik va ikkita uchlik yozsang, bas, mumtoz sonet, bundan osoni yo’q. Xo’sh, Petrarkani sonetning otasi deyishadi. Qani uni ham bir o’qib ko’ray-chi. I-ye, sonet butunlay boshqa narsa ekan-ku, sakkiz satrga ikkita qofiya! Bunaqa qofiyalash qiyin bo’lsa kerak-ov. Urinib ko’rdim, bay-bay-bay! Og’zimdan qonim keldi. Xullas, bir nav’i epladim. Shunday qilib, dastlabki «sonet»im bilan keyingisi o’rtasida chorak asr vaqt o’tgan edi. Lekin, baribir, bir narsani tushunmagan edim: nega hamma har xil yozadi? Nahotki, Shekspirdek daho, ikki qofiyaga sakkiz misrani bog’lagani kuchi yetmagan bo’lsa?! Boshqalar-ku, mayli…
Shunday qilib, sonet bilan jiddiy shug’ullanishni boshladim. Qo’limga buyuk ingliz romantik shoiri Vilyam Vordsvortning sonetlari tushib qoldi. Dastlab ruschasini, keyin inglizchasini topdim. Uning yuzlab go’zal sonetlari meni maftun qildi. Lekin ularning birortasi Shekspirnikiga o’xshamas, hammasi mumtoz shakldagi, ikki katreni (to’rtligi) qat’iy ikki qofiya bilan bog’langan, ikki tertset (uchligi) erkin qofiyalangan, shaklan Petrarkanikidan farq qilmaydigan sonetlar edi. Shunda meni mantiqiy bir savol qiynay boshladi: Vordsvort, Kolrij, Sauti — leykchilar —«ko’l maktabi» shoirlari uchun Shekspir bir ma’buddek muqaddas siymo edi. Lekin nima uchun Vortdsvort sonet yozishga kirishganida Shekspirni emas, uning kichik zamondoshi Jon Miltonning sonetlarini namuna deb bildi? U shoir do’stlaridan biriga yozgan maktubida bu haqda shunday deydi: «Men sonet shaklini, garchand unda ne-ne ulug’ shoirlar ijod qilgan bo’lsalar ham, o’taketgan be’manilik deb hisoblashga odatlangan edim; kunlardan birida shunday bo’ldiki, opam menga Miltonning sonetlarini o’qib berdi. Men ularni busiz ham yoddan bilardim, biroq negadir, bu gal ular meni o’zining uyg’unligi, salobati va uslubining respublikacha qat’iyligi bilan favqulodda tong qoldirdi. Shu kuni kechasi men uchta sonet yozdim».*
Gap shundaki, Shekspir «sonet» so’zini kichik she’r ma’nosida qo’llagan, Miltonning sonetlari esa muayyan adabiy janrda yozilgan edi. Bu haqda Jon Haskay 1575 yili chop etilgan «Ba’zi bir yo’l-yo’riqlar» she’riy risolasida o’sha davrlarda Angliyada, ko’pchilikning e’tirof etishicha, «har qanday she’r (agar u kichik hajmli bo’lsa) sonet deb atalishi mumkin bo’lgan»,degan edi** . Bu gapga, ochig’ini aytsam, ishonib-ishonmadim. Lekin noyob kitoblar do’konidan Shekspirning Moskvada 1937 yili ingliz tilida chop etilgan to’rt jildli to’la asarlarini topganimdan so’ng, masala oydinlashdi. Uning uchinchi jildida sonetlar ikki joyda berilgan. Birinchisi «Sonnets» (Sonetlar) — deb nomlangan 154 ta o’n to’rt satrli she’rlardan, ikkinchisi -»Sonnets to sundry notes of musik» (Turli musiqiy notalar uchun yozilgan sonetlar) deb atalgan 6 ta turli hajm va vazndagi she’rlardan iborat edi.***
