Мен бу мавзуга фақат унинг адабий муҳимлиги учунгина эмас, балки авлиёсифат аёллар, Ислом дунёсидаги сўфий раҳнамо аёллар билан учрашганларимда, Туркия, Ҳиндистон ва Покистондаги номлари тилларда достон бўлиб қолган аёлларнинг қабрларини зиёрат қилганимда қалбимда аллақандай тасвирлаб бўлмас бир туйғу пайдо бўлиб, фақат борлиғимнимас, балки барча фикру зикрим, руҳимни ўзига ром этгани учун қўл урмоқдаман (Муаллифнинг китобга ёзилган сўзбошисидан).

АННЕМАРИЕ ШИММЕЛ
ЖОНОН МЕНИНГ ЖОНИМДА
Олмон тилидан Йўлдош Парда таржимаси

Машҳур олмон исломшуноси ва шарқшуноси, филология фанлари доктори, профессор Аннемарие Шиммел хоним (нем. Annemarie Schimmel, 7.04.1922, Эрфурт — 26.01. 2003, Бонн) Ислом дини ва шарқ, суфизмининг Европадаги энг етук мутахассисидир. У 15 ёшидан бошлаб араб тилини ўргана бошлаган.
1939 йили Берлиндаги Фридрих-Вильгельм университетида (ҳозирги — Гумбольдт университети)да  таълим олган. 1946 йилдан Марбург университетининг арабшунослик ва исломшунослик профессори. 1954 йили дин тарихи йўналишида докторлик илмий ишини ёқлаган. Айни ўша йилдан 5 йил давомида Анқара университетида динлар тарихи профессори бўлиб ишлаган. 1967—1992 йиллар в Гарвард университетида фаолият юритган. Шунингдек, Теҳрон, Лондон, Эдинбург таълим муассалари ва илмий марказларида ишлаган.
Америка ва Ҳиндистон, Европа ва Шарқ мамлакатларидаги олимлар олиманинг номини жуда яхши биладилар, унинг асарларига ҳурмат билан карайдилар ва кўпгина ҳолларда уни ўзларининг устози деб ҳисоблайдилар. Шиммел хоним умуман Ислом дини ва тасаввуфга тааллуқли мавзуларда 120 тадан ортиқ асар яратган. Олима жуда кўп давлатлар, шу жумладан Ўзбекистоннинг олий мукофотлари билан тақдирлаган. «Жонон менинг жонимда» асари Аннемарие Шиммел хонимнинг энг гўзал, энг сара асарларидан биридир.

ТАҚДИМНОМА ЎРНИДА

1995 йилда Германияда етакчи олмон исломшунос олимаси Аннемарие Шиммел хонимнинг «Жонон менинг жонимда» номли янги асари дунё юзини кўрганди. Энди эса китоб ўзбек тилига ўгирилганлиги шарофатидан ўзбек китобхонлари ҳам заҳматкаш олима ижодининг бир қирраси билан яқиндан танишиш, унинг баракасидан баҳраманд бўлиш имконига эга бўлмоқдалар.

Шиммел хоним қарийб эллик йиллардан бери барча маданият ихлосмандларига Ислом дини тўғрисида чуқур ва ҳар  томонлама маълумотлар бериш ишига ўзининг залворли ҳиссасини қўшиб келмоқда. 1995 йил 15 октябрда хонимга Германия Китоб савдоси ташкилотининг Тинчлик мукофоти берилди. Бу Шиммел хонимнинг илмий ҳаётидаги энг баланд чўққи ва унинг хизматларига берилган энг юқори баҳодир. Мукофот топширилаётганда Германия Федератив Республикаси Президенти табрик нутқи сўзлаб, Шиммел хонимни маданиятлараро энг яхши мулоқотни йўлга қўйган фан арбоби, деб атади. Табрик нутқида жумладан шундай дейилганди: «Маданиятлараро мулоқотни йўлга қўйиш учун шу маданиятларни ўзлари яхши билган ҳолда бошқаларга ҳам ўргатадиган, бошқаларнинг маънавияти ва қадриятларини яхши тушунадиган, ўзлари тўплаган билимларни бошқаларга ҳам улашадиган ва шу аснода ишонч кўприкларини қурадиган одамлар керак. Шиммел хоним мана шундай жонкуяр кишиларимиздан биридир. Шу сабабдан хоним муносиб равишда Тинчлик мукофотини олишга сазовор бўлди. Шиммел хоним Исломнинг руҳий оламини жон-дилдан севади, шу сабабдан кўплаб мусулмонлар ҳам хонимнинг ҳурматини жойига қўядилар».

Шиммел хонимнинг ушбу асари ўзбек тилига таржима қилиниб, Ўзбекистонда нашр этилишини олмон-ўзбек алоқаларини янада чуқурлаштиришга қўшилган навбатдаги ҳисса, деб баҳолаш жоиз. Тўқсонинчи йиллар бошидаги сиёсий ўзгаришлар Германия билан Ўзбекистон ўртасидаги илк сиёсий, хўжалик ва маданий алоқаларнинг вужудга келишига имкон яратди. Ушбу асарнинг ўзбек тилига таржима қилиниб, Тошкентда чоп этилиши мамлакатларимиз ўртасида саккиз йилдан бери давом этиб келаётган алоқаларнинг янада кенгайишига қўшилган улушдир.

Шу ерда мен бир нарсани алоҳида қайд этиб ўтишни истардим. Шиммел хонимнинг ўзбек тилига ўгирилган бу китобчаси давлатлараро бўлган муносабатларнинг эмас, балки алоҳида шахсларнинг фаолликлари натижаси ўлароқ дунё юзини кўрди. «САНАВИТА» фирмасининг эгаси, Германиянинг «Иммунитет ва атроф-муҳит» жамғармаси раиси жаноб доктор Йоахим Моорманн Шиммел хонимнинг бу асарини ўзбек тилида чоп эттириш учун таҳсинга лойиқ савобли ишларни амалга оширди. Асарни таржима қилиб, ўзбек китобхонларига етказиш ғоясини эса ёзувчи ва таржимон жаноб Йўлдош Парда ўртага ташлаганди. Бунинг учун унга ҳам раҳмат айтишимиз жоиз.

Доктор РАЙНХАРТ БИНДЗАЙЛ
Германиянинг Ўзбекистондаги
Фавқулодда ва Мухтор элчиси

Тошкент,
1999 йил 1 сентябрь.

СЎЗБОШИ

Кейинги пайтларда муслима хотин-қизлар муаммоларига бағишланган китоблар ёмғирдан кейин чиққан қўзиқориндек кўпайиб кетди. Ҳозирги кунларда ҳам турли ижтимоий изланишлар олиб борилмоқда, тиббиёт масалаларига қўл урилмоқда, ҳарамнинг ижобий ва салбий томонлари ўрганилмоқда, арабий ва туркий ҳукмдор хотин-қизлар тўғрисида асарлар битилмоқда, эркак ва аёл ўртасидаги жинсий масалаларга, болалар тарбиясига жиддий эътибор берилмоқда — қисқаси, «Ислом динида аёлларга муносабат» мавзуси том маънода бозори чаққон, мода мавзулардан бирига айланиб бормоқда. Бундан руҳланиб кетган феминистлар, яъни Ғарб мамлакатларида, ҳаётнинг, барча жабҳаларида, аёлларни биринчи ўринга олиб чиқишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган аёллар ҳаракати тарафдорлари тарихий воқеаларни ва айниқса, исломий тиллар ва адабиётларни чала-чулпа, юзаки ўрганиб, ўртамиёна асарларни потирлатиб ёзиб ташламоқдалар, аммо афсуски, уларнинг кўпчилиги ҳатто қўлга олишга ҳам арзимайдиган даражада.

Вийбке Вальтерснинг «Исломда аёл» сарлавҳали гўзал асари устида эса ҳали кўп йиллар давомида илмий ишлар олиб бориш мумкин. Захико Муратанинг «Ислом дини буюрган муқаддас амаллар» китобида эса турли жинс вакиллари ўртасидаги муносабатга исломий ҳуқуқшунослик турларидан бири бўлмиш сўфизмда энг таниқли бўлган олимлар нуқтаи назаридан баҳо берилган.

Эътиборингизга ҳавола этилаётган ушбу китобчада Ислом сўфизмида хотин-қизларга нисбатан бўлган муносабат тўғрисида китобхонларга баҳоли-қудрат аниқроқ тушунча беришга ҳаракат қилдик, аммо бу ҳаракатимиз тўсатдан феминистик адабиётлар оқимида сузишга уриниш деб тушунилмаслиги лозим. 1950 йилда мен сўфий аёллар тўғрисида бир мақола эълон қилган эдим. Ўша мақолани қисман шахсий қизикишлар натижасида ёзган бўлсам, қисман профессор Фридрих Ҳайлернинг қистовлари мени ўша асарни ёзишга ундаганди. Ўша пайтларда жаноб профессор билан дин тарихи соҳасида яқиндан ҳамкорлик қилардик. Мен турли динларда аёлларга нисбатан бўлган муносабат тўғрисида маърузалар ўқирдим, семинарлар ўтказардим. Бу ишларим ҳар сафар янги-янги хулосаларга келишга, илмий изланишларимда янги-янги уфқлар очишга ёрдам берди. Очиғини айтганда, сўфий аёллар мавзуси мени аввалбошдан ўзига мафтун этган. 1928 йилдаёқ Маргарет Смит ўзининг Робийа ал-Адавиййа тўғрисидаги йирик асари бўлмиш «Сўфизмда Робийа сиймоси» китобида шу мавзуга қўл урганди. Мен бу мавзуга фақат унинг адабий муҳимлиги учунгина эмас, балки авлиёсифат аёллар, Ислом дунёсидаги сўфий раҳнамо аёллар билан учрашганларимда, Туркия, Ҳиндистон ва Покистондаги номлари тилларда достон бўлиб қолган аёлларнинг қабрларини зиёрат қилганимда қалбимда аллақандай тасвирлаб бўлмас бир туйғу пайдо бўлиб, фақат борлиғимнимас, балки барча фикру зикрим, руҳимни ўзига ром этгани учун қўл урмоқдаман. Ушбу китобчамни улкан бир миннатдорчилик ила авлиёсифат аёллардан бири, турк сўфий адибаси Самиҳа Ойверди (1906— 1993)нинг ёрқин хотирасига бағишлайман. Китобда ишлатилган ўта камёб маълумотларни йиғишда унинг анча меҳнати сингган. Исломий донишмандликда хотин-қизларнинг ўрнини тасвирлаб бериш ҳам кишининг эътиборини ўзига жалб этади. Ҳадисларни тўғри ва ишончлилигига қараб саралаш «илм ар-риджал», яъни «эркаклар шуғулланадиган фан» деб юритилса-да, аммо муҳаддис аёллар тўғрисида ҳам тарихда маълумотлар анчагина.

Пайғамбар алайҳиссаломнинг кенжа хотинлари Ойша онамиз Қуръони каримни ва Пайғамбар алайҳиссаломнинг қарийб барча ҳадисларини ёд билмасмиди? Ахир у зот Муҳаммад Мустафонинг шахсий ҳаётлари тўғрисидаги маълумотларнинг асл булоғи, манбаи эмасмиди? Пайғамбарга замондош бўлган кўпгина хотин-қизлар кейинчалик диний олималар сифатида дунёга танилдилар, чунки улар тез-тез Пайғамбаримиздан диний масалалар бўйича ёрдам сўраб турардилар. 1600 йиллар атрофида форс тилида битилган бир асарда бешта дин олимаси тўғрисида маълумот берилган. Бу олималар фундаменталистлар томонидан инкор этилган, қораланган халқона расм-русумлар ва тасаввурларнинг моҳиятини турли мисоллар келтириш йўли билан очиб беришган. Рут Родед ўзининг «Исломий таржимаи ҳоллар тўплами» номли асарида кўрсатишича, таниқли шахсларнинг таржимаи ҳолларини ёзган муаллифларнинг асарларида тилга олинган исмларнинг каттагина қисмини аёлларнинг исмлари ташкил этар экан. 9-асрдан бошлаб то ҳозирги кунларгача ўтган барча таниқли шахсларни санаб чиқиб, у шундай қарорга келган. Хотин-қизлар ҳаёти тўғрисидаги билимларимизни оширишнинг яна бир муҳим манбаи ёш қизларга мўлжалланган, хотин-қизларнинг хатти-ҳаракатлари, ўзларини қандай тутишлари лозимлиги тасвирланган «Адаб китоблари»дир. 19-асрнинг ўрталарида яшаб ўтган Бҳопал маликаси Шоҳжаҳон бегимнинг «Таҳдиб ан-нисвон ва тарбият ал-инсон», яъни «Хотин-қизларга сайқал бериш ва инсонни тарбиялаш» асаридан кейин бизнинг асримизда Ашраф Али Тҳанавийнинг «Биҳишти сивар», яъни «Жаннат зеб-зийнати» асари дунё юзини кўрди. Бу китобни анча вақтлар давомида келиннинг ота-онаси қизнинг сепига қўшиб берарди. Келинчаклар бу китобни ўқиб, Деобанд диний мактабининг ўта қаттиққўл ахлоқ-одоб кўрсатмалари билан танишардилар ва турли ҳаётий шароитларда ўзларини қандай тутишлари лозимлигини ўрганиб олардилар. Бу китобни варақлар экансиз, ота-онага хат ёзганда қандай иборалар билан мурожаат қилиш лозимлигини, мусулмонларнинг расм-русумларига кириб қолган, аммо аслида Исломда бўлмаган ғайридиний одатлардан халос бўлиш йўлларини, чинакам тақводор бўлиш учун қандай амаллар қилиш ва қандай амалларни қилмаслик кераклигини (амри маъруф ва наҳйи мункар) ўрганиб оласиз, чунки улар ёрқин мисолларда қисқа ва лўнда қилиб тушунтириб берилган. Ашраф Али Тҳанавийнинг «Биҳишти сивар» (Жаннат зеб-зийнати) номли бу китоби Барбара Д. Метсалф томонидан юксак маҳорат билан инглиз тилига ўгирилиб, «Баркамол аёллар» сарлавҳаси остида чоп этилди. Турли маълумотларга ва кўрсатмаларга бой бу китоб Европа миллатларига мансуб мусулмон қизларга ҳам ҳақиқий қўлланма бўлиб хизмат қилади. Аммо ўқувчилар бу китоб билан бирга 19-аср охирларида Ислом дунёсида чоп этилган, баркамол аёллар тарбияси хусусидаги янада илғорроқ ғоялар билан суғорилган романларни ҳам ўқиб чиқишлари лозим. Хинд-мусулмон ҳудудида иншо этилган бундай романлар сирасига, айтайлик, Носир Аҳмаднинг «Мир атал аруз», яъни «Келинчакнинг ойнаси» асарини киритиш мумкин. Унда тасвирланишича, ўқимишли, тиришқоқ қаҳрамон (қиз) ўзининг савобли ишлари билан бошқалардан ажралиб туриши лозим. Қиш пайтлари у камбағалларга кўрпа-кўрпачалар совға қилади, ўқиб ўзлигини танишсин деган ниятда уларга Қуръони карим нусхаларини тарқатади. Синд ҳудудида эса Мирза Қолих Бекнинг (1892) «Зийнат» асари маълум ва машҳурдир. Унда классик фанлардан таълим олган аёл ҳар кандай вазиятда ҳам ўзини тўғри тута олиши тараннум этилган.

Мусулмон аёллар масалаларини тўғри тушуниш учун уларнинг адабиёт соҳасидаги фаолликларига ҳам бир назар солмоқ керак. Аёллар қаламига мансуб шеър ва ғазаллардан иборат кенг қамровли катта бир тўплам тузиш мумкин. Фикримча, бу антология қадимги араб марсияларидан бошланса мақсадга мувофиқ бўлади, чунки араб хотин-кизлари жангларда ҳалок бўлган оталари, ака-укалари ва эркак қариндошларига бағишлаб, уларни эслаб айтган бундай марсиялар ҳозирги кунларгача сақланиб қолган. Фаластинлик шоира Фадво Туқоннинг «Акам ҳақида марсия» асари юқорида айтилган гапларга яққол мисол бўла олади. Тўпламга сўфиёна ишқ қўшиқлари-ю, форс шоираси Маҳсатийнинг салгина одобсиз тўртликларидан тортиб, форс ва турк аёлларининг лирик қўшиқларигача барчаси киритилиши лозим. Ҳукмдор аёллар ва маликалар қаламига мансуб деб келинаётган шеърий асарларни ҳам унутмаслик лозим. Бунга мисол қилиб Фахри Харавийнинг «Жавоҳир ал-ажойиб» асарини ва бобурий малика Зебуннисо (1689 йилда вафот этган) асарларини келтириш мумкин. Шундай антология яратилса, турли миллатларга мансуб муслималарнинг поэзияда қанчалар фаол иштирок этишгани-ю, ҳозирги кунларда ҳам қаламни қўлдан қўймаётганликлари кафтда тургандек аён бўлади. Ҳуснихат ёзувчи хаттот хонимлар тўғрисида ҳам шундай илиқ гапларни айтиш мумкин. Уларнинг номлари юксак дид билан кўчирилган Қуръони карим нусхалари ва бошқа матнларда сақланиб, бизгача етиб келган. Жаҳоннинг энг улкан олимлари ҳам болалигида албатта мактабларда билим олган. Шундай зотларга илк бор мактабларда сабоқ бериб, ёзиш-чизишни ўргатган муаллималар-у, професеор хонимларнинг-да номларини тилга олмоқ жоиздир.

Сиёсат бобида жавлон урган муслималарни ҳам эътибордан четда қолдирмаслик керак. Халифаларнинг оналари ва рафиқалари ҳам гарчи тўлиқ расмий бўлмасада, сиёсатда ва айниқса диний сиёсатда жуда фаол бўлишган. 900 йилларда ўтган шундай муслималарни Л. Масигнон ўз асарида бирма-бир санаб ўтган. Баъзи муслималар Ислом дунёсининг чекка ҳудудларида, ҳатто ҳукмдор даражасигача кўтарилишган. Ибн Баттута Маледивия (Мали)да бир муслима ҳоким бўлганлигини ёзади. Шимолий Африкада яшовчи туареглар хотин-қизларга ҳаддан ташқари кенг ҳақ-ҳуқуқлар бериб қўйганлигини ёзаркан, ўзи бу ҳолни унчалар маъқулламаслигини ҳам қистириб ўтади. Туркий анъаналарга кўра аёллар ҳеч қандай тўсиқсиз хукм суришган. Шу сабабдан, келиб чиқиши туркий бўлган Деҳли ҳукмдори Элтутмиш 1236 йилда қизи Розияни валиаҳд қилиб қолдирган. Мисрда эса Шажарат ад-Дур исмли собиқ қул аёл бир неча йил ҳукмронлик қилган. Кейинчалик Ҳиндистоннинг ҳукмрон табақасига мансуб аёллар нафақат бобурийлар даврида, балки шу билан бирга Деккан подшолигида ҳам етакчи ўрин тутганлар. Шу маънода Аҳмаднагар маликаси Чанд Биби номига алоҳида урғу бериш лозим. Афсуски, 1600 йилда бу аёл қўшинга бошчилик қилиб, ўз мамлакатини душманлардан ҳимоя қилаётганда, сипоҳлари сотқинлик қилиб уни вазифасидан четлатганлар. Деҳли ва Агра, Колконда ва Биджапурлик ҳукмдор аёллар айниқса, меъморчилик, ҳуснихат ва адабиёт ҳомийлари сифатида машҳурдирлар. Ер юзидаги энг муҳташам меъморчилик обидаси бўлмиш Тож Маҳал Шоҳ Жаҳоннинг рафиқаси, 1631 йилда ўн тўртинчи фарзандига кўзи ёриётганда вафот этган муслима малика Мумтоз Маҳал шарафига бунёд этилгани ҳам бежиз эмас. Ҳиндистон муслималарининг 1947 йилгача бўлган сиёсий жонбозликларидан ҳам кўз юмиб бўлмайди. Нафис мўйқалам соҳибалари яратган мўъжаз рангтасвирлар тўплам шаклида чоп этилса таҳсинга лойиқ иш бўлурди. Фикримча, тўпламда форс достонлари учун яратилган мўъжаз рангтасвирлардан тортиб, Ҳиндистондаги бобурийлар сулоласи вакилларининг портретларигача барчаси жой олиши лозим.

Кишиларнинг юз кўринишларидан бошлаб кийимларигача таҳлил қилинса, айни муддао бўлурди. Сарой хонимларининг унвонларини, яъни қайси хонимга қандай иборалар ила мурожаат қилинишини ҳам ўрганиб чиқиш керак. Котибият дастуриламалларида бу иборалар, уларга ёзиладиган мактубларнинг кўргазма нусхалари мавжуд. Мамлуклар даврида ҳам шундай хизмат дафтарчалари бўлганлиги маълум. Сарой девонхоналарининг ҳар бирида бунақа дастуриламаллар бўлган.

Бундан ташқари, машҳур аёлларнинг араб, форс, турк ва урду тилларида битилган таржимаи ҳоллари мавжуд. Албатта, бу ижобий томонларни бирма-бир санаб ўтиш билан бир қаторда даврлар ўтиши билан аёлларнинг ижтимоий аҳволи маълум даражада оғирлашганини, бир вақтлар қайишқоқ, мулойим бўлган қонун-қоидалар мўртлашганини ҳамда салбий тасаввурларнинг кенг тарқалганлигини ҳам унутмаслик керак. Қуръони каримдаги «ва эркакларнинг аёллар устидан бир даража имтиёзи бор», деган ояти карима (2:228) бироз янглиш тафсир қилиниб, аёлларни камситиш, эзиш учун бир баҳона бўлганлиги, уларнинг кўпгина ҳуқуқлари чеклаб қўйилганлигини унутмаслигимиз лозим. Баъзи қўли эгри, порахўр қозилар эса мерос, талоқ ва шунга ўхшаш масалалар ҳал этилаётганда кўпгина хотин-қизларнинг ўқиш-ёзишни билмаслигидан фойдаланиб уларнинг ҳаққига чанг солганлиги ҳам сир эмас. Хотин-қизлар ўқиш-ёзишни билмасалар ҳам бўлаверади, деган тушунча тобора томир отиб кетаверган.

Маълумки, Пайғамбар алайҳиссаломнинг рафиқаларидан камида биттаси ўқиш-ёзишдан хабардор бўлган. Аммо ҳали-ҳануз бу масала бўйича юритилаётган баҳслар тугагани йўқ. Халқ оғзаки ижоди намунаси бўлмиш кўпгина асарларда хотинларнинг макр-ҳийлалари тўғрйсида саноқсиз ривоятлар бор. Бироқ бундан «мусулмонлар шу сабабдан ҳам хотинларига кўз-қулоқ бўлиб юришаркан-да», деган хулоса келиб чиқмайди, чунки бунақа ҳолатлар Ғарбда ҳам тўлиб-тошиб ётибди. Дин олимларининг «Аёллар жаннатда Аллоҳ таолонинг жон бахш этувчи масъуд жамолини кўришга муяссар бўладиларми ёки йўқми?» деб юритган баҳсларига жиддийроқ эътибор бериш керак, чунки бу масалада ҳали ҳеч ким бирор жўяли гап айтолгани йўқ, зеро бу ғайб ишларидан ҳисобланади.

Ривоят қилишларича, Пайғамбар алайҳиссалом «Дўзах аҳлининг кўпчилиги аёллар эканлигини кўрдим», деган эканлар, шунга асосланадиган бўлсак, аёлларнинг жаннатга кириш-кирмаслиги номаълумлигича қолади. Аммо Муҳаммад Мустафога боғлаб айтилган бошқа бир ривоятда бу салбий нуқтаи назарнинг бутунлай тескарисига дуч келамиз. Айтишларича, кекса бир момо (китобнинг «Момолар» бўлимига қаранг) Пайғамбар алайҳиссаломдан: «Бизга ўхшаган юзларини ажин босган, кўзлари йиринглашиб, мункайиб қолган кампирлар ҳам жаннатга кирадиларми?» деб сўраганида, Ул зот жиддий равишда: «Йўқ, сизга ўхшаган момолар жаннатга қўйилмайди», деб жавоб берган, сўнгра кампирнинг руҳи тушиб кетганини кўргач, жилмайиб қўшиб қўйган: «Сизга ўхшаб мурриб қолган момоларнинг барчаси аввал ўн саккизга кирган бокира қизларга айлантирилади, сўнгра жаннатга киритилади».

Ислом жамиятида энг катта ҳурматга лойиқ зот турмуш қурган аёл, аниқроғи она ҳисобланади. Бу ҳол Пайғамбар алайҳиссаломнинг «Жаннат оналарнинг оёғи остидадир», деган ҳадиси шарифларида ҳам яққол баён этилган. Пайғамбар алайҳиссалом яна шундай деган эканлар: «Агар Аллоҳдан бошқа нимарсага ҳам сажда қилишга рухсат этилганда, аёллар ўз эрларига сажда қилсинлар, деган бўлардим». Бу гаплар аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли эканлигига бир мунча зиддир, аммо Тавротда ҳам «Бу эркак сенинг хожанг бўлиши лозим», дейилмаганми? Сўфизмда эса аёллар тўла равишда тенг ҳуқуқлиликка эришган, ҳатто баъзи баркамол аёллар «чинакам эркак», деб ҳам тасвирланадилар. Ислом дини нозил этилган кундан бошлаб ҳозирги кунларгача тақводор, ўқимишли ва ёлғиз Аллоҳ таолони севгувчи аёллар бўлган, бор ва бўлади. Ушбу китобчамизда биз ҳам Аллоҳ таолога интилган жон тимсоли бўлган тарихий шахслар бўлмиш шундай аёлларга мурожаат қиламиз.

Ушбу фикрларимни қоғозга туширишга мени илҳомлантирган профессор, доктор Али С. Асанийга чин дилдан миннатдорчилигимни изҳор этаман. Биз у киши билан Ҳарвард университетида бирга ишлаймиз. Бу зот Исмоилийларнинг итоатни, садоқатни мадҳ этувчи адабиётидаги аёллар сиймоси тўғрисида ажойиб асарлар яратган ва янги илмий ишлар учун кенг майдон очиб берган. Биз бу киши ва Нью-Йорк университети профессори, доктор Захико Мурата билан зиддиятлар муаммоси ва аёлнинг Ислом жамиятидаги ўрни хусусида тез-тез баҳслашиб турамиз. Доктор Доротеа Дуда китобга расмлар танлаш ва уларни топишда беминнат ёрдам кўрсатди. Диншунос олим жаноб Антон Кентемихга ҳам берган ажойиб маслаҳатлари учун раҳмат айтишимиз лозим. Христа Садоцай эса ҳар сафаргидек «ёзиб борувчи фаришта» вазифасини ўтади.

АННЕМАРИЕ ШИММЕЛ
Аллерҳайлиген, 1994.

КИРИШ

“Рутсимон, Наомий боғичисимон
Жоним бир аёлдир қаршингда сенинг”,

деб ёзган эди Эрих Мариа Рилке ўзининг «Соатлар китоби»да.

Бу тасвир, яъни Рут сингари ўз муҳаббатини тортина-тортина изҳор этадиган аёл ёки қиз бола, «Қўшиқлар қўшиғи» (Тавротда) китобидаги эҳтиросли, алангали сўзлар ила севгилисини чорлаётган Суламит, ўзини «Худонинг чўриси» деб ҳис этадиган, Ул Зот бошига солган ҳар қандай кўргуликни миннадорчилик ила сўзсиз-сўроқсиз қабул этадиган аёллар ғарблик насроний ўқувчиларга жуда таниш. Насроний оламида ҳам кўплаб сўфий аёллар ўтган. Илоҳий қўшиқларни эҳтирос билан куйлаган Магдебурглик Меҳтҳилд, Исо алайҳиссаломнинг туғилиши ҳамда тарбияси сир-синоатларини ўз ҳаётида амалга оширишга ҳаракат қилиб кўрган Маргарет Эбнер, ўзини тўлиқ равишда Худо йўлига бахшида эттан аёллар, Тереза фон Авила сингари ишқий қалбидаги оловли қўрғоннинг таъсир доирасига жо этолган зотлар ҳамда Зиеналик Катарина ва Швециялик Биргитта сингари Худо уларга ато этган кучни сиёсий ҳокимиятни эгаллашга сарф этган аёллар шулар жумласидандир: Қисқаси, Худони севгувчи жон мавзуси Ғарбда ҳам яхши таниш. 19-асрда яшаб, ижод қилган Петер Хилле ўз шеърларида «Худога ошиқ жонларни» черковдан бироз олислаштириб, «келинлар» деб атаган. Сулаймон алайҳиссаломдан қолган «Қўшиқлар қўшиғи» китоби Бернҳард Клерво томонидан тафсир қилингандан сўнг бу фикрлар алоҳида маъно касб этди.
Аммо мусулмон киши Рилкенинг жон юввош, шикастанафс ошиқ аёл сифатида тасвирланган шеърларига қандай муносабатда бўларкин?

