Асл исми Нефтали Рикардо бўлган шоирни нима учун Пабло Неруда деб аташади? Бу ҳақда ижодкорнинг ўзи шундай деб ёзган: “Мен ўн тўрт ёшга кирганимда, отам шеър ёзишимни таъқиқлаб қўйди. У ҳеч қачон ўғлининг шоир бўлишини истамасди. Шеърларим чоп этилаётганини отам билмаслиги учун, табиийки, мен бошқа бир ном излашим, ҳеч кимда шубҳа туғдирмайдиган исм топишим лозим эди…”
ПАБЛО НУРУДА ҲАҚИДА
Жамшид Матёқубов
Улкан тоғлар, ҳайбатли вулқонлар, азим дарёлар ортидан сиртдан қараганда сокин, аммо ҳаёт қайнаб ётган бир ўрмон бошланади. Бу — Чили ўрмонлари. Ёввойи ўтларнинг ўткир бўйи, ўрмон қушларининг нағмаларига тўлиб-тошган улуғвор ўрмон — мисли хазина.
Мана шу сокин заминда, узоқ ғарбдаги олис масканда Пабло Неруда туғилди — ҳаётни, шеъриятни, ёмғирни севиб ардоқлаш учун дунёга келди. Зеро, ижодкорнинг унутилмас болалик хотиралари Чилининг тинимсиз жалалари билан боғлиқ. Асл исми Нефтали Рикардо Рейес Басоальто бўлган Пабло Неруда Чилидаги кичик шаҳарча — Парралда таваллуд топди.
Отаси — Хосе дел Кармен Рейес темирйўлда оддий хизматчи, онаси — Роза де Басоальто мактабда ўқитувчи эди. Пабло гўдаклик чоғида онаси сил хасталигидан вафот этади: “Мен 1904 йил 12 июлда туғилдим, орадан бир ой ўтар-ўтмас, одамларнинг айтишича, августда сил хасталигидан қовжираб қолган шўрлик онам тонгларнинг бирида қайтиб уйғонмаган. Мен онамни фақат расмидан танирдим, холос. Қорачадан келган, нозиккина, ўйчан аёл сурати. Айтишларича, у шеърлар ҳам ёзган экан. Лекин мен ҳеч қачон онам ёзган шеърларни кўрган ҳам, ўқиган ҳам эмасман. Темукода отам иккинчи марта, менга ўгай она бўлган Тринидад Кандиа Марверде исмли аёлга уйланади. Лекин мен болалигимнинг ҳимоячи фариштаси мисол бу аёлга ҳеч қачон ўгай кўз билан қарамаганман. Ғоятда мулойим ва меҳрибон, ҳазилкаш, кун бўйи барчага бирдек ғамхўрлик қилишдан чарчамайдиган меҳнаткаш ва отамга итоаткор аёл эди у…”.
Олти ёшга тўлгач, Нефтали Рикардо лицейга қатнай бошлайди. Мактаб ёш болакай учун мутлақо янги, қизиқарли ва сирли дунё эди. Унинг қизиқишлари энди китобларга кўчади. Айнан китоблар бўзболада ёзишга иштиёқ уйғотади. Унинг соф туйғуларга йўғрилган илк севги мактуби Бланка Уилсон исмли қизга аталган эди.
“У темирчининг қизи эди. Бланкани ақлдан озар даражада севган бир дўстим қиз учун унинг номидан севги мактуби битишимни илтимос қилди. Ўша мактубларда нимларни ёзганман, эсимда йўқ, лекин булар, назаримда, менинг адабиётдаги илк тажрибаларим, илк қораламаларим эди. Кунлардан бир кун Бланка билан учрашиб қолдик ва у: “Менга ошиқ йигитнинг хатларини сен ёзиб беряпсан, шундайми?!”, деб сўради. Мен ижодимнинг илк намуналари — севги номаларидан воз кечишга ўзимда куч тополмадим ва қизнинг қаршисида қизариб-бўзариб буни тан олдим. Жавоб ўрнига у менга катта, сам-сариқ беҳи берди. Мен беҳини емадим. Ижодимга берилган илк мукофот, илк эътироф сифатида, ноёб хазинага эга одамдай уни асраб-авайладим. Хуллас, мен мактуб битардим, дўстим ўзининг номидан уни Бланкага олиб бориб берар, қиз эса мени ҳар бир хатим учун беҳи билан сийларди”, деб ёзганди болалигини хотирлаб шоир.
Асл исми Нефтали Рикардо бўлган шоирни нима учун Пабло Неруда деб аташади? Бу ҳақда ижодкорнинг ўзи шундай деб ёзган: “Мен ўн тўрт ёшга кирганимда, отам шеър ёзишимни таъқиқлаб қўйди. У ҳеч қачон ўғлининг шоир бўлишини истамасди. Шеърларим чоп этилаётганини отам билмаслиги учун, табиийки, мен бошқа бир ном излашим, ҳеч кимда шубҳа туғдирмайдиган исм топишим лозим эди. Шундай қилиб, Чехияда нашр этиладиган журналларнинг биридан мен ана шундай исмни топдим. Неруда исмли бу ёзувчи ўз халқининг фахри, бир қанча ажойиб баллада ва романслар муаллифи эди. Прагада унинг ҳайкали ҳам ўрнатилган. Орадан анча йиллар ўтиб, Чехославакияга борганимда мен дарҳол ўша ҳайкални қидириб топдим ва серсоқол бу ёзувчининг пойига гуллар қўйдим.”
Табиат ва одамларга меҳр-муҳаббат, ҳаётга, яшашга иштиёқ Неруданинг юрагида оловли ҳисларни уйғотди.
Болалиги ва илк шеърлари ҳақида ижодкорнинг ўзи “Иқрорман: Мен яшадим” номли хотиралар китобида қуйидагиларни ёзган.
Пабло Нуруда
«МЕН ЯШАДИМ» КИТОБИДАН
Жамшид Матёқубов таржимаси
Болалигим гўё оппоқ капалак эди. Табиатдаги ҳар қандай ҳодиса мени оҳанрабодек ўзига тортарди. Отамнинг бир дўсти бўларди. Айтишларича, у ашаддий каллакесар экан. Баданининг тиғ тегмаган жойи қолмаган — чандиқларга тўла бу одам болалардек қувноқ эди, мен учун янги ўйинлар ўйлаб топишдан ҳечам зерикмасди. Лекин ҳозир қушлар ҳақида ҳикоя қилмоқчиман. Буди кўлида оққушларни шафқатсизларча овлашарди. Қайиқларда секин-аста пусиб келишар, сўнгра тўсатдан уларга ҳужум қилишарди… Оққушлар, худди оқчарлоқлардек оғир учар, парвоз қилгунча сув устида анча югурарди. Вазмин қанотларини ҳаракатга келтириш оққушлар учун бир мунча мушкул эди. Бундан овчилар фойдаланиб қолар — қўлларидаги таёқлар билан қушларни уриб йиқитишга улгуришарди.
Бир чалажон оққушни менга олиб келиб беришди. Ажойиб қуш эди — бўйни тим қора. Бундай оққушни мен бошқа ҳеч қаерда учратмадим. Қордек оппоқ жониворнинг бўйнига гўё тим қора ипак мато боғлаб қўйилгандек. Тумшуғи тўқ сариқ, кўзлари эса алвон рангда.
Бу воқеа Жанубий Империалда, Пуэрто-Сааведра денгизи қирғоғида рўй берганди.
Оққушни менга беришганида жонивор чала ўлик ҳолатда эди. Мен унинг жароҳатланган жойларини ювдим ва томоғига балиқ, нон ушоқларини мажбурлаб тиқдим. Лекин у хўракни қайт қилиб ташлади. Мен эса унинг яраларини даволашни тўхтатмадим ва оққуш дўстона муносабатимни тушуна бошлади. Бир неча кундан сўнг унинг уй қамоғида қаттиқ зериккани сезилди. Шунда мен ўзимча: агар у ўлиб қолса, бунга фақат тутқунлик сабаб бўлади, деган фикрга келдим. Сўнг уни кўтариб кўчага чиқдим-да тўғри дарёга бордим. Оққуш сувда сузди, мен эса унинг ёнида. Шу тобда балиқларни унинг ўзи овлашини истардим ва тошлар остида, соҳилга яқин қумлар устида сузиб юрган кумушранг жануб балиқчаларни кўрсатишга уринардим. Лекин оққушнинг кўзлари олис манзилларга ғамгин термилиб қоларди.
Ҳар кун шундай — йигирма кун, балки ундан ҳам кўпроқдир — мен уни дарёга кўтариб борардим, сўнг уйга қайтардик. Оққуш менинг тенгқуримдек эди. Бир куни у ҳурпайиб олди ва балиқ есин, деб қанча уринмай, оққуш мутлақо унамади. Шалпайиб қолган қушни уйга олиб кетиш учун кўтариб олдим. Ва… шу пайт, назаримда, йиғилган тасма ёйилиб кетгандек, юзимни қандайдир қора тусли қўл майин силаб ўтгандек бўлди гўё. Бу — ўлган қушнинг осилиб тушган узун бўйни эди. Мен эса шу тобда бир ҳақиқатни англаб етдим, оққушлар ўлаётиб куйлашмас экан…
Каутина ёзи жуда иссиқ келади… Бу ердаги уйлар қишга чидамли бўлмаганидек, ёзга ҳам мос эмас. Қишлоқдан чиқиб, бошим оққан тарафга юриб кетавераман, кетавераман. Нъелол тепаликларида адашиб қоламан. Ёлғиз ўзим, чўнтагим эса турли қўнғизчалар билан тўла. Қутичада — ҳозиргина тутиб олганим сертук ўргимчак. Бошим устида осмон кўринмайди. Бу ерлар доимо зах, лойгарчилик. Юрганда сирғаниб-сирғаниб кетаман; туйқусдан қуш сайроғи эшитилади — бу вещeyнья чукао. Табиатнинг бегона ҳодисалари қаршисида ёлғиз турганимданми, ваҳима босади. Ёввойи каптарнинг қанотлари шундоқ юзимни силаб ёнгинамдан учиб ўтади. Бошим узра чарх ураётган турли-туман қушлар сайроғи қулоғимга “қаҳ-қаҳа”дек эшитилади. Минг машаққат билан йўлни топиб оламан. Атрофга қоронғулик чўккан.
Отам ҳали ишдан қайтмаган. У тонг саҳар — соат уч ёки тўртда келади. Мен юқорига, хонамга чиқаман. Сальгарини ўқийман. Бирдан ёмғир ёғиб қолади, гўё челаклаб қуяётгандек. Бир нафасда бутун дунёни мисоли сел босади. Ёлғизман, катакли дафтарга шеър ёзаман. Эрталаб барвақт уйғонаман. Олхўрилар ҳали пишмаган, кўм-кўк. Яна тепаликка югураман. Қўлимдаги халтачада озроқ туз бор. Дарахтга тирмашиб чиқиб, яхшилаб ўрнашиб оламан, ғўр олхўридан аста тишлайман. Узилган олхўри бўлагини оғзимдан олиб туз сепаман. Сўнг ейман. Юзларча олхўрини шу зайл паққос тушираман. Тажрибамдан яхши биламанки, бунча олхўри менга кўплик қилади.
Уйимиз ёниб кетган, ҳозиргиси янги, мен учун сирли, ҳали ечилмаган жумбоқ. Тахта тўсинга яқинлашиб қўшнилар тарафга мўралайман. Ҳеч ким йўқ. Тахтани суриб қарайман, ғоз учмайди, бўм-бўш. Фақат жирканч ўргимчаклар. Ҳовлининг этагида — ҳожатхона. Унинг ёнидаги дарахтлар бужмайиб қолган. Бодом мевалари оппоқ фетр билан бурканган. Мен рўмолча билан ҳар хил ҳашоратларни, пашшаларни озор бермай тутишни биламан. Пашшани қўлимда озроқ ушлаб туриб, сўнг қулоғимга тутаман. Ғинғиллаши ёқади.