Shunday qilib, Jon Haskayning gapini Shekspirning o’zi tasdiqlab turardi: bizning (nafaqat bizning) bir necha asrdan buyon o’n to’rt qatorli har qanday kichik she’rni sonet deb chalg’ishimizga inglizlar sabab bo’lgan edi. Natijada 14 qatorni xohlagancha «qotirib tashlab», osongina sonet yozish odat tusiga kirdi: shoir qofiya qidirib qiynalmaydi, yuksak mahorat shart emas; sonet erkin bo’lishi mumkin, degan bahona tayyor. Bunday 14 qatorli she’rlarning janr ma’nosidagi sonet emasligini ko’pgina shoirlar ham ta’kidlaganlar (Avgust Shlegel, Yoxannes Bexer, Ivan Franko v.b.). Chunonchi, Franko bizga o’xshab 14 satrni qatorlashtirib qo’ygan hamkasabalariga qarata, ey ukrain shoirlari, sonet o’n to’rt tasodifiy satrning yig’indisidan iborat emas, uning o’z qonun-qoidalari mavjud degan ma’noda murojaat etadi****. Darhaqiqat, sonet nihoyatda ehtiyotkorlik va mehrga yo’g’rilgan munosabatni talab qiladigan shakl, ya’ni sonet yozish uchun sonetni sevish kerak. Men Petrarkaning sonetlarini takror o’qiganimda buni his etgan edim. Petrarkaning Lauraga muhabbati sonet vositasida, sonet hujayrasi orqali aks etganiga, Lauraga va sonetga bo’lgan muhabbat bir-biri bilan uyg’unlashib ketganiga —ular bir-birisiz yashashi mumkin bo’lmagan ulug’ hissiyotga aylanganiga ishonch hosil qildim.
O’roz Haydarning «Falak favvorasi» kitobida ham sonetga bo’lgan ana shunday muhabbatni ko’rish mumkin. Zero, inson muhabbatga osongina erishmaydi. O’roz Haydar ham dastlab ko’p qatori sonetni 14 qatorlik she’r deb tushungan edi. Lekin keyinchalik o’zi tanlagan janrga ulkan muhabbat, unga barcha qiyinchiliklarni yengib o’tish va haqiqiy sonet yaratish imkonini berdi.
O’roz Haydar o’ziga xos uslubga ega, bu hamma shoirga ham nasib etavermaydigan ijodiy omad, ilohiy ne’mat. To’g’ri, bu uslub oppoq, yarqiroq emas. Unda qora rang ustuvor. U quyoshdan ko’ra tundagi osmonni, oq yulduzlarning yorqin ko’rinishi uchun xizmat qiladigan qorong’ilikni eslatadi. Unda qora olam oq fikrning yanada yarqirab ko’rinishi uchun xizmat qiladi. Shu bois O’rozning she’rlaridagi, xususan, sonetlaridagi olamu odam tasvirini tushkunlikka yo’yish tarzida qabul qilish kerak emas. Ularda osmonu yerning qora rangga bo’yalgan iztiroblari inson qalbining oqligini, uning ulug’vorligini ta’kidlab turadi, xolos. Ayni paytda bu uslubda biz hozir modernizm deb ataydigan badiiy fikrlash tarzini ham ko’rish mumkin. Kitobning nomiga ko’z tashlashimiz bilanoq: falakda favvora bo’ladimi? Falak favvorasi nima —quyoshmi, yulduzlarmi? Favvora yuqoridan pastga qarab otiladimi yoki pastdan yuqorigami? degan savollar tug’iladi, tushunmagandek bo’lamiz. Lekin mashhur Boqchasaroy favvorasi — ko’z yosh chashmasi yuqoridan pastga qarab tomadi-ku! «Yulduzlar —qorachiq so’qir ko’zdagi» deydi O’roz. Shunday deyish mumkinmi? Bundan, deyarli, bir yarim ming yillar avval xitoylik shoirlar Van Vey va Su Shilar «sukunat gumburlaydi», yapon shoirlari Myoe va Saygyolar «oy nuri jaranglaydi» degan edilar. Demak, shunday deyish mumkin ekan. Shu sababli darhol tushunarli bo’lmagan, kishini o’ylashga, izlashga, mushohadaga chaqiradigan, bizni bir oz «qiynaydigan», ko’zimiz o’rganmagan bandlar, misralar va timsollarga istehzo bilan qarashimiz insofdan emas. Zero, O’roz Haydarning uslubidagi bu «qiynoqlar» oxir-oqibat bizni lazzatga, estetik huzurga olib kelishi, shubhasiz. Uning sonetlaridagi ma’yus bir quvonch, zavqli iztirob qalbingizning eng nozik torlarini chertib o’tadi. Mana bu sonetga bir e’tibor qiling, u goh bulutning ortiga kirib, harirga o’ralgan, goh bulutni o’z ortidan ergashtirib yaraqlayotgan to’lin oyning jamoliga o’xshaydi:
Bir ayol olisga boqar zoru zor,
Ko’zidan jim tomar quyoshning izi.