Менимча, чинакам мусулмон киши Ислом динини соф эркаклар дини деб ҳисоблайдиган барча кишиларни лол қолдирган ҳолатда Рилкенинг шеърларида тасвирланган ҳолатни тўғри тушунади ва маъқуллайди. Бундан ташқари, агар у исломий халқлар адабиётларидан озми-кўпми хабардор бўлса, дарҳол ўша адабиётлардан шунга ўхшаш тасвирларни топишига аминман. Зеро, исломий тушунчага кўра ҳаёт эркак ва аёл деган икки қутбсиз мавжуд бўлолмайди. (Захико Мурата ўзининг «Ислом дини буюрган муқаддас амаллар» асарида бу қутбларни «йанг» ва «йин» деб атайди). Қуръони каримнинг 2-сура, 187-оятида эркакларга айтилганидек, «аёллар сизлар учун бир либосдир ва сизлар улар учун либосдирсизлар», яъни диний нуқтаи назардан қараганда эркак билан аёл бир-бирини «ўзим ўзим бўлсам, у менинг иккинчи Меним» деган даражада яқин ҳис қилиши керак, зеро либос кўпинча шахсни англатади. Иккинчидан, Ислом мистикаси, яъни сўфизм ўта даражада аёллик хусусиятлари ила бежалган.

Арабий сўфийларнинг ширадор, ифодали тилда ёзилган асарлари висолига етиш амри маҳол бўлган аёлга бағишланган ва улар муҳаббатнинг классик нусхасига айланган. Форс шеъриятининг кўплаб намуналарида шоирнинг ойюзли, ўн тўрт яшар соқий бола ҳуснига мафтун бўлганлиги айтилади. (Кўпинча бу бола ёки насроний ёки зардўштийдир). Бу албатта соф руҳий, маънавий муҳаббатдир, аммо унинг форс дунёсидаги сўфиёна кўринишига қанчалар таъсир этганини Ҳеллмут Риттернинг «Руҳ уммони» асарини ўқиган киши яққол англаб етади. Қудратли султон Маҳмуд Ғазнавий (999 йилдан 1030 йилгача ҳукм сурган) ўзининг ҳарбий асири, қули Аёзни шундай руҳий, соф маънавий муҳаббат ила севган ҳамда ўзини «ўз қулининг қули» деб ҳис этган экан. Бу эса маънавий муҳаббатнинг нақадар кучли бўлиши мумкинлигидан далолат беради.

Сўфийларнинг таржимаи ҳоллари ёзилган китобларда юзлаб «художўй эр(как)лар» тўғрисида маълумотлар бор. Арабистон ҳудудида Суламий ва Абу Нуъайм томонидан мингинчи йиллар охирида ёзилган, сўнгра форс ёзувчиларига тимсол бўлиб хизмат қилган ҳагиографик (сўфийлар, дин пешволарининг таржимаи ҳоллари) асарларни бунга мисол қилиб келтириш мумкин. Мавлоно Фаридуддин Атторнинг 12-аср охирларида битилган «Тазкират ал-авлиё» асари ва Жомийнинг (вафоти 1492 йил) ундан 300 йил кейин дунё юзини кўрган «Нафаҳат ал-унс» асарини ҳам авлиёларнинг турли ривоятлар билан ўрашиб-чирмашиб кетган таржимаи ҳоллари тўғрисида маълумот берадиган асарлар қаторига киритса бўлади. («Нафаҳат ал-унс» асари Абдулло Ансорийнинг (1089 йилда вафот эттан) илк форс авлиёларининг таржимаи ҳоллари тўғрисидаги китобининг кенгайтирилган нусхасидир).

Кейинги даврларда пайдо бўлган ҳинд ва турк тилларидаги кўплаб асарларни ҳам шулар жумласига қўшиш мумкин. Бу асарларда сўфий сифатида донг таратган баъзи аёлларнинг ҳам номларини учратиш мумкин. Афсуски, Суламийнинг (вафоти 1021 йил) художўй аёллар тўғрисидаги асари бизгача етиб келмаган. Сўфизм тарихидаги икки улкан сиймо, яъни Андалузиялик ибн Арабий (1165—1240) ва ҳозирги Афғонистоннинг шимолий қисмидаги турк-форс ҳудудида таваллуд топган, аммо умрининг катта қисмини Кўнё шаҳрида ўтказган мавлоно Жалолиддин Румий (1207 — 1273) лар эса аёлларга бутунлай бошқача муносабатда бўлганлар. Уларнинг асарларида баъзан бир-бирини инкор этадиган, бир-бирига зид фикрларга ҳам дуч келамиз. Аммо аввалбошда сўфизмнинг тамал тоши бир аёл, яъни Робийа ал-Адавиййа томонидан кўйилганлигини барча сўфийлар тан олишади. Бу ҳол барча классик асарларда акс эттирилган. Ривоятларга қараганда, у 8-асрнинг тўлиқ таркидунёчилик сўфизмига ягона Аллоҳни севиш тушунчасини олиб кирган. Шу сабабдан Исломдаги сўфиёна муҳаббат тарихи шу аёл номи билан бошланади. Робийа тўғрисида шундай ривоят қилишади: «Агарда аёл киши ўзини Аллоҳ таоло йўлига бахшида этиб, юртма юрт кезаркан, энди уни «аёл», яъни ожиза деб бўлмайди, у энди чинакам «эр кишидир». «Эркак» сўзининг қўлланилиши эса (араб тилида «раджул», форс тилида «мард», турк тилида «эр») мистик назариёт ва амалиётда аёлнинг тутган ўрнини англаб етишда бироз қийинчилик туғдиради. Зеро, жиддий равишда Аллоҳ таолога интилган ҳар бир зот амалда «эркак»дир. Бу маънода унинг қайси жинсга мансублиги аҳамиятга эга эмас. 18-асрда яшаб ижод қилган Синдлик шоир Шоҳ Абдул Латиф ўз асарларидан бирида қийинчиликлар ва дардларга эътибор бермасдан жасурлик ила ўз севгилиси томонга йўлга отланган қаҳрамони (қиз) ҳақида сўз юритаркан, уни (қизни) ҳақиқий эркак деб атайди.

Адабиётда «аёл-нафс(жон)» таққоси жуда муҳим ўрин тутади. «Нафс» сўзи «жон, руҳ» ёки «ўзлик» маъносини билдирадиган женский роддаги сўздир. Бу сўзга Қуръони каримда уч бора дуч келамиз.

«Куфр(ёмон) ишларга ундагувчи нафс(жон)», яъни «нафси аммора» (12:54), «ўз-ўзини айблагувчи жон» (маломатгўй нафс) (75:2) ва «Тинчланган рух» (хотир: жам-сокин нафс) (89:27-30)лар кўпинча аёлга қиёс қилинади. Сўфийларнинг фикрича «нафс» кўпинча «ёмон ишларга ундагувчидир». Шу маънода (женский роддаги) бу сўзни, яъни нафсни дунёнинг инъикоси деса бўлади, чунки дунё, яъни Ер юзидаги ҳаёт ҳам женский роддадир.

Мусулмон ёзувчилар йўлдан оздиргувчи, эркаклар ва болаларни ямламай ютгувчи бу дунёни худди ўрта асрлардаги насроний дин олимлари каби «аёл дунё» деб атаганлар, зеро бу «аёл дунё» доимо эркакларни йўлдан оздиришга, шахсий ва диний вазифаларини бажаришдан чалғитишга ҳаракат қилади. Таркидунё қилган сўфийлар аёлларнинг мана шу қудрати олдида ваҳимага тушадилар. Шунга қарамасдан, нафснинг Қуръони каримда таъкидлаб ўтилган учта даражаси аёлларнинг тараққиёт имкониятларини юқорироқ баҳолашга асос бўлади. Гарчи хотинларни кўкларга кўтариб мақтовчи шоирлар қаторига кирмасада, аммо Ҳаким Саноий (вафоти 1131 йил) шундай деб ёзганди: «Битта яхши аёл мингта эркакдан яхшироқдир». Юқорида номлари тилга олинган буюк сўфийларнинг асарларидаги каби Ҳаким Саноийнинг асарларида ҳам бир-бирини инкор этувчи, бир-бирига зид фикрлар мавжуд, масалан у Катта Айиқ юлдузлари туркумини изоҳлаётганда (бу туркум араб тилида «банат ан-на’ш», яъни «тобут қизлари» деб аталади) у «қизлар ҳаётдан кўра тобутда яхшироқдир», дейишгача бориб етган. Менимча, у туркумдаги юлдузларнинг порлоқлигига, чақнашига урғу бериш учун шундай деган бўлса керак, аммо асарда гапнинг иккинчи маъноси бўртиброқ чиққанки, ўқувчи албатта «муаллиф қизларга ўлим тилабди-да», деб тушунади.

Ислом дини бошдан-оёқ хотин-қизларга қарши дин, дейдиганлар албатта қаттиқ янглишадилар. Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳозирги кунларгача тилдан тилга кўчиб юрган ушбу сўзларига эътибор беринг:

«Хотин-қизлар, хуш бўйлар меҳри,
Бу дунёда дилга бўлди жо.
Кўнглим хуши, кўзим қораси,
Дил юпанчи намозда аммо».

Зеро, аёллар хуш бўйлар таратгувчилардир. «Таййиб» (яхши, хуш) ва «тиб (бўй, ҳид) деган араб сўзлари бир ўзакдан ясалган сўзлардир. Муҳаммад алайҳиссаломнинг биринчи рафиқаси Биби Хадича (вафоти 619 йил) пайғамбар алайҳиссалом билан 25 йил давомида бирга умр кечирган, пайғамбарга илк ваҳийлар кела бошлаганда уни юпатган, далда бериб кўнглини кўтарган, Ҳиро тоғининг ғорида ибодат билан машғул бўлган чоғларида содир бўлган воқеа шайтоннинг эмас, Раҳмоннинг хоҳиши билан юз берганига ишонтира олган биринчи зот эмасмиди?

Пайғамбар алайҳиссаломнинг энг кенжа қизи, Ислом дини йўлида шаҳид бўлган Имом Ҳасан ва Имом Ҳусанларнинг онаси Биби Фотима нафақат шиалар, балки бутун мусулмон оламида энг олийжаноб аёл, деб тан олинган. Она мавзуси Ислом динидаги энг марказий мавзулардан биридир. Араб тилидаги «раҳма» (меҳрибонлик) сўзи билан «раҳим» (онанинг бағри) сўзлари бир ўзакдан ясалган сўзлардир, шу сабабдан Яратгувчининг онадан-да меҳрибонлиги, кенг маънодаги муҳаббати тўғрисида гапириш менимча, хато бўлмаса керак. Пайғамбар алайҳиссалом ҳадиси шарифларидан бирида: «Жаннат оналарнинг оёғи остидадир», деган эканлар. Инсонлар тўғрисида тинимсиз қайғуриш, уларни деб азият чекиш фақат оналарга хосдир. Шу йўсинда «жон» (нафс) ҳам оналикнинг бир қисми сифатида тасвирланиши мумкин. Баъзи сўфий-теософик оқимларнинг тарафдорларида маҳсулот берадиган ҳар бир хатти-ҳаракатни «никоҳ» деб аташга мойиллик бор. Уларнинг фикрича, пўлат билан чақмоқтош бирлашса, бу никоҳдан янада етукроқ фарзанд, яъни олов дунёга келади. Эркаклик ва аёллик унсурларининг бирлашуви ҳаётни янада юқорироқ поғонага чиқарувчи омилдир.

Худди шундай қаттиқ эркаклик унсури бўлмиш «қўрқув» ҳамда мулойим аёллик унсури бўлмиш «умид» сўфий файласуф Саал ат-Тустарий (вафоти 896 йил) таъкидлаб ўтганидек, «чинакам иймоннинг туғилишига» сабаб бўлади. Шахс, яъни «йанг унсури» ҳамда жон (нафс), яъни «йин» унсурини бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Улар худди таҳлил ва синтез ёки «фан ва муҳаббат» сингари (Иқболнинг форс тилидаги машҳур бир шеърининг сарлавҳаси) бир-бирига боғлиқ нарсалардир. Сўзимизнинг бошида Эрих Мариа Рилкенинг бир шеъридан парча келтирган эдик. Ислом сўфизмида ҳам шу шеър билан ёнма-ён қўйса бўладиган бирор тушунча бормикан? Муслималар ҳам севгувчи жон сифатида намоён бўлиб, эҳтирос ва интиқлик ила ўзини бахшида этиш ҳолатини ўз тилларида ифода этган асарлар бормикан? Муслималар ҳам тирик жон, албатта шу ҳолатга тушадилар. Сўфизм адабиётидаги маълумотларни аниқ ўрганиб чиққан киши бу мавзунинг жуда қизиқарли тарзда ривожланиб борганига амин бўлади.

Қуръони каримда аёлларнинг номлари жуда кам ҳолларда тилга олинган. Момо Ҳаво пайғамбарлар тўғрисидаги халқона ривоятлардагина йўлдан оздиргувчи сифатида тасвирланган. Қуръонда у гуноҳи азимга йўл қўйганликда айбланмайди. Исломда жинсдан жинсга мерос ўтадиган гуноҳкорлик тўғрисида биронта тасаввур йўқ. Гарчи Қуръонда бир қанча аёллар тилга олинган бўлсада, уларнинг исми айтилмайди, фақат Муҳаммад алайҳиссаломдан илгари ўтган пайғамбар Исо алайҳиссаломнинг бокира онаси Биби Марямнинг номи тўлиқ келтирилган. У зот мусулмонлар ва айниқса, сўфийлар учун энг севимли сиймодир. Бу бокира аёл қуриб қолган бир хурмо тагида дам олаётганда тўлғоқ дардлари бошланиб, Исо алайҳиссалом дунёга келади. Шунда қуриб ётган дарахт бир лаҳзада кўкариб, барг ёзиб, гуллаб, ҳосил тугади ва кўп ўтмай Биби Марям ғарқ пишган хурмолардан тановвул қилиб, қувватга ингач, фарзандини кўтариб уйига келади (19:25). Насронийлар уни Худонинг чинакам чўриси деб атайдилар.

Кўҳна Аҳд китобларида Потифорнинг хотини деб тасвирланган Зулайҳонинг Юсуф алайҳиссаломни йўлдан оздириш учун қилган хатти-ҳаракатлари бадиий адабиёт тараққиётида муҳим омил бўлди. Шоирларга бу сиймо чинакам нафс тимсоли бўлиб хизмат қилган. Чексиз-чегарасиз муҳаббати туфайли беҳад ғам-аламларга гирифтор бўлган бу жон охир-оқибатда мақсадига етади, Юсуф билан бирлашади. Тинимсиз ғам чекиб изловчи ошиқ ниҳоят, Юсуф сиймосида зоҳир бўлган тенги йўқ илоҳий гўзалликка эришади. Шундай қилиб, Юсуф ва Зулайҳо тарихи эҳтирослар, ўртанишлар билан барча гўзалликлар булоғи бўлмиш Аллоҳга интилувчи жон тарихига айланади. Кўпгина изловчилар ўзларини Зулайҳога қиёс қиладилар. Қуръони каримнинг 27-сурасида тилга олинган, ривоятларда Билқийс деб аталган Сабаъ қироличасига классик мистик адабиётда бироз камроқ ўрин берилган. Биби Марям эса Исо алайҳиссаломни мурғак бир нишона ҳолатидан хушбўй гул даражасигача етказиб тарбиялаган зот деб куйланади. Аммо Исломнинг улкан сўфий шоири Жалолиддин Румий асарларида ҳар учала аёл севгувчи жон сифатида намоён бўладилар.

Ўрта асрларнинг улкан теософ олими, сўфий Ибн Арабий мавлоно Румийдан бироз илгарироқ ўзининг «Футуҳат ал-Маккийа» асарида аёллар ҳам сўфийликнинг энг юқори даражасига етишишлари мумкинлигини ёзган ва нафақат салбий маънодаги «нафс» сўзи, балки шу билан бирга «зат», яъни «борлиқ» сўзи ҳам женский родга мансублигини таъкидлаганди. Унинг айтишича, Аллоҳ таолода яратувчан эркаклик унсури билан бирга рецептив аёллик унсури ҳам мавжуд экан. Ўзи яратган борлиқ, коинот Унга бамисоли аёлнинг ойнасидек хизмат қилиши лозим экан, акс ҳолда у Ўзининг жамолини кўролмас экан. Ибн Арабий аёллик унсурининг дунёда тутган марказий ўрнига шунчалар кучли урғу берадики, замонавий мусулмон танқидчилар уни, ҳатто «жуфтсексуал символизм»да айблашгача бориб етишди. Аммо унинг «аёллик билан эркаклик бир бирига чамбарчас боғлиқ, улар бир унсурнинг икки ажралмас бўлагидир», деган фикрлари анча пайтларгача муомалада бўлди. Зеро, Момо Ҳавво Одам Атонинг бир қисмидан, яъни қийшиқ қовурғасидан яратилгандир.

Ҳинд-Покистон ҳудудидаги сўфиёна анъаналарда «келинчак» (келинжон) тасвири айниқса ёрқин шаклланган. Ҳиндавий анъаналарнинг ва айниқса, бҳакти сўфизмининг марказини ташкил этувчи «вираҳини» тушунчасини тўғридан тўғри олиб бериш уларни тушунтиришнинг энг осон йўлидир. Унда айтилишича, фақат аёл киши «према», яъни чинакам муҳаббат ва «вираҳа», яъни ўтли орзиқиш туйғуларини ҳис этишга қодирдир. Севгилиси, унаштириб қўйилган йигити ёки эри олисда бўлган келинчак тасвирлаб бўлмайдиган даражадаги ҳижрон азобларида ўртанади. «Бараҳмаза», яъни «Ўн икки ой қўшиғи»нинг ҳиндча нусхасида ҳижрон ўтларида ёнаётган аёлнинг ўн икки ой давомидаги кечинмалари тасвирланган. Ҳиндустал (Ҳинд воҳаси) ва Панжоб ҳудудининг афсона ва ривоятларида ҳам шу фикрлар мавжуд. Синд ва Панжоб ҳудудларида яратилган бадиий асарларнинг асосий қаҳрамонлари ҳар доим аёл кишилардир. Бу қаҳрамонларнинг кўпчилиги севгилисини ахтариб сафарга чиқади ҳамда узоқ вақтлар азоб-уқубат чекиб дунёдан кўз юмадилар. Улар ахтарган севгили ёр ҳам келиб шу ерда вафот этади ва улар ёнма-ён қабрга қўйиладилар. Севишганлар ўз ўлимидан кейингина ёр васлига ғойибона етишадилар. Тириклик чоғида, ҳар қандай оғир ҳолатларда ҳам, улар илк бор кўнгил берган ёрига вафодор бўлиб қоладилар. Бу жасур аёлларни бемалол жоннинг тимсоли деб аташ мумкин. Ўз бепарволигидан қаттиқ афсусланиб, ёрини ахтариб ўт бўлиб ёнаётган саҳроларда пиёда кезган ва алал-оқибатда бутун вужуди билан муҳаббатга айланиб қолган Зассини айтасизми ёки қудратли ҳукмдор томонидан ўғирлаб кетилган, худди қамишдан ясалган най ўзи ўсган қамишзорни, ўз қамиш поясини эслаб, нолаю фиғон чеккандек, шоҳона безатилган қасрда ҳам ўзи туғилиб ўсган кулбаи вайронасини эслаб, соғиниб азият чеккан Маруийни айтасизми, хуллас калом, Ҳинд-Покистон ҳудудига мансуб афсоналардаги бу келинчаклар сиймосида инсоний тажриба ва сўфиёна назария мужассамдир. Исмоилийларнинг диний адабиётида, яъни «ғинонлар»да ҳам худди шундай тасаввурлар ярқ этиб кўзга ташланади. Даврлар ўтиши билан қўшиқлардаги маъшуқа сиймосининг ўзгарганлигининг, энди у илк қўшиқлардагидек етиб бўлмас Ягона Аллоҳ эмас, балки муҳаббат қўшиқлари ва айниқса келинларнинг қўшиқларида энг севимли пайғамбар Муҳаммад алайҳиссалом тараннум этилаётганлигининг гувоҳи бўласиз. Исмоилийларнинг қўшиқларида эса кўпинча жамоанинг руҳий раҳнамоси Ҳозир Имом куйланади. Бу шеър ва қўшиқларнинг андозаси бир-бирига ўхшаш: аёл сифатида тасвирланган жон тор ва серхатар сўқмоқ бўйлаб олға интилади. Шоирлар эса кўпинча ўзларининг «Мен»ини аёл сифатида гапиртиришади, яъни ўша «Мен» баъзан «дугоналарини» чақиради ёки дугоналарининг ҳовлида бирор нарса тўқиб ўтирганини кўриб қолади. Ҳа, художўй дарвешлар ҳам тез-тез аёл кийимини кийиб, «Аллоҳнинг чўрилари» сифатида зикр тушишган. Сўфийлар Аллоҳ таолонинг Қуръони каримга кирмаган «Авлиёларим гумбазларим остидадир», деган оятини ҳам биладилар, энг яқин қариндошлари уларга маҳрам бўлиши мумкинлигига ишора қилиб, ушбу сўзларни Боязид Бистомий (вафоти 874 йил) қаламига мансуб деб биладилар: «Авлиёлар Аллоҳнинг келинларидир».

ПАЙҒАМБАР АЛАЙҲИССАЛОМ ВА ХОТИН-ҚИЗЛАР

Хотин-қизлар, хуш бўйлар меҳри,
Бу дунёда дилга бўлди жо.
Кўнглим хуши, кўзим қораси
Дил юпанчи намозда аммо.

Муҳаммад алайҳиссаломнинг бу ҳикматли сўзларини кўп ҳолларда мисол қилиб келтирадилар, ахир бошқача бўлиши, яъни энг инсонпарвар Ислом дини хотин-қизларга беписандлик билан муомала қилишни, нафрат кўзи билан қарашни тарғиб қилиши мумкинмиди? Асло. Бироқ, кейинчалик кўзда тутилмаган ҳолатлар, тараққиёт, пайдо бўлган янги қонун-қоидалар ва сўфиёна тариқатлар хотин-қизлар мавқеини Пайғамбар алайҳиссалом ва ул Зотнинг издошлари замонасидагига қараганда анча паст даражага тушириб қўйгани ҳам сир эмас.

Шу сабабдан ҳозирги кунларда Пайғамбарнинг биринчи рафиқаси Хадича разийаллоҳу анҳунинг фаолиятига етарли даражада аҳамият берилмаёттанлиги, тўғри баҳоланмаётганлиги ачинарли ҳолдир. Ахир кўпгина фарзандлар онаси бўлмиш ўша савдогар аёл ўзидан анча ёш бўлган хизматчисига турмушга чиқиб, ундан ҳам фарзандлар кўргач, Пайғамбарга илк ваҳийлар кела бошлаганда уни юпатган, далда бериб кўнглини кўтарган, Ҳиро тоғининг ғорида ибодат билан машғул бўлган чоғларида содир бўлган воқеанинг шайтон эмас, Раҳмоннинг хоҳиши ила юз берганига ишонтира олган биринчи Зот эмасмиди?

Шунинг учун ҳам Хадича разийаллоҳу анҳу «бутун мусулмонлар онаси» ва «барча аёллар аълоси» (Хайруннисо) деган шарафли номларга тўла ҳуқуқ ила сазовор бўлган. Ҳозирги кунларда ҳам кўпгина мусулмон ва муслималар ул зоти олиянинг илк ислом тарихида ҳал этувчи ўрин тутганлигига алоҳида урғу берадилар. Муҳаммад алайҳиссалом уни жуда қаттиқ севганлар. 619 йилда Хадича разийаллоҳу анҳу Пайғамбар алайҳиссалом билан қурган 25 йиллик жуфти ҳалоллиқдан сўнг дорилфанодан дорилбақога рихлат қилгач, Пайғамбар бир қатор бошқа аёлларга уйландилар. Улар орасида Муҳаммад алайҳиссаломнинг содиқ дўсти ва издоши Абу Бакр Сиддиқнинг ёш, навниҳол қизи Ойша разийаллоҳу анҳугина Паиғамбарга бокира қиз ҳолида турмушга чиққан, қолган хотинлари эса бева ёки ажрашган ва ёки илгари қул бўлиб, сўнгра озодликка чиқарилган хотинлар бўлган. 19—20-асрдаги Ҳиндистон модернчилари («янгича тараққиёт тарафдорлари» демоқчи. ХДК изоҳи) учун бу ҳолат бева қолган аёлларни турмушга беришни ҳаётга татбиқ этишда муҳим аҳамият касб этди, чунки ҳинд муслималари бева қолган тақдирда хурофий ҳиндавийлик одатлари таъсири остида қайта турмуш қуриш ҳуқуқидан бутунлай маҳрум этиларди. Пайғамбар саллоллоҳу алайҳи вассалламнинг ибрати уларга йўл кўрсатувчи маёқ бўлди.

Пайғамбар (с.а.в.)нинг кейинги хотинларига ҳам «мусулмонлар онаси» деган шарафли унвон берилган. Қуръони каримда эса уларга «зеб-зийнатларини тўсиш» (24-сура, 31-оят) буюрилган. Эҳтимол, уларнинг ҳурматли хонимлар сифатида енгил-елпи кийинган паст табақа аёллардан: ажралиб туришлари учун ҳам шундай буюрилган бўлиши мумкин, лекин барибир 6у ҳолат аёлларнинг ҳуқуқларини чеклаб қўйиш эмас, балки уларга юксакроқ хурмат-эътибор кўрсатилиши лозимлигидан далолат беради. Бироқ замонлар ўтиши билан вужудга келган ижтимоий ўзгаришлар натижасида мусулмон оламида аёлларнинг номаҳрамлардан тўсиб қўйилиши жиддийроқ тус олди. Биринчи навбатда саййидалар, яъни Пайғамбар ва Ул зотнинг қизлари Фотима разийаллоҳу анҳунинг (кейинги) аёл авлодлари паранжи-чимматларга ўраб ва турли тақиқларга чирмаб ташланди. Ҳинд мусулмон дунёсида улар шундоқ ҳам турли тақиқлар остида яшардилар.

Ислом дини нозил этилган илк даврларда эса аёллар жуда фаол бўлишган. Бунга мисол қилиб Ойша разийаллоҳу анҳунинг саҳобалар билан бирга дин ва шариат масалалари муҳокама этилган мажлисларда иштирок этганлигини келтириш мумкин. Шунинг натижаси ўлароқ ул зоти олиянинг шарофати билан Пайғамбар алайҳиссаломнинг шахсий ҳаётига тааллуқли турли хабарлар бизгача етиб келган. Бундан ташқари, Ойша разийаллоҳу анҳу 656 йилда Ҳазрат Али ва унинг аскарларига қарши олиб борилган жангга ўзи бошчилик қилиб, ғалабага эришган.

Суннийлар Ойша разийаллоҳу анҳунинг фаолликларидан ғурурланиб юрадилар ва Муҳаммад алайҳиссаломнинг унга «каллимини йа ҳумайра», яъни «гапир менга, жажжи қизғиш сочлигим», деб қилган мурожаатини тез-тез мисол қилиб келтирадилар, чунки бу навниҳол жувон Пайғамбар алайҳиссаломнинг кўнглини усталик билан хушнуд этиш қобилиятига эга бўлган. Сўфийлар Пайғамбарнинг бу мулойим гапини ошиқнинг маъшуқ ёки маъшуқага, яъни илоҳий руҳга қиладиган мурожаатига муқояса қиладилар.

Шиалар эса Ойша разийаллоҳу анҳуни жуда ёмон кўришади, чунки у Пайғамбарнинг амакиваччаси ва куёви, шиалар томонидан биринчи имом ҳамда барча мусулмонларнинг чинакам раҳбари деб эъзозланадиган Али ибн Абу Толиб (Ҳазрат Али) билан сира чиқишолмаган. Шиаларнинг фикрича, Муҳаммад алайҳиссалом дорилбақога рихлат қилгач, қонуний равишда Ҳазрат Али халифа бўлиши лозим экан, аммо Ойша (р. а.)нинг отаси Абу Бакр Сиддиқ 632 — 634 йилларда зўрлик билан халифаликни эгаллаб турган эмиш. Бундан ташқари, Ойша разийаллоҳу анҳунинг Ҳазрат Али билан чиқишолмаганлигига яна бир сабаб бор эди. Пайғамбар алайҳиссалом саҳобалари билан бирга бир ғазотдан қайтаётганларида, Мадинага яқин жойда аскарларга бироз дам берилади. Шунда Ул зот билан ғазотга чиққан жуфти ҳалоли Ойша разийаллоҳу анҳу ҳожат учун карвондан анча узоққа кетиб қолади. Қайтиб келганида карвон жойидан жилиб, кўринмай кетган бўлади. Уни саҳобалардан бири топиб, туяга миндириб олиб келади. Ўшанда унинг бўйнидаги маржон ҳам йўқолган дейишади. Ҳазрат Али ҳам Ойшанинг покдомонлигига шубҳа билдирган кишилар орасида бўлгани учун, Ойша уни ёмон кўриб қолган. Тўғри, тезда илоҳий оятлар нозил этилиб (24-сура, 11 —13-оятлар) Ойша (р.а)нинг поклиги, шубҳаларнинг ноўринлиги аён этилган. Бироқ Ойшанинг Ҳазрат Алига салбий муносабатда бўлганлиги, 656 йилдаги жангда унинг устидан ғалаба қозонганлиги шиаларнинг ғазабини жунбушга келтирган. Шу сабабдан суннийларда тез-тез учрайдиган Ойша исми шиаларда умуман учрамайди. Ултра (ашаддий) шиалар ҳисобланмиш Нузаирийлар адабиётида эса Ойша (р.а)ни, астағфируллоҳ, Мусо алайҳиссалом ўз қавмига «Аллоҳ бир сигир сўйишни буюрди», деб айтган (2-сура, 67 —71-оятлар) қари ҳам, ёш ғунажин ҳам бўлмаган оч-малларанг сигирга қиёс қилганлар.