Қўрқинчли, ваҳимага тўла “Фронтера” ерларида қорамағиз болакай, митти шоир якка-ёлғиз. Ҳаёт ва китоблар басма-бас менга машаққатли сир-синоатларини очади.
Бир кун кечқурун ўқиган ҳикоям ҳеч эсимдан чиқмайди: олис Малайзия ерларида ўсадиган нон дарахти асар қаҳрамони Сандокан ва унинг дўстларининг ҳаётини сақлаб қолади.
Менга Буффало Билл ёқмайди — у ҳиндуларни ўлдиради. Лекин унинг Шимолий Америка кенгликларида от чоптириб юриши нақадар ажойиб, айниқса, қизил танлиларнинг ғаройиб кийимида у беҳад жозибали кўринади.
Мендан илк шеъримни қачон ёзганим, умуман, шеъриятимнинг қандай юзага келгани ҳақида тез-тез сўраб туришади. Эслашга уриниб кўраман. Болалигимда бир куни — энди-энди ёзишни ўрганган пайтларим — ўзимда кучли ҳаяжон сездим ва бир неча қатор қофияли сўзлар ёздим; улар ажабтовур туюлди, одатдаги нутқимга ўхшамасди. Сўзларни қайта оққа кўчирдим, қалбимда аллақандай, авваллари ҳеч кузатилмаган соғинчми, қайғуми — шунга ўхшаш ғаройиб ҳислар уйғонди. Булар шеър эди, онамга аталган — болалигимнинг ҳимоячи фариштаси ўгай онамга бағишланган шеър. Мен ўзимнинг илк ижод маҳсулимни таҳлил қилишга, баҳолашга ожиз эдим, шунинг учун ҳам ёзганларимни дарҳол ота-онамга кўрсатдим. Улар ошхонада ўтириб паст овозда болалар ва катталар ўртасидаги тафовутлар, қарама-қаршиликлар ҳақида гурунглашарди. Мен эса ўша ҳаяжон оғушида шеър ёзилган қоғозни уларга узатдим. Отам паришонлик билан қоғозни қўлига олди ва шу ҳолатда шеърни ўқиб чиқди, сўнг пинагини бузмай қоғозни менга қайтариб берди:
— Сен буни қаердан олиб ёздинг?
Шундан сўнг улар яна олдингидай паст овозда ўзларининг муҳим мавзудаги суҳбатларини бамайлихотир давом эттиришди.
Менинг илк шеърларим, назаримда, шу тариқа дунёга келди. Ва худди шу тарзда бепарволик билан билдирилган “адабий танқидчилик”нинг илк баҳосини олдим.
Лекин шунга қарамай мен олға интилар, оламни англаб етиш илинжида китоблар денгизида тартибсиз танҳо сузардим. Китоб ўқишга ташналигим мени на оқшом ва на кундузи тинч қўярди. Пуэрто-Сааведра соҳилида мўъжазгина қишлоқ кутубхонаси бўларди. Кутубхоначи, кекса шоир дон Аугусто Уинтера менинг китобларга очлигимдан лол қоларди. “Қалай, ўқиб бўлдингми?”, сўрарди у менга Варгас Вила(1860 — 1933, колумбиялик романнавис.) ёки Рокамболнинг(саргузашт романлар муаллифи) янги китобини бераркан. Мен эса худди туяқушдек гап-сўзсиз бу китобларни ямламай ютардим.
Ўша пайтлар Темукога мудом эгнига узун кўйлак, оёғига паст пошнали туфли кийиб юрадиган баланд бўйли бир хоним ҳам келганди. У қизлар лицейининг янги директори эди. Хоним жанубдан, қорли Магеллан бўғозидан келган, уни Габриэла Мистрал(1889 — 1957, чилилик шоира, Лотин Америкаси адиблари орасида биринчи Нобел мукофоти совриндори), дея аташарди.
Мен унинг узун кўйлакда шаҳар кўчалари бўйлаб сайр қилишини кузатардим ва негадир ундан чўчирдим. Кунларнинг бирида мени ўша аёлнинг уйига олиб боришганида билдимки, у жудаям меҳрибон ва мулойим экан. Унинг гўзал арауканияликларга ўхшаб кетадиган буғдойранг, нафис чеҳрасида ҳинду аёлларига хос чирой барқ уриб турарди. Хоним ташриф буюрган уй унинг ёқимли кулгусидан, айниқса, кўзни қамаштирувчи қордек оппоқ тишларидан чароғон бўлиб кетарди.
Мен у билан дўст тутинишга ёшлик қилардим, қолаверса, ҳаддан ташқари қўрқоқ ва тортинчоқ эдим. Мен бу аёл билан бир неча марта кўришдим, холос. Лекин шу учрашувларнинг ўзи менга етарли эди — мен у совға қилган китобларни доимо ўзим билан олиб юрардим. Булар, хонимнинг фикрича, жаҳон адабиётининг энг сара намуналари саналган рус ёзувчиларининг асарлари эди. Бугун баралла айтишим мумкинки, Габриэла менга рус адиблари ёрдамида ҳаётга жиддий ва очиқ кўз билан қарашни, нарсаларни қандай бўлса шундайлигича кўришни ва таҳлил қилишни ўргатди. Шундан сўнг менда Толстой, Достоевский, Чехов сингари ёзувчилар шахси ва даҳосига улкан ҳавас уйғонди. Ва бу ҳавас умрбод яшаб қолади…”
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 30-сонидан олинди.
Пабло НЕРУДА
ШЕЪРЛАР
Пабло Неруда (тахаллуси; асл исм-шарифи Нефтали Рикардо Рейес Басуальто) (1904.12.7, Парраль ш. — 1973.23.9, Сантьяго) — Чили шоири, дипломат. Сантьяго университетида таълим олган. Чили Сенатининг аъзоси ва дипломат сифатида кўп мамлакатларда бўлган. «Ўлмайдиган одамнинг хатарли қадами» (1926) тўпламида шеърнинг анъанавий ўлчамлари ва қофияларидан воз кечиб, ички кечинмаларни сюрреализмга яқин тил ва образлар билан ифодалаган. «Яшаш жойи — Ер» (1933, 2 жилд), «Юракдаги Испания» тўпламларига кирган асарларида инсоният озодлиги учун кураш ғоялари акс этган.
Неруда 1941—44 йиллар марксизм билан қизиқади, Чили коммунистик партиясига аъзо бўлади. Шу йилларда Чили президентини «АҚШ қўғирчоғи» деб ҳақорат қилганлиқда айбланиб, ҳукумат томонидан таъқиб остига олинади. Неруда Мексикага кетади ва у ерда 340 шеърдан иборат монументал асари «Умумжаҳон қўшиғи» (1950)ни ёзади. Асарда Лотин Америкасининг ўтмиши ва бугуни марксистик нуқтаи назардан талқин этилган. Китоб Чилида тақиқланган, коммунистлар уни яширин тарқатишга уринганлар.
Шoирнинг 1950—60 йиллар ижоди Неруда фикр доирасининг кенгайганидан, поэтик маҳоратининг янада такомиллашганидан далолат беради: «Севги ҳақида 100 сонет», «Чили тошлари» (1960), «Диний маросим қўшиқлари» (1961), «Қиёмат» (1963) шеърий тўпламлари, «Қора орол мемориали» автобиографик достони (1—5-ж.лар, 1964) ва бошқалар. У Тошкентда бўлган. Нобель мукофоти лауреати (1971).
ФЕДЕРИКО ГАРСИА ЛОРКА УЧУН ҚАСИДА
Агар бўм-бўш, ёлғиз уйда даҳшатдан йиғлай билсайдим,
Кўзларимни ўйиб ютиб ташласам эдим агар,
Мен буни сенинг овозинг ҳаққи – мотамсаро пўртаҳол ҳаққи қилган бўлурдим.
Жигарингдан фарёд мисол оққан
шеъринг ҳаққи қилган бўлурдим.
Зеро, сенинг учун, сенинг шаънингга
Касалхона деворларини ҳаворангга бўярлар,
Мактаблар қурилар, соҳилнинг ўрамлари,
Темирқанот чиқарган ярадор фаришталар,
Зар тангалар билан қопланур қўшилаяпкан балиқлар
Ва кирпилар фалакка парвоз қилур бегумон.
Сен учун қора парда тутган тикувчилик устахоналари
Тўлар қон ва суваракка.
Сен учун қизил белбоғлар боғлаб ошиқлар
ўпиб ўлдирадир маъшуқаларин,
Ва оққа беланиб ясанажаклар.
Сен шафтолиранг нафосатга ўралиб учаётган чоқ,
Бўрон совурган гурунч кулгуси-ла кулар экансан,
Борлиғингча титрар экансан қўшиқ айтиш олдидан,
Сесканиб кетар лаблар, қонтомирлар, бармоқлар,
қовоқлар.
Мен сен учун ўлишга тайёрман
Мен қонранг кўл учун тайёрман ўлимга,
Сен хазон мавзеида макон тутган кўл учун.
Йиқилган от ва қонга беланган худо билан баробар
Ўлишга тайёрман мозорлар ҳаққи.
Улар
тунда чўктирилган қўнғироқлар ичинда
Ўзларининг сувлари ва қабрлари билан оқарлар,
Худди кўл ва қон дарёси сингари,
Дарёлар ярали аскарга тўлган бир касалхона,
Дафъатан ўлим қабртошлари билан
Оқизиб кетяпкан дарё.
Мен ўлишга тайёрман, фақат сени руҳимда кўрсам,
Йиғлаб турган чоғинг,
Боқиб турганингда чўкаяпкан хочларга,
Ўликлар дарёсига қараб йиғлардинг бетин,
Бетин йиғлар эдинг жароҳатли юрагинг билан,
Йиғи билан йиғлардинг қобоғинг тўлар эди,
Кўзёшларга, кўзёшларга, кўзёшларга.
Агар мен тун ичра ёлғизликда адашганимда
Унутилиш, ғира-шира ва тутунларни
Қаторлар ва кораблар устидан
Чангютгич қора гирдоб каби йиғолсам эдим,
Мен буларнинг барчасин қилардим
Сен – шохлаяпкан дарахт учун.
Ичингда шовуллаган
Олтин сув учун,
Сенга туннинг сирларин айтган
Суягингни чирмаган чирмовиқ учун.
Бўғзингдаги алҳонни қачон олиб ўтишинг
Пиёзнинг зах ҳиди сингган шаҳарлар пойлар.
Шаҳват ортилган сукут сақлаган кемалар таъқиблар сени.
Яшил қалдирғочлар ин қўяр сочларингга,
Ундан ғайри, чиғаноқлар, ҳафталар,
Ўрама елканлар ва олча дарахти
Ҳаракатга тушар пайдо бўлганида
Сенинг ўн беш кўзлик рангпар қиёфанг,
Ва жизғанак қон рангли оғзинг.
Агар мен маъмурий биноларни
қурум билан тўлдира олганимда,
Ва ўкириб соатларни ота билсам эдим тахтлардан
Мен буни қилардим қандай қилиб сенинг уйингда
Ёрилган лаблар-ла ёз фаслини кўрмакка;
Маҳкумлар кийимида пайдо бўлган мардумни,
Ва ғамгин буюкликка тўлган заминни,
Ва ўлик омоч ҳамда лолақизғалдоқни,
Ва чавандоз ҳамда гўрковни,
Қонли тупроқ харитасини,
Ва кул билан қопланган ғаввосни,
Ортидан пичоқлар санчилган
Қизларни эргаштириб кетаяпкан, юзига ниқоб тортган
қотилни кўрмоқ учун.
Пайдо бўлур илдизлар, касалхоналар, қонтомирлар,
Булоқлар ва қудуқлар,
Ўргимчаклар орасида ёлғиз сарбоз жон узаяпкан
Тўшакни судраб келмакда бу тун.