Ko’ringay tog’ emas, bir toshning yuzi,
Ko’klam shabadasi zavq bermas zinhor.
U baxtdan yarimmas, suygan yori bor,
Bor shunqor o’g’loni, bor dilbar qizi.
Zuhrodan munavvar tole yulduzi,
Ammo tog’ ortida chorlar bir diyor.
Ba’zan uyqusida to’lg’onadi jim,
Tushida onasin ro’moli g’ijim,
Otasin chalg’isi uchar —oqcharloq,
Kengliklar silkinib, titrab yig’lar soy,
Qizaloq kaftidan to’kilar tuproq,
Oppoq o’tov bo’lib ko’rinadi Oy…
Agar e’tibor bersangiz, bu sonetda ifoda vositasi bo’lib xizmat qiladigan xatti-harakatni anglatuvchi so’zlardan ko’ra aniq nomlar ko’p uchraydi. Ular besh sezgi bilan idrok etiladigan jonli va jonsiz, odamiy va olamiy moddiy narsalarning nomlari: ayol, ko’z, quyosh, iz, tog’, tosh, yor, o’g’il, qiz, yulduz, Zuhro, diyor, ona, ro’mol, ota, chalg’i, oqcharloq, soy, qizaloq, kaft, tuproq, o’tov, Oy. O’n to’rt satrli she’rda shuncha moddiy narsa! Lekin, ajabo, ular bo’rtib ko’zga tashlansalar ham, siz biror bir o’rinda go’zallikning ichidan turtib chiqqan xunuklikni, nazokatga putur yetkazgan qo’pollikni, moddiyatga xos dag’allikni sezmaysiz — xo’rsiniqning tiniq ohangi buzilmaydi, tashqi narsalar sizning ichki hissiyotingizga aylanib ketadi. o’oyatda murakkab bo’lgan bu oddiylik qanday ro’y berdi? Buni O’roz Haydar ham, men ham, siz ham aytib berolmaymiz. U —iste’dod deb atalgan ilohiy qudratning, ilhom deb atalgan mo»jizaning ishi.
Endi sonetdagi «ko’z o’rganmagan» tashbihlarga —istiora va o’xshatishlarga nazar soling: tomayotgan ko’z yosh — quyoshning izi; sermalgan chalg’i — uchayotgan oqcharloq; kengliklar yelkalari titrab yig’layotgan ayol bilan birga silkinadi; Oy qizaloqqa aylangan ayolning bolaligi o’tgan oq o’tov… Ilg’asangiz, narsalar emas, ularning mohiyatini anglatgan tashbihlar manzara yaratayapti.
Ayni paytda ushbu qalb manzarasida nafaqat murakkab shakl ustidan erishilgan shoirona g’alabani, balki sonet falsafasi qonunining to’liq bajarilganini —bandlarning ichki dialektik aloqadorligi asosida vujudga kelgan mazmun yaxlitligini ham ko’ramiz. Birinchi katren — tezis: qayg’uni ifodalaydi (olisga zor-zor boqqan ayol sog’inchi; uning ko’zyoshi ichiga joylangan quyosh tomchilab yerga tushyapti; tog’— ulug’vorligini yo’qotgan ulkan toshdevor; ko’klam shabadasining kuz izg’irinidan farqi yo’q). Ikkinchi katren — aksiltezis: quvonchni ifodalaydi (ayolning baxti butun, suygan yori, shunqor o’g’li, dilbar qizi, munavvar tole yulduzi, tog’ ortida ota yurti bor). Tertsetlar — sintez: ularda qayg’u bilan quvonchning dialektik uyg’unligi aks etgan (ayolning tushida onasi sog’inchdan parishonxotir, qizim baxtlimikan deb ko’ngli g’ash, shundan g’ijimlangan ro’moliga e’tibor ham bermaydi; otasi esa — erkak kishi, pahlavon, sog’inchini mehnat bilan bosadi: chalg’isini har sermaganida uning ko’kka ko’tarilgan tig’i yaltirab, xuddi oqcharloq uchayotgandek taassurot uyg’otadi; baxtli ayolni sog’inch yig’latadi, qizaloqligi kechgan joylar esiga tushadi — Oy uning oppoq o’tovi: go’zal va olis…).