Пайғамбар(с.а.в.)нинг тўртта қизи бўлган. Фарзандларнинг қиз бўлиши энди илгариги жоҳилия давридагидек айб ҳисобланмаган. Ислом дини келишидан аввал Арабистонда туғилган қизларни ортиқча текинтомоқ ҳисоблаб, тириклайин кўмиб ташлардилар. Бу ғайриқонуний, ваҳший одат Қуръони каримнинг 81-сура, 8-ояти ва 16-суранинг 58—59-оятларида кескин қораланди.

Қизларга бўлган муносабатнинг ўзгарганлиги одамларга бериладиган ном, тахаллус ва лақабларда ҳам акс эта бошлади. Абу Толиб, яъни Толибнинг отаси, Абу Талҳа, яъни Талҳанинг отаси деган номлар билан бир қаторда Абу Лайло, яъни Лайлонинг отаси ёки Абу Райҳона, яъни Райҳонанинг отаси деган номлар пайдо бўлди. Бир ҳадисда айтилишича, энди кишилар фарзанди қиз эканлигидан ор қилмайдигина эмас, балки қиз кўрган кишиникига табриклагани борадиган бўлишган, чунки бир қиздан бир қанча ўғил неваралар кўриш мумкин-да. Бундан ташқари, тўртта қиз тарбиялаб, вояга етказган кишилар тўғридан тўғри жаннатга тушадилар деган ҳадис ҳам бор, зеро қиз боланинг тарбияси ўғил бола тарбиясига қараганда ўта мушкул ишдир. Муҳаммад алайҳиссаломнинг учта қизи, яъни Зайнаб, Руқаййа ва Умм Гулсумлар оталаридан аввал дорилбақога рихлат қилишган. Руқаййа ва Умм Гулсумлар Пайғамбарнинг амакиси Абу Лаҳабнинг ўғилларига турмушга берилганди, аммо Абу Лаҳаб Пайғамбарнинг ашаддий душманига айлангач, (Қуръони каримнинг 111-сурасида Аллоҳ таоло уни лаънатлаган) қизлар эрларидан ажрашиб, уйларига қайтадилар.

644 — 656 йилларда учинчи халифа бўлган Усмон ибн Аффон улардан бирига уйланади, бироқ қиз кутилмаганда вафот этгани учун иккинчисини хотинликка олади, чунки Исломда бир йўла опа-сингилга уйланиш ман этилган. Шу сабабдан Усмон ибн Аффонни эъзозлашиб, «Зун-нурайн» яъни «икки нур эгаси» деб аташган. Туркияда ҳозирги кунларда ҳам Усмон Нурий деган ном тез-тез учраб туради. Пайғамбар алайҳиссаломнинг кенжа қизи Фотима разийаллоҳу анҳу отасидан бир неча ой ортиқроқ умр кўрган. У Пайғамбарнинг бошқа бир амакиси Абу Толибнинг ўғли Ҳазрат Али билан турмуш қурганди, ундан иккита ўғил кўрганди. Муҳаммад алайҳиссалом невараларини жуда яхши кўрар, бўш вақтларида улар билан ўйнар экан. Уларнинг каттаси Имом Ҳасанни 669 йилда заҳарлаб ўлдиришади, кичиги Имом Ҳусайн эса 680 йилда Карбало яқинида Уммавийларнинг халифаси Йозид(Язид)га қарши олиб борилган жангда шаҳид бўлган. 661 йилда Ҳазрат Али ўлдирилгач, халифаликни Уммавийлар эгаллаб олишган эди.

Уммавийларнинг иккинчи халифаси Йозид тахтга ўтиргач, Имом Ҳусайн ҳокимиятни қайтадан Пайғамбар авлодлари қўлига ўтказиш учун кураш бошлайди. 680 йилнинг муҳаррам ойи, 10-санада Ироқнинг Карбало даштида юз берган бу фожеа шиалар иймонини янада мустаҳкамлади. Пайғамбар алайҳиссаломнинг неваралари исломий халқларнинг шеърий асарларида ҳақиқий қаҳрамон, шаҳид деб тасвирланса, уларнинг онаси Фотима разийаллоҳу анҳу гарчи иккинчи ўғлидан қарийб ярим аср илгари вафот этиб кетган бўлса-да, болалари учун қайғуриб йиғлаётган мушфиқ она даражасига кўтариб тасвирланади. У шиалар учун Муҳаммад алайҳиссалом ва Ҳазрат Алидан кейин учинчи ўринда туради. Фотима, разийаллоҳу анҳуга берилган «Заҳро», яъни «Нур таратувчи», «Батул», яъни «Бокира», «Масъума», яъни «Бегуноҳ» деган исмларни шиалар тез-тез ишлатишади. Фотима разийаллоҳу анҳу бундан ташқари Имом Ҳусайнни эслаб, кўзёш тўкадиган ҳар бир мусулмоннинг билиб-билмай қилган гуноҳларини мағфират этишни сўраб Аллоҳ таолога ёлворадиган Зот сифатида талқин этилиши билан бир қаторда, сўфийлар томонидан «Умм абиба», яъни «отасининг онаси» деб ҳам эъзозланади.

Биби Фотима тўғрисида жуда кўп ривоятлар бор, айниқса унинг «инсонлар маликаси» бўла туриб ўта камбағалликда яшагани мусулмонлар хаёлий дунёсини жунбушга келтирган. «Фотиманинг сепи» (Жиҳозномаи Фотима) китобида отаси унга бера олган фақирона майда-чуйда жиҳозлар, гарчи ўзининг болалари оч ўтирган бўлса-да нонларининг энг сўнгги ушоқларигача камбағаллар билан баҳам кўрганлиги, болаларига кийим-кечак етишмаганлиги — буларнинг барчаси ҳар сафар янгича оҳангларда талқин этилган-ки, натижада Фотима образи муслималар учун ёрқин тимсолга айланган. Ўрта асрларда мусулмон дунёсида Биби Фотима руҳини шод этиш мақсадида бутун мол-мулкини қизларига мерос қилиб берадиган гуруҳлар пайдо бўлган. Суннийлар ҳам унга юксак ҳурмат-эҳтиром билан қарашади. Сунний эканлиги ҳар қандай шубҳа-гумонлардан холи бўлган форс шоири Муҳаммад Иқболнинг 1917 йилда чоп этилган «Румузи беҳуди», яъни «Ўзликдан кеча олишнинг сирлари» эпосида ва Али Шариатийнинг Эрондаги Ислом инқилоби даврида чоп этилган «Фотима Фотимадир» асарида ҳам бу аслзода ва олийҳиммат муслима тўғрисида юрак торларини чертиб ўтадиган ёқимли сўзлар айтилган. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, Ҳазрат Алининг бошқа болаларидан эмас, балки Биби Фотиманинг ўғилларидан, яъни Имом Ҳасан ва Имом Ҳусайндан тарқаган авлодларгина «саййидлар» деб юритилади. 1331 йили Ғазна шаҳрида вафот этган шоир Саноийнинг ушбу мисралари кўнгилларни ром этмасдан қолмайди:

Қизлар, жувонларга тўла бу дунё,
Аммо хайруннисо Фотима қайда?

Кўриниб турибдики, «хайруннисо», яъни «аёлларнинг аълоси» деган даража нафақат Хадича разийаллоҳу анҳуга, балки кейинчалик унинг кенжа қизига ҳам берилган. Баъзи сўфийлар эса ўта сабр-тоқатли эркакларга бериладиган «фотир» номини Фотиманинг «диний исми» деб ҳам талқин этадилар. Пайғамбар алайҳиссаломнинг атрофидаги аёллар тўғрисида ҳам анчагина маълумотлар бор. Уларнинг баъзилари Ислом илк нозил этилган пайтда оилалари билан Ҳабашистонга ҳижрат қилганлар. Умм Осиё каби аёллар эса Пайғамбар алайҳиссалом ва Ул зотнинг саҳобалари билан бирга ғазотларда иштирок этиб, ярадорларга ҳамширалик қилишган.

Ўз-ўзидан маълумки, улар номоз ва бошқа диний тоат-ибодатлар қилинадиган мачитларга бемалол кириб, тадбирларда иштирок этишган, чунки ҳадислардан бирида бундай дейилган: «Аллоҳ йўлида хизмат қилаётган ҳамшираларга Аллоҳ таолога сиғиниладиган жойларга киришларига тўсқинлик қилманг». 634 — 644 йилларда ҳукм сурган иккинчи халифа Умар ибн ал-Хаттоб ҳам гарчи аввал бошда унчалар хоҳламаган бўлса-да, кейинчалик бу ҳадисни ҳаётга татбиқ этишда ўз ҳиссасини қўшган. Қаттиққўллиги ва ҳақиқатпарварлиги ила машҳур бўлган бу ҳукмдор аёлларга нисбатан анча кўнгилчан бўлган.

Ривоят қилишларича, акаси Пайғамбарнинг ашаддий рақиби бўлишига қарамасдан, синглиси Ислом динига ўтади. Буни эшитган Умар синглисини ўлдиришга қасд қилади, бироқ синглиси тиловат қилаётган Қуръон оятлари унга шунчалар таъсир қиладики, шу заҳоти Ислом динига ўтиб, кейинчалик Ислом дини учун жонини ҳам қурбон қилишга тайёр бўлган мусулмонга айланади. Бу ривоят Ҳазрат Румийнинг насрий асари «Фиҳи мо фиҳи»да ҳам мисол қилиб келтирилган. Муҳаммад алайҳиссаломнинг авлодлари ўзларининг мўъмин-қобиллиги, художўйлиги билан машҳур бўлганлар. Улар ичида айниқса Пайғамбарнинг чевараси Саййида Нафиса алоҳида эътиборга лойиқ. У олтинчи имом Жаъфар ас-Содиқнинг (вафоти 765 йил) келини бўлган. Саййида холаваччаси Сакина билан Қоҳирага келади ва бу ерда ўзининг художўйлиги, диндорлиги билан машҳур бўлади. Тарихчи олим Қоллихоннинг ёзишича, Исломдаги тўрт мазҳабдан бирининг асосчиси Имом Шофиий бу қиз билан бирга номоз ўқишини ўзига шараф деб билган экан. Саййида Нафиса кароматгўй, нафаси ўткир қиз бўлган. Айтишларича, анча йиллардан бери чўлоқланиб юрган бир яҳудий аёл Саййида Нафиса таҳорат олган сувга оёқларини ювиб, тузалиб кетган экан. Нафиса вафот этгач, (208) йилда унга бир мақбара қурилган. Ҳозирги кунларда ҳам кишилар бу мақбарани зиёрат қилишади. Ўрта асрларда, айниқса мамлуклар даврида султонлар Қоҳира саройида Саййида Нафиса таваллудини кенг нишонлашган.

Юқорида мисол қилиб келтирилган мисралар, яъни Пайғамбар алайҳиссаломнинг сўзлари ҳамда Ул зотнинг бир қанча аёлларга уйланганлиги нафақат насроний дини олимлари, балки насронийларнинг кўпчилигига аллақандай эриш туюлганлиги, ғашини келтирганлиги сир эмас. Улар ўзини Пайғамбар деб атаган кишининг шунча марта уйланишини онгига сиғдира олмаган, чунки улар Худога сиғинишнинг асосий йўли роҳиблик деб ўйлашган. Пайғамбарнинг кўп марта уйланганлиги, яъни Ул зотнинг дунёвийлиги насронийлар онгидаги роҳиблик, таркидунёчилик тушунчасига мос келмас эди. Мусулмонлар эса бу ҳолатда бирорта ёмонлик, динга зидлик кўрмайдилар, чунки улар Қуръон ва ҳадислардаги «Енг, ичинг, кийининг, дунёдан завқланинг, фақат меъёрдан ошиб кетманг, исрофгарчиликка йўл қўйиб, золимлардан бўлманг» деган ақидаларга амал қиладилар. Сўзимизнинг бошида мисол қилиб келтирилган Пайғамбар алайҳиссаломнинг сўзларини ҳинд-мусулмон оламининг етук уламоси, деҳлилик Низомиддин Авлиё талқин этиб, «аёллар, хотин-қизлар» деганда Ойша разийаллоҳу анҳу назарда тутилган, «кўнглим хуши, дил юпанчи, кўзим қораси» дегани эса Фотимадир дейди. Зеро, бу сўзлар айтилган вақтда Фотима номоз ўқиётган экан. Бу энди бироз ошириб юборилганга ўхшайди, шу сабабдан бизнингча Ибн Арабийнинг талқини кўпроқ ҳақиқатга мос келади. У зотнинг айтишича, Пайғамбар алайҳиссалом хотинларни табиий майл билангина эмас, балки Аллоҳ таоло хотин-қизларни севимли қилиб яратгани учун яхши кўрган. Энди ўртадаги «хуш бўйлар» деган сўзга келсак, у араб тилидаги иккита женский роддаги «хотин-қизлар» ва «номоз» ўртасидаги ягона мужский роддаги сўздир. У бир томондан аёлларга, иккинчи томондан руҳониятга боғланиб, сўфийларни тўхтовсиз хаёл суришга, бу сирнинг мазмунини англаб етишга мажбур қилган.

ҚУРЪОНИ КАРИМ ВА ҲАДИСИ ШАРИФЛАРДА АЁЛЛАР СИЙМОСИ

Қуръони каримда тақводор ва иймонли мўмин-мусулмонлар билан бир қаторда тақводор ва иймонли мўминалар ва муслималар (мўминот, муслимот) ҳам тез-тез тилга олинадилар, зеро уларнинг ҳам худди эркаклар сингари диний бурчлари, ҳуқуқлари, вазифалари бор.

Қуръонда тилга олинган аёллар ичида асосан битта салбий аёл сиймоси бор. У III сура, яъни «Масад» сурасининг оятларида «ўтин орқалаган аёл» деб тасвирланган Умм Жамилдир. Бу аёл Пайғамбар алайҳиссаломнинг амакиси ва ашаддий душманларидан бири Абу Лаҳабнинг хотини бўлиб, Муҳаммад (с.а.в.) тўғрисида турли бўҳтонлар тарқатиб юрган. Куфр ишларда «дўзах оловининг отаси» лақабини олган (Абу Лаҳаб) эридан сираям қолишмагани учун Қуръони каримда унинг «ўтин орқалаган, хурмо пўстлоғининг пишиқ толасидан эшилган арқон билан бўйнидан боғланган ҳолда алангали дўзахга кириши» айтилган. Барча чақимчи, ғийбатчи ва кофирлар алал оқибатда Умм Жамилнинг ҳолига тушадилар.

Қуръони карим нозил этилгандан кейин Арабистонда аёлларнинг аҳволи жоҳилият давридагига қараганда бирмунча яхшиланди. Уларга ўзлари билан сеп сифатида олиб келган ёки никоҳ пайтида эри совға қилган мол-мулкка эгалик қилиш ва ишлатиш ҳамда тақсимланажак меросдан улуш олиш ҳуқуқи берилди. Илгари уларда бунақа ҳуқуқлар йўқ эди.

Мусулмонларга тўрттагача хотин олиш ҳуқуқи берилганлиги (Нисо сураси, 3-оят) кейинги пайтларда киши табиати ёки мижозининг тўрт хил эканлигига боғлаб тушунтирилмоқда. Бироқ бу ҳуқуқни баъзилар ўйлаганидек кўп хотинлиликка берилган «рухсатнома» деб эмас, аксинча унинг олдини олиш учун кўрилган чоралардан бири деб тушуниш лозим.

Жоҳилият даврида араблар кучи етиш-етишмаслигидан қатъи назар бир йўла йигирма-ўттизта хотинга уйланаверганлар. Куръони каримнинг ўша сурасида эса, «Улар орасида адолат қила олмайман деб қўрқсангиз, бир аёлга уйланинг ёки қўл остингиздаги чўри билан кифояланинг», деб кўрсатма берилган. Бу гапларни рўкач қилиб олган модернистлар «якка хотинлик кўзда тутилган мақсаддир», деб айюҳаннос солишди. Уларнинг кўрсатган важ-корсонларига кўра хотинлар эрнинг мол-мулкидан тенг улуш олишлари мумкин, аммо эр уларнинг барчасини ҳар доим бир хилда сева олмайди. Йўқ, албатта, бу табиий ҳол, шундоқ экан, эр ўз хотинлари орасида адолат қила олмайди. Бу эса ўз-ўзидан Қуръони каримдаги «бир аёлга уйланинг ёки қўл остингиздаги чўри билан кифояланинг» деган кўрсатмани биринчи ўринга олиб чиқади. Модернистлар мана шунга ёпишиб олишган. Аммо бу масаланинг бир томони, холос.

Энди масаланинг иккинчи томонига назар ташлайдиган бўлсак, маълумки, дунёнинг барча мамлакатларида аёллар сон жиҳатдан эркаклардан устунроқдир, чунки турли урушлар, ҳарбий тўқнашувларда асосан эркаклар ҳалок бўлади. Агар барча эркаклар фақат биттадан хотинга уйланишганларида, жуда кўп хотинлар эрсиз қолган бўлурдилар, натижада фарзанд кўриш, она бўлиш ҳуқуқидан маҳрум бўлардилар. Бу эса улкан ва кечирилмас гуноҳга, яъни зинога сабаб бўлувчи дастлабки шарт-шароитдир. Шундай гуноҳи кабиранинг олдини олиш мақсадида мусулмонларга тўрттагача хотин олиш ҳуқуқи берилган ва хотинлари орасида адолат қилиш уларнинг зиммасига бурч қилиб юклатилган. Эрига сурункали равишда бўйсунмайдиган хотинларни уриш йўли билан жазодан рухсат этилган бўлса-да, аммо жазони иложи борича енгиллаштиришга ҳаракат қилинади, чунки Муҳаммад алайҳиссалом шундай деган эканлар:

«Ўз хотинига меҳр-шафқатли бўлган кишилар ораларингиздаги энг яхши кишилардир».

Эр-хотин ўртасидаги ички ҳамжиҳатлик, бир-бирига боғлиқлик 2-суранинг 187-оятида аниқ-равшан баён этилган: «Улар сизларнинг либосингиз, сизлар улар учун либоссиз», яъни эр-хотин бир-бирига худди либосга муҳтож бўлганликлари каби муҳтождирлар.

Қуръони каримда бир аёлнинг исми тўлиқ айтилган. У зот Исо алайҳиссаломнинг бокира онаси Биби Марямдир. Ислом дунёсида унинг ҳурмати жуда баланд. Ривоят қилишларича, жаннатга биринчи бўлиб Биби Марям кирар эмиш. Биби Марям қуриб қолган бир хурмо тагида дам олаётганда тўлғоқ дардлари бошланиб, Исо алайҳиссалом дунёга келади. Шунда қуриб ётган дарахт бир зумда кўкариб, гуллаб, мева тугади ва чақалоқ туғилгач Биби Марям ғарқ пишган хурмолардан еб қувват олади. Янги туғилган гўдак эса тилга кириб, онасининг бегуноҳлигини, бокиралигини таъкидлайди (Қуръони карим. 19-сура, 30 —33-оятлар).

Биби Марям ўта камгап, беҳад фидойи жонлардан биридир. Унинг ҳар бир хислатини таърифлаш учун биттадан алоҳида илмий иш ёзилса ҳам камлик қилади. Кейинги тафсирчилар Қуръони карим ва тақводорлар тўғрисидаги халқ ривоятларидан яна бир қатор аёллар сиймосини топиб, уларга исмлар қўйиб, уларнинг бошдан кечирганларини ранг-баранг бўёқлар-ла бежаб тасвирлайдиларки, уларнинг ҳар бири аёллар учун тимсол бўла олади. Ҳинд мусулмон ёзувчиси Ашраф Али Тҳанавий ўзининг «Жаннат зеб-зийнати» асарида Қуръони каримда тилга олинган аёлларнинг ҳар бирини ёш китобхон қизларга насиҳатнамо ҳикоятлар орқали тасвирлаб берган. Китобда айтилишича, энг биринчи аёл, яъни Момо Ҳавво ривоятларга кўра Одам Атонинг қийшиқ (эгри) қовурғасидан яратилган экан. Улуғ немис шоири Йоҳанн Вольфганг Гёте шу мазмундаги бир ҳадисни шеърга солган:

Аёлларга зулм ўтказма, бўлма тошбағир,
Улар қийшиқ қовурғадан яралган ахир.

Нетсин, Аллоҳ яратибди уларни шундоқ,
Синиб қолар, тўғрилашга уринганинг чоқ.

Ўз ҳолига қўйсанг баттар қийшаяди ул,
Одам ўғли, ўзинг танла, қай бири маъқул.

Мурувват қил, сенга қарши қилсалар-да жанг,
Яхши эмас синиб қолса битта қовурғанг.

Момо Ҳавво содир этилган гуноҳи азим, яъни осийлик учун жавобгар эмас, чунки у туфайли гуноҳ ишлар бу дунёга кириб келганлиги тўғрисида Қуръони каримда биронта оят йўқ. Ислом дини дастлаб қилинган гуноҳ тўғрисидаги таълимотни тан олмайди. Сўзамол халқ бахшилари ва тахайюлотчи ҳикоянавислар томонидан майда-чуйда тафсилотларигача бирма-бир ҳикоя қилинган «Пайғамбарлар тарихи» китобида Момо Ҳавво тўғрисида жуда илиқ сўзлар айтилган. Унинг гўзаллиги ёрқин бўёқларда қуйидагича тасвирланади: «Момо Ҳавво Одам Атодек баланд бўйли, сарвқомат ва гўзал бўлиб, сочлари 700 толим қилиб ўрилган, ҳар бир толими яшил, шаффоф қимматбаҳо тошлардан ясалган тақинчоқлар билан безалган, мушку анбарлар сепилганди. Бадан териси Одам Атоникига қараганда нафисроқ, ранги ҳам тиниқроқ, овози эса уникидан ёқимлироқ эди».

Ривоят қилишларича, Аллоҳ таоло Одам Атога шундай марҳамат қилган: «Сенга аталган барча илтифоту мурувватларим заифа бандам бўлмиш Момо Ҳаввода тажассум топғон. Эй Одам, билгилки, меҳрибон, тақводор рафиқадан яхшироқ илтифоту марҳамат ўлмағай».

Ривоятларда илк келин-куёвнинг тўйи барча тафсилотларигача бўяб-бежаб тасвирланганлиги учун ҳозирги келин-куёвлар ҳам уларга тақлид қилиб, тўйларига байрамона тус беришга ҳаракат қилишади. Айтишларича, Одам Ато ва Момо Ҳаввонинг тўйида фаришталар уларнинг устидан гуллар ва турли ширинликлар билан бирга жаннатий танга-чақалар ҳам сочишган эмиш. Бироқ тўйдан кейин жаннат товусларидан бири ташқарида илон шаклида судралиб юрган шайтон алайҳи лаънани тутиб олиб, минқорида жаннатга олиб киради. Одам Ато ва Момо Ҳавво шайтоннинг васвасасига учиб, ман этилган мевадан тановул қилишади ва натижада авратлари очилиб қолади.

Анъанавий ривоятларда айтилишича, бу воқеанинг юз беришида асосан Момо Ҳаввонинг бироз енгилтаклик қилгани, калта ўйлагани сабаб бўлган эмиш. Момо Ҳавво қилмишидан қаттиқ пушаймон бўлиб, «айбим недур, эмди қандоқ жазоға мустаҳиқ ўлурман?» деб нола-ю афғон чекканда, Аллоҳ таоло унга шундай хитоб қилган дейдилар: «Биз сени фикр юритиш ва диний масалаларда гувоҳлик бериш ҳамда мерос олишда номукаммал қилурмиз!» Булар эҳтимол Қуръони каримдаги икки аёлнинг гувоҳлиги битта эркакнинг гувоҳлигига тенглиги (2-сура, 282-оят), иккита қиз боланинг битта ўғил бола улуши миқдорида мерос олиши (4-сура, 11-оят) каби кўрсатмалардан олиниб, ривоятларга айлантириб юборилган бўлиши ҳам мумкин. Худди шунингдек, ривоятлардаги «Бир умр қамаб қўйиласан», деган илоҳий жазо тўғрисида сўз юритилганда, аёл кишининг турмушга чиқиб, уй-рўзғор ташвишларига кўмилиб, тўрт девор ичида ўзи билан ўзи андармон бўлиб қолиши хусусида беихтиёр ўйлаб қоласан киши.

II асрда яшаб, ижод қилган араб муаллифи Кисоийнинг айтишича, Момо Ҳаввога «умрида бирор марта Жума намозида иштирок этмаслиги» башорат қилинган эмиш, (Аммо бу тўғрида ҳам на Қуръони каримда ва на Ислом дини илк нозил этилган даврлардан қолган манбаларда бирон сўз дейилган) ҳамда аёл биринчи бўлиб салом бермаслиги лозим эмиш. (Бу тўғрида ҳам Қуръонда бирорта кўрсатма йўқ). Бундан ташқари ривоятларда аёлларнинг ҳайз кўриши ва ҳомиладор бўлиши, «аёллардан пайғамбар чиқмаслиги ва уларнинг донишманд бўлолмаслиги» уларга берилган илоҳий жазо сифатида талқин этилади. Кўриниб турибдики, ҳозирги кунда кенг тарқалган бу тасаввурлар Қуръони каримдаги Аллоҳнинг каломига эмас, балки уларнинг халқона, янглиш тахайюлий талқинига асослангандир. Момо Ҳавво кўрсатмага риоя қилмаганлиги учун қаттиқ афсусланиб, тавба қилгач, унинг гуноҳи мағфират қилинган, аммо барибир улар жаннатдан чиқариб юборилган. Ривоятларда айтилишча, Одам Ато билан Момо Ҳавво бир-биридан олисда узоқ вақтлар сарсон-саргардон бўлиб юришгач Макка яқинидаги Сафо ва Марва тепаликларида учрашадилар. Жаброил алайҳиссалом Сафо тепалигида турган Одам Атога Ҳаж сафарининг йўл-йўриқларини ўргатаётган пайтда Момо Ҳавво Марва тепалигига кўтарилади. «Марва» сўзини кўпгина диний матн тафсирчилари «Мар’а», яъни «аёл» сўзидан келиб чиққан, деб тушунтирадилар. Одам Ато ва Момо Ҳавво «таъарафа», яъни Арофат водийсида учрашиб, бир-бирини танийдилар.

Иброҳим алайҳиссаломнинг иккинчи хотини Ҳожарнинг номи ҳам Ҳаж сафари ҳамда Арофат водийси билан боғлиқдир. Ул зот чанқаб қолган ўғли Исмоил алайҳиссаломга сув ахтариб Марва ҳамда Сафо тепаликлари орасида етти марта у ёқдан бу ёққа югуриб Аллоҳга илтижо қилгач, ғойибдан Зам-зам булоғи пайдо бўлади. Ҳозирги кунларда ҳам Ҳажга келганлар Марва ҳамда Сафо тепаликлари орасида етти марта у ёқдан бу ёққа югуриб Исмоил алайҳиссалом ва Ул зотнинг оналари Ҳожарни ёд этадилар, зеро Муҳаммад алайҳиссалом Исмоил алайҳиссаломнинг авлодидандир.

Халқ ривоятларида Иброҳим алайҳиссаломни катта бир гулханда ёндириб юборишни буюрган золим шоҳ Нимруднинг қизи ҳам тилга олинади. Қиз Иброҳим алайҳиссаломнинг йўлини, яъни Ягона Аллоҳга сиғиниш йўлини танлагани учун гулхан устига йиқилиб тушганда ҳам зиён кўрмай, омон қолади. Фиръавннинг Мусо алайҳиссаломни қутқариб қолган тақводор хотини Осиёга кўпгина тафсирчилар жуда ижобий баҳо берадилар. У эрининг Мусо алайҳиссаломни ўлдириб юбориш учун қилган барча хатти-ҳаракатларига зид ўлароқ, болани қутқариб, ҳимоя қилгани сабабли жаннатий бўлган ва шу сабабдан бу сиймо барча аёлларга ўрнак бўладиган тақводор аёл тимсолига айланган. Кўпгина доираларда у, ҳатто «энг баркамол аёл», деб тасвирланади ва Биби Марям, Биби Хадича ва Биби Фотималар сингари жаннат ҳурларидан-да гўзалроқ ҳисобланади.