Нафрат ва тиканлардан иборат
атиргул пайдо бўлур.
Сарғайган бандаргоҳ бўлур намоён.
Пайдо бўлур шамолли кун ва болакайлар.
Пайдо бўлурман мен ҳам ва Оливейро ва Нора,
Висенте Алессандре, Делиа.
Моруна Мальва, Марина, Мариа – Луиса ва Лорка,
Ла Рубиа, Рафаэль Угарте,
Котапос, Рафаэль Альберти,
Карлос, Бебе, Моноло Альтолагирре,
Молинари,
Росалес, Конгамендес
ва мен номин унутган бошқа-бошқалар.
Кел, мен сенга юкинай навқирон йигит,
Парвона янглиғ уфоқ ва тоза вужуд,
Доимо озод бўлмиш қора чақмоқ сингари,
Бугун, қояларда ҳеч кимса йўқ, кел, суҳбатлашайлик,
Кел, анчайин ўзимиз ҳақда.
Шабнам учун бўлмаса агар,
Нечун хизмат қилар бизнинг шеъримиз?
Нечун хизмат қилар шеъримиз бизнинг,
Бизга кескин ханжар қадаган шу тун учун бўлмаса,
Шу кун учун бўлмаса.
Ёки шу ғуборли тонг учун бўлмаса агар,
Азобланган инсон қалбининг ўлимга тап-тайёр
буржи учун бўлмаса.
Айниқса тунда
Осмонда юлдузлар чуғурлашаркан,
Қашшоқ хоналарнинг
Деразаси остидан оқадиган қора дарёда уларнинг бари.
Уларнинг уйида кимдир ўлган ёки эҳтимол
Улар ишидан айрилган идорасида,
Касалхонада,
Шахтада,
Ҳаммаёқда яраланган одамлар,
Ҳаммаёқда умид ва йиғи,
Ҳозирча юлдузлар сузишар сексиз дарёда,
Деразалар йиғи,
Ва остоналар ҳам йиғидан тўзган,
Йиғи тўлқин каби улар қамчинлар лунгисини.
Йиғи сингиб кетган чойшаб ва ёстиқларга,
Федерико!
Сен дунёни кўрмакдасан, кўряпсан кўчаларни,
Сиркали, тўзонли бекатда хайрлашувни,
Ҳамма ерда савол бергувчи одамларнинг тўдаси бордир,
Жавоб йўқдир уларга,
Бор аламли, қаҳрли, қонли басир,
Ва кўзёш ҳамда тикан дарахти,
Ва ҳасад орқалаган ёвуз қароқчи.
Ҳаёт шундай Федерико, ва булар менинг
Сенга ғариб орқадошлик туҳфаларидир,
Жасур, дардкаш бир марднинг илтифоти,
Сен-ку ўз ҳаётингда кўп нарсага етишдинг,
Кўп нарсага ҳали кў етишгайсен давомат.
ҚОРА ЎРМОН АДАШДИМ…
Қора ўрмон адашдим,кесиб олдим бир новда
Қуршаган лабларимга унинг шивирин тутдим.
Бу эҳтимол,селларнинг,парчаланган жомларнинг
Ёки яра юракнинг инграган овозидир.
Нимадир йироқлардан етиб келар дафъатан.
Ул — теран яширинмиш,тупроқ остида қолмиш —
Намхуш кўр ойдинда сочилган барглар аро
Бир вақт хазон сипоҳи кўмиб кетган ҳайқириқ.
Ўрмон маҳв этолмади,лабларимда уйғонди,
Ёнғоқ дарахт новдаси бўғиқ ва сокин куйлар.
Новданинг титрак бўйи қуюлади онгимга.
Гўё мени топмишдир унут бўлган илдизлар,
Олис болалигим-ла қўлдан учган Ватаним,
Мени ҳушдан аюрди новданинг хуш бўйлари.
Рауф Парфи таржималари
МАЧУ-ПИКЧУ ЧЎҚҚИСИ
1
…Мени ғижжакларнинг давраларида
кўрмоқчи эдилар, мен эса чиқдим
тошларга кўмилган бир шаҳар билан,
қаърлар хўрсиниғи ила санчилиб,
заминга буралиб-буралиб кирган,
хириллаган боруд* барг ёзиб, гуллаб,
яшнаган бир дунё, ундан-да чуқур
олтин конларининг дунёси билан.
Нақ пуштикамарга,
заминнинг серпушт пуштикамарига
ўзимнинг нозик,
ўта қизиқувчан қўлимни тиқдим,
юлдуз ёғдусига чулғонган тиғдай.
Мен теран сувларга шўнғидим, чўкдим,
сиздим олтингугурт жимлигин бузиб
ва кўрдай пайпаслаб, қайтдим сўнг инсон сўлғин
баҳорининг ёсуманига.
2
Баҳор. Гуллар айни қовушар фасл.
Бахтиёр уруғлар ниш урар ҳатто
тошлар бағридан ҳам топиб бошпана,
ниш урар олмосда, қум қатламида.
Ва лекин одамзод жону жаҳд билан
олам гулларини топтайди, топтар
денгизлар қаърида ўсган гулларни
ва кафтида титраб тургувчи ноёб
маъдан қазиб олар. Увада, тутун
куйинди ичида ўлади кўнгли.
Унга камлик қилар уйқусиз тунлар,
чақмоқтош учқуни, кўз ёшлар кўли,
баҳрларга оққан шўртак кўз ёшлар,
қалбин ҳалок этар пул, зуғум билан,
ташвиш ботқоғига чўктирар дилин,
тикан симлар билан қайириб боғлар
одамзод ўз шўрлик қалбининг қўлин.
Йўқ-йўқ, бундай эмас, қалбини ким ҳам
қонли қизғалдоқдай асрар пичоқсиз –
кенг йўлда, дарада, кўкда, денгизда?
Одамфурушларнинг хўмрайган моли
адо бўлди бари бир-бир қирилиб,
эй, юрак, эй, япроқ – ярадор манглай! –
шабнамларнинг шаффоф сўзлари сени
неча минг йилларки, янграб чорлайди
азалий новдага – баргрезон кузга!
Неча бор уриндим қиш кўчасида
ва ё автобусда, тунни тилкалаб
елган кема узра ё ялпи базм
чоғларида енгиб ёлғизлик ҳисси
ўзим танҳо қолган танҳо дамларда,
қўнғироқ занглари остида айни
инсоний лаззатнинг айни инида,
авваллари тошда, чақмоқ, бўсада
ҳис этганим сирли, абадий тирик
ҳаёт томирини топгали доим.
Ва лекин мен жулдур жандасин ечган,
қўрққан авлодларнинг аянчли, ғариб
дарахтин титратган кузги шамолнинг
қувраб-қовжираган болакайлари –
қалбаки олтиндай пуч ва ялтироқ
юзлар, қиёфалар пўчоқларидан
ўзга ҳеч вақони топа олмадим.
Ҳеч нарса йўқ эди таянай десам:
йўқ эди, сеҳрли булоқ сувидай
оқгувчи суюқ бир балчиқ қўлимда,
йўқ эди, тошкўмир ё биллур каби,
тафт олиб, кафтимга тафтин бергувчи
ишончли бирорта заранг замин ҳам.
Инсон ким? Хўш, унинг қайси сўзида,
машиналар ҳамда куй-мусиқалар
оламининг қайси бурчагида ва
унинг қай бир темир ишорасида
яшаб қолар сўнмас, абадий ҳаёт?
3
Неча бор чорладинг, эй, ҳоким ўлим!
Уммон тўлқинида эриган туздай
кўринмас ҳидларинг таратиб, мени.
Гоҳ баланд кўтардинг, гоҳи чўктирдинг,
сен гўё тоғ қори ҳамда муз шамол
қотишмаси бўлдинг мен учун, ўлим!
Мен эса юрагим бирла санчилдим
ўткир пўлат тиғга, билиб олдим мен
шамолларнинг танг-тор йўлларини ва
уқдим тошнинг, ноннинг кемтикларини,
юлдузли бўшлиққа ўлим олдидан
қўйилган қадамлар мағзини чақдим,
бошим айлантирган чигалликларнинг
маъносига етдим – дунёни билдим, –
шунда ҳам, эй ўлим, соҳилсиз денгиз,
босиб келаверма сен тўлқин-тўлқин,
тунги ойдинликнинг ёруғ қадами
кечаларнинг ёрқин хулосалари
мажмуаси, яъни тўплами эрур.
Ўлимни қўлтиққа яшириб бўлмас,
хаёлга сиғмас у қизил чойшабсиз,
ё уни тасаввур этиб бўлмайди
сукут ёғиб турган тонг гиламисиз,
ё ватаннинг аччиқ кўз ёшларини
ерга ё фалакка дафн этмай туриб.
Мен сева олмадим елкаларида
ўз мўъжаз кузини (бу куз беҳисоб)
япроқларнинг сариқ ўлими, ахир)
кўтариб юргувчи инсон дарахтин,
ҳам ердан, ҳам қаърдан ташқаридаги
сохта ўлимни ҳам, тирилмоқни ҳам;
аксинча, мен жуда-жуда истадим
кенг ҳаёт ўзани бўйлаб сузмоқни,
етмоқни унинг энг қурч мансабига;
ва бир кун одамлар юз буриб мендан,
чертмасин деб менинг булоқ қўлларим,
фаномиз ярасин тирнамасин деб,
дару даричасин ёпиб олди-ю, –
мен отдим ўзимни кўча, дарё, сой,
шаҳар, устахона, хобгоҳ, тоғ сари,
мен юзимнинг тахир, шўр ниқобини
олиб ўтдим чўлу саҳролар аро
ва бир кун энг ғариб, ночор кулбада –
нурсиз, нонсиз, тошсиз ҳамда сукутсиз –
йиқилиб, ўлдим ўз ажалим билан.
4
Йўқ, пўлат қанотли, зил-замбил ўлим,
нону насибасин шошиб еб қўйган
ғариб кулбаларнинг ғураболарин
оч-ғовак жисмидан жой олган қотил
сен эмассан, йўқ-йўқ, бошқа нарсадир:
узилган торларнинг гулбаргидир бу,
бу – жангдан ҳайиқиб ҳаприққан юрак,
манглайга қалқмаган шабнам бу, – хуллас,
қайта тикланмаган алланимадир:
ўлим парчасидир, ердан, роҳатдан
айро қари суяк, ёриқ қўнғироқ.
Шунда шилиб олдим қонли докани
ва тиқдим қўлимни қаттол ўлимни
ўлдиргувчи оғриқ ичига, лекин
очиқ жароҳатдан топмадим асар
жоннинг нимқоронғи тирқишларига
ёприлиб кирган муз шамолдан бўлак.
5
Шунда заминнинг зил зиналаридан
ваҳший ўрмон аро юксалиб, сенинг
ҳузурингга чиқдим, эй, Мачу-Пикчу.
Тарошланган тошдан ўсган тош шаҳри,
ер нарсасин ердан яширмаган ул
кимсаларга сўнгги манзилгоҳ шаҳар.
Бунда, кўз олдимда, жончақар, совуқ
шамолда тебраниб турарди тўп-тўп
одам ва чақмоқнинг тош бешиклари.
Мачу-Пикчу, эй, сен, тошлар онаси,
қузғунлар ватани, эй, Мачу-Пикчу.
Одамзод субҳининг унут қояси.
Илк қумга кўмилиб қолган илк сўқа.
Мозий ҳаётининг қароргоҳи бу:
макка сўталари пишиб бу ерда
сариқ донларини дўл каби тўккан.
Бунда туяларнинг олтин териси
кийинтирган ишқни, қабрни,
доҳийлар, коҳинлар, қаҳрамонларни.