Shunday qilib, sintezda ayol zotining ma’yusona baxtdan iborat abadiy o’zgarmas qismati aks etadi; quyosh bilan boshlangan sonet oy bilan yakun topadi; sonet deb atalgan shaffof tomchida inson ruhining butun bir dunyosini ko’rishimiz mumkin. Mana shu —O’roz Haydarning shoirligi!
—————————————
*Poeziya angliyskogo romantizma.M., IXL,1975. S.618
**Zapadno-Yevropeyskiy sonet. Lyu, Izd-vo LGU,1988. S.22.
***Qarang: The works of Shakespeare. In four volumes. olume III. Co-operativepublishing soceity of foreign workers in USSR. Moskov. 1937.P.725-791;809—815.
****Qarang: Ivan Franko.Sochineniya v 10 t. T.7.M.YU GIXL, 1958.S.134
O’roz Haydar
«FALAK FAVVORASI» KITOBIDAN SONETLAR
IBODAT
G’oyib bo’lsam, Iskandarday g’oyib bo’lay,
Tutma menga zarbof to’n, yo juldur kiyim.
Bu dunyong-ku, rastangdagi ko’hna buyum,
Qulashimni istasang gar tog’day qulay.
Jarliklardan uchib o’tgum insho et, hay,
Otilmas tosh qanotimni sindirsin jim.
Chaqmoqlarda qoldirayin nursiz umrim,
Izsiz ketsang, izingga iz bo’lib, yonay.
Qo’shiq to’qiy sukunatning shiviridan,
Jaranglasin Vaqt tulporin moviy yoli.
Ko’z ochayin qor uchquni sas- siridan.
Huzuringga qaytur gado shoh misoli,
Mayli, hech kim tik turmasin o’z go’ridan,
Hujram bo’lsin, ham mahramim – o’y- xayolim.
RASKOL`NIKOV
Rabbim, boshim qo’ydim Haq kundasiga,
Bandi ruhim mangu ozod etgali.
Har zarrada yonib tamom yitgali,
Sarkash Adolatning tushdim qasdiga.
Umrim aro izg’ir sarson, beega,
Erksiz kunlar yovuz, och shoqol, vale
Tobutin o’ynatib kemtik Oy – dalli,
Ajal charxi ipin yigirar ko’kda.
Qad tiklolmay yupun, ko’ksov Vatanim
Xivich kabi titrar, uryon-yalang’och.
Hayhot, ayro tushgan ruhim va tanim,
Naki o’ksik qalbim, har hujayram och,
Xayollarim esa jin misol bandi,
Har kun nafratimga to’laydirman boj!
TUSHDAN KEYINGI O’Y
Sizga achchiq qilib ne topdim bugun,
Kuppa — kunduz yo’lim yo’qotdim noxos.
O’zimdan o’zimni etdimmi xalos
O’z ekkan niholim o’zim chopgan kun?!
Osmonni qog’ozday yoqdim benigun,
To moviy to’riga ilinmay deb rost.
Barcha zabt etgan dovonni, bexos,
Zabt etmoq kuyida adashdim, dilxun.
Sizga achchiq qilib yo’qotdim ko’zgum,
Ko’rpamga o’t qo’ydim, yo’q edi burga.
Siz ham anoyimas, olmasdan ulgum,
Yana meni mensiz tiqibsiz go’rga.
Yana ajablanib qaraysiz atay,
G’ormas, go’rdan tirik qaytgan odamday.
* * *
Devolga havas qil, devolni sevgin,
Silagin, qush patin silagan misol.