Қуръони каримда яна бир аёл тилга олинган бўлиб, у Сабаъ давлати қироличасидир. Ривоятларда унинг номи Билқийс эканлиги айтилган. Қуръони каримнинг 27-сурасида Ҳудҳуд (қуш) Сабаъ мамлакати тўғрисида аниқ хабар келтиргани, бу шаҳар ҳукмдори Билқийс исмли аёл эканлиги, унга барча нарсалардан ато этилган бўлиб, катта тахти ҳам борлиги баён қилинади. Сулаймон алайҳиссалом буни эшитиб, Билқийсга мактуб ёзади ва уни ўз ҳузурига чорлайди. Малика Аллоҳнинг ҳақ динига ўтиш ва Сулаймон алайҳиссаломга турмушга чиқиш учун Сулаймон алайҳиссалом ҳузурига келади. Маълумки, Сабаъ халқи ва унинг маликаси оташпараст бўлган. Билқийс Сулаймон алайҳиссаломга учта топишмоқ айтади. Сулаймон алайҳиссалом уларни осонлик билан топади. Шундан сўнг малика Сулаймон алайҳиссалом ҳузурига келади. Билқийс жинлар шоҳининг оддий аёлдан туғилган қизи бўлганлиги учун Сулаймон алайҳиссалом «маликанинг оёқлари жинларнинг оёғидек туёқли бўлса керак», деб ўйлаб, маликани саҳнига ойна ётқизилган залда кутиб олади. Қасрга кирган Билқийс «шоҳнинг ёнига сув кечиб боришим керак экан-да», деб ўйлаб этагини кўтаради. Маликанинг оёқлари мукаммал инсон оёғи эканлигини кўрган Сулаймон алайҳиссалом унга уйланади» (27-сура. 43-оят). Сулаймон алайҳиссалом жинларга буюриб, Билқийснинг мамлакатидан маликанинг ғаройиб тахтини қасрга келтиртирган эди. Ўз тахтининг қасрда эканлигини кўрган малика Билқийс Сулаймон алайҳиссаломнинг пайғамбар эканлигига иймон келтиради ва бутун вужуди билан Аллоҳнинг ҳақ динига ўтиб, ўзини шоҳга бахшида этади. Кейинроқ пайдо бўлган адабий асарлар ва айниқса мадҳияларда Билқийс кўпинча бой-бадавлат ва доно малика сифатида тасвирланади. Форс шоири Когоний (1199 йилда вафот этган) ўзининг ҳомийси Ширвоншоҳнинг рафиқаси ва синглисини Билқийсга қиёслаб асарлар яратган. (Қизиғи шундаки, у ўз қаҳрамонларини асосан тарихда номи қолган донгдор аёлларга, жумладан Биби Марям, машҳур сўфий Робийа ёки қиролича Зубайдага қиёс қилади. Ҳа, унинг назарида аёллар кўпгина масалаларда эркаклардан устунроқдир). Улкан сўфий Ибн Арабий (1240 йилда вафот этган)нинг мистик руҳда ёзилган ва талқин этилган шеърлар тўплами бўлмиш «Таржумон ал-ашвоқ»,яъни «Эҳтирослар таржимони» асарида «маҳбубининг саройи шунчалар ғаройиб эдики, Билқийс сал бўлмаса ўз тахтини-да унутаёзди», деб ёзилган (Н XXVI). Бу асарда соҳибжамол аёллар қуйидагича тасвирланган: «Бир нигоҳ ташласа еру-кўкни вайрон этадиган, нозик қўлларида чексиз ҳокимият бўлган бу гўзаллар товусдек товланар, бир бор кўрган киши уларни марварид тахтида ўтирган Билқийсга менгзар эди». Ибн Арабийнинг ўзи бу ҳолатни шундай изоҳлайди: «У илоҳий донишмандликни «Билқийс» деб атади. Билқийс назариётнинг нозик-ниҳол фарзанди бўлиш билан бирга, амалиётнинг бироз дағал моддий зурриётидир, яъни у ярим жин ва ярим инсондир. Маликанинг отаси жинлар шоҳидир, онаси эса оддий инсонлардандир».

Ҳазрат Абдураҳмон Жомийнинг назарида эса Билқийс доно ҳукмдор аёлдир. Унинг ўта донолиги яхши ва ёмон аёллар устидан шошилмасдан, оғир-вазминлик билан ҳукм чиқаришида ва Фирдавсийнинг аёлларни қоралаб ёзган шеърларини эвини келтириб танқид қилишида намоён бўлади. (Унинг жилмайиб туриши Европа адабиётида, айниқса Редьярд Киплингнинг «Капалак» сарлавҳали сеҳрли ҳикоясида жуда гўзал тасвирлаб берилган). Қудратли малика Билқийс ва унинг тахти тўғрисидаги турли хабарлар, шама-ю ишораларни исломий қўшиқлар, мадҳия ва қасидаларда ҳам учратиш мумкин. Бундан ташқари, доно малика акс эттирилган кўплаб мўъжаз рангтасвирлар ҳам мавжуд. Бу рангтасвирларнинг баъзиларида маликанинг тахт устида ўтирган ҳолати тасвирланган бўлса, бошқаларида Худҳуд Сулаймон алайҳиссаломнинг мактубини маликанинг ётоғига ташлаб кетаётган дақиқа муҳрланган. Турли ривоятлар асосида романтик эпослар яратилган Эронда шундай мўъжизавий қудратдан улушдор, нафақат барча жонзодлар, балки жонсиз яралмишларнинг ҳам тилини тушуниш қобилияти ато этилган Сулаймон алайҳиссалом билан Яман маликаси Билқийс ўртасидаги муҳаббатни мадҳ этадиган биронта романтик эпос ёки достоннинг йўқлиги ажабланарли ҳолдир. Қуръони каримда тилга олинган бу ривоятда айтилишича, илгари оташпараст бўлган малика Билқийс Сулаймон алайҳиссаломнинг даъвати ила иймонга келади. Илоҳий ишқдан улушдор бўлган маликанинг руҳий қудрати ва оддий оташпараст аёлнинг муҳаббати бир-бирига қиёс қилинганда, менимча, ажиб бир мажозий асар учун етарли асос юзага келган бўлурди.

Фикримча, бу ерда шоирларга достон ёки эпос яратиш учун барча форсий-туркий эпосларнинг асоси бўлмиш фожеавий ҳолат етишмаган бўлса керак. Билишимча, фақат мавлоно Румий бу мавзуни тўла-тўкис ўрганиб чиққан. Ул зот ўзининг «Маснавий»ларида (Мас. IV. 465 ф) куйлашича, малика Билқийс Сулаймон алайҳиссаломга беҳисоб олтин жўнатади, аммо пайғамбар маликанинг совға-саломини ҳам, қўшинларини ҳам орқага қайтариб юборади. Шундан сўнг маликанинг ўзи йўлга отланади. Сафар давомида малика кундан-кун бу фоний дунёдан кўнгил узиб, чинакам ошиққа айлана боради.

Билқийс йўлга тушди қалбу жон билан,
Ўтмиш кунларидан қилиб надомат.
Заррача иши йўқ шуҳрат, шон билан,
Ошиқ учун шоҳлик, бойлик на ҳожат.

Келишган йигитлар, қизлар ҳойнаҳой,
Айниган пиёздек унга туюлур.
Чин севги қошида боғ, кўшку сарой,
Қоларкан бир ҳовуч кулдек уюлиб.

Муҳаббат келганда оддий ҳаваслар,
Ювилиб кетади мисли гард, ғубор.
Кўнгилга қуйилур самовий саслар:
«Илоҳ йўқ Ўзингдан ўзга, Биру Бор!»

Чин ошиқ «Эгам», дер, «Худо дер танҳо.
Илоҳим йўқ дейди Ўзидан ўзга.
Зумрад тугул кўкда Ойни ҳам ҳатто,
Қора тувакчалик илмагай кўзга.

Бу тасвирда Билқийс Зулайҳога ҳам ўхшаб кетади. Кўҳна Аҳд китобларида Потифорнинг хотини сифатида тасвирланган Зулайҳо исломий ривоятларда ишқ оташида лов-лов ёнган, тўлғонган аёл тимсолида намоён бўлади. У севгилиси Юсуф алайҳиссаломнинг висолига етиш учун ҳамма нарсага тайёр, чунки уни, яъни гўзаллик тажассумини бутун борлиғила ёниб севиш дардига гирифтор бўлган. Юсуф ва Зулайҳо тарихининг энг уста шарҳловчиси мавлоно Румий шундай куйлаганди:

Зулайҳо тўлғонар: Юсуфи Канъон,
Ишқи вужудини айламиш макон.
Бир ишқ-ки, бамисли беадад уммон,
Оддий бир кўпикдир унда осмон.

Қуръони каримнинг 12-сурасида, яъни «Юсуф сураси»да Юсуф алайҳиссаломнинг ҳаёти, акалари отасини алдаб, Юсуфни ўзлари билан олиб кетганлари, сўнгра бир қудуққа ташлаб, оталарига «Юсуфни бўри еб кетибди», деб айтганлари, исбот тариқасида Юсуфнинг кўйлагига қўйнинг қонини суртиб, келтириб кўрсатишгани баён этилган. Юсуф ибн Яъқубни савдогарлар топиб олишади ва Мисрга элтиб, арзон-гаровга қул қилиб сотиб юборишади. Уни Миср ҳокими Қитфийр (Кўҳна Аҳд китобларида Потифор) сотиб олади ва хотини Зулайҳога топширади. Юсуф балоғатга етгач Зулайҳо унинг ҳусни жамолига ошиқ бўлиб қолади ва йигитни йўлдан уриш чораларини ахтара бошлайди. Аммо Юсуф алайҳиссалом зино қилишдан бош тортади. Одамлар бу можародан хабар топиб, гап-сўзлар кўпайиб кетгач, Зулайҳо бир гуруҳ кибор аёлларни уйига меҳмонга чақириб, дастурхонларни анвойи мева-чевалар билан тўлдириб, аёлларнинг қўлига биттадан ўткир пичоқ бериб қўяди. Юсуф ибн Яъқуб кириб келганда барча хотинлар унинг ҳусни жамолига маҳлиё бўлиб, оғизлари очилиб, ҳайратдан донг қотиб, қўлларидаги меваларни арчиш ўрнига оғриқни сезмаган ҳолда бармоқларини кеса бошлайдилар. Ҳоким гап-сўзларга чек қўйиш мақсадида Юсуфни зиндонбанд этади. Зиндонда Юсуфдан ташқари яна икки маҳбус бўлган. Юсуф уларнинт тушларини таъбирлаб беради. Маҳбуслардан бири, яъни илгари ҳокимнинг ҳузурида соқий бўлиб ишлаган йигит озод этилади, новвой йигит эса қатл қилинади, чунки бу ҳолат уларнинг тушларида аён бўлган экан.

Алқисса, Миср мамлакатининг шоҳи бир рутубатли туш кўради. Ҳеч ким унинг тушини таъбирлаб беролмайди, шунда унинг соқийси бўлган йигитнинг ёдига зиндонда ётган Юсуф тушиб қолади. Юсуф шоҳнинг тушини таъбирлаб беради. Унинг таъбири тўғри бўлиб чиқади. Шоҳ Юсуфни Мисрга ҳоким этиб тайинлайди ҳамда вафот этган аввалги ҳоким Қитфийрнинг хотини Зулайҳони Юсуфга никоҳлаб беради. Қитфийр қандайдир касалликка чалингани учун шунча йил бирга яшаган бўлсаларда, ҳали Зулайҳога яқинлик қилолмаган, Зулайҳо бокира қиз экан. Шоҳнинг тушида аён бўлган қаҳатчилик бошланади. Юсуфнинг акалари ҳокимнинг олдига дон-дун сўраб келишади, аммо орадан анча йиллар ўтиб кетгани учун Юсуфни танишмайди. Ўғли йўқолганидан йиғлай-йиғлай кўзлари кўр бўлиб қолган Яъқуб алайҳиссаломга Юсуф ўзининг кўйлагини бериб юборади. Ўғлининг ҳидини туйиб, унинг тирик эканлигига ишонч ҳосил қилгач, Яъқуб алайҳиссаломнинг кўзлари очилиб кетади. Қуръони каримдаги бу ҳикоят асосида бир қанча асарлар яратилган, унинг баъзи саҳналари бадиий жиҳатдан бежаб, қайта ишланган. Бу асарларда Зулайҳо образи марказий персонажлардан бирига айлантирилган.

Албатта, Қуръон тафсирчилари ҳам бу мавзуга алоҳида бир муҳаббат билан қўл уришган. Биринчи навбатда Ҳиротлик сўфий, 1089 йилда вафот этган Абдулла Ансорий ва ундан илҳомланган Майбудий ва бошқалар Юсуф алайҳиссалом тарихига бағишлаб йирик ва сермаъно битиклар иншо этишган. Бу мавзу Эрон шоирлари орасида илгаридан таниш бўлган бўлса керак, аммо шунга қарамасдан шу пайтгача фақат Фирдавсийнинг (вафоти 1020 йил) «Юсуф ва Зулайҳо» асари тилга олинарди. Бугунги кунга келиб эса у ҳам инкор этилмоқда. 19-аср олимлари «бу асар Фирдавсий қаламига мансуб», деб илмий асарлар яратишган бўлса-да, бугун «Юсуф ва Зулайҳо»нинг Фирдавсий қаламига мансублиги шубҳа остига тушиб қолди.

Таниқли немис олими Ҳерманн Эте ўзининг 1901 йилда Штрассбургда чоп этилган «Эрон филологияси бўйича очерклар» китобида ёзишича (2-банд), биринчи минг йиллик охирларида Абул-Муаййад ал-Балхий Қуръони каримда тилга олинган бу икки машҳур ошиқ тўғрисида катта бир достон яратган экан. Кейинги асрлар давомида Ислом оламида ва айниқса унинг шарқий ҳудудларида шу мавзуда ёзилган бир қанча эпик асарлар пайдо бўлди. Шу маънода Эте ўз рўйхатида Шавкат Бухорий, Амъақ Бухорий, Назимий Ҳаравий, Рукнуддин Ҳаравийлар номини ҳам тилга олиб ўтган. Ҳиротлик мавлоно Жомий бу асарни классик жиҳатдан тугалланган, бекаму кўст асар даражасига етказгач, Ҳиндистон минтақасида яшовчи шоирлар ҳам ундан илҳомланиб, шу мавзуга қўл урдилар. Мавлоно Жомийнинг «Юсуф ва Зулайҳо» асари 1824 йилда Винсенс фон Розенсвайг-Шваннау томонидан немис тилига ўгирилиб, чоп этилди. Синдлик тарихчи ва хаттот, Акбаршоҳ саройида дипломат бўлиб хизмат қилган Мир Маъсум Намий (вафоти 1605 йил) ҳам форс тилида шу мавзуда шеърий асарлар яратган ҳиндистонлик кўплаб шоирлардан биридир. Ҳиндистонда бу мавзуда бир қанча насрий асарлар ҳам битилган. Уларнинг ҳар бири яхшилик, тўй-тамошолар билан якунланади. Юсуф ва Зулайҳонинг тўйи ёрқин бўёқларда тасвирланади. Бу асарнинг кашмирий нусхаси ҳам мавжуд. Муҳаммад Соғир (вафоти 1501 йил) эса 15-асрда бенгал тилида ўзининг «Юсуф Жалика» асарини иншо этган. 17-асрда Жанубий Ҳиндистондаги Дакни-Урду сарой адабиётида «Юсуф ва Зулайҳо»нинг шеърий намуналари пайдо бўлди. Бидшапурлик Муҳаммад Одилшоҳнинг саройида хизмат қилган шоир Малик Хушнуднинг ижодини бунга мисол қилиб келтириш мумкин. 17-аср охирларида яшаб, ижод қилган Ҳошим исмли шоир асарида Зулайҳо урду тилида сўзлашади ва урду тилида гапирадиган аёллар ишлатадиган барча яхлит ибораларни (идиомаларни) қўллайди-ки, беихтиёр «Зулайҳо Ҳиндистонда яшаган экан», деган фикрга ҳам келиб қоласан киши. Бу гапларни энди муаллифни масхаралаш деб эмас, балки унинг санъатига қандайдир даражада қойил қолиш деб тушунилса, яхшироқ бўлурди. Гужаротлик шоир Мир Али Амин эса, баъзи танқидчилар ҳазиллашиб айтишганидек, Зулайҳога «Гужаротлик кибор хонимлар киядиган кийимларни кийдириб қўйган эмиш».

Кейинги йилларда Шарқда «Юсуф ва Зулайҳо» мавзуида битилган асарлар сонини аниқлаш мумкин эмас, чунки бу мавзудан илҳомланган, шу мавзуга қўл урган шоирлар сони кундан-кунга кўпайиб бормоқда. Усмонли Турк империясида ҳам шу мавзуда бир қанча асарлар яратилган. Айниқса, Султон Маҳмуд соҳибқироннинг диний ишлар бўйича ишончли вакили, сўфий раҳнамо Оқ Шамсуддиннинг ўғли Маҳдий (вафоти 1503 йил) шу мавзуда жуда таъсирчан бир асар яратган. Унда айниқса «Зулайҳонинг фарёди» кўнгил торларини чертиб кетадиган даражада гўзал чиққан:

Аввало бағримни этди-ю шудгор,
Ғамнинг уруғини сочди муҳаббат.

Жўяк тортиб этди юракни афгор,
Унга дард сувини очди муҳаббат.

Ғам ҳосилин йиғиб, янчиб олди-ю,
Шамолга совурди, сочди муҳаббат.

Дўстлар-чун ғамларга дил эди ошно,
Энг яқин дўстни ҳам этди бегона,

Соғлик тарк этди-ю вужудни буткул
Нетай, кўнгил уйи бўлди вайрона.

Ёш тўла кўзларда уйқуга жой йўқ,
Қалбимдан қайларга қочди муҳаббат.

«Юсуф ва Зулайҳо» асаридаги баъзи бир воқеалар ҳозирги кунларда ҳам эпик ва шеърий асарларда тилга олинмоқда ёки турли кўринишларда ишлатилмоқда. Ривоятдаги биринчи воқеа гўзал қул боланинг бозорда ким ошди савдосига қўйилишидир. Бир қанча кишилар қул болани сотиб олиш учун тўда бўлиб туришганда, кекса бир момо ҳам болага харидор бўлади (китобнинг «Момолар» бўлимига қаранг). Бу ерда энди момонинг мақсади амалга ошмаслиги ойдек равшан бўлса-да, аммо унинг гўзалликка интилиши мақтовга лойиқдир.

Юсуфни йўлдан уриш учун Зулайҳо қанчалар шумлик ва фитналар қилмайди дейсиз, ахир «бир аёлнинг макру ҳийласи етмиш шайтонга юк бўлади», деб бежиз айтишмаган. Зулайҳо қўлидан келган барча ишни қилади. Бир қасрнинг ички деворларини шунчалар маънодор, кишининг ҳирсини жунбушга келтирадиган суратлар билан безаттиради. Юсуф қаёққа қарамасин, девордаги суратда ўзини Зулайҳонинг оғушида турган ҳолатда кўради. Бу саҳнанинг батафсил тасвири худди кутганимиздек, мавлоно Жомийнинг эпосидан олинган экан, Жомийдан 400 йилча илгари яшаб, ҳукм сурган Ғазнавийлар сулоласининг вакилларидан бири бўлмиш Султон Масъуд, айтишларича, ҳазрат Жомийнинг она шаҳри бўлмиш Ҳиротдаги ишратхона қасрларидан бирининг деворларига шунақа маънодор суратлар чиздирган экан. Қасрнинг ўзи йўқолиб кетганига қарамасдан, у тўғридаги маълумотлар Ҳиротдаги кишилар онгида ғайриихтиёрий равишда оғиздан оғизга ўтиб, сақланиб қолган бўлса ажаб эмас. Ўз-ўзидан маълумки, мавлононинг «Юсуф ва Зулайҳо» асаридаги бу қаср тасвири 16-асрдаги хассос мўйқалам усталарининг ҳам туйғуларини жунбушга келтирган. Сербурчак қасрнинг пиллапояларидан югуриб, қочиб кетишга ҳаракат қилаётган Юсуф алайҳиссалом акс эттирилган мўъжаз рангтасвирлар анчагина. Уларда Зулайҳо қизил кийим кийган соҳибжамол сифатида тасвирланган. (Қизил кийим асосан келинлар кийимидир, аммо умуман олганда алангали муҳаббатни ҳам ифодалаши мумкин). Юсуф алайҳиссалом эса яшил кийимда тасвирланган. Яшил кийим соҳиби авлиёлар, пайғамбарлар ва умуман жаннатий кишилар сафидандир. Йўлдан уриш саҳнасининг энг қизиқ жойларидан бири Зулайҳонинг бут (санам)га муносабатидир. Зулайҳо аввалбошда бутпараст бўлганлиги сабабли, унинг ётоғида бут бўлган. Зулайҳо Юсуф алайҳиссаломни йўлдан уриш, у билан яқинлик қилиш учун хушомадлар қила бошлаганда, албатта, тағин бут кўриб қолмасин деган ўйда унинг юзини тескари қилиб ёки бошига бир рўмол ёпиб қўяркан. Бу саҳнада узоқ ўтмишдан қолган одатлар тасвирланган бўлиши мумкин, чунки форс сўфий ёзувчиси Ҳужвирий (1071 йилда Лаҳорда вафот этган) ўз асарларидан бирида шундай ёзади: «Ўзи сиғинадиган нарса билан мулоқотда ўзини яхши тутишни барча кишилар Зулайҳодан ўрганишлари лозим, чунки у Юсуф алайҳиссалом билан бир хонада ёлғиз қолиб, ундан ҳожатини чиқаришни илтижо қилаётганда, «бут унинг ёмон, уят иш қилмоқчи бўлаётганини, одоб чегарасидан чиқиб кетаётганлигини сезиб қолмасин» деган ўйда албатта бутнинг юзини ёпиб қўярди». Мавлони Жомийнинг эпосида ҳам шу саҳна мавжуд. Бундан ташқари у ўзининг «Субҳат ал-аброр» деган асарида ҳам шу саҳнага ишора қилади. Зулайҳо бир бутдан уялса, Юсуф алайҳиссалом ҳар ерда ҳозиру нозир, ҳамма нарсани кўриб, билиб турувчи, Ал-Басийр сифатли Аллоҳ таолодан уяламан, деб Зулайҳо ҳузуридан чиқиб кетади. Зулайҳо унинг ортидан югуриб, кийимига ёпишади. Кийим орқа тарафдан йиртилади ва Юсуф алайҳиссаломнинг бегуноҳ эканлигини исботлашда далил бўлади. Мавлоно Жомийнинг эпосида ҳам бут (санам) тўғрисида сўз юритилган. У ерда айтилишича, Зулайҳо кексайиб, Юсуф алайҳиссалом унга барибир эътибор қилмаслигига кўзи етгач, бутни майда-майда қилиб ташлайди, чунки Зулайҳо қанча йиллар давомида унга ўтинч-илтижо қилган бўлмасин, бут Юсуф алайҳиссаломнинг висолига етишда унга ёрдам беролмаган эди-да. Шундай қилиб, Зулайҳо санамга сажда қилишдан бош тортгач, яъни бутпарастликдан воз кечгач, Ягона Аллоҳнинг ҳидояти ила мақсадига эришади ва севгани билан қовушади. Ягона Аллоҳга сиғиниш йўли энг тўғри йўлдир, аммо илк сўфийлардан бири бўлмиш Юсуф ибн Ҳусайн ар-Розий (вафоти 916 йил) буни янада чуқурроқ ҳис этган:

«Зулайҳо Юсуф алайҳиссаломнинг ишқида лов-лов ёниб, унинг васлига етиш истагида ўртаниб юрар экан, кундан-кунга тубанлашиб боради. Аммо у истакларидан воз кечгач, яъни нафси амморанинг устидан ғолиб чиққач, Аллоҳ таоло унга ёшлиги ва гўзаллигини қайтариб беради. Ошиқ маъшуқа томон қанчалик интилса, маъшуқа ўзини шунчалар четга тортади, ошиқ фақат қалбидаги муҳаббат билан чекланса, маъшуқанинг ўзи унга талпиниб келади». Шундай қилиб Зулайҳо умрини тавба-тазарру билан, чексиз ўтли иштиёқлар билан ўтказадиган севгилига айланади.

«Агар сен Зулайҳо бўлмасанг ҳамда севги тегирмонида кепакли ундай тортилмаган бўлсанг, Юсуфи Канъон тўғрисида турли бўлмағур, бўҳтон гапларни гапирма», дейди ғазналик сўфий шоир Саноий (вафоти 1131 йил), чунки Юсуфнинг ҳажрида Зулайҳодек ёнмаган шахс севги, муҳаббатдан сўз очишга хақли эмас. Ҳофизнинг айтишича, шоирлар «Зулайҳонинг муҳаббати ўта кучли бўлганлиги учун ахлоқ-одоб чегарасидан чиқиб кетганлигини яхши билишади.

Унинг муҳаббати ёр васлига етиши амри маҳоллигини билсалар-да, аммо оташин эҳтиросларда қоврилиб юрган барча ошиқлар учун ёрқин тимсолдир. Зулайҳо бора-бора севгилиси учун ҳатто ўлимга ҳам тайёр бўлган жасур, кучли қаҳрамонга айланади. Қуйидаги мисралар 18-асрнинг ўрталарида Хиндистонда яшаб, ижод қилган шоир Озод Билгиромий қаламига мансуб:

Юсуфнинг кийими йиртилганин кўрган одамлар
Зулайҳонинг пора-пора юрагига солдими назар.

Бир вақтлар гўзаллар гўзали бўлган Зулайҳо изтиробу ғамларда қадди дол бўлиб, юзларини ажинлар босиб, «Юсуф йўлдан ўтиб қолса, уни бир кўрсайдим, деган умидда ҳар куни йўл четига чиқиб ўтирар, аммо мавлоно Фаридуддин Аттор ўзининг «Мусибатнома»сида ёзганидек, Юсуф алайҳиссалом унга заррача эътибор бермас, қайрилиб бир боқмасди:

Ўғлимни кўрай», деб ҳазрати Ёқуб
Канъондан Мисрга йўл олгани чоқ,
Юртни мисрликлар қўйди безатиб
Туну кун жонҳалак, билмайин чарчоқ.

Зулайҳо бу гапни эшитган замон,
Буткул ҳушдан кетиб йиқилгани ҳақ.
Сўнг эгнига ташлай паранжи, чачвон.
Чиқиб йўл четига ўтирди илҳақ.

От миниб ўтаркан Юсуфи Канъон,
Кўрди бу ғамзада, афтодаҳолни.
Қўлда қамчисини ўйнатиб шу он
Урди ишқ ўтида ёнган аёлни.

Қамчи теккан бадан оловдек ёниб,
Келди ич-ичидан ўкинч, ўтли оҳ.
Дардли илтижо-ла боқди ўртаниб,
Юсуф қамчилашдан тўхтади ногоҳ.

Зулайҳо деди: Эй соҳиби Ҳақ дин,
Бу иш сенга буткул ярашмайди, бас.
Севгим, телбалигим Ягона Хақдин,
Ишқ ўтин қамчилаб ўчириб бўлмас.

Бу ўтда ёнурман мана неча йил,
Кошки сен ҳам бир зум унда ёнсайдинг.
Сен соҳиби дин эсанг, мен аёлман, бил,
Кошки мен сингари ўртанолсайдинг!

Зулайҳо ҳам худди Ёқуб алайҳиссаломдек тўхтовсиз йиғилардан кўзи кўр бўлиб қолади ва Юсуф алайҳиссаломдан тараладиган хушбўйларга интиқ-интизор бўлади. Ҳужвирий бу ҳақда шундай ёзади:

«Зулайҳо Юсуф алайҳиссаломни шунчалар қаттиқ севадики, ҳатто унинг учун ўлимга ҳам тайёр бўлади. Шу сабабдан, то улар қўшилишмагунча Зулайҳонинг кўзлари очилмайди». У фақат Юсуфнинг ёди билан тирик; бамисоли жон бетиним равишда илоҳий маҳбуб томон интилгани сингари, Зулайҳо фақат Юсуфнинг исмини такрорлайди. Ибн Арабий ўзининг «Футуҳат ал-Маккийа» асарида шундай ёзади: «Айтишларича, бир куни Зулайҳо кимнингдир камонидан узилган ўқдан ярадор бўлади. Жароҳатдан оққан қон ерда «Юсуф, Юсуф», деган излар қолдиради, зеро, Зулайҳо тинимсиз равишда «Юсуф, Юсуф», деб такрорлаб юрар, бу исм унинг томирларидаги қонга ҳам сингиб кетганди».

Илк сўфийлардан бири ҳам шунга ўхшаш воқеани ҳикоя қилган. Ёзишларича, қандайдир бахтсиз бир воқеа натижасида у яраланиб, жароҳатдан қон оқа бошлаган ва ерда «Аллоҳ» деган ёзув пайдо бўлган. Ибн Арабий ҳам шаҳид кетган сўфий Ҳалложнинг қони ерга оқиб, у ерда Аллоҳ таолонинг номи шаклида из қолдирганини баён қила туриб, Зулайҳо воқеасини мисол қилиб келтиради. Ҳижрон ва шубҳа дамлари ўтиб, Зулайҳонинг беқиёс садоқати тегишлича мукофотланади. Ҳаким Саноий ўз асарларида бу мавзуга тез-тез мурожаат қилиб, ўз ўқувчиларини «Зулайҳодек сабр-тоқатли» бўлишга чақиради, зеро маҳбубнинг яқинлиги маҳбубага ёшлик, гўзаллик ато этади.