Бу ерда тунлари инсон оёғи
лочин панжалари ила ёнма-ён
моғорага кирган, тонг отгач эса
қалдироқ топтаган сийрак туманни,
пайпаслаб, ахтариб заминни, тошни,
ё зулмат, ё ўлим қўйнида топган…
6
Умумий бир чоҳга дафн этилганлар,
бир қабр руҳлари, эй, бир гирдобнинг
болалари, – гўё сизнинг савлатга
муносиб бир тарзда келди бу ўлим.
Тарошланган қоя чўққиларидан,
қизғиш қуббалардан, қалашиб ётган
осма қувурлардан қулаб тушдингиз
гўё кузга, гўё тубсиз маҳшарга.
Аза тутмас энди у етим шамол,
энди у унутган сизларнинг худди
лойдан ясалгандай оёғингизни,
унутгандир энди чақмоқ пичоғи
тилган кўзангизни, улардан сим-сим
томчилаб турган ул нилий осмонни.
Зўр-зўр дарахтларни ёмғир ва туман
емирди, йиқитди ўтинчи бўрон.
Дарахтлар йиқилди ва сершох қўллар
осмони фалакдан қадим замонлар
қаърига қулади, чунки дунёдан
йўқолиб кетдилар ожиз панжалар,
йўқолди дарахтга ҳаёт бахш этган
чайир толаларнинг ингичка ипи, –
улар йўқолдилар – дарахт йиқилди –
тил, одат дарахти,
тушди юзтубан
кўзни қамаштирган нурли сиймолар.
…Аммо қабртошлар ва сўзлар қолди:
ўлган аждодларнинг қоқ панжалари
маҳкам сиқиб турган қадаҳ сингари
кўкка ўрлаб турар бу харсанг шаҳар –
бу титроқ тошяпроқ, бу қалъадевор,
бу мангу атиргул, бу уй, бу макон,
лочинлар қишлоғин баланд қояси.
Қизил лойга ўхшаш бу қўллар ўзи
лойга дўниб қолди, қалъадеворлар
ва минораларга тўлиб турган ул
кўзлар ҳам абадий юмилиб қолди,
одам йитгандан сўнг, қоришгандан сўнг
асрларнинг хоки вайронасига, –
қолди фақат кўкка бўй чўзиб турган
тарошланган тошнинг аниқ бир тарзи,
инсон субҳидамин тоғли маскани,
лиммо-лим сукунат тўла тоғ қадаҳ,
сонсиз жонлар ўрнин олган жонли тош…
7
Тур, укам, мен билан туғилмоқ учун.
Қўл чўз менга, изтиробларинг
оловланган минтақалардан.
Сен қайтиб келмассан палахса тошдан.
Қайтмассан ерости асрларидан.
Сенинг тошга дўнган овозинг қайтмас.
Қайтмас ўз ўрнига кўзинг косаси.
Қалин ер қатламин ёриб боқ менга,
ҳей, қўшчи, тўқувчи, индамас чўпон,
ёввойи туяни мингич қилган зот,
бинолар ўрмонин ғишт терувчиси,
Анд тоғлари тўккан кўзёш мешкопи,
бармоғида чармлар ейилган заргар,
экинидан доим ташвишда деҳқон,
ҳамма ёғи лойга беланган кулол,
қуйинг янги ҳаёт жомига барча
дафн этилган кўҳна ғамларингизни.
Кўрсатинг қонингиз, тиртиғингизни,
айтинг: улар сизни жазолаганин
тошда бебаҳо нур йўқлиги учун,
бермагани учун тупроқ тош ва дон.
Кўрсатинг ўзингиз йиқилган тошни,
сиз чормих қилинган ўшал дарахтни,
ул қадим чақмоқтош учқуни билан
кўҳна чироқларни ёқинг, ёритинг
ярангизга теккан қамчиларни ҳам,
кўрсатинг тиғлари қон болталарни.
Сўзлайман мен сизнинг оғзингиз билан.
Ер оша ҳаммангиз чўзингиз менга
саси ўчган чирик лабларингизни,
сизга лангар қилиб қоқилгандай мен,
сўзланг ер тубидан бутун тун бўйи,
айтинг барчасини – занжирма-занжир,
ҳалқама-ҳалқаю қадам-бақадам,
чархланг омон қолган пичоқларни сиз,
уларни қалбимга, қўлимга қўйинг,
қўйингиз сариқ нур дарёси каби,
чириган қоплонлар дарёси каби,
беринг менга аза тутмоғим учун
соатлар ва кунлар, йиллар, асрлар,
буржлар юз йиллиги, абадиятни.
Менга сукут беринг, беринг сув, умид.
Менга кураш беринг, темир ва вулқон.
Оҳанрабо каби ёпишинг менга.
Киринг лабларимга, томирларимга.
Сўзланг қоним билан, сўзларим билан.
___________
* Б о р у д – селитра, порох.
* Д о к – кемасозлик устахонаси.
Русчадан Сулаймон Раҳмон таржимаси
* * *
Ўсимлик, шароб ёки тошнинг оти — Матилда,
не туғилган, неки мавжуд — у барининг отидир.
Бу исмнинг шуъласидан тонглар ёришар ногоҳ,
бу исм парвозидан турунжлар ёлқинланар.
Бу исмда кемалар сузиб юрар бемалол,
йўл кўрсатар денгизнинг ложувард чироқлари.
Бу исмнинг ҳарфлари — сувнинг кумуш оқими,
қақраган юрагимнинг чанқоғини босади.
Мен чирмовуқ остидан излаган ушбу исм
гўёки Боғи Эрам, ё жаннатга элтгувчи
эр ости йўлагининг сеҳрли туйнугидир.
Қайноқ бўсаларингга кўмиб ташлагин мени,
жонимга қада, майли, тунги нигоҳларингни,
фақат исмингда юзиб, ухлашга изн бергин.
* * *
Севгим, бўсагача бўлган йўл узоқ,
сафарда йўлчини қийнар ёлғизлик.
Ёмғирда ивийди сарсон поездлар,
Талтарга энмади то ҳануз баҳор.
Лекин биз биргамиз, о муҳаббатим,
илдизлардан тортиб кийимларгача,
куз каби, сув каби ва сонлар каби
биргамиз бегона, айридан кўра.
Қанча қум, қанча тош, қанча шағални
дарё Бароага оқизиб кетди,
қанчалаб миллатлар, қанча поэздлар
инсоният билан, чиннигул билан
зуваласи битта севишган, севган
ошиқ-маъшуқларни айириб қўйди.
* * *
Бинафшадай тикандан тож кийган золим севги,
эҳтирослар зўридан ҳурпайиб олган бута,
ғазаб оти яғринин яра қилган ғам тиғи
нечун, қай йўллар билан юрагимга йўл солдинг?
Менинг барги резонлар тизган, сўқмоқларимга
нечун ташлаб юбординг ҳасратларинг ўтини?
Ким у сенинг йўлингни менинг қошимга бурган,
ким у кулбам кўрсатган, гулми, тошми, тутунми?
Ваҳим тунни қўрқувлар босиб келар бегумон,
шафақ қадаҳларини майга тўлдиргани рост
ва рост кўкдан қуёшнинг жизғанак куйдиргани.
Севги эса, севгижон бўлди менга парвана
бағримни тилка қилди найзалари, тикони,
куйдиргижон оташи юрагимга йўл солди.
* * *
«Бирга кетайлик», — дедим, токи ҳеч ким сезмасин,
менинг ғуссали жуссам не дарддан тўлғонишин.
На қўшиқ, на чиннигул насиб этмади, дилда
ҳимоятсиз севгининг теран оғриқлари бор.
«Бирга кетайлик», — такрор сўйладим мен нолаваш,
лабларимда қонаган ойга парво қплмаслар.
Қон сатҳи кўтарилар, бирор кимнинг иши йўқ,
юлдузлар тиконини эсла майли, муҳаббат!
«Бирга кетайлик», — деса қўнғироқдан овозинг
майшиша очилгандай эрк сари тошиб чиқар
азоблар, муҳаббатлар, нафратлар — бари-бари
банди бўлган қоронғи ертўласидан шитоб,
оташнинг унут бўлган таъмини туяр лаблар,
тош ҳам қон ҳам ва гуллар ҳам мени куйдирди қайта.
* * *
Ур тошга тўқинар тўлқин зарбаси,
оламлар ёришар — потрар атиргул!—
Кўкимтир шўр томчи, ва ғўр узумга
дўнади денгизнинг дунёқараши.
Эриб гул бўлади магнолиялар,
фусункор дайдишлар, гуллаган ўлим,
фанодан бақога мангу қайтишлар,
туйилган тузларнинг эврилишлари.
Ҳимоят этгумиз сукутимизни,
муҳаббатим, денгиз қийрата бошлар
завқининг ҳайкал ва минорларини.
Эҳтимол, шунданми, нам ва қумлардан
иборат кўз илмас ҳужайраларда
қувғиндан асраймиз назокатни биз.
* * *
Ишқ судраб келадир ҳасрат тўрини
ва балиқлар сокин живирин.
Уларга боқмагин — ҳеч бир жароҳат
Бизни айрилиққа этолмас дучор.
Кўзларинг айблимас кўзёшлар учун,
қўлларинг санчмади бу ханжарни, йўқ,
оёғинг бу йўлни изламаганди
дилга аччиқ шароб қуйилар бу чоқ.
Сермавж муҳаббатнинг саркаш тўлқини
бизни ирғитдию харсанглар томон
бир хил ундан қорди зуваламизни.
Бир ғаму ғуссага этди гирифтор,
бир фалакдан нур сочди бизга,
хаста баҳор билан сийлади бизни.
* * *
Муҳаббатим, энди уйга қайтамиз.
Балки чирмовуқлар етгандир томга,
сенинг тўшагингга сен ётмай туриб,
ёзги чошгоҳ кириб ухлаб ётгандир.
Дунёни кездиляр дайди бўсалар:
Ҳаяжон — сершира асал томчиси,
Сарандиб ям-яшил кабутаргинам,
Янтсзи кун ва тун оралиғидир.
Денгиз шовқинини енгамиз энди,
қайтамиз бир жуфт кўр қушчалар каби
олис уясига баҳоримизнинг
Ахийри у ишқнинг ҳам парвози тугар:
тошлоқ қирғоқларга қайтди умримиз,
бизнинг ўпичлар ҳам уйга қайтдилар.
* * *
Чакалакзор, адашдим-у кесиб олдим бир шохни
унинг сокин шивирларин лабларимга тугдим мен;
бу, эҳтимол, йиғлоқи бир жаланинг шовуридир,
ёки синган қўнғироқнинг, ё яра дил ноласи.
Ногоҳонда йироқлардан бир нимарса чалинар,
теран-теран яширинган, тупроқ остида қолган,
намхуш ойлоқ шомлар аро, тўзғин хазонлар аро
унини куз аллақачон ўчирган бир сас-садо.
Чакалакзор уйқусидан лаблар тегиб уйғонган
Ёнғоқ шохи бўғриқиб, жим куйлаб юборар бехос
ва ул шохнинг дайди иси шууримга урилар,
гўё мени излаб келмиш унут бўлган илдизлар,
менинг олис болаликда йўқотган ҳур ватаним.
Ёнғоқ шохнн бўйларидан маст бўлиб тонг қотдим мен.
Фахриёр таржималари
Asl ismi Neftali Rikardo bo‘lgan shoirni nima uchun Pablo Neruda deb atashadi? Bu haqda ijodkorning o‘zi shunday deb yozgan: “Men o‘n to‘rt yoshga kirganimda, otam she’r yozishimni ta’qiqlab qo‘ydi. U hech qachon o‘g‘lining shoir bo‘lishini istamasdi. She’rlarim chop etilayotganini otam bilmasligi uchun, tabiiyki, men boshqa bir nom izlashim, hech kimda shubha tug‘dirmaydigan ism topishim lozim edi.