Tariqday sochilib ketmasdan behol,
Bu mag’rur boshingni bir bora eggin.
.
Qaysi bosh, ayt, bilmas devol neligin?
Barchaning ko’zini ochgan bu devol.
Unga mehrin sochmish Azroil, alhol,
Devolga sajda qil, sajda qil sekin.
Ana, lopillaydi tanish bir siyrat
Devol qatlarida nurdayin balqib.
Unutilgan tushdek g’imirlar asta
Iztirob selida tovushlar qalqib.
Bu devol seniki – boshingni sira
Har kim boshin urgan devolga urma.
* * *
O’zni degung quyosh, yerni-chi – talqon,
Tirik chog’i nechun qalbdan ayrilib.
Ermaklaysan, yana o’zingcha kulib:
“Xalq orzusi – abad mog’orlagan non”.
Degaysan: menman-ku ulug’ chiroqbon,
Go’yo oyni ko’kka qo’yganday ilib.
Baliqning boshidan sasishin bilib,
Dumini zavq bilan hidlaysan har on.
Ishqi yo’qning mudom dardi kesakdir,
Bu naqldan aslo qilmaysan hazar.
Qo’l silkitgung yanib har nedan, bir qur,
Yon — veringga sira solmayin nazar.
Afsus, tayammumga sezgung ehtiyoj,
Daryoning bo’yida, bu – kufrga boj!
* * *
Sendan uzoqlashsam yoz chillasi – qish,
Ojizlik qonimni sovutar ayon.
Dunyo bir bemorki, g’amimdan nolon,
Oyog’im ostiga Oy – sochilgan tush.
Chaqmoq qahqahasi so’niq bir tovush,
Qulog’im karmas-u, eshitmas bu on.
Ko’zlarim gungdir-u, so’zlaydi biyron:
“Ko’nglim erkin bo’g’mish qaydan bu sovush?”.
Senga ozor berdim o’zimdan ko’ra,
Qora ko’zlaringda chirpandi zorim.
Behayo qiliqlar bo’lganda hamdam,
Men emas, rabbimdan vafoni so’ra.
Ro’yi rost so’ylayin so’nggi iqrorim,
Kuydirgan ishq erur – tilandim malham.
* * *
Men seni sevardim –bor-yo’q aybim shu,
Sevgimda yo’q edi zarra iddao.
Vidolashuv chog’i – jon etib in’om,
O’ylardim og’zimga u tomizar suv.
Bari tamom! Bari ro’yodir – g’ulu,
Shar havoga uchdi, yorildi tamom.
Yulduzlarga degim sovuqqon: –
Salom! Yalang’och Oyga ham boqmayman – jodu.
Suyib erkalagan chog’ yoring, albat,
Senga go’dak kabi boqishi ayon.
Hatto toshlarda ham uyg’otar hayrat,
Mehrdan poklangan nigohlar shu on.
Hammaning qo’lida men bo’ldim ermak,
Bo’m-bo’sh chiziqlarda titraydi yurak.
* * *
Qanday og’ir ichmoq ishqsizlik mayin,
Vatansiz kimsaday atrofga boqmoq.
Sevgi maktubini olovda yoqmoq,
Quyoshga piching-la jilmaymoq mayin.
O’zingni ham ilk bor uchratgandayin,
Xuddi begonaday qarshilagan chog’.
Iblismi, u dunyo qilganidek oq –
Mavhumot o’ylardan qochamiz tayin.
Tirik chog’i bir bor e’zoz topmay, bas,
Nechun marhumlarga qilurmiz havas.
O, ishqsizlik mayi – dajjol og’usi,
Ajdar og’zidagi o’tni so’ndirgung.
Qo’zg’atib zaminning ko’hna qayg’usin,
Paxta chanog’ida toshni undirgung.
* * *
Ishqning jafosidan safo topmasam,
Uzilmagan gulday so’lishim ayon.
Kafanim to’qilmay, beradurman jon,
Hayotga rag’batmi sharmandalik ham.
Inson o’z g’amiga ne uchun qaram?
Qarovsiz umrimga yo’qdir mehribon.
Men ko’kdan qaytaman chorlaganing on,
Tirigu marhumdan battarman bu dam.