Беҳоллигинг нафсинг касофатидан.
Кексайиб, вужудинг бўлибди нимжон.

Зулайҳо сингари дўстга зор бўлгин,
Қайта яшаришга шу эрур имкон.

Сўфий шоирларнинг навбатдаги авлодига мансуб бўлмиш мавлоно Фаридуддин Аттор эса ўзининг «Илоҳийнома»сида яшариш воқеасини кўнгил торларини чертиб кетадиган бир саҳна орқали шундай тасвирлаб беради:

Бир кун Зулайҳони Юсуфи Канъон
Кўрди, у тупроққа беланмиш чунон.

Кўзларига парда тутилган гўё,
Кўринмас кўзига нурли бу дунё.

Бетоблик, ночорлик қаърида беун,
Юз минг маломатга бўлибди тутқун.

Юз ташвиш уфурар бир нафасида.
Фақат Юсуф номи оҳу, сасида.

Оҳ чекар тупроқда ўтирган куйи,
Изидан туяй деб Юсуфнинг бўйин.

Юсуфнинг оёғи теккан бу тупроқ,
Кошки сочилса, дер, устимга кўпроқ.

Шунда Юсуф деди: Эй Қодир Эгам,
Наҳотки яшашга лойиқ бу телба?

Тезроқ жонини ол, йўқса бу «дилдор»
Сенинг дўстларингни этар шармисор.

Жаброил Аллоҳдан келтирди нидо,
Йўқ, уни этмасмен жонидан жудо.

Зеро, у воз кечиб йўғу боридан,
Нафақат мулк, балки ҳаё-оридан,

Менинг бир дўстимга орзуманд бўлмиш,
Шул сабаб наздимда аржуманд бўлмиш.

Сенга содиқлардан, тингла, эй рафиқ,
Мен ҳам марҳаматим тутмасмен дариғ.

Ғунчалар очилмай сўлмасин дерман,
Дўстимнинг дўстлари ўлмасин дерман.

Неча йил Мен уни этдим имтиҳон.
Ёшлигин қайтаргум энди бегумон.

У сени севади жонидан ортиқ.
Шул сабаб у Мендан сенга бир тортиқ.

Айбмас девонаваш туюлса ошиқ.
Ошиқни ўлдириш гуноҳ, чунки ишқ,

Ҳижронлар кўр этмиш бу бандамизни
Севгани-чун Бизнинг Юсуфимизни.

Сен эса кўнглини англамай, инон,
Дунёни этибсан унга зимистон.

Унинг кўз ёшлари ишқдан далолат,
Арзир, берсак энди лойиқ мукофот.

Чеккан изтироби, дард, ғами ҳаққи,
Албат ёшлигини бергум қайтариб.

Шундай қилиб, чинакам ошиқ сиймоси бўлмиш Зулайҳо аввалига инсоний жон, яъни Қуръони каримнинг «Юсуф» сурасида тилга олинган «нафси аммора», яъни «ёмонликка ундагувчи нафс»га занжирбанд бўлади, сўнгра эса тўхтовсиз ички курашлар, дард-изтироблар чекиш орқали у бора-бора ўз Хожасига қайтиб боришига амин бўлган «ором топган нафс (жон)» тимсолига айланади. Юсуфнинг кўйлагидан анқиб турган бўйларни туйиб, кўзлари равшанлашади, гўзалликдан баҳраманд бўлади. Бу бўйлар маҳбубдан дарак беради, зеро, улардан Энг Меҳрибон Биру Борнинг нафаси англашилади. Маҳбубнинг яқинлигини ҳис этгач, изтиробларда қадди дол бўлган аёл қайтадан ёшариб кетади. Мавлоно Жомий ва унга тақлид қилган шоирлар ўз асарларида узоқ давом этган ёниш-куйишлардан сўнг бир-бирининг васлига етган бу икки ошиқнинг тўйларини барча тафсилотлари ила тасвирлаб берганлар. Бу асарларда айтилишича, бир вақтлар касалманд ҳокимга хотинликка берилган Зулайҳо ҳали-ҳануз бокира қиз экан. Тўй тугагач, бир вақтлар Зулайҳо Юсуф алайҳиссаломнинг ортидан қувиб, кўйлагини йиртгани сингари, Юсуф алайҳиссалом ҳам ёш келиннинг кўйлагини бурда-бурда қилиб, ёр васлига етади. Бу тасвирлар энди «Юсуф ва Зулайҳо» тарихининг чуқур сўфиёна моҳиятига алоқадор бўлмаса керак, чунки булар инсоний гўзаллик ва муҳаббатнинг давоми, ёш келин-куёвнинг турмушидаги ички жиҳатлардир. Мавлоно Жомий ўз асарида бу ҳолатни шоирона бир латифлик ила шундай изоҳлаб ўтган.

ДАВОМИ БОР

ANNEMARIE SHIMMEL
JONON MENING JONIMDA
Olmon tilidan Yo’ldosh Parda tarjimasi

Mashhur olmon islomshunosi va sharqshunosi, filologiya fanlari doktori, professor Annemarie Shimmel xonim (nem. Annemarie Schimmel, 7.04.1922, Erfurt — 26.01. 2003, Bonn) Islom dini va sharq, sufizmining Yevropadagi eng yetuk mutaxassisidir. U 15 yoshidan boshlab arab tilini o’rgana boshlagan.
1939 yili Berlindagi Fridrix-Vil`gel`m universitetida (hozirgi — Gumbol`dt universiteti)da ta’lim olgan. 1946 yildan Marburg universitetining arabshunoslik va islomshunoslik professori. 1954 yili din tarixi yo’nalishida doktorlik ilmiy ishini yoqlagan. Ayni o’sha yildan 5 yil davomida Anqara universitetida dinlar tarixi professori bo’lib ishlagan. 1967—1992 yillar v Garvard universitetida faoliyat yuritgan. Shuningdek, Tehron, London, Edinburg ta’lim muassalari va ilmiy markazlarida ishlagan.
Amerika va Hindiston, Yevropa va Sharq mamlakatlaridagi olimlar olimaning nomini juda yaxshi biladilar, uning asarlariga hurmat bilan karaydilar va ko’pgina hollarda uni o’zlarining ustozi deb hisoblaydilar. Shimmel xonim umuman Islom dini va tasavvufga taalluqli mavzularda 120 tadan ortiq asar yaratgan. Olima juda ko’p davlatlar, shu jumladan O’zbekistonning oliy mukofotlari bilan taqdirlagan. «Jonon mening jonimda» asari Annemarie Shimmel xonimning eng go’zal, eng sara asarlaridan biridir.

TAQDIMNOMA O’RNIDA

1995 yilda Germaniyada yetakchi olmon islomshunos olimasi Annemarie Shimmel xonimning «Jonon mening jonimda» nomli yangi asari dunyo yuzini ko’rgandi. Endi esa kitob o’zbek tiliga o’girilganligi sharofatidan o’zbek kitobxonlari ham zahmatkash olima ijodining bir qirrasi bilan yaqindan tanishish, uning barakasidan bahramand bo’lish imkoniga ega bo’lmoqdalar.

Shimmel xonim qariyb ellik yillardan beri barcha madaniyat ixlosmandlariga Islom dini to’g’risida chuqur va har tomonlama ma’lumotlar berish ishiga o’zining zalvorli hissasini qo’shib kelmoqda. 1995 yil 15 oktyabrda xonimga Germaniya Kitob savdosi tashkilotining Tinchlik mukofoti berildi. Bu Shimmel xonimning ilmiy hayotidagi eng baland cho’qqi va uning xizmatlariga berilgan eng yuqori bahodir. Mukofot topshirilayotganda Germaniya Federativ Respublikasi Prezidenti tabrik nutqi so’zlab, Shimmel xonimni madaniyatlararo eng yaxshi muloqotni yo’lga qo’ygan fan arbobi, deb atadi. Tabrik nutqida jumladan shunday deyilgandi: «Madaniyatlararo muloqotni yo’lga qo’yish uchun shu madaniyatlarni o’zlari yaxshi bilgan holda boshqalarga ham o’rgatadigan, boshqalarning ma’naviyati va qadriyatlarini yaxshi tushunadigan, o’zlari to’plagan bilimlarni boshqalarga ham ulashadigan va shu asnoda ishonch ko’priklarini quradigan odamlar kerak. Shimmel xonim mana shunday jonkuyar kishilarimizdan biridir. Shu sababdan xonim munosib ravishda Tinchlik mukofotini olishga sazovor bo’ldi. Shimmel xonim Islomning ruhiy olamini jon-dildan sevadi, shu sababdan ko’plab musulmonlar ham xonimning hurmatini joyiga qo’yadilar».

Shimmel xonimning ushbu asari o’zbek tiliga tarjima qilinib, O’zbekistonda nashr etilishini olmon-o’zbek aloqalarini yanada chuqurlashtirishga qo’shilgan navbatdagi hissa, deb baholash joiz. To’qsoninchi yillar boshidagi siyosiy o’zgarishlar Germaniya bilan O’zbekiston o’rtasidagi ilk siyosiy, xo’jalik va madaniy aloqalarning vujudga kelishiga imkon yaratdi. Ushbu asarning o’zbek tiliga tarjima qilinib, Toshkentda chop etilishi mamlakatlarimiz o’rtasida sakkiz yildan beri davom etib kelayotgan aloqalarning yanada kengayishiga qo’shilgan ulushdir.

Shu yerda men bir narsani alohida qayd etib o’tishni istardim. Shimmel xonimning o’zbek tiliga o’girilgan bu kitobchasi davlatlararo bo’lgan munosabatlarning emas, balki alohida shaxslarning faolliklari natijasi o’laroq dunyo yuzini ko’rdi. «SANAVITA» firmasining egasi, Germaniyaning «Immunitet va atrof-muhit» jamg’armasi raisi janob doktor Yoaxim Moormann Shimmel xonimning bu asarini o’zbek tilida chop ettirish uchun tahsinga loyiq savobli ishlarni amalga oshirdi. Asarni tarjima qilib, o’zbek kitobxonlariga yetkazish g’oyasini esa yozuvchi va tarjimon janob Yo’ldosh Parda o’rtaga tashlagandi. Buning uchun unga ham rahmat aytishimiz joiz.

Doktor RAYNXART BINDZAYL
Germaniyaning O’zbekistondagi
Favqulodda va Muxtor elchisi

Toshkent,
1999 yil 1 sentyabr`.

SO’ZBOSHI

Keyingi paytlarda muslima xotin-qizlar muammolariga bag’ishlangan kitoblar yomg’irdan keyin chiqqan qo’ziqorindek ko’payib ketdi. Hozirgi kunlarda ham turli ijtimoiy izlanishlar olib borilmoqda, tibbiyot masalalariga qo’l urilmoqda, haramning ijobiy va salbiy tomonlari o’rganilmoqda, arabiy va turkiy hukmdor xotin-qizlar to’g’risida asarlar bitilmoqda, erkak va ayol o’rtasidagi jinsiy masalalarga, bolalar tarbiyasiga jiddiy e’tibor berilmoqda — qisqasi, «Islom dinida ayollarga munosabat» mavzusi tom ma’noda bozori chaqqon, moda mavzulardan biriga aylanib bormoqda. Bundan ruhlanib ketgan feministlar, ya’ni G’arb mamlakatlarida, hayotning, barcha jabhalarida, ayollarni birinchi o’ringa olib chiqishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan ayollar harakati tarafdorlari tarixiy voqealarni va ayniqsa, islomiy tillar va adabiyotlarni chala-chulpa, yuzaki o’rganib, o’rtamiyona asarlarni potirlatib yozib tashlamoqdalar, ammo afsuski, ularning ko’pchiligi hatto qo’lga olishga ham arzimaydigan darajada.

Viybke Val`tersning «Islomda ayol» sarlavhali go’zal asari ustida esa hali ko’p yillar davomida ilmiy ishlar olib borish mumkin. Zaxiko Murataning «Islom dini buyurgan muqaddas amallar» kitobida esa turli jins vakillari o’rtasidagi munosabatga islomiy huquqshunoslik turlaridan biri bo’lmish so’fizmda eng taniqli bo’lgan olimlar nuqtai nazaridan baho berilgan.

E’tiboringizga havola etilayotgan ushbu kitobchada Islom so’fizmida xotin-qizlarga nisbatan bo’lgan munosabat to’g’risida kitobxonlarga baholi-qudrat aniqroq tushuncha berishga harakat qildik, ammo bu harakatimiz to’satdan feministik adabiyotlar oqimida suzishga urinish deb tushunilmasligi lozim. 1950 yilda men so’fiy ayollar to’g’risida bir maqola e’lon qilgan edim. O’sha maqolani qisman shaxsiy qizikishlar natijasida yozgan bo’lsam, qisman professor Fridrix Haylerning qistovlari meni o’sha asarni yozishga undagandi. O’sha paytlarda janob professor bilan din tarixi sohasida yaqindan hamkorlik qilardik. Men turli dinlarda ayollarga nisbatan bo’lgan munosabat to’g’risida ma’ruzalar o’qirdim, seminarlar o’tkazardim. Bu ishlarim har safar yangi-yangi xulosalarga kelishga, ilmiy izlanishlarimda yangi-yangi ufqlar ochishga yordam berdi. Ochig’ini aytganda, so’fiy ayollar mavzusi meni avvalboshdan o’ziga maftun etgan. 1928 yildayoq Margaret Smit o’zining Robiya al-Adaviyya to’g’risidagi yirik asari bo’lmish «So’fizmda Robiya siymosi» kitobida shu mavzuga qo’l urgandi. Men bu mavzuga faqat uning adabiy muhimligi uchungina emas, balki avliyosifat ayollar, Islom dunyosidagi so’fiy rahnamo ayollar bilan uchrashganlarimda, Turkiya, Hindiston va Pokistondagi nomlari tillarda doston bo’lib qolgan ayollarning qabrlarini ziyorat qilganimda qalbimda allaqanday tasvirlab bo’lmas bir tuyg’u paydo bo’lib, faqat borlig’imnimas, balki barcha fikru zikrim, ruhimni o’ziga rom etgani uchun qo’l urmoqdaman. Ushbu kitobchamni ulkan bir minnatdorchilik ila avliyosifat ayollardan biri, turk so’fiy adibasi Samiha Oyverdi (1906— 1993)ning yorqin xotirasiga bag’ishlayman. Kitobda ishlatilgan o’ta kamyob ma’lumotlarni yig’ishda uning ancha mehnati singgan. Islomiy donishmandlikda xotin-qizlarning o’rnini tasvirlab berish ham kishining e’tiborini o’ziga jalb etadi. Hadislarni to’g’ri va ishonchliligiga qarab saralash «ilm ar-ridjal», ya’ni «erkaklar shug’ullanadigan fan» deb yuritilsa-da, ammo muhaddis ayollar to’g’risida ham tarixda ma’lumotlar anchagina.

Payg’ambar alayhissalomning kenja xotinlari Oysha onamiz Qur’oni karimni va Payg’ambar alayhissalomning qariyb barcha hadislarini yod bilmasmidi? Axir u zot Muhammad Mustafoning shaxsiy hayotlari to’g’risidagi ma’lumotlarning asl bulog’i, manbai emasmidi? Payg’ambarga zamondosh bo’lgan ko’pgina xotin-qizlar keyinchalik diniy olimalar sifatida dunyoga tanildilar, chunki ular tez-tez Payg’ambarimizdan diniy masalalar bo’yicha yordam so’rab turardilar. 1600 yillar atrofida fors tilida bitilgan bir asarda beshta din olimasi to’g’risida ma’lumot berilgan. Bu olimalar fundamentalistlar tomonidan inkor etilgan, qoralangan xalqona rasm-rusumlar va tasavvurlarning mohiyatini turli misollar keltirish yo’li bilan ochib berishgan. Rut Roded o’zining «Islomiy tarjimai hollar to’plami» nomli asarida ko’rsatishicha, taniqli shaxslarning tarjimai hollarini yozgan mualliflarning asarlarida tilga olingan ismlarning kattagina qismini ayollarning ismlari tashkil etar ekan. 9-asrdan boshlab to hozirgi kunlargacha o’tgan barcha taniqli shaxslarni sanab chiqib, u shunday qarorga kelgan. Xotin-qizlar hayoti to’g’risidagi bilimlarimizni oshirishning yana bir muhim manbai yosh qizlarga mo’ljallangan, xotin-qizlarning xatti-harakatlari, o’zlarini qanday tutishlari lozimligi tasvirlangan «Adab kitoblari»dir. 19-asrning o’rtalarida yashab o’tgan Bhopal malikasi Shohjahon begimning «Tahdib an-nisvon va tarbiyat al-inson», ya’ni «Xotin-qizlarga sayqal berish va insonni tarbiyalash» asaridan keyin bizning asrimizda Ashraf Ali Thanaviyning «Bihishti sivar», ya’ni «Jannat zeb-ziynati» asari dunyo yuzini ko’rdi. Bu kitobni ancha vaqtlar davomida kelinning ota-onasi qizning sepiga qo’shib berardi. Kelinchaklar bu kitobni o’qib, Deoband diniy maktabining o’ta qattiqqo’l axloq-odob ko’rsatmalari bilan tanishardilar va turli hayotiy sharoitlarda o’zlarini qanday tutishlari lozimligini o’rganib olardilar. Bu kitobni varaqlar ekansiz, ota-onaga xat yozganda qanday iboralar bilan murojaat qilish lozimligini, musulmonlarning rasm-rusumlariga kirib qolgan, ammo aslida Islomda bo’lmagan g’ayridiniy odatlardan xalos bo’lish yo’llarini, chinakam taqvodor bo’lish uchun qanday amallar qilish va qanday amallarni qilmaslik kerakligini (amri ma’ruf va nahyi munkar) o’rganib olasiz, chunki ular yorqin misollarda qisqa va lo’nda qilib
tushuntirib berilgan. Ashraf Ali Thanaviyning «Bihishti sivar» (Jannat zeb-ziynati) nomli bu kitobi Barbara D. Metsalf tomonidan yuksak mahorat bilan ingliz tiliga o’girilib, «Barkamol ayollar» sarlavhasi ostida chop etildi. Turli ma’lumotlarga va ko’rsatmalarga boy bu kitob Yevropa millatlariga mansub musulmon qizlarga ham haqiqiy qo’llanma bo’lib xizmat qiladi. Ammo o’quvchilar bu kitob bilan birga 19-asr oxirlarida Islom dunyosida chop etilgan, barkamol ayollar tarbiyasi xususidagi yanada ilg’orroq g’oyalar bilan sug’orilgan romanlarni ham o’qib chiqishlari lozim. Xind-musulmon hududida insho etilgan bunday romanlar sirasiga, aytaylik, Nosir Ahmadning «Mir atal aruz», ya’ni «Kelinchakning oynasi» asarini kiritish mumkin. Unda tasvirlanishicha, o’qimishli, tirishqoq qahramon (qiz) o’zining savobli ishlari bilan boshqalardan ajralib turishi lozim. Qish paytlari u kambag’allarga ko’rpa-ko’rpachalar sovg’a qiladi, o’qib o’zligini tanishsin degan niyatda ularga Qur’oni karim nusxalarini tarqatadi. Sind hududida esa Mirza Qolix Bekning (1892) «Ziynat» asari ma’lum va mashhurdir. Unda klassik fanlardan ta’lim olgan ayol har kanday vaziyatda ham o’zini to’g’ri tuta olishi tarannum etilgan.

Musulmon ayollar masalalarini to’g’ri tushunish uchun ularning adabiyot sohasidagi faolliklariga ham bir nazar solmoq kerak. Ayollar qalamiga mansub she’r va g’azallardan iborat keng qamrovli katta bir to’plam tuzish mumkin. Fikrimcha, bu antologiya qadimgi arab marsiyalaridan boshlansa maqsadga muvofiq bo’ladi, chunki arab xotin-kizlari janglarda halok bo’lgan otalari, aka-ukalari va erkak qarindoshlariga bag’ishlab, ularni eslab aytgan bunday marsiyalar hozirgi kunlargacha saqlanib qolgan. Falastinlik shoira Fadvo Tuqonning «Akam haqida marsiya» asari yuqorida aytilgan gaplarga yaqqol misol bo’la oladi. To’plamga so’fiyona ishq qo’shiqlari-yu, fors shoirasi Mahsatiyning salgina odobsiz to’rtliklaridan tortib, fors va turk ayollarining lirik qo’shiqlarigacha barchasi kiritilishi lozim. Hukmdor ayollar va malikalar qalamiga mansub deb kelinayotgan she’riy asarlarni ham unutmaslik lozim. Bunga misol qilib Faxri Xaraviyning «Javohir al-ajoyib» asarini va boburiy malika Zebunniso (1689 yilda vafot etgan) asarlarini keltirish mumkin. Shunday antologiya yaratilsa, turli millatlarga mansub muslimalarning poeziyada qanchalar faol ishtirok etishgani-yu, hozirgi kunlarda ham qalamni qo’ldan qo’ymayotganliklari kaftda turgandek ayon bo’ladi. Husnixat yozuvchi xattot xonimlar to’g’risida ham shunday iliq gaplarni aytish mumkin. Ularning nomlari yuksak did bilan ko’chirilgan Qur’oni karim nusxalari va boshqa matnlarda saqlanib, bizgacha yetib kelgan. Jahonning eng ulkan olimlari ham bolaligida albatta maktablarda bilim olgan. Shunday zotlarga ilk bor maktablarda saboq berib, yozish-chizishni o’rgatgan muallimalar-u, profeseor xonimlarning-da nomlarini tilga olmoq joizdir.

Siyosat bobida javlon urgan muslimalarni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Xalifalarning onalari va rafiqalari ham garchi to’liq rasmiy bo’lmasada, siyosatda va ayniqsa diniy siyosatda juda faol bo’lishgan. 900 yillarda o’tgan shunday muslimalarni L. Masignon o’z asarida birma-bir sanab o’tgan. Ba’zi muslimalar Islom dunyosining chekka hududlarida, hatto hukmdor darajasigacha ko’tarilishgan. Ibn Battuta Malediviya (Mali)da bir muslima hokim bo’lganligini yozadi. Shimoliy Afrikada yashovchi tuareglar xotin-qizlarga haddan tashqari keng haq-huquqlar berib qo’yganligini yozarkan, o’zi bu holni unchalar ma’qullamasligini ham qistirib o’tadi. Turkiy an’analarga ko’ra ayollar hech qanday to’siqsiz xukm surishgan. Shu sababdan, kelib chiqishi turkiy bo’lgan Dehli hukmdori Eltutmish 1236 yilda qizi Roziyani valiahd qilib qoldirgan. Misrda esa Shajarat ad-Dur ismli sobiq qul ayol bir necha yil hukmronlik qilgan. Keyinchalik Hindistonning hukmron tabaqasiga mansub ayollar nafaqat boburiylar davrida, balki shu bilan birga Dekkan podsholigida ham yetakchi o’rin tutganlar. Shu ma’noda Ahmadnagar malikasi Chand Bibi nomiga alohida urg’u berish lozim. Afsuski, 1600 yilda bu ayol qo’shinga boshchilik qilib, o’z mamlakatini dushmanlardan himoya qilayotganda, sipohlari sotqinlik qilib uni vazifasidan chetlatganlar. Dehli va Agra, Kolkonda va Bidjapurlik hukmdor ayollar ayniqsa, me’morchilik, husnixat va adabiyot homiylari sifatida mashhurdirlar. Yer yuzidagi eng muhtasham me’morchilik obidasi bo’lmish Toj Mahal Shoh Jahonning rafiqasi, 1631 yilda o’n to’rtinchi farzandiga ko’zi yoriyotganda vafot etgan muslima malika Mumtoz Mahal sharafiga bunyod etilgani ham bejiz emas. Hindiston muslimalarining 1947 yilgacha bo’lgan siyosiy jonbozliklaridan ham ko’z yumib bo’lmaydi. Nafis mo’yqalam sohibalari yaratgan mo»jaz rangtasvirlar to’plam shaklida chop etilsa tahsinga loyiq ish bo’lurdi. Fikrimcha, to’plamda fors dostonlari uchun yaratilgan mo»jaz rangtasvirlardan tortib, Hindistondagi boburiylar sulolasi vakillarining portretlarigacha barchasi joy olishi lozim.

Kishilarning yuz ko’rinishlaridan boshlab kiyimlarigacha tahlil qilinsa, ayni muddao bo’lurdi. Saroy xonimlarining unvonlarini, ya’ni qaysi xonimga qanday iboralar ila murojaat qilinishini ham o’rganib chiqish kerak. Kotibiyat dasturilamallarida bu iboralar, ularga yoziladigan maktublarning ko’rgazma nusxalari mavjud. Mamluklar davrida ham shunday xizmat daftarchalari bo’lganligi ma’lum. Saroy devonxonalarining har birida bunaqa dasturilamallar bo’lgan.

Bundan tashqari, mashhur ayollarning arab, fors, turk va urdu tillarida bitilgan tarjimai hollari mavjud. Albatta, bu ijobiy tomonlarni birma-bir sanab o’tish bilan bir qatorda davrlar o’tishi bilan ayollarning ijtimoiy ahvoli ma’lum darajada og’irlashganini, bir vaqtlar qayishqoq, muloyim bo’lgan qonun-qoidalar mo’rtlashganini hamda salbiy tasavvurlarning keng tarqalganligini ham unutmaslik kerak. Qur’oni karimdagi «va erkaklarning ayollar ustidan bir daraja imtiyozi bor», degan oyati karima (2:228) biroz yanglish tafsir qilinib, ayollarni kamsitish, ezish uchun bir bahona bo’lganligi, ularning ko’pgina huquqlari cheklab qo’yilganligini unutmasligimiz lozim. Ba’zi qo’li egri, poraxo’r qozilar esa meros, taloq va shunga o’xshash masalalar hal etilayotganda ko’pgina xotin-qizlarning o’qish-yozishni bilmasligidan foydalanib ularning haqqiga chang solganligi ham sir emas. Xotin-qizlar o’qish-yozishni bilmasalar ham bo’laveradi, degan tushuncha tobora tomir otib ketavergan.

Ma’lumki, Payg’ambar alayhissalomning rafiqalaridan kamida bittasi o’qish-yozishdan xabardor bo’lgan. Ammo hali-hanuz bu masala bo’yicha yuritilayotgan bahslar tugagani yo’q. Xalq og’zaki ijodi namunasi bo’lmish ko’pgina asarlarda xotinlarning makr-hiylalari to’g’rysida sanoqsiz rivoyatlar bor. Biroq bundan «musulmonlar shu sababdan ham xotinlariga ko’z-quloq bo’lib yurisharkan-da», degan xulosa kelib chiqmaydi, chunki bunaqa holatlar G’arbda ham to’lib-toshib yotibdi. Din olimlarining «Ayollar jannatda Alloh taoloning jon baxsh etuvchi mas’ud jamolini ko’rishga muyassar bo’ladilarmi yoki yo’qmi?» deb yuritgan bahslariga jiddiyroq e’tibor berish kerak, chunki bu masalada hali hech kim biror jo’yali gap aytolgani yo’q, zero bu g’ayb ishlaridan hisoblanadi.

Rivoyat qilishlaricha, Payg’ambar alayhissalom «Do’zax ahlining ko’pchiligi ayollar ekanligini ko’rdim», degan ekanlar, shunga asoslanadigan bo’lsak, ayollarning jannatga kirish-kirmasligi noma’lumligicha qoladi. Ammo Muhammad Mustafoga bog’lab aytilgan boshqa bir rivoyatda bu salbiy nuqtai nazarning butunlay teskarisiga duch kelamiz. Aytishlaricha, keksa bir momo (kitobning «Momolar» bo’limiga qarang) Payg’ambar alayhissalomdan: «Bizga o’xshagan yuzlarini ajin bosgan, ko’zlari yiringlashib, munkayib qolgan kampirlar ham jannatga kiradilarmi?» deb so’raganida, Ul zot jiddiy ravishda: «Yo’q, sizga o’xshagan momolar jannatga qo’yilmaydi», deb javob bergan, so’ngra kampirning ruhi tushib ketganini ko’rgach, jilmayib qo’shib qo’ygan: «Sizga o’xshab murrib qolgan momolarning barchasi avval o’n sakkizga kirgan bokira qizlarga aylantiriladi, so’ngra jannatga kiritiladi».