PABLO NURUDA HAQIDA
Jamshid Matyoqubov
Ulkan tog‘lar, haybatli vulqonlar, azim daryolar ortidan sirtdan qaraganda sokin, ammo hayot qaynab yotgan bir o‘rmon boshlanadi. Bu — Chili o‘rmonlari. Yovvoyi o‘tlarning o‘tkir bo‘yi, o‘rmon qushlarining nag‘malariga to‘lib-toshgan ulug‘vor o‘rmon — misli xazina.
Mana shu sokin zaminda, uzoq g‘arbdagi olis maskanda Pablo Neruda tug‘ildi — hayotni, she’riyatni, yomg‘irni sevib ardoqlash uchun dunyoga keldi. Zero, ijodkorning unutilmas bolalik xotiralari Chilining tinimsiz jalalari bilan bog‘liq. Asl ismi Neftali Rikardo Reyes Basoalto bo‘lgan Pablo Neruda Chilidagi kichik shaharcha — Parralda tavallud topdi.
Otasi — Xose del Karmen Reyes temiryo‘lda oddiy xizmatchi, onasi — Roza de Basoalto maktabda o‘qituvchi edi. Pablo go‘daklik chog‘ida onasi sil xastaligidan vafot etadi: “Men 1904 yil 12 iyulda tug‘ildim, oradan bir oy o‘tar-o‘tmas, odamlarning aytishicha, avgustda sil xastaligidan qovjirab qolgan sho‘rlik onam tonglarning birida qaytib uyg‘onmagan. Men onamni faqat rasmidan tanirdim, xolos. Qorachadan kelgan, nozikkina, o‘ychan ayol surati. Aytishlaricha, u she’rlar ham yozgan ekan. Lekin men hech qachon onam yozgan she’rlarni ko‘rgan ham, o‘qigan ham emasman. Temukoda otam ikkinchi marta, menga o‘gay ona bo‘lgan Trinidad Kandia Marverde ismli ayolga uylanadi. Lekin men bolaligimning himoyachi farishtasi misol bu ayolga hech qachon o‘gay ko‘z bilan qaramaganman. G‘oyatda muloyim va mehribon, hazilkash, kun bo‘yi barchaga birdek g‘amxo‘rlik qilishdan charchamaydigan mehnatkash va otamga itoatkor ayol edi u…”.
Olti yoshga to‘lgach, Neftali Rikardo litseyga qatnay boshlaydi. Maktab yosh bolakay uchun mutlaqo yangi, qiziqarli va sirli dunyo edi. Uning qiziqishlari endi kitoblarga ko‘chadi. Aynan kitoblar bo‘zbolada yozishga ishtiyoq uyg‘otadi. Uning sof tuyg‘ularga yo‘g‘rilgan ilk sevgi maktubi Blanka Uilson ismli qizga atalgan edi.
“U temirchining qizi edi. Blankani aqldan ozar darajada sevgan bir do‘stim qiz uchun uning nomidan sevgi maktubi bitishimni iltimos qildi. O‘sha maktublarda nimlarni yozganman, esimda yo‘q, lekin bular, nazarimda, mening adabiyotdagi ilk tajribalarim, ilk qoralamalarim edi. Kunlardan bir kun Blanka bilan uchrashib qoldik va u: “Menga oshiq yigitning xatlarini sen yozib beryapsan, shundaymi?!”, deb so‘radi. Men ijodimning ilk namunalari — sevgi nomalaridan voz kechishga o‘zimda kuch topolmadim va qizning qarshisida qizarib-bo‘zarib buni tan oldim. Javob o‘rniga u menga katta, sam-sariq behi berdi. Men behini yemadim. Ijodimga berilgan ilk mukofot, ilk e’tirof sifatida, noyob xazinaga ega odamday uni asrab-avayladim. Xullas, men maktub bitardim, do‘stim o‘zining nomidan uni Blankaga olib borib berar, qiz esa meni har bir xatim uchun behi bilan siylardi”, deb yozgandi bolaligini xotirlab shoir.
Asl ismi Neftali Rikardo bo‘lgan shoirni nima uchun Pablo Neruda deb atashadi? Bu haqda ijodkorning o‘zi shunday deb yozgan: “Men o‘n to‘rt yoshga kirganimda, otam she’r yozishimni ta’qiqlab qo‘ydi. U hech qachon o‘g‘lining shoir bo‘lishini istamasdi. She’rlarim chop etilayotganini otam bilmasligi uchun, tabiiyki, men boshqa bir nom izlashim, hech kimda shubha tug‘dirmaydigan ism topishim lozim edi. Shunday qilib, Chexiyada nashr etiladigan jurnallarning biridan men ana shunday ismni topdim. Neruda ismli bu yozuvchi o‘z xalqining faxri, bir qancha ajoyib ballada va romanslar muallifi edi. Pragada uning haykali ham o‘rnatilgan. Oradan ancha yillar o‘tib, Chexoslavakiyaga borganimda men darhol o‘sha haykalni qidirib topdim va sersoqol bu yozuvchining poyiga gullar qo‘ydim.”
Tabiat va odamlarga mehr-muhabbat, hayotga, yashashga ishtiyoq Nerudaning yuragida olovli hislarni uyg‘otdi.
Bolaligi va ilk she’rlari haqida ijodkorning o‘zi “Iqrorman: Men yashadim” nomli xotiralar kitobida quyidagilarni yozgan.
Pablo Nuruda
“MЕN YASHADIM” KITOBIDAN
Jamshid Matyoqubov tarjimasi
“Bolaligim go‘yo oppoq kapalak edi. Tabiatdagi har qanday hodisa meni ohanrabodek o‘ziga tortardi. Otamning bir do‘sti bo‘lardi. Aytishlaricha, u ashaddiy kallakesar ekan. Badanining tig‘ tegmagan joyi qolmagan — chandiqlarga to‘la bu odam bolalardek quvnoq edi, men uchun yangi o‘yinlar o‘ylab topishdan hecham zerikmasdi. Lekin hozir qushlar haqida hikoya qilmoqchiman. Budi ko‘lida oqqushlarni shafqatsizlarcha ovlashardi. Qayiqlarda sekin-asta pusib kelishar, so‘ngra to‘satdan ularga hujum qilishardi… Oqqushlar, xuddi oqcharloqlardek og‘ir uchar, parvoz qilguncha suv ustida ancha yugurardi. Vazmin qanotlarini harakatga keltirish oqqushlar uchun bir muncha mushkul edi. Bundan ovchilar foydalanib qolar — qo‘llaridagi tayoqlar bilan qushlarni urib yiqitishga ulgurishardi.
Bir chalajon oqqushni menga olib kelib berishdi. Ajoyib qush edi — bo‘yni tim qora. Bunday oqqushni men boshqa hech qayerda uchratmadim. Qordek oppoq jonivorning bo‘yniga go‘yo tim qora ipak mato bog‘lab qo‘yilgandek. Tumshug‘i to‘q sariq, ko‘zlari esa alvon rangda.
Bu voqea Janubiy Imperialda, Puerto-Saavedra dengizi qirg‘og‘ida ro‘y bergandi.
Oqqushni menga berishganida jonivor chala o‘lik holatda edi. Men uning jarohatlangan joylarini yuvdim va tomog‘iga baliq, non ushoqlarini majburlab tiqdim. Lekin u xo‘rakni qayt qilib tashladi. Men esa uning yaralarini davolashni to‘xtatmadim va oqqush do‘stona munosabatimni tushuna boshladi. Bir necha kundan so‘ng uning uy qamog‘ida qattiq zerikkani sezildi. Shunda men o‘zimcha: agar u o‘lib qolsa, bunga faqat tutqunlik sabab bo‘ladi, degan fikrga keldim. So‘ng uni ko‘tarib ko‘chaga chiqdim-da to‘g‘ri daryoga bordim. Oqqush suvda suzdi, men esa uning yonida. Shu tobda baliqlarni uning o‘zi ovlashini istardim va toshlar ostida, sohilga yaqin qumlar ustida suzib yurgan kumushrang janub baliqchalarni ko‘rsatishga urinardim. Lekin oqqushning ko‘zlari olis manzillarga g‘amgin termilib qolardi.
Har kun shunday — yigirma kun, balki undan ham ko‘proqdir — men uni daryoga ko‘tarib borardim, so‘ng uyga qaytardik. Oqqush mening tengqurimdek edi. Bir kuni u hurpayib oldi va baliq yesin, deb qancha urinmay, oqqush mutlaqo unamadi. Shalpayib qolgan qushni uyga olib ketish uchun ko‘tarib oldim. Va… shu payt, nazarimda, yig‘ilgan tasma yoyilib ketgandek, yuzimni qandaydir qora tusli qo‘l mayin silab o‘tgandek bo‘ldi go‘yo. Bu — o‘lgan qushning osilib tushgan uzun bo‘yni edi. Men esa shu tobda bir haqiqatni anglab yetdim, oqqushlar o‘layotib kuylashmas ekan…
Kautina yozi juda issiq keladi… Bu yerdagi uylar qishga chidamli bo‘lmaganidek, yozga ham mos emas. Qishloqdan chiqib, boshim oqqan tarafga yurib ketaveraman, ketaveraman. Nyelol tepaliklarida adashib qolaman. Yolg‘iz o‘zim, cho‘ntagim esa turli qo‘ng‘izchalar bilan to‘la. Qutichada — hozirgina tutib olganim sertuk o‘rgimchak. Boshim ustida osmon ko‘rinmaydi. Bu yerlar doimo zax, loygarchilik. Yurganda sirg‘anib-sirg‘anib ketaman; tuyqusdan qush sayrog‘i eshitiladi — bu veщeynya chukao. Tabiatning begona hodisalari qarshisida yolg‘iz turganimdanmi, vahima bosadi. Yovvoyi kaptarning qanotlari shundoq yuzimni silab yonginamdan uchib o‘tadi. Boshim uzra charx urayotgan turli-tuman qushlar sayrog‘i qulog‘imga “qah-qaha”dek eshitiladi. Ming mashaqqat bilan yo‘lni topib olaman. Atrofga qorong‘ulik cho‘kkan.
Otam hali ishdan qaytmagan. U tong sahar — soat uch yoki to‘rtda keladi. Men yuqoriga, xonamga chiqaman. Salgarini o‘qiyman. Birdan yomg‘ir yog‘ib qoladi, go‘yo chelaklab quyayotgandek. Bir nafasda butun dunyoni misoli sel bosadi. Yolg‘izman, katakli daftarga she’r yozaman. Ertalab barvaqt uyg‘onaman. Olxo‘rilar hali pishmagan, ko‘m-ko‘k. Yana tepalikka yuguraman. Qo‘limdagi xaltachada ozroq tuz bor. Daraxtga tirmashib chiqib, yaxshilab o‘rnashib olaman, g‘o‘r olxo‘ridan asta tishlayman. Uzilgan olxo‘ri bo‘lagini og‘zimdan olib tuz sepaman. So‘ng yeyman. Yuzlarcha olxo‘rini shu zayl paqqos tushiraman. Tajribamdan yaxshi bilamanki, buncha olxo‘ri menga ko‘plik qiladi.
Uyimiz yonib ketgan, hozirgisi yangi, men uchun sirli, hali yechilmagan jumboq. Taxta to‘singa yaqinlashib qo‘shnilar tarafga mo‘ralayman. Hech kim yo‘q. Taxtani surib qarayman, g‘oz uchmaydi, bo‘m-bo‘sh. Faqat jirkanch o‘rgimchaklar. Hovlining etagida — hojatxona. Uning yonidagi daraxtlar bujmayib qolgan. Bodom mevalari oppoq fetr bilan burkangan. Men ro‘molcha bilan har xil hashoratlarni, pashshalarni ozor bermay tutishni bilaman. Pashshani qo‘limda ozroq ushlab turib, so‘ng qulog‘imga tutaman. G‘ing‘illashi yoqadi.
Qo‘rqinchli, vahimaga to‘la “Frontera” yerlarida qoramag‘iz bolakay, mitti shoir yakka-yolg‘iz. Hayot va kitoblar basma-bas menga mashaqqatli sir-sinoatlarini ochadi.