Dunyo qabrtoshi o’g’irlangan – chin,
Qarichingga olgung Yerning qulochin.
Nahot intiqomsiz yasholmas odam,
Evoh, pichingidan toshga tushar darz.
Ilojsiz qolganda u juda hotam,
Hatto bolasidan so’ragaydir qarz.
* * *
Bu badbaxt dunyoning ishi goh beshon,
Ba’zan sharaflandi yovuz yurtfurush.
Janggoh qahramoni ko’rmaydi urush,
Kiprigin soyasi quyoshga to’g’on.
Qadamin tovshidan uzildi har jon,
Jilmaysa, toshga ham indi-ku shovush.
Qahrlansa ko’kni chulg’adi sho’rish,
Hatto nafasidan dimlandi ummon.
To’g’rilab qo’yar u yer soatini,
Tashxislar yeru ko’k sadoqatini.
Navbatga tirkar-u payg’ambarni, ham,
Qo’limga suv quy der xoliqqa hatto.
Bir umr ko’ziga begonadir nam,
Balki, shuning uchun u qilmas xato.
* * *
Taqdir hukmi shuldir, shonidan yiroq
Erkini boy bergan kuniyoq inson.
Ozodlikda mahkum, kulbasi zindon,
Kunduzga quyoshdir misli jinchiroq.
Chumchuq chirq etsa ham titraydi, biroq
Qish uyqusin emgan bog’lar bargsimon.
Panoh qidiradi ko’lmakdan osmon,
Tog’larni silkigay unsiz qaldiroq.
Jini qo’zg’agaydir borliqning butun,
Toshdan taraladi qop-qora tutun.
Qiyomat qoimning tantiq lashkari–
Chaqmoq ma’budasi ish tashlar shoyon.
Kurrai zaminda tariq singari
Hatto chumoliga topilmas oshyon.
* * *
U hukm o’qiydi xudo nomidan,
Kek to’la yuzida tosh qotgan ta’na.
Ko’kala soqolin g’ijimlar yana,
Egnidagi kafan kin ehromidan.
Matal ham to’qiydi ishq nizomidan,
Lek taqvimida yo’q baxtli bir sana.
Umri – ikki og’zi teshik dahana,
Boshpanasin qurgan do’zax komidan.
Olov ozig’idir, shamol sochig’i,
Faqat o’zin ovlab yashar, ochig’i.
Gado to’rvasidan tushgan uvoqni
Qorun boyligidan ko’rur ortiqroq.
Hattoki, taniydi har bir so’qmoqni,
Faqat u o’zini tanimas mutloq.
* * *
Dunyo, niqtamagin cho’bin otingni,
Unda qanot yo’g’-u, uchadi, biroq.
Qora kunlaringga yoqmaydi chiroq,
So’rab ham o’tirmas nasab-zotingni.
Besabr qalb bilan izlab botinni,
Da’vatkor isyonga talpindim har choq.
Bunda shon qullari uxlaydi uyg’oq,
Umidsiz shovqin deb bor bisotingni.
Nafosatning olis otash jarangi,
Ishq suvida poklar g’amgin ohangni.
Munis chehralarda yoniq halovat
Va qaynoq orzular qanotlanur bot.
Mahrum et sevgidan, qilmagil shafqat,
Men seni sevaman, baribir, Hayot!
* * *
Jununda ta’ma yo’q, bordir na ibo,
Mulkiga o’t qo’ying, qaragay kulib.
Go’yo o’zga molin tomosha qilib,
Zavqdan tuyilganday yutinar havo.
Havoni uzumday uzib yer, ammo
Ming bora tirilib, ming bora o’lib.
Qaynoq suvdan kuygan gul kabi so’lib,
Unga tuproq bolish , hasratdir ma’vo.
Botayotgan oftobdek yo’l qaraydi u,
Yulduzlar boshida sayraydi, yohu.
Ezilgan chechakday singranar beun,
Qurigan soy kabi qaqshaydi goho.
Uning yuragiga botirar muhrin
Toshlarning tilidan to’kilgan navo.
Ўроз Ҳайдарнинг «Фалак фаввораси» ва «Кечиккан бахт» китобларини тўлиқ мутолаа қилинг ёки юклаб олинг