Islom jamiyatida eng katta hurmatga loyiq zot turmush qurgan ayol, aniqrog’i ona hisoblanadi. Bu hol Payg’ambar alayhissalomning «Jannat onalarning oyog’i ostidadir», degan hadisi shariflarida ham yaqqol bayon etilgan. Payg’ambar alayhissalom yana shunday degan ekanlar: «Agar Allohdan boshqa nimarsaga ham sajda qilishga ruxsat etilganda, ayollar o’z erlariga sajda qilsinlar, degan bo’lardim». Bu gaplar ayollarning erkaklar bilan teng huquqli ekanligiga bir muncha ziddir, ammo Tavrotda ham «Bu erkak sening xojang bo’lishi lozim», deyilmaganmi? So’fizmda esa ayollar to’la ravishda teng huquqlilikka erishgan, hatto ba’zi barkamol ayollar «chinakam erkak», deb ham tasvirlanadilar. Islom dini nozil etilgan kundan boshlab hozirgi kunlargacha taqvodor, o’qimishli va yolg’iz Alloh taoloni sevguvchi ayollar bo’lgan, bor va bo’ladi. Ushbu kitobchamizda biz ham Alloh taologa intilgan jon timsoli bo’lgan tarixiy shaxslar bo’lmish shunday ayollarga murojaat qilamiz.

Ushbu fikrlarimni qog’ozga tushirishga meni ilhomlantirgan professor, doktor Ali S. Asaniyga chin dildan minnatdorchiligimni izhor etaman. Biz u kishi bilan Harvard universitetida birga ishlaymiz. Bu zot Ismoiliylarning itoatni, sadoqatni madh etuvchi adabiyotidagi ayollar siymosi to’g’risida ajoyib asarlar yaratgan va yangi ilmiy ishlar uchun keng maydon ochib bergan. Biz bu kishi va N`yu-York universiteti professori, doktor Zaxiko Murata bilan ziddiyatlar muammosi va ayolning Islom jamiyatidagi o’rni xususida tez-tez bahslashib turamiz. Doktor Dorotea Duda kitobga rasmlar tanlash va ularni topishda beminnat yordam ko’rsatdi. Dinshunos olim janob Anton Kentemixga ham bergan ajoyib maslahatlari uchun rahmat aytishimiz lozim. Xrista Sadotsay esa har safargidek «yozib boruvchi farishta» vazifasini o’tadi.

ANNEMARIE SHIMMEL
Allerhayligen, 1994.

KIRISH

“Rutsimon, Naomiy bog’ichisimon
Jonim bir ayoldir qarshingda sening”,

deb yozgan edi Erix Maria Rilke o’zining «Soatlar kitobi»da.

Bu tasvir, ya’ni Rut singari o’z muhabbatini tortina-tortina izhor etadigan ayol yoki qiz bola, «Qo’shiqlar qo’shig’i» (Tavrotda) kitobidagi ehtirosli, alangali so’zlar ila sevgilisini chorlayotgan Sulamit, o’zini «Xudoning cho’risi» deb his etadigan, Ul Zot boshiga solgan har qanday ko’rgulikni minnadorchilik ila so’zsiz-so’roqsiz qabul etadigan ayollar g’arblik nasroniy o’quvchilarga juda tanish. Nasroniy olamida ham ko’plab so’fiy ayollar o’tgan. Ilohiy qo’shiqlarni ehtiros bilan kuylagan Magdeburglik Mehthild, Iso alayhissalomning tug’ilishi hamda tarbiyasi sir-sinoatlarini o’z hayotida amalga oshirishga harakat qilib ko’rgan Margaret Ebner, o’zini to’liq ravishda Xudo yo’liga baxshida ettan ayollar, Tereza fon Avila singari ishqiy qalbidagi olovli qo’rg’onning ta’sir doirasiga jo etolgan zotlar hamda Zienalik Katarina va Shvetsiyalik Birgitta singari Xudo ularga ato etgan kuchni siyosiy hokimiyatni egallashga sarf etgan ayollar shular jumlasidandir: Qisqasi, Xudoni sevguvchi jon mavzusi G’arbda ham yaxshi tanish. 19-asrda yashab, ijod qilgan Peter Xille o’z she’rlarida «Xudoga oshiq jonlarni» cherkovdan biroz olislashtirib, «kelinlar» deb atagan. Sulaymon alayhissalomdan qolgan «Qo’shiqlar qo’shig’i» kitobi Bernhard Klervo tomonidan tafsir qilingandan so’ng bu fikrlar alohida ma’no kasb etdi.
Ammo musulmon kishi Rilkening jon yuvvosh, shikastanafs oshiq ayol sifatida tasvirlangan she’rlariga qanday munosabatda bo’larkin?

Menimcha, chinakam musulmon kishi Islom dinini sof erkaklar dini deb hisoblaydigan barcha kishilarni lol qoldirgan holatda Rilkening she’rlarida tasvirlangan holatni to’g’ri tushunadi va ma’qullaydi. Bundan tashqari, agar u islomiy xalqlar adabiyotlaridan ozmi-ko’pmi xabardor bo’lsa, darhol o’sha adabiyotlardan shunga o’xshash tasvirlarni topishiga aminman. Zero, islomiy tushunchaga ko’ra hayot erkak va ayol degan ikki qutbsiz mavjud bo’lolmaydi. (Zaxiko Murata o’zining «Islom dini buyurgan muqaddas amallar» asarida bu qutblarni «yang» va «yin» deb ataydi). Qur’oni karimning 2-sura, 187-oyatida erkaklarga aytilganidek, «ayollar sizlar uchun bir libosdir va sizlar ular uchun libosdirsizlar», ya’ni diniy nuqtai nazardan qaraganda erkak bilan ayol bir-birini «o’zim o’zim bo’lsam, u mening ikkinchi Menim» degan darajada yaqin his qilishi kerak, zero libos ko’pincha shaxsni anglatadi. Ikkinchidan, Islom mistikasi, ya’ni so’fizm o’ta darajada ayollik xususiyatlari ila bejalgan.

Arabiy so’fiylarning shirador, ifodali tilda yozilgan asarlari visoliga yetish amri mahol bo’lgan ayolga bag’ishlangan va ular muhabbatning klassik nusxasiga aylangan. Fors she’riyatining ko’plab namunalarida shoirning oyyuzli, o’n to’rt yashar soqiy bola husniga maftun bo’lganligi aytiladi. (Ko’pincha bu bola yoki nasroniy yoki zardo’shtiydir). Bu albatta sof ruhiy, ma’naviy muhabbatdir, ammo uning fors dunyosidagi so’fiyona ko’rinishiga qanchalar ta’sir etganini Hellmut Ritterning «Ruh ummoni» asarini o’qigan kishi yaqqol anglab yetadi. Qudratli sulton Mahmud G’aznaviy (999 yildan 1030 yilgacha hukm surgan) o’zining harbiy asiri, quli Ayozni shunday ruhiy, sof ma’naviy muhabbat ila sevgan hamda o’zini «o’z qulining quli» deb his etgan ekan. Bu esa ma’naviy muhabbatning naqadar kuchli bo’lishi mumkinligidan dalolat beradi.

So’fiylarning tarjimai hollari yozilgan kitoblarda yuzlab «xudojo’y er(kak)lar» to’g’risida ma’lumotlar bor. Arabiston hududida Sulamiy va Abu Nu’aym tomonidan minginchi yillar oxirida yozilgan, so’ngra fors yozuvchilariga timsol bo’lib xizmat qilgan hagiografik (so’fiylar, din peshvolarining tarjimai hollari) asarlarni bunga misol qilib keltirish mumkin. Mavlono Fariduddin Attorning 12-asr oxirlarida bitilgan «Tazkirat al-avliyo» asari va Jomiyning (vafoti 1492 yil) undan 300 yil keyin dunyo yuzini ko’rgan «Nafahat al-uns» asarini ham avliyolarning turli rivoyatlar bilan o’rashib-chirmashib ketgan tarjimai hollari to’g’risida ma’lumot beradigan asarlar qatoriga kiritsa bo’ladi. («Nafahat al-uns» asari Abdullo Ansoriyning (1089 yilda vafot ettan) ilk fors avliyolarining tarjimai hollari to’g’risidagi kitobining kengaytirilgan nusxasidir).

Keyingi davrlarda paydo bo’lgan hind va turk tillaridagi ko’plab asarlarni ham shular jumlasiga qo’shish mumkin. Bu asarlarda so’fiy sifatida dong taratgan ba’zi ayollarning ham nomlarini uchratish mumkin. Afsuski, Sulamiyning (vafoti 1021 yil) xudojo’y ayollar to’g’risidagi asari bizgacha yetib kelmagan. So’fizm tarixidagi ikki ulkan siymo, ya’ni Andaluziyalik ibn Arabiy (1165—1240) va hozirgi Afg’onistonning shimoliy qismidagi turk-fors hududida tavallud topgan, ammo umrining katta qismini Ko’nyo shahrida o’tkazgan mavlono Jaloliddin Rumiy (1207 — 1273) lar esa ayollarga butunlay boshqacha munosabatda bo’lganlar. Ularning asarlarida ba’zan bir-birini inkor etadigan, bir-biriga zid fikrlarga ham duch kelamiz. Ammo avvalboshda so’fizmning tamal toshi bir ayol, ya’ni Robiya al-Adaviyya tomonidan ko’yilganligini barcha so’fiylar tan olishadi. Bu hol barcha klassik asarlarda aks ettirilgan. Rivoyatlarga qaraganda, u 8-asrning to’liq tarkidunyochilik so’fizmiga yagona Allohni sevish tushunchasini olib kirgan. Shu sababdan Islomdagi so’fiyona muhabbat tarixi shu ayol nomi bilan boshlanadi. Robiya to’g’risida shunday rivoyat qilishadi: «Agarda ayol kishi o’zini Alloh taolo yo’liga baxshida etib, yurtma yurt kezarkan, endi uni «ayol», ya’ni ojiza deb bo’lmaydi, u endi chinakam «er kishidir». «Erkak» so’zining qo’llanilishi esa (arab tilida «radjul», fors tilida «mard», turk tilida «er») mistik nazariyot va amaliyotda ayolning tutgan o’rnini anglab yetishda biroz qiyinchilik tug’diradi. Zero, jiddiy ravishda Alloh taologa intilgan har bir zot amalda «erkak»dir. Bu ma’noda uning qaysi jinsga mansubligi ahamiyatga ega emas. 18-asrda yashab ijod qilgan Sindlik shoir Shoh Abdul Latif o’z asarlaridan birida qiyinchiliklar va dardlarga e’tibor bermasdan jasurlik ila o’z sevgilisi tomonga yo’lga otlangan qahramoni (qiz) haqida so’z yuritarkan, uni (qizni) haqiqiy erkak deb ataydi.

Adabiyotda «ayol-nafs(jon)» taqqosi juda muhim o’rin tutadi. «Nafs» so’zi «jon, ruh» yoki «o’zlik» ma’nosini bildiradigan jenskiy roddagi so’zdir. Bu so’zga Qur’oni karimda uch bora duch kelamiz.

«Kufr(yomon) ishlarga undaguvchi nafs(jon)», ya’ni «nafsi ammora» (12:54), «o’z-o’zini ayblaguvchi jon» (malomatgo’y nafs) (75:2) va «Tinchlangan rux» (xotir: jam-sokin nafs) (89:27-30) lar ko’pincha ayolga qiyos qilinadi. So’fiylarning fikricha «nafs» ko’pincha «yomon ishlarga undaguvchidir». Shu ma’noda (jenskiy roddagi) bu so’zni, ya’ni nafsni dunyoning in’ikosi desa bo’ladi, chunki dunyo,
ya’ni Yer yuzidagi hayot ham jenskiy roddadir.

Musulmon yozuvchilar yo’ldan ozdirguvchi, erkaklar va bolalarni yamlamay yutguvchi bu dunyoni xuddi o’rta asrlardagi nasroniy din olimlari kabi «ayol dunyo» deb ataganlar, zero bu «ayol dunyo» doimo erkaklarni yo’ldan ozdirishga, shaxsiy va diniy vazifalarini bajarishdan chalg’itishga harakat qiladi. Tarkidunyo qilgan so’fiylar ayollarning mana shu qudrati oldida vahimaga tushadilar. Shunga qaramasdan, nafsning Qur’oni karimda ta’kidlab o’tilgan uchta darajasi ayollarning taraqqiyot imkoniyatlarini yuqoriroq baholashga asos bo’ladi. Garchi xotinlarni ko’klarga ko’tarib maqtovchi shoirlar qatoriga kirmasada, ammo Hakim Sanoiy (vafoti 1131 yil) shunday deb yozgandi: «Bitta yaxshi ayol mingta erkakdan yaxshiroqdir». Yuqorida nomlari tilga olingan buyuk so’fiylarning asarlaridagi kabi Hakim Sanoiyning asarlarida ham bir-birini inkor etuvchi, bir-biriga zid fikrlar mavjud, masalan u Katta Ayiq yulduzlari turkumini izohlayotganda (bu turkum arab tilida «banat an-na’sh», ya’ni «tobut qizlari» deb ataladi) u «qizlar hayotdan ko’ra tobutda yaxshiroqdir», deyishgacha borib yetgan. Menimcha, u turkumdagi yulduzlarning porloqligiga, chaqnashiga urg’u berish uchun shunday degan bo’lsa kerak, ammo asarda gapning ikkinchi ma’nosi bo’rtibroq chiqqanki, o’quvchi albatta «muallif qizlarga o’lim tilabdi-da», deb tushunadi.

Islom dini boshdan-oyoq xotin-qizlarga qarshi din, deydiganlar albatta qattiq yanglishadilar. Muhammad alayhissalomning hozirgi kunlargacha tildan tilga ko’chib yurgan ushbu so’zlariga e’tibor bering:

«Xotin-qizlar, xush bo’ylar mehri,
Bu dunyoda dilga bo’ldi jo.
Ko’nglim xushi, ko’zim qorasi,
Dil yupanchi namozda ammo».

Zero, ayollar xush bo’ylar taratguvchilardir. «Tayyib» (yaxshi, xush) va «tib (bo’y, hid) degan arab so’zlari bir o’zakdan yasalgan so’zlardir. Muhammad alayhissalomning birinchi rafiqasi Bibi Xadicha (vafoti 619 yil) payg’ambar alayhissalom bilan 25 yil davomida birga umr kechirgan, payg’ambarga ilk vahiylar kela boshlaganda uni yupatgan, dalda berib ko’nglini ko’targan, Hiro tog’ining g’orida ibodat bilan mashg’ul bo’lgan chog’larida sodir bo’lgan voqea shaytonning emas, Rahmonning xohishi bilan yuz berganiga ishontira olgan birinchi zot emasmidi?

Payg’ambar alayhissalomning eng kenja qizi, Islom dini yo’lida shahid bo’lgan Imom Hasan va Imom Husanlarning onasi Bibi Fotima nafaqat shialar, balki butun musulmon olamida eng oliyjanob ayol, deb tan olingan. Ona mavzusi Islom dinidagi eng markaziy mavzulardan biridir. Arab tilidagi «rahma» (mehribonlik) so’zi bilan «rahim» (onaning bag’ri) so’zlari bir o’zakdan yasalgan so’zlardir, shu sababdan Yaratguvchining onadan-da mehribonligi, keng ma’nodagi muhabbati to’g’risida gapirish menimcha, xato bo’lmasa kerak. Payg’ambar alayhissalom hadisi shariflaridan birida: «Jannat onalarning oyog’i ostidadir», degan ekanlar. Insonlar to’g’risida tinimsiz qayg’urish, ularni deb aziyat chekish faqat onalarga xosdir. Shu yo’sinda «jon» (nafs) ham onalikning bir qismi sifatida tasvirlanishi mumkin. Ba’zi so’fiy-teosofik oqimlarning tarafdorlarida mahsulot beradigan har bir xatti-harakatni «nikoh» deb atashga moyillik bor. Ularning fikricha, po’lat bilan chaqmoqtosh birlashsa, bu nikohdan yanada yetukroq farzand, ya’ni olov dunyoga keladi. Erkaklik va ayollik unsurlarining birlashuvi hayotni yanada yuqoriroq pog’onaga chiqaruvchi omildir.

Xuddi shunday qattiq erkaklik unsuri bo’lmish «qo’rquv» hamda muloyim ayollik unsuri bo’lmish «umid» so’fiy faylasuf Saal at-Tustariy (vafoti 896 yil) ta’kidlab o’tganidek, «chinakam iymonning tug’ilishiga» sabab bo’ladi. Shaxs, ya’ni «yang unsuri» hamda jon (nafs), ya’ni «yin» unsurini bir-biridan ajratish mumkin emas. Ular xuddi tahlil va sintez yoki «fan va muhabbat» singari (Iqbolning fors tilidagi mashhur bir she’rining sarlavhasi) bir-biriga bog’liq narsalardir. So’zimizning boshida Erix Maria Rilkening bir she’ridan parcha keltirgan edik. Islom so’fizmida ham shu she’r bilan yonma-yon qo’ysa bo’ladigan biror tushuncha bormikan? Muslimalar ham sevguvchi jon sifatida namoyon bo’lib, ehtiros va intiqlik ila o’zini baxshida etish holatini o’z tillarida ifoda etgan asarlar bormikan? Muslimalar ham tirik jon, albatta shu holatga tushadilar. So’fizm adabiyotidagi ma’lumotlarni aniq o’rganib chiqqan kishi bu mavzuning juda qiziqarli tarzda rivojlanib borganiga amin bo’ladi.

Qur’oni karimda ayollarning nomlari juda kam hollarda tilga olingan. Momo Havo payg’ambarlar to’g’risidagi xalqona rivoyatlardagina yo’ldan ozdirguvchi sifatida tasvirlangan. Qur’onda u gunohi azimga yo’l qo’yganlikda ayblanmaydi. Islomda jinsdan jinsga meros o’tadigan gunohkorlik to’g’risida bironta tasavvur yo’q. Garchi Qur’onda bir qancha ayollar tilga olingan bo’lsada, ularning ismi aytilmaydi, faqat Muhammad alayhissalomdan ilgari o’tgan payg’ambar Iso alayhissalomning bokira onasi Bibi Maryamning nomi to’liq keltirilgan. U zot musulmonlar va ayniqsa, so’fiylar uchun eng sevimli siymodir. Bu bokira ayol qurib qolgan bir xurmo tagida dam olayotganda to’lg’oq dardlari boshlanib, Iso alayhissalom dunyoga keladi. Shunda qurib yotgan daraxt bir lahzada ko’karib, barg yozib, gullab, hosil tugadi va ko’p o’tmay Bibi Maryam g’arq pishgan xurmolardan tanovvul qilib, quvvatga ingach, farzandini ko’tarib uyiga keladi (19:25). Nasroniylar uni Xudoning chinakam cho’risi deb ataydilar.

Ko’hna Ahd kitoblarida Potiforning xotini deb tasvirlangan Zulayhoning Yusuf alayhissalomni yo’ldan ozdirish uchun qilgan xatti-harakatlari badiiy adabiyot taraqqiyotida muhim omil bo’ldi. Shoirlarga bu siymo chinakam nafs timsoli bo’lib xizmat qilgan. Cheksiz-chegarasiz muhabbati tufayli behad g’am-alamlarga giriftor bo’lgan bu jon oxir-oqibatda maqsadiga yetadi, Yusuf bilan birlashadi. Tinimsiz g’am chekib izlovchi oshiq nihoyat, Yusuf siymosida zohir bo’lgan tengi yo’q ilohiy go’zallikka erishadi. Shunday qilib, Yusuf va Zulayho tarixi ehtiroslar, o’rtanishlar bilan barcha go’zalliklar bulog’i bo’lmish Allohga intiluvchi jon tarixiga aylanadi. Ko’pgina izlovchilar o’zlarini Zulayhoga qiyos qiladilar. Qur’oni karimning 27-surasida tilga olingan, rivoyatlarda Bilqiys deb atalgan Saba’ qirolichasiga klassik mistik adabiyotda biroz kamroq o’rin berilgan. Bibi Maryam esa Iso alayhissalomni murg’ak bir nishona holatidan xushbo’y gul darajasigacha yetkazib tarbiyalagan zot deb kuylanadi. Ammo Islomning ulkan so’fiy shoiri Jaloliddin Rumiy asarlarida har uchala ayol sevguvchi jon sifatida namoyon bo’ladilar.

O’rta asrlarning ulkan teosof olimi, so’fiy Ibn Arabiy mavlono Rumiydan biroz ilgariroq o’zining «Futuhat al-Makkiya» asarida ayollar ham so’fiylikning eng yuqori darajasiga yetishishlari mumkinligini yozgan va nafaqat salbiy ma’nodagi «nafs» so’zi, balki shu bilan birga «zat», ya’ni «borliq» so’zi ham jenskiy rodga mansubligini ta’kidlagandi. Uning aytishicha, Alloh taoloda yaratuvchan erkaklik unsuri bilan birga retseptiv ayollik unsuri ham mavjud ekan. O’zi yaratgan borliq, koinot Unga bamisoli ayolning oynasidek xizmat qilishi lozim ekan, aks holda u O’zining jamolini ko’rolmas ekan. Ibn Arabiy ayollik unsurining dunyoda tutgan markaziy o’rniga shunchalar kuchli urg’u beradiki, zamonaviy musulmon tanqidchilar uni, hatto «juftseksual simvolizm»da ayblashgacha borib yetishdi. Ammo uning «ayollik bilan erkaklik bir biriga chambarchas bog’liq, ular bir unsurning ikki ajralmas bo’lagidir», degan fikrlari ancha paytlargacha muomalada bo’ldi. Zero, Momo Havvo Odam Atoning bir qismidan, ya’ni qiyshiq qovurg’asidan yaratilgandir.

Hind-Pokiston hududidagi so’fiyona an’analarda «kelinchak» (kelinjon) tasviri ayniqsa yorqin shakllangan. Hindaviy an’analarning va ayniqsa, bhakti so’fizmining markazini tashkil etuvchi «virahini» tushunchasini to’g’ridan to’g’ri olib berish ularni tushuntirishning eng oson yo’lidir. Unda aytilishicha, faqat ayol kishi «prema», ya’ni chinakam muhabbat va «viraha», ya’ni o’tli orziqish tuyg’ularini his etishga qodirdir. Sevgilisi, unashtirib qo’yilgan yigiti yoki eri olisda bo’lgan kelinchak tasvirlab bo’lmaydigan darajadagi hijron azoblarida o’rtanadi. «Barahmaza», ya’ni «O’n ikki oy qo’shig’i»ning hindcha nusxasida hijron o’tlarida yonayotgan ayolning o’n ikki oy davomidagi kechinmalari tasvirlangan. Hindustal (Hind vohasi) va Panjob hududining afsona va rivoyatlarida ham shu fikrlar mavjud. Sind va Panjob hududlarida yaratilgan badiiy asarlarning asosiy qahramonlari har doim ayol kishilardir. Bu qahramonlarning ko’pchiligi sevgilisini axtarib safarga chiqadi hamda uzoq vaqtlar azob-uqubat chekib dunyodan ko’z yumadilar. Ular axtargan sevgili yor ham kelib shu yerda vafot etadi va ular yonma-yon qabrga qo’yiladilar. Sevishganlar o’z o’limidan keyingina yor vasliga g’oyibona yetishadilar. Tiriklik chog’ida, har qanday og’ir holatlarda ham, ular ilk bor ko’ngil bergan yoriga vafodor bo’lib qoladilar. Bu jasur ayollarni bemalol jonning timsoli deb atash mumkin. O’z beparvoligidan qattiq afsuslanib, yorini axtarib o’t bo’lib yonayotgan sahrolarda piyoda kezgan va alal-oqibatda butun vujudi bilan muhabbatga aylanib qolgan Zassini aytasizmi yoki qudratli hukmdor tomonidan o’g’irlab ketilgan, xuddi qamishdan yasalgan nay o’zi o’sgan qamishzorni, o’z qamish poyasini eslab, nolayu fig’on chekkandek, shohona bezatilgan qasrda ham o’zi tug’ilib o’sgan kulbai vayronasini eslab, sog’inib aziyat chekkan Maruiyni aytasizmi, xullas kalom, Hind-Pokiston hududiga mansub afsonalardagi bu kelinchaklar siymosida insoniy tajriba va so’fiyona nazariya mujassamdir. Ismoiliylarning diniy adabiyotida, ya’ni «g’inonlar»da ham xuddi shunday tasavvurlar yarq etib ko’zga tashlanadi. Davrlar o’tishi bilan qo’shiqlardagi ma’shuqa siymosining o’zgarganligining, endi u ilk qo’shiqlardagidek yetib bo’lmas Yagona Alloh emas, balki muhabbat qo’shiqlari va ayniqsa kelinlarning qo’shiqlarida eng sevimli payg’ambar Muhammad alayhissalom tarannum etilayotganligining guvohi bo’lasiz. Ismoiliylarning qo’shiqlarida esa ko’pincha jamoaning ruhiy rahnamosi Hozir Imom kuylanadi. Bu she’r va qo’shiqlarning andozasi bir-biriga o’xshash: ayol sifatida tasvirlangan jon tor va serxatar so’qmoq bo’ylab olg’a intiladi. Shoirlar esa ko’pincha o’zlarining «Men»ini ayol sifatida gapirtirishadi, ya’ni o’sha «Men» ba’zan «dugonalarini» chaqiradi yoki dugonalarining hovlida biror narsa to’qib o’tirganini ko’rib qoladi. Ha, xudojo’y darveshlar ham tez-tez ayol kiyimini kiyib, «Allohning cho’rilari» sifatida zikr tushishgan. So’fiylar Alloh taoloning Qur’oni karimga kirmagan «Avliyolarim gumbazlarim ostidadir», degan oyatini ham biladilar, eng yaqin qarindoshlari ularga mahram bo’lishi mumkinligiga ishora qilib, ushbu so’zlarni Boyazid Bistomiy (vafoti 874 yil) qalamiga mansub deb biladilar: «Avliyolar Allohning kelinlaridir».

PAYG’AMBAR ALAYHISSALOM VA XOTIN-QIZLAR

Xotin-qizlar, xush bo’ylar mehri,
Bu dunyoda dilga bo’ldi jo.
Ko’nglim xushi, ko’zim qorasi
Dil yupanchi namozda ammo.

Muhammad alayhissalomning bu hikmatli so’zlarini ko’p hollarda misol qilib keltiradilar, axir boshqacha bo’lishi, ya’ni eng insonparvar Islom dini xotin-qizlarga bepisandlik bilan muomala qilishni, nafrat ko’zi bilan qarashni targ’ib qilishi mumkinmidi? Aslo. Biroq, keyinchalik ko’zda tutilmagan holatlar, taraqqiyot, paydo bo’lgan yangi qonun-qoidalar va so’fiyona tariqatlar xotin-qizlar mavqeini Payg’ambar alayhissalom va ul Zotning izdoshlari zamonasidagiga qaraganda ancha past darajaga tushirib qo’ygani ham sir emas.

Shu sababdan hozirgi kunlarda Payg’ambarning birinchi rafiqasi Xadicha raziyallohu anhuning faoliyatiga yetarli darajada ahamiyat berilmayottanligi, to’g’ri baholanmayotganligi achinarli holdir. Axir ko’pgina farzandlar onasi bo’lmish o’sha savdogar ayol o’zidan ancha yosh bo’lgan xizmatchisiga turmushga chiqib, undan ham farzandlar ko’rgach, Payg’ambarga ilk vahiylar kela boshlaganda uni yupatgan, dalda berib ko’nglini ko’targan, Hiro tog’ining g’orida ibodat bilan mashg’ul bo’lgan chog’larida sodir bo’lgan voqeaning shayton emas, Rahmonning xohishi ila yuz berganiga ishontira olgan birinchi Zot emasmidi?

Shuning uchun ham Xadicha raziyallohu anhu «butun musulmonlar onasi» va «barcha ayollar a’losi» (Xayrunniso) degan sharafli nomlarga to’la huquq ila sazovor bo’lgan. Hozirgi kunlarda ham ko’pgina musulmon va muslimalar ul zoti oliyaning ilk islom tarixida hal etuvchi o’rin tutganligiga alohida urg’u beradilar. Muhammad alayhissalom uni juda qattiq sevganlar. 619 yilda Xadicha raziyallohu anhu Payg’ambar alayhissalom bilan qurgan 25 yillik jufti halolliqdan so’ng dorilfanodan dorilbaqoga rixlat qilgach, Payg’ambar bir qator boshqa ayollarga uylandilar. Ular orasida Muhammad alayhissalomning sodiq do’sti va izdoshi Abu Bakr Siddiqning yosh, navnihol qizi Oysha raziyallohu anhugina Paig’ambarga bokira qiz holida turmushga chiqqan, qolgan xotinlari esa beva yoki ajrashgan va yoki ilgari qul bo’lib, so’ngra ozodlikka chiqarilgan xotinlar bo’lgan. 19—20-asrdagi Hindiston modernchilari
(«yangicha taraqqiyot tarafdorlari» demoqchi. XDK izohi) uchun bu holat beva qolgan ayollarni turmushga berishni hayotga tatbiq etishda muhim ahamiyat kasb etdi, chunki hind muslimalari beva qolgan taqdirda xurofiy hindaviylik odatlari ta’siri ostida qayta turmush qurish huquqidan butunlay mahrum etilardi. Payg’ambar sallollohu alayhi vassallamning ibrati ularga yo’l ko’rsatuvchi mayoq bo’ldi.