Bir kun kechqurun o‘qigan hikoyam hech esimdan chiqmaydi: olis Malayziya yerlarida o‘sadigan non daraxti asar qahramoni Sandokan va uning do‘stlarining hayotini saqlab qoladi.
Menga Buffalo Bill yoqmaydi — u hindularni o‘ldiradi. Lekin uning Shimoliy Amerika kengliklarida ot choptirib yurishi naqadar ajoyib, ayniqsa, qizil tanlilarning g‘aroyib kiyimida u behad jozibali ko‘rinadi.
Mendan ilk she’rimni qachon yozganim, umuman, she’riyatimning qanday yuzaga kelgani haqida tez-tez so‘rab turishadi. Eslashga urinib ko‘raman. Bolaligimda bir kuni — endi-endi yozishni o‘rgangan paytlarim — o‘zimda kuchli hayajon sezdim va bir necha qator qofiyali so‘zlar yozdim; ular ajabtovur tuyuldi, odatdagi nutqimga o‘xshamasdi. So‘zlarni qayta oqqa ko‘chirdim, qalbimda allaqanday, avvallari hech kuzatilmagan sog‘inchmi, qayg‘umi — shunga o‘xshash g‘aroyib hislar uyg‘ondi. Bular she’r edi, onamga atalgan — bolaligimning himoyachi farishtasi o‘gay onamga bag‘ishlangan she’r. Men o‘zimning ilk ijod mahsulimni tahlil qilishga, baholashga ojiz edim, shuning uchun ham yozganlarimni darhol ota-onamga ko‘rsatdim. Ular oshxonada o‘tirib past ovozda bolalar va kattalar o‘rtasidagi tafovutlar, qarama-qarshiliklar haqida gurunglashardi. Men esa o‘sha hayajon og‘ushida she’r yozilgan qog‘ozni ularga uzatdim. Otam parishonlik bilan qog‘ozni qo‘liga oldi va shu holatda she’rni o‘qib chiqdi, so‘ng pinagini buzmay qog‘ozni menga qaytarib berdi:
— Sen buni qayerdan olib yozding?
Shundan so‘ng ular yana oldingiday past ovozda o‘zlarining muhim mavzudagi suhbatlarini bamaylixotir davom ettirishdi.
Mening ilk she’rlarim, nazarimda, shu tariqa dunyoga keldi. Va xuddi shu tarzda beparvolik bilan bildirilgan “adabiy tanqidchilik”ning ilk bahosini oldim.
Lekin shunga qaramay men olg‘a intilar, olamni anglab yetish ilinjida kitoblar dengizida tartibsiz tanho suzardim. Kitob o‘qishga tashnaligim meni na oqshom va na kunduzi tinch qo‘yardi. Puerto-Saavedra sohilida mo‘’jazgina qishloq kutubxonasi bo‘lardi. Kutubxonachi, keksa shoir don Augusto Uintera mening kitoblarga ochligimdan lol qolardi. “Qalay, o‘qib bo‘ldingmi?”, so‘rardi u menga Vargas Vila(1860 — 1933, kolumbiyalik romannavis.) yoki Rokambolning(sarguzasht romanlar muallifi) yangi kitobini berarkan. Men esa xuddi tuyaqushdek gap-so‘zsiz bu kitoblarni yamlamay yutardim.
O‘sha paytlar Temukoga mudom egniga uzun ko‘ylak, oyog‘iga past poshnali tufli kiyib yuradigan baland bo‘yli bir xonim ham kelgandi. U qizlar litseyining yangi direktori edi. Xonim janubdan, qorli Magellan bo‘g‘ozidan kelgan, uni Gabriela Mistral(1889 — 1957, chililik shoira, Lotin Amerikasi adiblari orasida birinchi Nobel mukofoti sovrindori), deya atashardi.
Men uning uzun ko‘ylakda shahar ko‘chalari bo‘ylab sayr qilishini kuzatardim va negadir undan cho‘chirdim. Kunlarning birida meni o‘sha ayolning uyiga olib borishganida bildimki, u judayam mehribon va muloyim ekan. Uning go‘zal araukaniyaliklarga o‘xshab ketadigan bug‘doyrang, nafis chehrasida hindu ayollariga xos chiroy barq urib turardi. Xonim tashrif buyurgan uy uning yoqimli kulgusidan, ayniqsa, ko‘zni qamashtiruvchi qordek oppoq tishlaridan charog‘on bo‘lib ketardi.
Men u bilan do‘st tutinishga yoshlik qilardim, qolaversa, haddan tashqari qo‘rqoq va tortinchoq edim. Men bu ayol bilan bir necha marta ko‘rishdim, xolos. Lekin shu uchrashuvlarning o‘zi menga yetarli edi — men u sovg‘a qilgan kitoblarni doimo o‘zim bilan olib yurardim. Bular, xonimning fikricha, jahon adabiyotining eng sara namunalari sanalgan rus yozuvchilarining asarlari edi. Bugun baralla aytishim mumkinki, Gabriela menga rus adiblari yordamida hayotga jiddiy va ochiq ko‘z bilan qarashni, narsalarni qanday bo‘lsa shundayligicha ko‘rishni va tahlil qilishni o‘rgatdi. Shundan so‘ng menda Tolstoy, Dostoyevskiy, Chexov singari yozuvchilar shaxsi va dahosiga ulkan havas uyg‘ondi. Va bu havas umrbod yashab qoladi…”
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 30-sonidan olindi.
Pablo NЕRUDA
SHE’RLAR
Pablo Neruda (taxallusi; asl ism-sharifi Neftali Rikardo Reyes Basualto) (1904.12.7, Parral sh. — 1973.23.9, Santyago) — Chili shoiri, diplomat. Santyago universitetida ta’lim olgan. Chili Senatining a’zosi va diplomat sifatida ko‘p mamlakatlarda bo‘lgan. «O‘lmaydigan odamning xatarli qadami» (1926) to‘plamida she’rning an’anaviy o‘lchamlari va qofiyalaridan voz kechib, ichki kechinmalarni syurrealizmga yaqin til va obrazlar bilan ifodalagan. «Yashash joyi — Yer» (1933, 2 jild), «Yurakdagi Ispaniya» to‘plamlariga kirgan asarlarida insoniyat ozodligi uchun kurash g‘oyalari aks etgan.
Neruda 1941—44 yillar marksizm bilan qiziqadi, Chili kommunistik partiyasiga a’zo bo‘ladi. Shu yillarda Chili prezidentini «AQSH qo‘g‘irchog‘i» deb haqorat qilganliqda ayblanib, hukumat tomonidan ta’qib ostiga olinadi. Neruda Meksikaga ketadi va u yerda 340 she’rdan iborat monumental asari «Umumjahon qo‘shig‘i» (1950)ni yozadi. Asarda Lotin Amerikasining o‘tmishi va buguni marksistik nuqtai nazardan talqin etilgan. Kitob Chilida taqiqlangan, kommunistlar uni yashirin tarqatishga uringanlar.
Shoirning 1950—60 yillar ijodi Neruda fikr doirasining kengayganidan, poetik mahoratining yanada takomillashganidan dalolat beradi: «Sevgi haqida 100 sonet», «Chili toshlari» (1960), «Diniy marosim qo‘shiqlari» (1961), «Qiyomat» (1963) she’riy to‘plamlari, «Qora orol memoriali» avtobiografik dostoni (1—5-j.lar, 1964) va boshqalar. U Toshkentda bo‘lgan. Nobel mukofoti laureati (1971).
FЕDЕRIKO GARSIA LORKA UCHUN QASIDA
Agar bo‘m-bo‘sh, yolg‘iz uyda dahshatdan yig‘lay bilsaydim,
Ko‘zlarimni o‘yib yutib tashlasam edim agar,
Men buni sening ovozing haqqi – motamsaro po‘rtahol haqqi qilgan bo‘lurdim.
Jigaringdan faryod misol oqqan
she’ring haqqi qilgan bo‘lurdim.
Zero, sening uchun, sening sha’ningga
Kasalxona devorlarini havorangga bo‘yarlar,
Maktablar qurilar, sohilning o‘ramlari,
Temirqanot chiqargan yarador farishtalar,
Zar tangalar bilan qoplanur qo‘shilayapkan baliqlar
Va kirpilar falakka parvoz qilur begumon.
Sen uchun qora parda tutgan tikuvchilik ustaxonalari
To‘lar qon va suvarakka.
Sen uchun qizil belbog‘lar bog‘lab oshiqlar
o‘pib o‘ldiradir ma’shuqalarin,
Va oqqa belanib yasanajaklar.
Sen shaftolirang nafosatga o‘ralib uchayotgan choq,
Bo‘ron sovurgan gurunch kulgusi-la kular ekansan,
Borlig‘ingcha titrar ekansan qo‘shiq aytish oldidan,
Seskanib ketar lablar, qontomirlar, barmoqlar,
qovoqlar.
Men sen uchun o‘lishga tayyorman
Men qonrang ko‘l uchun tayyorman o‘limga,
Sen xazon mavzeida makon tutgan ko‘l uchun.
Yiqilgan ot va qonga belangan xudo bilan barobar
O‘lishga tayyorman mozorlar haqqi.
Ular
tunda cho‘ktirilgan qo‘ng‘iroqlar ichinda
O‘zlarining suvlari va qabrlari bilan oqarlar,
Xuddi ko‘l va qon daryosi singari,
Daryolar yarali askarga to‘lgan bir kasalxona,
Daf’atan o‘lim qabrtoshlari bilan
Oqizib ketyapkan daryo.
Men o‘lishga tayyorman, faqat seni ruhimda ko‘rsam,
Yig‘lab turgan chog‘ing,
Boqib turganingda cho‘kayapkan xochlarga,
O‘liklar daryosiga qarab yig‘larding betin,
Betin yig‘lar eding jarohatli yuraging bilan,
Yig‘i bilan yig‘larding qobog‘ing to‘lar edi,
Ko‘zyoshlarga, ko‘zyoshlarga, ko‘zyoshlarga.
Agar men tun ichra yolg‘izlikda adashganimda
Unutilish, g‘ira-shira va tutunlarni
Qatorlar va korablar ustidan
Changyutgich qora girdob kabi yig‘olsam edim,
Men bularning barchasin qilardim
Sen – shoxlayapkan daraxt uchun.
Ichingda shovullagan
Oltin suv uchun,
Senga tunning sirlarin aytgan
Suyagingni chirmagan chirmoviq uchun.
Bo‘g‘zingdagi alhonni qachon olib o‘tishing
Piyozning zax hidi singgan shaharlar poylar.
Shahvat ortilgan sukut saqlagan kemalar ta’qiblar seni.
Yashil qaldirg‘ochlar in qo‘yar sochlaringga,
Undan g‘ayri, chig‘anoqlar, haftalar,
O‘rama yelkanlar va olcha daraxti
Harakatga tushar paydo bo‘lganida
Sening o‘n besh ko‘zlik rangpar qiyofang,
Va jizg‘anak qon rangli og‘zing.
Agar men ma’muriy binolarni
qurum bilan to‘ldira olganimda,
Va o‘kirib soatlarni ota bilsam edim taxtlardan
Men buni qilardim qanday qilib sening uyingda
Yorilgan lablar-la yoz faslini ko‘rmakka;
Mahkumlar kiyimida paydo bo‘lgan mardumni,
Va g‘amgin buyuklikka to‘lgan zaminni,
Va o‘lik omoch hamda lolaqizg‘aldoqni,
Va chavandoz hamda go‘rkovni,
Qonli tuproq xaritasini,
Va kul bilan qoplangan g‘avvosni,
Ortidan pichoqlar sanchilgan
Qizlarni ergashtirib ketayapkan, yuziga niqob tortgan
qotilni ko‘rmoq uchun.