Payg’ambar (s.a.v.)ning keyingi xotinlariga ham «musulmonlar onasi» degan sharafli unvon berilgan. Qur’oni karimda esa ularga «zeb-ziynatlarini to’sish» (24-sura, 31-oyat) buyurilgan. Ehtimol, ularning hurmatli xonimlar sifatida yengil-yelpi kiyingan past tabaqa ayollardan: ajralib turishlari uchun ham shunday buyurilgan bo’lishi mumkin, lekin baribir 6u holat ayollarning huquqlarini cheklab qo’yish emas, balki ularga yuksakroq xurmat-e’tibor ko’rsatilishi lozimligidan dalolat beradi. Biroq zamonlar o’tishi bilan vujudga kelgan ijtimoiy o’zgarishlar natijasida musulmon olamida ayollarning nomahramlardan to’sib qo’yilishi jiddiyroq tus oldi. Birinchi navbatda sayyidalar, ya’ni Payg’ambar va Ul zotning qizlari Fotima raziyallohu anhuning (keyingi) ayol avlodlari paranji-chimmatlarga o’rab va turli taqiqlarga chirmab tashlandi. Hind musulmon dunyosida ular shundoq ham turli taqiqlar ostida yashardilar.

Islom dini nozil etilgan ilk davrlarda esa ayollar juda faol bo’lishgan. Bunga misol qilib Oysha raziyallohu anhuning sahobalar bilan birga din va shariat masalalari muhokama etilgan majlislarda ishtirok etganligini keltirish mumkin. Shuning natijasi o’laroq ul zoti oliyaning sharofati bilan Payg’ambar alayhissalomning shaxsiy hayotiga taalluqli turli xabarlar bizgacha yetib kelgan. Bundan tashqari, Oysha raziyallohu anhu 656 yilda Hazrat Ali va uning askarlariga qarshi olib borilgan jangga o’zi boshchilik qilib, g’alabaga erishgan.

Sunniylar Oysha raziyallohu anhuning faolliklaridan g’ururlanib yuradilar va Muhammad alayhissalomning unga «kallimini ya humayra», ya’ni «gapir menga, jajji qizg’ish sochligim», deb qilgan murojaatini tez-tez misol qilib keltiradilar, chunki bu navnihol juvon Payg’ambar alayhissalomning ko’nglini ustalik bilan xushnud etish qobiliyatiga ega bo’lgan. So’fiylar Payg’ambarning bu muloyim gapini oshiqning ma’shuq yoki ma’shuqaga, ya’ni ilohiy ruhga qiladigan murojaatiga muqoyasa qiladilar.

Shialar esa Oysha raziyallohu anhuni juda yomon ko’rishadi, chunki u Payg’ambarning amakivachchasi va kuyovi, shialar tomonidan birinchi imom hamda barcha musulmonlarning chinakam rahbari deb e’zozlanadigan Ali ibn Abu Tolib (Hazrat Ali) bilan sira chiqisholmagan. Shialarning fikricha, Muhammad alayhissalom dorilbaqoga rixlat qilgach, qonuniy ravishda Hazrat Ali xalifa bo’lishi lozim ekan, ammo Oysha (r. a.)ning otasi Abu Bakr Siddiq 632 — 634 yillarda zo’rlik bilan xalifalikni egallab turgan emish. Bundan tashqari, Oysha raziyallohu anhuning Hazrat Ali bilan chiqisholmaganligiga yana bir sabab bor edi. Payg’ambar alayhissalom sahobalari bilan birga bir g’azotdan qaytayotganlarida, Madinaga yaqin joyda askarlarga biroz dam beriladi. Shunda Ul zot bilan g’azotga chiqqan jufti haloli Oysha raziyallohu anhu hojat uchun karvondan ancha uzoqqa ketib qoladi. Qaytib kelganida karvon joyidan jilib, ko’rinmay ketgan bo’ladi. Uni sahobalardan biri topib, tuyaga mindirib olib keladi. O’shanda uning bo’ynidagi marjon ham yo’qolgan deyishadi. Hazrat Ali ham Oyshaning pokdomonligiga shubha bildirgan kishilar orasida bo’lgani uchun, Oysha uni yomon ko’rib qolgan. To’g’ri, tezda ilohiy oyatlar nozil etilib (24-sura, 11 —13-oyatlar) Oysha (r.a)ning pokligi, shubhalarning noo’rinligi ayon etilgan. Biroq Oyshaning Hazrat Aliga salbiy munosabatda bo’lganligi, 656 yildagi jangda uning ustidan g’alaba qozonganligi shialarning g’azabini junbushga keltirgan. Shu sababdan sunniylarda tez-tez uchraydigan Oysha ismi shialarda umuman uchramaydi. Ultra (ashaddiy) shialar hisoblanmish Nuzairiylar adabiyotida esa Oysha (r.a)ni, astag’firulloh, Muso alayhissalom o’z qavmiga «Alloh bir sigir so’yishni buyurdi», deb aytgan (2-sura, 67 —71-oyatlar) qari ham, yosh g’unajin ham bo’lmagan och-mallarang sigirga qiyos qilganlar.

Payg’ambar(s.a.v.)ning to’rtta qizi bo’lgan. Farzandlarning qiz bo’lishi endi ilgarigi johiliya davridagidek ayb hisoblanmagan. Islom dini kelishidan avval Arabistonda tug’ilgan qizlarni ortiqcha tekintomoq hisoblab, tiriklayin ko’mib tashlardilar. Bu g’ayriqonuniy, vahshiy odat Qur’oni karimning 81-sura, 8-oyati va 16-suraning 58—59-oyatlarida keskin qoralandi.

Qizlarga bo’lgan munosabatning o’zgarganligi odamlarga beriladigan nom, taxallus va laqablarda ham aks eta boshladi. Abu Tolib, ya’ni Tolibning otasi, Abu Talha, ya’ni Talhaning otasi degan nomlar bilan bir qatorda Abu Laylo, ya’ni Layloning otasi yoki Abu Rayhona, ya’ni Rayhonaning otasi degan nomlar paydo bo’ldi. Bir hadisda aytilishicha, endi kishilar farzandi qiz ekanligidan or qilmaydigina emas, balki qiz ko’rgan kishinikiga tabriklagani boradigan bo’lishgan, chunki bir qizdan bir qancha o’g’il nevaralar ko’rish mumkin-da. Bundan tashqari, to’rtta qiz tarbiyalab, voyaga yetkazgan kishilar to’g’ridan to’g’ri jannatga tushadilar degan hadis ham bor, zero qiz bolaning tarbiyasi o’g’il bola tarbiyasiga qaraganda o’ta mushkul ishdir. Muhammad alayhissalomning uchta qizi, ya’ni Zaynab, Ruqayya va Umm Gulsumlar otalaridan avval dorilbaqoga rixlat qilishgan. Ruqayya va Umm Gulsumlar Payg’ambarning amakisi Abu Lahabning o’g’illariga turmushga berilgandi, ammo Abu Lahab Payg’ambarning ashaddiy dushmaniga aylangach, (Qur’oni karimning 111-surasida Alloh taolo uni la’natlagan) qizlar erlaridan ajrashib, uylariga qaytadilar.

644 — 656 yillarda uchinchi xalifa bo’lgan Usmon ibn Affon ulardan biriga uylanadi, biroq qiz kutilmaganda vafot etgani uchun ikkinchisini xotinlikka oladi, chunki Islomda bir yo’la opa-singilga uylanish man etilgan. Shu sababdan Usmon ibn Affonni e’zozlashib, «Zun-nurayn» ya’ni «ikki nur egasi» deb atashgan. Turkiyada hozirgi kunlarda ham Usmon Nuriy degan nom tez-tez uchrab turadi. Payg’ambar alayhissalomning kenja qizi Fotima raziyallohu anhu otasidan bir necha oy ortiqroq umr ko’rgan. U Payg’ambarning boshqa bir amakisi Abu Tolibning o’g’li Hazrat Ali bilan turmush qurgandi, undan ikkita o’g’il ko’rgandi. Muhammad alayhissalom nevaralarini juda yaxshi ko’rar, bo’sh vaqtlarida ular bilan o’ynar ekan. Ularning kattasi Imom Hasanni 669 yilda zaharlab o’ldirishadi, kichigi Imom Husayn esa 680 yilda Karbalo yaqinida Ummaviylarning xalifasi Yozid(Yazid)ga qarshi olib borilgan jangda shahid bo’lgan. 661 yilda Hazrat Ali o’ldirilgach, xalifalikni Ummaviylar egallab olishgan edi.

Ummaviylarning ikkinchi xalifasi Yozid taxtga o’tirgach, Imom Husayn hokimiyatni qaytadan Payg’ambar avlodlari qo’liga o’tkazish uchun kurash boshlaydi. 680 yilning muharram oyi, 10-sanada Iroqning Karbalo dashtida yuz bergan bu fojea shialar iymonini yanada mustahkamladi. Payg’ambar alayhissalomning nevaralari islomiy xalqlarning she’riy asarlarida haqiqiy qahramon, shahid deb tasvirlansa, ularning onasi Fotima raziyallohu anhu garchi ikkinchi o’g’lidan qariyb yarim asr ilgari vafot etib ketgan bo’lsa-da, bolalari uchun qayg’urib yig’layotgan mushfiq ona darajasiga ko’tarib tasvirlanadi. U shialar uchun Muhammad alayhissalom va Hazrat Alidan keyin uchinchi o’rinda turadi. Fotima, raziyallohu anhuga berilgan «Zahro», ya’ni «Nur taratuvchi», «Batul», ya’ni «Bokira», «Mas’uma», ya’ni «Begunoh» degan ismlarni shialar tez-tez ishlatishadi. Fotima raziyallohu anhu bundan tashqari Imom Husaynni eslab, ko’zyosh to’kadigan har bir musulmonning bilib-bilmay qilgan gunohlarini mag’firat etishni so’rab Alloh taologa yolvoradigan Zot sifatida talqin etilishi bilan bir qatorda, so’fiylar tomonidan «Umm abiba», ya’ni «otasining onasi» deb ham e’zozlanadi.

Bibi Fotima to’g’risida juda ko’p rivoyatlar bor, ayniqsa uning «insonlar malikasi» bo’la turib o’ta kambag’allikda yashagani musulmonlar xayoliy dunyosini junbushga keltirgan. «Fotimaning sepi» (Jihoznomai Fotima) kitobida otasi unga bera olgan faqirona mayda-chuyda jihozlar, garchi o’zining bolalari och o’tirgan bo’lsa-da nonlarining eng so’nggi ushoqlarigacha kambag’allar bilan baham ko’rganligi, bolalariga kiyim-kechak yetishmaganligi — bularning barchasi har safar yangicha ohanglarda talqin etilgan-ki, natijada Fotima obrazi muslimalar uchun yorqin timsolga aylangan. O’rta asrlarda musulmon dunyosida Bibi Fotima ruhini shod etish maqsadida butun mol-mulkini qizlariga meros qilib beradigan guruhlar paydo bo’lgan. Sunniylar ham unga yuksak hurmat-ehtirom bilan qarashadi. Sunniy ekanligi har qanday shubha-gumonlardan xoli bo’lgan fors shoiri Muhammad Iqbolning 1917 yilda chop etilgan «Rumuzi behudi», ya’ni «O’zlikdan kecha olishning sirlari» eposida va Ali Shariatiyning Erondagi Islom inqilobi davrida chop etilgan «Fotima Fotimadir» asarida ham bu aslzoda va oliyhimmat muslima to’g’risida yurak torlarini chertib o’tadigan yoqimli so’zlar aytilgan. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, Hazrat Alining boshqa bolalaridan emas, balki Bibi Fotimaning o’g’illaridan, ya’ni Imom Hasan va Imom Husayndan tarqagan avlodlargina «sayyidlar» deb yuritiladi. 1331 yili G’azna shahrida vafot etgan shoir Sanoiyning ushbu misralari ko’ngillarni rom etmasdan qolmaydi:

Qizlar, juvonlarga to’la bu dunyo,
Ammo xayrunniso Fotima qayda?

Ko’rinib turibdiki, «xayrunniso», ya’ni «ayollarning a’losi» degan daraja nafaqat Xadicha raziyallohu anhuga, balki keyinchalik uning kenja qiziga ham berilgan. Ba’zi so’fiylar esa o’ta sabr-toqatli erkaklarga beriladigan «fotir» nomini Fotimaning «diniy ismi» deb ham talqin etadilar. Payg’ambar alayhissalomning atrofidagi ayollar to’g’risida ham anchagina ma’lumotlar bor. Ularning ba’zilari Islom ilk nozil etilgan paytda oilalari bilan Habashistonga hijrat qilganlar. Umm Osiyo kabi ayollar esa Payg’ambar alayhissalom va Ul zotning sahobalari bilan birga g’azotlarda ishtirok etib, yaradorlarga hamshiralik qilishgan.

O’z-o’zidan ma’lumki, ular nomoz va boshqa diniy toat-ibodatlar qilinadigan machitlarga bemalol kirib, tadbirlarda ishtirok etishgan, chunki hadislardan birida bunday deyilgan: «Alloh yo’lida xizmat qilayotgan hamshiralarga Alloh taologa sig’iniladigan joylarga kirishlariga to’sqinlik qilmang». 634 — 644 yillarda hukm surgan ikkinchi xalifa Umar ibn al-Xattob ham garchi avval boshda unchalar xohlamagan bo’lsa-da, keyinchalik bu hadisni hayotga tatbiq etishda o’z hissasini qo’shgan. Qattiqqo’lligi va haqiqatparvarligi ila mashhur bo’lgan bu hukmdor ayollarga nisbatan ancha ko’ngilchan bo’lgan.

Rivoyat qilishlaricha, akasi Payg’ambarning ashaddiy raqibi bo’lishiga qaramasdan, singlisi Islom diniga o’tadi. Buni eshitgan Umar singlisini o’ldirishga qasd qiladi, biroq singlisi tilovat qilayotgan Qur’on oyatlari unga shunchalar ta’sir qiladiki, shu zahoti Islom diniga o’tib, keyinchalik Islom dini uchun jonini ham qurbon qilishga tayyor bo’lgan musulmonga aylanadi. Bu rivoyat Hazrat Rumiyning nasriy asari «Fihi mo fihi»da ham misol qilib keltirilgan. Muhammad alayhissalomning avlodlari o’zlarining mo»min-qobilligi, xudojo’yligi bilan mashhur bo’lganlar. Ular ichida ayniqsa Payg’ambarning chevarasi Sayyida Nafisa alohida e’tiborga loyiq. U oltinchi imom Ja’far as-Sodiqning (vafoti 765 yil) kelini bo’lgan. Sayyida xolavachchasi Sakina bilan Qohiraga keladi va bu yerda o’zining xudojo’yligi, dindorligi bilan mashhur bo’ladi. Tarixchi olim Qollixonning yozishicha, Islomdagi to’rt mazhabdan birining asoschisi Imom Shofiiy bu qiz bilan birga nomoz o’qishini o’ziga sharaf deb bilgan ekan. Sayyida Nafisa karomatgo’y, nafasi o’tkir qiz bo’lgan. Aytishlaricha, ancha yillardan beri cho’loqlanib yurgan bir yahudiy ayol Sayyida Nafisa tahorat olgan suvga oyoqlarini yuvib, tuzalib ketgan ekan. Nafisa vafot etgach, (208) yilda unga bir maqbara qurilgan. Hozirgi kunlarda ham kishilar bu maqbarani ziyorat qilishadi. O’rta asrlarda, ayniqsa mamluklar davrida sultonlar Qohira saroyida Sayyida Nafisa tavalludini keng nishonlashgan.

Yuqorida misol qilib keltirilgan misralar, ya’ni Payg’ambar alayhissalomning so’zlari hamda Ul zotning bir qancha ayollarga uylanganligi nafaqat nasroniy dini olimlari, balki nasroniylarning ko’pchiligiga allaqanday erish tuyulganligi, g’ashini keltirganligi sir emas. Ular o’zini Payg’ambar deb atagan kishining shuncha marta uylanishini ongiga sig’dira olmagan, chunki ular Xudoga sig’inishning asosiy yo’li rohiblik deb o’ylashgan. Payg’ambarning ko’p marta uylanganligi, ya’ni Ul zotning dunyoviyligi nasroniylar ongidagi rohiblik, tarkidunyochilik tushunchasiga mos kelmas edi. Musulmonlar esa bu holatda birorta yomonlik, dinga zidlik ko’rmaydilar, chunki ular Qur’on va hadislardagi «Yeng, iching, kiyining, dunyodan zavqlaning, faqat me’yordan oshib ketmang, isrofgarchilikka yo’l qo’yib, zolimlardan bo’lmang» degan aqidalarga amal qiladilar. So’zimizning boshida misol qilib keltirilgan Payg’ambar alayhissalomning so’zlarini hind-musulmon olamining yetuk ulamosi, dehlilik Nizomiddin Avliyo talqin etib, «ayollar, xotin-qizlar» deganda Oysha raziyallohu anhu nazarda tutilgan, «ko’nglim xushi, dil yupanchi, ko’zim qorasi» degani esa Fotimadir deydi. Zero, bu so’zlar aytilgan vaqtda Fotima nomoz o’qiyotgan ekan. Bu endi biroz oshirib yuborilganga o’xshaydi, shu sababdan bizningcha Ibn Arabiyning talqini ko’proq haqiqatga mos keladi. U zotning aytishicha, Payg’ambar alayhissalom xotinlarni tabiiy mayl bilangina emas, balki Alloh taolo xotin-qizlarni sevimli qilib yaratgani uchun yaxshi ko’rgan. Endi o’rtadagi «xush bo’ylar» degan so’zga kelsak, u arab tilidagi ikkita jenskiy roddagi «xotin-qizlar» va «nomoz» o’rtasidagi yagona mujskiy roddagi so’zdir. U bir tomondan ayollarga, ikkinchi tomondan ruhoniyatga bog’lanib, so’fiylarni to’xtovsiz xayol surishga, bu sirning mazmunini anglab yetishga majbur qilgan.

QUR’ONI KARIM VA HADISI SHARIFLARDA AYOLLAR SIYMOSI

Qur’oni karimda taqvodor va iymonli mo’min-musulmonlar bilan bir qatorda taqvodor va iymonli mo’minalar va muslimalar (mo’minot, muslimot) ham tez-tez tilga olinadilar, zero ularning ham xuddi erkaklar singari diniy burchlari, huquqlari, vazifalari bor.

Qur’onda tilga olingan ayollar ichida asosan bitta salbiy ayol siymosi bor. U III sura, ya’ni «Masad» surasining oyatlarida «o’tin orqalagan ayol» deb tasvirlangan Umm Jamildir. Bu ayol Payg’ambar alayhissalomning amakisi va ashaddiy dushmanlaridan biri Abu Lahabning xotini bo’lib, Muhammad (s.a.v.) to’g’risida turli bo’htonlar tarqatib yurgan. Kufr ishlarda «do’zax olovining otasi» laqabini olgan (Abu Lahab) eridan sirayam qolishmagani uchun Qur’oni karimda uning «o’tin orqalagan, xurmo po’stlog’ining pishiq tolasidan eshilgan arqon bilan bo’ynidan bog’langan holda alangali do’zaxga kirishi» aytilgan. Barcha chaqimchi, g’iybatchi va kofirlar alal oqibatda Umm Jamilning holiga tushadilar.

Qur’oni karim nozil etilgandan keyin Arabistonda ayollarning ahvoli johiliyat davridagiga qaraganda birmuncha yaxshilandi. Ularga o’zlari bilan sep sifatida olib kelgan yoki nikoh paytida eri sovg’a qilgan mol-mulkka egalik qilish va ishlatish hamda taqsimlanajak merosdan ulush olish huquqi berildi. Ilgari ularda bunaqa huquqlar yo’q edi.

Musulmonlarga to’rttagacha xotin olish huquqi berilganligi (Niso surasi, 3-oyat) keyingi paytlarda kishi tabiati yoki mijozining to’rt xil ekanligiga bog’lab tushuntirilmoqda. Biroq bu huquqni ba’zilar o’ylaganidek ko’p xotinlilikka berilgan «ruxsatnoma» deb emas, aksincha uning oldini olish uchun ko’rilgan choralardan biri deb tushunish lozim.

Johiliyat davrida arablar kuchi yetish-yetishmasligidan qat’i nazar bir yo’la yigirma-o’ttizta xotinga uylanaverganlar. Kur’oni karimning o’sha surasida esa, «Ular orasida adolat qila olmayman deb qo’rqsangiz, bir ayolga uylaning yoki qo’l ostingizdagi cho’ri bilan kifoyalaning», deb ko’rsatma berilgan. Bu gaplarni ro’kach qilib olgan modernistlar «yakka xotinlik ko’zda tutilgan maqsaddir», deb ayyuhannos solishdi. Ularning ko’rsatgan vaj-korsonlariga ko’ra xotinlar erning mol-mulkidan teng ulush olishlari mumkin, ammo er ularning barchasini har doim bir xilda seva olmaydi. Yo’q, albatta, bu tabiiy hol, shundoq ekan, er o’z xotinlari orasida adolat qila olmaydi. Bu esa o’z-o’zidan Qur’oni karimdagi «bir ayolga uylaning yoki qo’l ostingizdagi cho’ri bilan kifoyalaning» degan ko’rsatmani birinchi o’ringa olib chiqadi. Modernistlar mana shunga yopishib olishgan. Ammo bu masalaning bir tomoni, xolos.

Endi masalaning ikkinchi tomoniga nazar tashlaydigan bo’lsak, ma’lumki, dunyoning barcha mamlakatlarida ayollar son jihatdan erkaklardan ustunroqdir, chunki turli urushlar, harbiy to’qnashuvlarda asosan erkaklar halok bo’ladi. Agar barcha erkaklar faqat bittadan xotinga uylanishganlarida, juda ko’p xotinlar ersiz qolgan bo’lurdilar, natijada farzand ko’rish, ona bo’lish huquqidan mahrum bo’lardilar. Bu esa ulkan va kechirilmas gunohga, ya’ni zinoga sabab bo’luvchi dastlabki shart-sharoitdir. Shunday gunohi kabiraning oldini olish maqsadida musulmonlarga to’rttagacha xotin olish huquqi berilgan va xotinlari orasida adolat qilish ularning zimmasiga burch qilib yuklatilgan. Eriga surunkali ravishda bo’ysunmaydigan xotinlarni urish yo’li bilan jazodan ruxsat etilgan bo’lsa-da, ammo jazoni iloji boricha yengillashtirishga harakat qilinadi, chunki Muhammad alayhissalom shunday degan ekanlar:

«O’z xotiniga mehr-shafqatli bo’lgan kishilar oralaringizdagi eng yaxshi kishilardir».

Er-xotin o’rtasidagi ichki hamjihatlik, bir-biriga bog’liqlik 2-suraning 187-oyatida aniq-ravshan bayon etilgan: «Ular sizlarning libosingiz, sizlar ular uchun libossiz», ya’ni er-xotin bir-biriga xuddi libosga muhtoj bo’lganliklari kabi muhtojdirlar.

Qur’oni karimda bir ayolning ismi to’liq aytilgan. U zot Iso alayhissalomning bokira onasi Bibi Maryamdir. Islom dunyosida uning hurmati juda baland. Rivoyat qilishlaricha, jannatga birinchi bo’lib Bibi Maryam kirar emish. Bibi Maryam qurib qolgan bir xurmo tagida dam olayotganda to’lg’oq dardlari boshlanib, Iso alayhissalom dunyoga keladi. Shunda qurib yotgan daraxt bir zumda ko’karib, gullab, meva tugadi va chaqaloq tug’ilgach Bibi Maryam g’arq pishgan xurmolardan yeb quvvat oladi. Yangi tug’ilgan go’dak esa tilga kirib, onasining begunohligini, bokiraligini ta’kidlaydi (Qur’oni karim. 19-sura, 30 —33-oyatlar).

Bibi Maryam o’ta kamgap, behad fidoyi jonlardan biridir. Uning har bir xislatini ta’riflash uchun bittadan alohida ilmiy ish yozilsa ham kamlik qiladi. Keyingi tafsirchilar Qur’oni karim va taqvodorlar to’g’risidagi xalq rivoyatlaridan yana bir qator ayollar siymosini topib, ularga ismlar qo’yib, ularning boshdan kechirganlarini rang-barang bo’yoqlar-la bejab tasvirlaydilarki, ularning har biri ayollar uchun timsol bo’la oladi. Hind musulmon yozuvchisi Ashraf Ali Thanaviy o’zining «Jannat zeb-ziynati» asarida Qur’oni karimda tilga olingan ayollarning har birini yosh kitobxon qizlarga nasihatnamo hikoyatlar orqali tasvirlab bergan. Kitobda aytilishicha, eng birinchi ayol, ya’ni Momo Havvo rivoyatlarga ko’ra Odam Atoning qiyshiq (egri) qovurg’asidan yaratilgan ekan. Ulug’ nemis shoiri Yohann Vol`fgang Gyote shu mazmundagi bir hadisni she’rga solgan:

Ayollarga zulm o’tkazma, bo’lma toshbag’ir,
Ular qiyshiq qovurg’adan yaralgan axir.

Netsin, Alloh yaratibdi ularni shundoq,
Sinib qolar, to’g’rilashga uringaning choq.

O’z holiga qo’ysang battar qiyshayadi ul,
Odam o’g’li, o’zing tanla, qay biri ma’qul.

Muruvvat qil, senga qarshi qilsalar-da jang,
Yaxshi emas sinib qolsa bitta qovurg’ang.

Momo Havvo sodir etilgan gunohi azim, ya’ni osiylik uchun javobgar emas, chunki u tufayli gunoh ishlar bu dunyoga kirib kelganligi to’g’risida Qur’oni karimda bironta oyat yo’q. Islom dini dastlab qilingan gunoh to’g’risidagi ta’limotni tan olmaydi. So’zamol xalq baxshilari va taxayyulotchi hikoyanavislar tomonidan mayda-chuyda tafsilotlarigacha birma-bir hikoya qilingan «Payg’ambarlar tarixi» kitobida Momo Havvo to’g’risida juda iliq so’zlar aytilgan. Uning go’zalligi yorqin bo’yoqlarda quyidagicha tasvirlanadi: «Momo Havvo Odam Atodek baland bo’yli, sarvqomat va go’zal bo’lib, sochlari 700 tolim qilib o’rilgan, har bir tolimi yashil, shaffof qimmatbaho toshlardan yasalgan taqinchoqlar bilan bezalgan, mushku anbarlar sepilgandi. Badan terisi Odam Atonikiga qaraganda nafisroq, rangi ham tiniqroq, ovozi esa unikidan yoqimliroq edi».

Rivoyat qilishlaricha, Alloh taolo Odam Atoga shunday marhamat qilgan: «Senga atalgan barcha iltifotu muruvvatlarim zaifa bandam bo’lmish Momo Havvoda tajassum topg’on. Ey Odam, bilgilki, mehribon, taqvodor rafiqadan yaxshiroq iltifotu marhamat o’lmag’ay».

Rivoyatlarda ilk kelin-kuyovning to’yi barcha tafsilotlarigacha bo’yab-bejab tasvirlanganligi uchun hozirgi kelin-kuyovlar ham ularga taqlid qilib, to’ylariga bayramona tus berishga harakat qilishadi. Aytishlaricha, Odam Ato va Momo Havvoning to’yida farishtalar ularning ustidan gullar va turli shirinliklar bilan birga jannatiy tanga-chaqalar ham sochishgan emish. Biroq to’ydan keyin jannat tovuslaridan biri tashqarida ilon shaklida sudralib yurgan shayton alayhi la’nani tutib olib, minqorida jannatga olib kiradi. Odam Ato va Momo Havvo shaytonning vasvasasiga uchib, man etilgan mevadan tanovul qilishadi va natijada avratlari ochilib qoladi.

An’anaviy rivoyatlarda aytilishicha, bu voqeaning yuz berishida asosan Momo Havvoning biroz yengiltaklik qilgani, kalta o’ylagani sabab bo’lgan emish. Momo Havvo qilmishidan qattiq pushaymon bo’lib, «aybim nedur, emdi qandoq jazog’a mustahiq o’lurman?» deb nola-yu afg’on chekkanda, Alloh taolo unga shunday xitob qilgan deydilar: «Biz seni fikr yuritish va diniy masalalarda guvohlik berish hamda meros olishda nomukammal qilurmiz!» Bular ehtimol Qur’oni karimdagi ikki ayolning guvohligi bitta erkakning guvohligiga tengligi (2-sura, 282-oyat), ikkita qiz bolaning bitta o’g’il bola ulushi miqdorida meros olishi (4-sura, 11-oyat) kabi ko’rsatmalardan olinib, rivoyatlarga aylantirib yuborilgan bo’lishi ham mumkin. Xuddi shuningdek, rivoyatlardagi «Bir umr qamab qo’yilasan», degan ilohiy jazo to’g’risida so’z yuritilganda, ayol kishining turmushga chiqib, uy-ro’zg’or tashvishlariga ko’milib, to’rt devor ichida o’zi bilan o’zi andarmon bo’lib qolishi xususida beixtiyor o’ylab qolasan kishi.