Paydo bo‘lur ildizlar, kasalxonalar, qontomirlar,
Buloqlar va quduqlar,
O‘rgimchaklar orasida yolg‘iz sarboz jon uzayapkan
To‘shakni sudrab kelmakda bu tun.
Nafrat va tikanlardan iborat
atirgul paydo bo‘lur.
Sarg‘aygan bandargoh bo‘lur namoyon.
Paydo bo‘lur shamolli kun va bolakaylar.
Paydo bo‘lurman men ham va Oliveyro va Nora,
Visente Alessandre, Delia.
Moruna Malva, Marina, Maria – Luisa va Lorka,
La Rubia, Rafael Ugarte,
Kotapos, Rafael Alberti,
Karlos, Bebe, Monolo Altolagirre,
Molinari,
Rosales, Kongamendes
va men nomin unutgan boshqa-boshqalar.
Kel, men senga yukinay navqiron yigit,
Parvona yanglig‘ ufoq va toza vujud,
Doimo ozod bo‘lmish qora chaqmoq singari,
Bugun, qoyalarda hech kimsa yo‘q, kel, suhbatlashaylik,
Kel, anchayin o‘zimiz haqda.
Shabnam uchun bo‘lmasa agar,
Nechun xizmat qilar bizning she’rimiz?
Nechun xizmat qilar she’rimiz bizning,
Bizga keskin xanjar qadagan shu tun uchun bo‘lmasa,
Shu kun uchun bo‘lmasa.
Yoki shu g‘uborli tong uchun bo‘lmasa agar,
Azoblangan inson qalbining o‘limga tap-tayyor
burji uchun bo‘lmasa.
Ayniqsa tunda
Osmonda yulduzlar chug‘urlasharkan,
Qashshoq xonalarning
Derazasi ostidan oqadigan qora daryoda ularning bari.
Ularning uyida kimdir o‘lgan yoki ehtimol
Ular ishidan ayrilgan idorasida,
Kasalxonada,
Shaxtada,
Hammayoqda yaralangan odamlar,
Hammayoqda umid va yig‘i,
Hozircha yulduzlar suzishar seksiz daryoda,
Derazalar yig‘i,
Va ostonalar ham yig‘idan to‘zgan,
Yig‘i to‘lqin kabi ular qamchinlar lungisini.
Yig‘i singib ketgan choyshab va yostiqlarga,
Federiko!
Sen dunyoni ko‘rmakdasan, ko‘ryapsan ko‘chalarni,
Sirkali, to‘zonli bekatda xayrlashuvni,
Hamma yerda savol berguvchi odamlarning to‘dasi bordir,
Javob yo‘qdir ularga,
Bor alamli, qahrli, qonli basir,
Va ko‘zyosh hamda tikan daraxti,
Va hasad orqalagan yovuz qaroqchi.
Hayot shunday Federiko, va bular mening
Senga g‘arib orqadoshlik tuhfalaridir,
Jasur, dardkash bir mardning iltifoti,
Sen-ku o‘z hayotingda ko‘p narsaga yetishding,
Ko‘p narsaga hali ko‘ yetishgaysen davomat.
QORA O‘RMON ADASHDIM…
Qora o‘rmon adashdim,kesib oldim bir novda
Qurshagan lablarimga uning shivirin tutdim.
Bu ehtimol,sellarning,parchalangan jomlarning
Yoki yara yurakning ingragan ovozidir.
Nimadir yiroqlardan yetib kelar daf’atan.
Ul — teran yashirinmish,tuproq ostida qolmish —
Namxush ko‘r oydinda sochilgan barglar aro
Bir vaqt xazon sipohi ko‘mib ketgan hayqiriq.
O‘rmon mahv etolmadi,lablarimda uyg‘ondi,
Yong‘oq daraxt novdasi bo‘g‘iq va sokin kuylar.
Novdaning titrak bo‘yi quyuladi ongimga.
Go‘yo meni topmishdir unut bo‘lgan ildizlar,
Olis bolaligim-la qo‘ldan uchgan Vatanim,
Meni hushdan ayurdi novdaning xush bo‘ylari.
Rauf Parfi tarjimalari
MACHU-PIKCHU CHO‘QQISI
1
…Meni g‘ijjaklarning davralarida
ko‘rmoqchi edilar, men esa chiqdim
toshlarga ko‘milgan bir shahar bilan,
qa’rlar xo‘rsinig‘i ila sanchilib,
zaminga buralib-buralib kirgan,
xirillagan borud* barg yozib, gullab,
yashnagan bir dunyo, undan-da chuqur
oltin konlarining dunyosi bilan.
Naq pushtikamarga,
zaminning serpusht pushtikamariga
o‘zimning nozik,
o‘ta qiziquvchan qo‘limni tiqdim,
yulduz yog‘dusiga chulg‘ongan tig‘day.
Men teran suvlarga sho‘ng‘idim, cho‘kdim,
sizdim oltingugurt jimligin buzib
va ko‘rday paypaslab, qaytdim so‘ng inson so‘lg‘in
bahorining yosumaniga.
2
Bahor. Gullar ayni qovushar fasl.
Baxtiyor urug‘lar nish urar hatto
toshlar bag‘ridan ham topib boshpana,
nish urar olmosda, qum qatlamida.
Va lekin odamzod jonu jahd bilan
olam gullarini toptaydi, toptar
dengizlar qa’rida o‘sgan gullarni
va kaftida titrab turguvchi noyob
ma’dan qazib olar. Uvada, tutun
kuyindi ichida o‘ladi ko‘ngli.
Unga kamlik qilar uyqusiz tunlar,
chaqmoqtosh uchquni, ko‘z yoshlar ko‘li,
bahrlarga oqqan sho‘rtak ko‘z yoshlar,
qalbin halok etar pul, zug‘um bilan,
tashvish botqog‘iga cho‘ktirar dilin,
tikan simlar bilan qayirib bog‘lar
odamzod o‘z sho‘rlik qalbining qo‘lin.
Yo‘q-yo‘q, bunday emas, qalbini kim ham
qonli qizg‘aldoqday asrar pichoqsiz –
keng yo‘lda, darada, ko‘kda, dengizda?
Odamfurushlarning xo‘mraygan moli
ado bo‘ldi bari bir-bir qirilib,
ey, yurak, ey, yaproq – yarador manglay! –
shabnamlarning shaffof so‘zlari seni
necha ming yillarki, yangrab chorlaydi
azaliy novdaga – bargrezon kuzga!
Necha bor urindim qish ko‘chasida
va yo avtobusda, tunni tilkalab
yelgan kema uzra yo yalpi bazm
chog‘larida yengib yolg‘izlik hissi
o‘zim tanho qolgan tanho damlarda,
qo‘ng‘iroq zanglari ostida ayni
insoniy lazzatning ayni inida,
avvallari toshda, chaqmoq, bo‘sada
his etganim sirli, abadiy tirik
hayot tomirini topgali doim.
Va lekin men juldur jandasin yechgan,
qo‘rqqan avlodlarning ayanchli, g‘arib
daraxtin titratgan kuzgi shamolning
quvrab-qovjiragan bolakaylari –
qalbaki oltinday puch va yaltiroq
yuzlar, qiyofalar po‘choqlaridan
o‘zga hech vaqoni topa olmadim.
Hech narsa yo‘q edi tayanay desam:
yo‘q edi, sehrli buloq suviday
oqguvchi suyuq bir balchiq qo‘limda,
yo‘q edi, toshko‘mir yo billur kabi,
taft olib, kaftimga taftin berguvchi
ishonchli birorta zarang zamin ham.
Inson kim? Xo‘sh, uning qaysi so‘zida,
mashinalar hamda kuy-musiqalar
olamining qaysi burchagida va
uning qay bir temir ishorasida
yashab qolar so‘nmas, abadiy hayot?
3
Necha bor chorlading, ey, hokim o‘lim!
Ummon to‘lqinida erigan tuzday
ko‘rinmas hidlaring taratib, meni.
Goh baland ko‘tarding, gohi cho‘ktirding,
sen go‘yo tog‘ qori hamda muz shamol
qotishmasi bo‘lding men uchun, o‘lim!
Men esa yuragim birla sanchildim
o‘tkir po‘lat tig‘ga, bilib oldim men
shamollarning tang-tor yo‘llarini va
uqdim toshning, nonning kemtiklarini,
yulduzli bo‘shliqqa o‘lim oldidan
qo‘yilgan qadamlar mag‘zini chaqdim,
boshim aylantirgan chigalliklarning
ma’nosiga yetdim – dunyoni bildim, –
shunda ham, ey o‘lim, sohilsiz dengiz,
bosib kelaverma sen to‘lqin-to‘lqin,
tungi oydinlikning yorug‘ qadami
kechalarning yorqin xulosalari
majmuasi, ya’ni to‘plami erur.
O‘limni qo‘ltiqqa yashirib bo‘lmas,
xayolga sig‘mas u qizil choyshabsiz,
yo uni tasavvur etib bo‘lmaydi
sukut yog‘ib turgan tong gilamisiz,
yo vatanning achchiq ko‘z yoshlarini
yerga yo falakka dafn etmay turib.
Men seva olmadim yelkalarida
o‘z mo‘’jaz kuzini (bu kuz behisob)
yaproqlarning sariq o‘limi, axir)
ko‘tarib yurguvchi inson daraxtin,
ham yerdan, ham qa’rdan tashqaridagi
soxta o‘limni ham, tirilmoqni ham;
aksincha, men juda-juda istadim
keng hayot o‘zani bo‘ylab suzmoqni,
yetmoqni uning eng qurch mansabiga;
va bir kun odamlar yuz burib mendan,
chertmasin deb mening buloq qo‘llarim,
fanomiz yarasin tirnamasin deb,
daru darichasin yopib oldi-yu, –
men otdim o‘zimni ko‘cha, daryo, soy,
shahar, ustaxona, xobgoh, tog‘ sari,
men yuzimning taxir, sho‘r niqobini
olib o‘tdim cho‘lu sahrolar aro
va bir kun eng g‘arib, nochor kulbada –
nursiz, nonsiz, toshsiz hamda sukutsiz –
yiqilib, o‘ldim o‘z ajalim bilan.
4
Yo‘q, po‘lat qanotli, zil-zambil o‘lim,
nonu nasibasin shoshib yeb qo‘ygan
g‘arib kulbalarning g‘urabolarin
och-g‘ovak jismidan joy olgan qotil
sen emassan, yo‘q-yo‘q, boshqa narsadir:
uzilgan torlarning gulbargidir bu,
bu – jangdan hayiqib hapriqqan yurak,
manglayga qalqmagan shabnam bu, – xullas,
qayta tiklanmagan allanimadir:
o‘lim parchasidir, yerdan, rohatdan
ayro qari suyak, yoriq qo‘ng‘iroq.
Shunda shilib oldim qonli dokani
va tiqdim qo‘limni qattol o‘limni
o‘ldirguvchi og‘riq ichiga, lekin
ochiq jarohatdan topmadim asar
jonning nimqorong‘i tirqishlariga
yoprilib kirgan muz shamoldan bo‘lak.
5
Shunda zaminning zil zinalaridan
vahshiy o‘rmon aro yuksalib, sening
huzuringga chiqdim, ey, Machu-Pikchu.
Taroshlangan toshdan o‘sgan tosh shahri,
yer narsasin yerdan yashirmagan ul
kimsalarga so‘nggi manzilgoh shahar.
Bunda, ko‘z oldimda, jonchaqar, sovuq
shamolda tebranib turardi to‘p-to‘p
odam va chaqmoqning tosh beshiklari.
Machu-Pikchu, ey, sen, toshlar onasi,
quzg‘unlar vatani, ey, Machu-Pikchu.
Odamzod subhining unut qoyasi.
Ilk qumga ko‘milib qolgan ilk so‘qa.
Moziy hayotining qarorgohi bu:
makka so‘talari pishib bu yerda
sariq donlarini do‘l kabi to‘kkan.
Bunda tuyalarning oltin terisi
kiyintirgan ishqni, qabrni,
dohiylar, kohinlar, qahramonlarni.
Bu yerda tunlari inson oyog‘i
lochin panjalari ila yonma-yon
mog‘oraga kirgan, tong otgach esa
qaldiroq toptagan siyrak tumanni,
paypaslab, axtarib zaminni, toshni,
yo zulmat, yo o‘lim qo‘ynida topgan…
6
Umumiy bir chohga dafn etilganlar,
bir qabr ruhlari, ey, bir girdobning
bolalari, – go‘yo sizning savlatga
munosib bir tarzda keldi bu o‘lim.
Taroshlangan qoya cho‘qqilaridan,
qizg‘ish qubbalardan, qalashib yotgan
osma quvurlardan qulab tushdingiz
go‘yo kuzga, go‘yo tubsiz mahsharga.
Aza tutmas endi u yetim shamol,
endi u unutgan sizlarning xuddi
loydan yasalganday oyog‘ingizni,
unutgandir endi chaqmoq pichog‘i
tilgan ko‘zangizni, ulardan sim-sim
tomchilab turgan ul niliy osmonni.
Zo‘r-zo‘r daraxtlarni yomg‘ir va tuman
yemirdi, yiqitdi o‘tinchi bo‘ron.
Daraxtlar yiqildi va sershox qo‘llar
osmoni falakdan qadim zamonlar
qa’riga quladi, chunki dunyodan
yo‘qolib ketdilar ojiz panjalar,
yo‘qoldi daraxtga hayot baxsh etgan
chayir tolalarning ingichka ipi, –
ular yo‘qoldilar – daraxt yiqildi –
til, odat daraxti,
tushdi yuztuban
ko‘zni qamashtirgan nurli siymolar.
…Ammo qabrtoshlar va so‘zlar qoldi:
o‘lgan ajdodlarning qoq panjalari
mahkam siqib turgan qadah singari
ko‘kka o‘rlab turar bu xarsang shahar –
bu titroq toshyaproq, bu qal’adevor,
bu mangu atirgul, bu uy, bu makon,
lochinlar qishlog‘in baland qoyasi.
Qizil loyga o‘xshash bu qo‘llar o‘zi
loyga do‘nib qoldi, qal’adevorlar
va minoralarga to‘lib turgan ul
ko‘zlar ham abadiy yumilib qoldi,
odam yitgandan so‘ng, qorishgandan so‘ng
asrlarning xoki vayronasiga, –
qoldi faqat ko‘kka bo‘y cho‘zib turgan
taroshlangan toshning aniq bir tarzi,
inson subhidamin tog‘li maskani,
limmo-lim sukunat to‘la tog‘ qadah,
sonsiz jonlar o‘rnin olgan jonli tosh…
7
Tur, ukam, men bilan tug‘ilmoq uchun.
Qo‘l cho‘z menga, iztiroblaring
olovlangan mintaqalardan.
Sen qaytib kelmassan palaxsa toshdan.
Qaytmassan yerosti asrlaridan.
Sening toshga do‘ngan ovozing qaytmas.
Qaytmas o‘z o‘rniga ko‘zing kosasi.
Qalin yer qatlamin yorib boq menga,
hey, qo‘shchi, to‘quvchi, indamas cho‘pon,
yovvoyi tuyani mingich qilgan zot,
binolar o‘rmonin g‘isht teruvchisi,
And tog‘lari to‘kkan ko‘zyosh meshkopi,
barmog‘ida charmlar yeyilgan zargar,
ekinidan doim tashvishda dehqon,
hamma yog‘i loyga belangan kulol,
quying yangi hayot jomiga barcha
dafn etilgan ko‘hna g‘amlaringizni.
Ko‘rsating qoningiz, tirtig‘ingizni,
ayting: ular sizni jazolaganin
toshda bebaho nur yo‘qligi uchun,
bermagani uchun tuproq tosh va don.
Ko‘rsating o‘zingiz yiqilgan toshni,
siz chormix qilingan o‘shal daraxtni,
ul qadim chaqmoqtosh uchquni bilan
ko‘hna chiroqlarni yoqing, yoriting
yarangizga tekkan qamchilarni ham,
ko‘rsating tig‘lari qon boltalarni.
So‘zlayman men sizning og‘zingiz bilan.
Yer osha hammangiz cho‘zingiz menga
sasi o‘chgan chirik lablaringizni,
sizga langar qilib qoqilganday men,
so‘zlang yer tubidan butun tun bo‘yi,
ayting barchasini – zanjirma-zanjir,
halqama-halqayu qadam-baqadam,
charxlang omon qolgan pichoqlarni siz,
ularni qalbimga, qo‘limga qo‘ying,
qo‘yingiz sariq nur daryosi kabi,
chirigan qoplonlar daryosi kabi,
bering menga aza tutmog‘im uchun
soatlar va kunlar, yillar, asrlar,
burjlar yuz yilligi, abadiyatni.
Menga sukut bering, bering suv, umid.
Menga kurash bering, temir va vulqon.
Ohanrabo kabi yopishing menga.
Kiring lablarimga, tomirlarimga.
So‘zlang qonim bilan, so‘zlarim bilan.
___________
* B o r u d – selitra, porox.
* D o k – kemasozlik ustaxonasi.
Ruschadan Sulaymon Rahmon tarjimasi
* * *
O‘simlik, sharob yoki toshning oti — Matilda,
ne tug‘ilgan, neki mavjud — u barining otidir.
Bu ismning shu’lasidan tonglar yorishar nogoh,
bu ism parvozidan turunjlar yolqinlanar.
Bu ismda kemalar suzib yurar bemalol,
yo‘l ko‘rsatar dengizning lojuvard chiroqlari.
Bu ismning harflari — suvning kumush oqimi,
qaqragan yuragimning chanqog‘ini bosadi.
Men chirmovuq ostidan izlagan ushbu ism
go‘yoki Bog‘i Eram, yo jannatga eltguvchi
er osti yo‘lagining sehrli tuynugidir.
Qaynoq bo‘salaringga ko‘mib tashlagin meni,
jonimga qada, mayli, tungi nigohlaringni,
faqat ismingda yuzib, uxlashga izn bergin.
* * *
Sevgim, bo‘sagacha bo‘lgan yo‘l uzoq,
safarda yo‘lchini qiynar yolg‘izlik.
Yomg‘irda iviydi sarson poyezdlar,
Taltarga enmadi to hanuz bahor.
Lekin biz birgamiz, o muhabbatim,
ildizlardan tortib kiyimlargacha,
kuz kabi, suv kabi va sonlar kabi
birgamiz begona, ayridan ko‘ra.
Qancha qum, qancha tosh, qancha shag‘alni
daryo Baroaga oqizib ketdi,
qanchalab millatlar, qancha poezdlar
insoniyat bilan, chinnigul bilan
zuvalasi bitta sevishgan, sevgan
oshiq-ma’shuqlarni ayirib qo‘ydi.
* * *
Binafshaday tikandan toj kiygan zolim sevgi,
ehtiroslar zo‘ridan hurpayib olgan buta,
g‘azab oti yag‘rinin yara qilgan g‘am tig‘i
nechun, qay yo‘llar bilan yuragimga yo‘l solding?
Mening bargi rezonlar tizgan, so‘qmoqlarimga
nechun tashlab yubording hasratlaring o‘tini?
Kim u sening yo‘lingni mening qoshimga burgan,
kim u kulbam ko‘rsatgan, gulmi, toshmi, tutunmi?
Vahim tunni qo‘rquvlar bosib kelar begumon,
shafaq qadahlarini mayga to‘ldirgani rost
va rost ko‘kdan quyoshning jizg‘anak kuydirgani.
Sevgi esa, sevgijon bo‘ldi menga parvana
bag‘rimni tilka qildi nayzalari, tikoni,
kuydirgijon otashi yuragimga yo‘l soldi.
* * *
«Birga ketaylik», — dedim, toki hech kim sezmasin,
mening g‘ussali jussam ne darddan to‘lg‘onishin.
Na qo‘shiq, na chinnigul nasib etmadi, dilda
himoyatsiz sevgining teran og‘riqlari bor.
«Birga ketaylik», — takror so‘yladim men nolavash,
lablarimda qonagan oyga parvo qplmaslar.
Qon sathi ko‘tarilar, biror kimning ishi yo‘q,
yulduzlar tikonini esla mayli, muhabbat!
«Birga ketaylik», — desa qo‘ng‘iroqdan ovozing
mayshisha ochilganday erk sari toshib chiqar
azoblar, muhabbatlar, nafratlar — bari-bari
bandi bo‘lgan qorong‘i yerto‘lasidan shitob,
otashning unut bo‘lgan ta’mini tuyar lablar,
tosh ham qon ham va gullar ham meni kuydirdi qayta.
* * *
Ur toshga to‘qinar to‘lqin zarbasi,
olamlar yorishar — potrar atirgul!—
Ko‘kimtir sho‘r tomchi, va g‘o‘r uzumga
do‘nadi dengizning dunyoqarashi.
Erib gul bo‘ladi magnoliyalar,
fusunkor daydishlar, gullagan o‘lim,
fanodan baqoga mangu qaytishlar,
tuyilgan tuzlarning evrilishlari.
Himoyat etgumiz sukutimizni,
muhabbatim, dengiz qiyrata boshlar
zavqining haykal va minorlarini.
Ehtimol, shundanmi, nam va qumlardan
iborat ko‘z ilmas hujayralarda
quvg‘indan asraymiz nazokatni biz.
* * *
Ishq sudrab keladir hasrat to‘rini
va baliqlar sokin jivirin.
Ularga boqmagin — hech bir jarohat
Bizni ayriliqqa etolmas duchor.
Ko‘zlaring ayblimas ko‘zyoshlar uchun,
qo‘llaring sanchmadi bu xanjarni, yo‘q,
oyog‘ing bu yo‘lni izlamagandi
dilga achchiq sharob quyilar bu choq.
Sermavj muhabbatning sarkash to‘lqini
bizni irg‘itdiyu xarsanglar tomon
bir xil undan qordi zuvalamizni.
Bir g‘amu g‘ussaga etdi giriftor,
bir falakdan nur sochdi bizga,
xasta bahor bilan siyladi bizni.
* * *
Muhabbatim, endi uyga qaytamiz.
Balki chirmovuqlar yetgandir tomga,
sening to‘shagingga sen yotmay turib,
yozgi choshgoh kirib uxlab yotgandir.
Dunyoni kezdilyar daydi bo‘salar:
Hayajon — sershira asal tomchisi,
Sarandib yam-yashil kabutarginam,
Yantszi kun va tun oralig‘idir.
Dengiz shovqinini yengamiz endi,
qaytamiz bir juft ko‘r qushchalar kabi
olis uyasiga bahorimizning
Axiyri u ishqning ham parvozi tugar:
toshloq qirg‘oqlarga qaytdi umrimiz,
bizning o‘pichlar ham uyga qaytdilar.
* * *
Chakalakzor, adashdim-u kesib oldim bir shoxni
uning sokin shivirlarin lablarimga tugdim men;
bu, ehtimol, yig‘loqi bir jalaning shovuridir,
yoki singan qo‘ng‘iroqning, yo yara dil nolasi.
Nogohonda yiroqlardan bir nimarsa chalinar,
teran-teran yashiringan, tuproq ostida qolgan,
namxush oyloq shomlar aro, to‘zg‘in xazonlar aro
unini kuz allaqachon o‘chirgan bir sas-sado.
Chakalakzor uyqusidan lablar tegib uyg‘ongan
Yong‘oq shoxi bo‘g‘riqib, jim kuylab yuborar bexos
va ul shoxning daydi isi shuurimga urilar,
go‘yo meni izlab kelmish unut bo‘lgan ildizlar,
mening olis bolalikda yo‘qotgan hur vatanim.
Yong‘oq shoxnn bo‘ylaridan mast bo‘lib tong qotdim men.
Faxriyor tarjimalari