II asrda yashab, ijod qilgan arab muallifi Kisoiyning aytishicha, Momo Havvoga «umrida biror marta Juma namozida ishtirok etmasligi» bashorat qilingan emish, (Ammo bu to’g’rida ham na Qur’oni karimda va na Islom dini ilk nozil etilgan davrlardan qolgan manbalarda biron so’z deyilgan) hamda ayol birinchi bo’lib salom bermasligi lozim emish. (Bu to’g’rida ham Qur’onda birorta ko’rsatma yo’q). Bundan tashqari rivoyatlarda ayollarning hayz ko’rishi va homilador bo’lishi, «ayollardan payg’ambar chiqmasligi va ularning donishmand bo’lolmasligi» ularga berilgan ilohiy jazo sifatida talqin etiladi. Ko’rinib turibdiki, hozirgi kunda keng tarqalgan bu tasavvurlar Qur’oni karimdagi Allohning kalomiga emas, balki ularning xalqona, yanglish taxayyuliy talqiniga asoslangandir. Momo Havvo ko’rsatmaga rioya qilmaganligi uchun qattiq afsuslanib, tavba qilgach, uning gunohi mag’firat qilingan, ammo baribir ular jannatdan chiqarib yuborilgan. Rivoyatlarda aytilishcha, Odam Ato bilan Momo Havvo bir-biridan olisda uzoq vaqtlar sarson-sargardon bo’lib yurishgach Makka yaqinidagi Safo va Marva tepaliklarida uchrashadilar. Jabroil alayhissalom Safo tepaligida turgan Odam Atoga Haj safarining yo’l-yo’riqlarini o’rgatayotgan paytda Momo Havvo Marva tepaligiga ko’tariladi. «Marva» so’zini ko’pgina diniy matn tafsirchilari «Mar’a», ya’ni «ayol» so’zidan kelib chiqqan, deb tushuntiradilar. Odam Ato va Momo Havvo «ta’arafa», ya’ni Arofat vodiysida uchrashib, bir-birini taniydilar.

Ibrohim alayhissalomning ikkinchi xotini Hojarning nomi ham Haj safari hamda Arofat vodiysi bilan bog’liqdir. Ul zot chanqab qolgan o’g’li Ismoil alayhissalomga suv axtarib Marva hamda Safo tepaliklari orasida yetti marta u yoqdan bu yoqqa yugurib Allohga iltijo qilgach, g’oyibdan Zam-zam bulog’i paydo bo’ladi. Hozirgi kunlarda ham Hajga kelganlar Marva hamda Safo tepaliklari orasida yetti marta u yoqdan bu yoqqa yugurib Ismoil alayhissalom va Ul zotning onalari Hojarni yod etadilar, zero Muhammad alayhissalom Ismoil alayhissalomning avlodidandir.

Xalq rivoyatlarida Ibrohim alayhissalomni katta bir gulxanda yondirib yuborishni buyurgan zolim shoh Nimrudning qizi ham tilga olinadi. Qiz Ibrohim alayhissalomning yo’lini, ya’ni Yagona Allohga sig’inish yo’lini tanlagani uchun gulxan ustiga yiqilib tushganda ham ziyon ko’rmay, omon qoladi. Fir’avnning Muso alayhissalomni qutqarib qolgan taqvodor xotini Osiyoga ko’pgina tafsirchilar juda ijobiy baho beradilar. U erining Muso alayhissalomni o’ldirib yuborish uchun qilgan barcha xatti-harakatlariga zid o’laroq, bolani qutqarib, himoya qilgani sababli jannatiy bo’lgan va shu sababdan bu siymo barcha ayollarga o’rnak bo’ladigan taqvodor ayol timsoliga aylangan. Ko’pgina doiralarda u, hatto «eng barkamol ayol», deb tasvirlanadi va Bibi Maryam, Bibi Xadicha va Bibi Fotimalar singari jannat hurlaridan-da go’zalroq hisoblanadi.

Qur’oni karimda yana bir ayol tilga olingan bo’lib, u Saba’ davlati qirolichasidir. Rivoyatlarda uning nomi Bilqiys ekanligi aytilgan. Qur’oni karimning 27-surasida Hudhud (qush) Saba’ mamlakati to’g’risida aniq xabar keltirgani, bu shahar hukmdori Bilqiys ismli ayol ekanligi, unga barcha narsalardan ato etilgan bo’lib, katta taxti ham borligi bayon qilinadi. Sulaymon alayhissalom buni eshitib, Bilqiysga maktub yozadi va uni o’z huzuriga chorlaydi. Malika Allohning haq diniga o’tish va Sulaymon alayhissalomga turmushga chiqish uchun Sulaymon alayhissalom huzuriga keladi. Ma’lumki, Saba’ xalqi va uning malikasi otashparast bo’lgan. Bilqiys Sulaymon alayhissalomga uchta topishmoq aytadi. Sulaymon alayhissalom ularni osonlik bilan topadi. Shundan so’ng malika Sulaymon alayhissalom huzuriga keladi. Bilqiys jinlar shohining oddiy ayoldan tug’ilgan qizi bo’lganligi uchun Sulaymon alayhissalom «malikaning oyoqlari jinlarning oyog’idek tuyoqli bo’lsa kerak», deb o’ylab, malikani sahniga oyna yotqizilgan zalda kutib oladi. Qasrga kirgan Bilqiys «shohning yoniga suv kechib borishim kerak ekan-da», deb o’ylab etagini ko’taradi. Malikaning oyoqlari mukammal inson oyog’i ekanligini ko’rgan Sulaymon alayhissalom unga uylanadi» (27-sura. 43-oyat). Sulaymon alayhissalom jinlarga buyurib, Bilqiysning mamlakatidan malikaning g’aroyib taxtini qasrga keltirtirgan edi. O’z taxtining qasrda ekanligini ko’rgan malika Bilqiys Sulaymon alayhissalomning payg’ambar ekanligiga iymon keltiradi va butun vujudi bilan Allohning haq diniga o’tib, o’zini shohga baxshida etadi. Keyinroq paydo bo’lgan adabiy asarlar va ayniqsa madhiyalarda Bilqiys ko’pincha boy-badavlat va dono malika sifatida tasvirlanadi. Fors shoiri Kogoniy (1199 yilda vafot etgan) o’zining homiysi Shirvonshohning rafiqasi va singlisini Bilqiysga qiyoslab asarlar yaratgan. (Qizig’i shundaki, u o’z qahramonlarini asosan tarixda nomi qolgan dongdor ayollarga, jumladan Bibi Maryam, mashhur so’fiy Robiya yoki qirolicha Zubaydaga qiyos qiladi. Ha, uning nazarida ayollar ko’pgina masalalarda erkaklardan ustunroqdir). Ulkan so’fiy Ibn Arabiy (1240 yilda vafot etgan)ning mistik ruhda yozilgan va talqin etilgan she’rlar to’plami bo’lmish «Tarjumon al-ashvoq»,ya’ni «Ehtiroslar tarjimoni» asarida «mahbubining saroyi shunchalar g’aroyib ediki, Bilqiys sal bo’lmasa o’z taxtini-da unutayozdi», deb yozilgan (N XXVI). Bu asarda sohibjamol ayollar quyidagicha tasvirlangan: «Bir nigoh tashlasa yeru-ko’kni vayron etadigan, nozik qo’llarida cheksiz hokimiyat bo’lgan bu go’zallar tovusdek tovlanar, bir bor ko’rgan kishi ularni marvarid taxtida o’tirgan Bilqiysga mengzar edi». Ibn Arabiyning o’zi bu holatni shunday izohlaydi: «U ilohiy donishmandlikni «Bilqiys» deb atadi. Bilqiys nazariyotning nozik-nihol farzandi bo’lish bilan birga, amaliyotning biroz
dag’al moddiy zurriyotidir, ya’ni u yarim jin va yarim insondir. Malikaning otasi jinlar shohidir, onasi esa oddiy insonlardandir».

Hazrat Abdurahmon Jomiyning nazarida esa Bilqiys dono hukmdor ayoldir. Uning o’ta donoligi yaxshi va yomon ayollar ustidan shoshilmasdan, og’ir-vazminlik bilan hukm chiqarishida va Firdavsiyning ayollarni qoralab yozgan she’rlarini evini keltirib tanqid qilishida namoyon bo’ladi. (Uning jilmayib turishi Yevropa adabiyotida, ayniqsa Red`yard Kiplingning «Kapalak» sarlavhali sehrli hikoyasida juda go’zal tasvirlab berilgan). Qudratli malika Bilqiys va uning taxti to’g’risidagi turli xabarlar, shama-yu ishoralarni islomiy qo’shiqlar, madhiya va qasidalarda ham uchratish mumkin. Bundan tashqari, dono malika aks ettirilgan ko’plab mo»jaz rangtasvirlar ham mavjud. Bu rangtasvirlarning ba’zilarida malikaning taxt ustida o’tirgan holati tasvirlangan bo’lsa, boshqalarida Xudhud Sulaymon alayhissalomning maktubini malikaning yotog’iga tashlab ketayotgan daqiqa muhrlangan. Turli rivoyatlar asosida romantik eposlar yaratilgan Eronda shunday mo»jizaviy qudratdan ulushdor, nafaqat barcha jonzodlar, balki jonsiz yaralmishlarning ham tilini tushunish qobiliyati ato etilgan Sulaymon alayhissalom bilan Yaman malikasi Bilqiys o’rtasidagi muhabbatni madh etadigan bironta romantik epos yoki dostonning yo’qligi ajablanarli holdir. Qur’oni karimda tilga olingan bu rivoyatda aytilishicha, ilgari otashparast bo’lgan malika Bilqiys Sulaymon alayhissalomning da’vati ila iymonga keladi. Ilohiy ishqdan ulushdor bo’lgan malikaning ruhiy qudrati va oddiy otashparast ayolning muhabbati bir-biriga qiyos qilinganda, menimcha, ajib bir majoziy asar uchun yetarli asos yuzaga kelgan bo’lurdi.

Fikrimcha, bu yerda shoirlarga doston yoki epos yaratish uchun barcha forsiy-turkiy eposlarning asosi bo’lmish fojeaviy holat yetishmagan bo’lsa kerak. Bilishimcha, faqat mavlono Rumiy bu mavzuni to’la-to’kis o’rganib chiqqan. Ul zot o’zining «Masnaviy»larida (Mas. IV. 465 f) kuylashicha, malika Bilqiys Sulaymon alayhissalomga behisob oltin jo’natadi, ammo payg’ambar malikaning sovg’a-salomini ham, qo’shinlarini ham orqaga qaytarib yuboradi. Shundan so’ng malikaning o’zi yo’lga otlanadi. Safar davomida malika kundan-kun bu foniy dunyodan ko’ngil uzib, chinakam oshiqqa aylana boradi.

Bilqiys yo’lga tushdi qalbu jon bilan,
O’tmish kunlaridan qilib nadomat.
Zarracha ishi yo’q shuhrat, shon bilan,
Oshiq uchun shohlik, boylik na hojat.

Kelishgan yigitlar, qizlar hoynahoy,
Aynigan piyozdek unga tuyulur.
Chin sevgi qoshida bog’, ko’shku saroy,
Qolarkan bir hovuch kuldek uyulib.

Muhabbat kelganda oddiy havaslar,
Yuvilib ketadi misli gard, g’ubor.
Ko’ngilga quyilur samoviy saslar:
«Iloh yo’q O’zingdan o’zga, Biru Bor!»

Chin oshiq «Egam», der, «Xudo der tanho.
Ilohim yo’q deydi O’zidan o’zga.
Zumrad tugul ko’kda Oyni ham hatto,
Qora tuvakchalik ilmagay ko’zga.

Bu tasvirda Bilqiys Zulayhoga ham o’xshab ketadi. Ko’hna Ahd kitoblarida Potiforning xotini sifatida tasvirlangan Zulayho islomiy rivoyatlarda ishq otashida lov-lov yongan, to’lg’ongan ayol timsolida namoyon bo’ladi. U sevgilisi Yusuf alayhissalomning visoliga yetish uchun hamma narsaga tayyor, chunki uni, ya’ni go’zallik tajassumini butun borlig’ila yonib sevish dardiga giriftor bo’lgan. Yusuf va Zulayho tarixining eng usta sharhlovchisi mavlono Rumiy shunday kuylagandi:

Zulayho to’lg’onar: Yusufi Kan’on,
Ishqi vujudini aylamish makon.
Bir ishq-ki, bamisli beadad ummon,
Oddiy bir ko’pikdir unda osmon.

Qur’oni karimning 12-surasida, ya’ni «Yusuf surasi»da Yusuf alayhissalomning hayoti, akalari otasini aldab, Yusufni o’zlari bilan olib ketganlari, so’ngra bir quduqqa tashlab, otalariga «Yusufni bo’ri yeb ketibdi», deb aytganlari, isbot tariqasida Yusufning ko’ylagiga qo’yning qonini surtib, keltirib ko’rsatishgani bayon etilgan. Yusuf ibn Ya’qubni savdogarlar topib olishadi va Misrga eltib, arzon-garovga qul qilib sotib yuborishadi. Uni Misr hokimi Qitfiyr (Ko’hna Ahd kitoblarida Potifor) sotib oladi va xotini Zulayhoga topshiradi. Yusuf balog’atga yetgach Zulayho uning husni jamoliga oshiq bo’lib qoladi va yigitni yo’ldan urish choralarini axtara boshlaydi. Ammo Yusuf alayhissalom zino qilishdan bosh tortadi. Odamlar bu mojarodan xabar topib, gap-so’zlar ko’payib ketgach, Zulayho bir guruh kibor ayollarni uyiga mehmonga chaqirib, dasturxonlarni anvoyi meva-chevalar bilan to’ldirib, ayollarning qo’liga bittadan o’tkir pichoq berib qo’yadi. Yusuf ibn Ya’qub kirib kelganda barcha xotinlar uning husni jamoliga mahliyo bo’lib, og’izlari ochilib, hayratdan dong qotib, qo’llaridagi mevalarni archish o’rniga og’riqni sezmagan holda barmoqlarini kesa boshlaydilar. Hokim gap-so’zlarga chek qo’yish maqsadida Yusufni zindonband etadi. Zindonda Yusufdan tashqari yana ikki mahbus bo’lgan. Yusuf ularnint tushlarini ta’birlab beradi. Mahbuslardan biri, ya’ni ilgari hokimning huzurida soqiy bo’lib ishlagan yigit ozod etiladi, novvoy yigit esa qatl qilinadi, chunki bu holat ularning tushlarida ayon bo’lgan ekan.

Alqissa, Misr mamlakatining shohi bir rutubatli tush ko’radi. Hech kim uning tushini ta’birlab berolmaydi, shunda uning soqiysi bo’lgan yigitning yodiga zindonda yotgan Yusuf tushib qoladi. Yusuf shohning tushini ta’birlab beradi. Uning ta’biri to’g’ri bo’lib chiqadi. Shoh Yusufni Misrga hokim etib tayinlaydi hamda vafot etgan avvalgi hokim Qitfiyrning xotini Zulayhoni Yusufga nikohlab beradi. Qitfiyr qandaydir kasallikka chalingani uchun shuncha yil birga yashagan bo’lsalarda, hali Zulayhoga yaqinlik qilolmagan, Zulayho bokira qiz ekan. Shohning tushida ayon bo’lgan qahatchilik boshlanadi. Yusufning akalari hokimning oldiga don-dun so’rab kelishadi, ammo oradan ancha yillar o’tib ketgani uchun Yusufni tanishmaydi. O’g’li yo’qolganidan yig’lay-yig’lay ko’zlari ko’r bo’lib qolgan Ya’qub alayhissalomga Yusuf o’zining ko’ylagini berib yuboradi. O’g’lining hidini tuyib, uning tirik ekanligiga ishonch hosil qilgach, Ya’qub alayhissalomning ko’zlari ochilib ketadi. Qur’oni karimdagi bu hikoyat asosida bir qancha asarlar yaratilgan, uning ba’zi sahnalari badiiy jihatdan bejab, qayta ishlangan. Bu asarlarda Zulayho obrazi markaziy personajlardan biriga aylantirilgan.

Albatta, Qur’on tafsirchilari ham bu mavzuga alohida bir muhabbat bilan qo’l urishgan. Birinchi navbatda Hirotlik so’fiy, 1089 yilda vafot etgan Abdulla Ansoriy va undan ilhomlangan Maybudiy va boshqalar Yusuf alayhissalom tarixiga bag’ishlab yirik va serma’no bitiklar insho etishgan. Bu mavzu Eron shoirlari orasida ilgaridan tanish bo’lgan bo’lsa kerak, ammo shunga qaramasdan shu paytgacha faqat Firdavsiyning (vafoti 1020 yil) «Yusuf va Zulayho» asari tilga olinardi. Bugungi kunga kelib esa u ham inkor etilmoqda. 19-asr olimlari «bu asar Firdavsiy qalamiga mansub», deb ilmiy asarlar yaratishgan bo’lsa-da, bugun «Yusuf va Zulayho»ning Firdavsiy qalamiga mansubligi shubha ostiga tushib qoldi.

Taniqli nemis olimi Hermann Ete o’zining 1901 yilda Shtrassburgda chop etilgan «Eron filologiyasi bo’yicha ocherklar» kitobida yozishicha (2-band), birinchi ming yillik oxirlarida Abul-Muayyad al-Balxiy Qur’oni karimda tilga olingan bu ikki mashhur oshiq to’g’risida katta bir doston yaratgan ekan. Keyingi asrlar davomida Islom olamida va ayniqsa uning sharqiy hududlarida shu mavzuda yozilgan bir qancha epik asarlar paydo bo’ldi. Shu ma’noda Ete o’z ro’yxatida Shavkat Buxoriy, Am’aq Buxoriy, Nazimiy Haraviy, Ruknuddin Haraviylar nomini ham tilga olib o’tgan. Hirotlik mavlono Jomiy bu asarni klassik jihatdan tugallangan, bekamu ko’st asar darajasiga yetkazgach, Hindiston mintaqasida yashovchi shoirlar ham undan ilhomlanib, shu mavzuga qo’l urdilar. Mavlono Jomiyning «Yusuf va Zulayho» asari 1824 yilda Vinsens fon Rozensvayg-Shvannau tomonidan nemis tiliga o’girilib, chop etildi. Sindlik tarixchi va xattot, Akbarshoh saroyida diplomat bo’lib xizmat qilgan Mir Ma’sum Namiy (vafoti 1605 yil) ham fors tilida shu mavzuda she’riy asarlar yaratgan hindistonlik ko’plab shoirlardan biridir. Hindistonda bu mavzuda bir qancha nasriy asarlar ham bitilgan. Ularning har biri yaxshilik, to’y-tamosholar bilan yakunlanadi. Yusuf va Zulayhoning to’yi yorqin bo’yoqlarda tasvirlanadi. Bu asarning kashmiriy nusxasi ham mavjud. Muhammad Sog’ir (vafoti 1501 yil) esa 15-asrda bengal tilida o’zining «Yusuf Jalika» asarini insho etgan. 17-asrda Janubiy Hindistondagi Dakni-Urdu saroy adabiyotida «Yusuf va Zulayho»ning she’riy namunalari paydo bo’ldi. Bidshapurlik Muhammad Odilshohning saroyida xizmat qilgan shoir Malik Xushnudning ijodini bunga misol qilib keltirish mumkin. 17-asr oxirlarida yashab, ijod qilgan Hoshim ismli shoir asarida Zulayho urdu tilida so’zlashadi va urdu tilida gapiradigan ayollar ishlatadigan barcha yaxlit iboralarni (idiomalarni) qo’llaydi-ki, beixtiyor «Zulayho Hindistonda yashagan ekan», degan fikrga ham kelib qolasan kishi. Bu gaplarni endi muallifni masxaralash deb emas, balki uning san’atiga qandaydir darajada qoyil qolish deb tushunilsa, yaxshiroq bo’lurdi. Gujarotlik shoir Mir Ali Amin esa, ba’zi tanqidchilar hazillashib aytishganidek, Zulayhoga «Gujarotlik kibor xonimlar kiyadigan kiyimlarni kiydirib qo’ygan emish».

Keyingi yillarda Sharqda «Yusuf va Zulayho» mavzuida bitilgan asarlar sonini aniqlash mumkin emas, chunki bu mavzudan ilhomlangan, shu mavzuga qo’l urgan shoirlar soni kundan-kunga ko’payib bormoqda. Usmonli Turk imperiyasida ham shu mavzuda bir qancha asarlar yaratilgan. Ayniqsa, Sulton Mahmud sohibqironning diniy ishlar bo’yicha ishonchli vakili, so’fiy rahnamo Oq Shamsuddinning o’g’li Mahdiy (vafoti 1503 yil) shu mavzuda juda ta’sirchan bir asar yaratgan. Unda ayniqsa «Zulayhoning faryodi» ko’ngil torlarini chertib ketadigan darajada go’zal chiqqan:

Avvalo bag’rimni etdi-yu shudgor,
G’amning urug’ini sochdi muhabbat.

Jo’yak tortib etdi yurakni afgor,
Unga dard suvini ochdi muhabbat.

G’am hosilin yig’ib, yanchib oldi-yu,
Shamolga sovurdi, sochdi muhabbat.

Do’stlar-chun g’amlarga dil edi oshno,
Eng yaqin do’stni ham etdi begona,

Sog’lik tark etdi-yu vujudni butkul
Netay, ko’ngil uyi bo’ldi vayrona.

Yosh to’la ko’zlarda uyquga joy yo’q,
Qalbimdan qaylarga qochdi muhabbat.

«Yusuf va Zulayho» asaridagi ba’zi bir voqealar hozirgi kunlarda ham epik va she’riy asarlarda tilga olinmoqda yoki turli ko’rinishlarda ishlatilmoqda. Rivoyatdagi birinchi voqea go’zal qul bolaning bozorda kim oshdi savdosiga qo’yilishidir. Bir qancha kishilar qul bolani sotib olish uchun to’da bo’lib turishganda, keksa bir momo ham bolaga xaridor bo’ladi (kitobning «Momolar» bo’limiga qarang). Bu yerda endi momoning maqsadi amalga oshmasligi oydek ravshan bo’lsa-da, ammo uning go’zallikka intilishi maqtovga loyiqdir.

Yusufni yo’ldan urish uchun Zulayho qanchalar shumlik va fitnalar qilmaydi deysiz, axir «bir ayolning makru hiylasi yetmish shaytonga yuk bo’ladi», deb bejiz aytishmagan. Zulayho qo’lidan kelgan barcha ishni qiladi. Bir qasrning ichki devorlarini shunchalar ma’nodor, kishining hirsini junbushga keltiradigan suratlar bilan bezattiradi. Yusuf qayoqqa qaramasin, devordagi suratda o’zini Zulayhoning og’ushida turgan holatda ko’radi. Bu sahnaning batafsil tasviri xuddi kutganimizdek, mavlono Jomiyning eposidan olingan ekan, Jomiydan 400 yilcha ilgari yashab, hukm surgan G’aznaviylar sulolasining vakillaridan biri bo’lmish Sulton Mas’ud, aytishlaricha, hazrat Jomiyning ona shahri bo’lmish Hirotdagi ishratxona qasrlaridan birining devorlariga shunaqa ma’nodor suratlar chizdirgan ekan. Qasrning o’zi yo’qolib ketganiga qaramasdan, u to’g’ridagi ma’lumotlar Hirotdagi kishilar ongida g’ayriixtiyoriy ravishda og’izdan og’izga o’tib, saqlanib qolgan bo’lsa ajab emas. O’z-o’zidan ma’lumki, mavlononing «Yusuf va Zulayho» asaridagi bu qasr tasviri 16-asrdagi xassos mo’yqalam ustalarining ham tuyg’ularini junbushga keltirgan. Serburchak qasrning pillapoyalaridan yugurib, qochib ketishga harakat qilayotgan Yusuf alayhissalom aks ettirilgan mo»jaz rangtasvirlar anchagina. Ularda Zulayho qizil kiyim kiygan sohibjamol sifatida tasvirlangan. (Qizil kiyim asosan kelinlar kiyimidir, ammo umuman olganda alangali muhabbatni ham ifodalashi mumkin). Yusuf alayhissalom esa yashil kiyimda tasvirlangan. Yashil kiyim sohibi avliyolar, payg’ambarlar va umuman jannatiy kishilar safidandir. Yo’ldan urish sahnasining eng qiziq joylaridan biri Zulayhoning but (sanam)ga munosabatidir. Zulayho avvalboshda butparast bo’lganligi sababli, uning yotog’ida but bo’lgan. Zulayho Yusuf alayhissalomni yo’ldan urish, u bilan yaqinlik qilish uchun xushomadlar qila boshlaganda, albatta, tag’in but ko’rib qolmasin degan o’yda uning yuzini teskari qilib yoki boshiga bir ro’mol yopib qo’yarkan. Bu sahnada uzoq o’tmishdan qolgan odatlar tasvirlangan bo’lishi mumkin, chunki fors so’fiy yozuvchisi Hujviriy (1071 yilda Lahorda vafot etgan) o’z asarlaridan birida shunday yozadi: «O’zi sig’inadigan narsa bilan muloqotda o’zini yaxshi tutishni barcha kishilar Zulayhodan o’rganishlari lozim, chunki u Yusuf alayhissalom bilan bir xonada yolg’iz qolib, undan hojatini chiqarishni iltijo qilayotganda, «but uning yomon, uyat ish qilmoqchi bo’layotganini, odob chegarasidan chiqib ketayotganligini sezib qolmasin» degan o’yda albatta butning yuzini yopib qo’yardi». Mavloni Jomiyning eposida ham shu sahna mavjud. Bundan tashqari u o’zining «Subhat al-abror» degan asarida ham shu sahnaga ishora qiladi. Zulayho bir butdan uyalsa, Yusuf alayhissalom har yerda hoziru nozir, hamma narsani ko’rib, bilib turuvchi, Al-Basiyr sifatli Alloh taolodan uyalaman, deb Zulayho huzuridan chiqib ketadi. Zulayho uning ortidan yugurib, kiyimiga yopishadi. Kiyim orqa tarafdan yirtiladi va Yusuf alayhissalomning begunoh ekanligini isbotlashda dalil bo’ladi. Mavlono Jomiyning eposida ham but (sanam) to’g’risida
so’z yuritilgan. U yerda aytilishicha, Zulayho keksayib, Yusuf alayhissalom unga baribir e’tibor qilmasligiga ko’zi yetgach, butni mayda-mayda qilib tashlaydi, chunki Zulayho qancha yillar davomida unga o’tinch-iltijo qilgan bo’lmasin, but Yusuf alayhissalomning visoliga yetishda unga yordam berolmagan edi-da. Shunday qilib, Zulayho sanamga sajda qilishdan bosh tortgach, ya’ni butparastlikdan voz kechgach, Yagona Allohning hidoyati ila maqsadiga erishadi va sevgani bilan qovushadi. Yagona Allohga sig’inish yo’li eng to’g’ri yo’ldir, ammo ilk so’fiylardan biri bo’lmish Yusuf ibn Husayn ar-Roziy (vafoti 916 yil) buni yanada chuqurroq his etgan:

«Zulayho Yusuf alayhissalomning ishqida lov-lov yonib, uning vasliga yetish istagida o’rtanib yurar ekan, kundan-kunga tubanlashib boradi. Ammo u istaklaridan voz kechgach, ya’ni nafsi ammoraning ustidan g’olib chiqqach, Alloh taolo unga yoshligi va go’zalligini qaytarib beradi. Oshiq ma’shuqa tomon qanchalik intilsa, ma’shuqa o’zini shunchalar chetga tortadi, oshiq faqat qalbidagi muhabbat bilan cheklansa, ma’shuqaning o’zi unga talpinib keladi». Shunday qilib Zulayho umrini tavba-tazarru bilan, cheksiz o’tli ishtiyoqlar bilan o’tkazadigan sevgiliga aylanadi.

«Agar sen Zulayho bo’lmasang hamda sevgi tegirmonida kepakli unday tortilmagan bo’lsang, Yusufi Kan’on to’g’risida turli bo’lmag’ur, bo’hton gaplarni gapirma», deydi g’aznalik so’fiy shoir Sanoiy (vafoti 1131 yil), chunki Yusufning hajrida Zulayhodek yonmagan shaxs sevgi, muhabbatdan so’z ochishga xaqli emas. Hofizning aytishicha, shoirlar «Zulayhoning muhabbati o’ta kuchli bo’lganligi uchun axloq-odob chegarasidan chiqib ketganligini yaxshi bilishadi.

Uning muhabbati yor vasliga yetishi amri maholligini bilsalar-da, ammo otashin ehtiroslarda qovrilib yurgan barcha oshiqlar uchun yorqin timsoldir. Zulayho bora-bora sevgilisi uchun hatto o’limga ham tayyor bo’lgan jasur, kuchli qahramonga aylanadi. Quyidagi misralar 18-asrning o’rtalarida Xindistonda yashab, ijod qilgan shoir Ozod Bilgiromiy qalamiga mansub:

Yusufning kiyimi yirtilganin ko’rgan odamlar
Zulayhoning pora-pora yuragiga soldimi nazar.

Bir vaqtlar go’zallar go’zali bo’lgan Zulayho iztirobu g’amlarda qaddi dol bo’lib, yuzlarini ajinlar bosib, «Yusuf yo’ldan o’tib qolsa, uni bir ko’rsaydim, degan umidda har kuni yo’l chetiga chiqib o’tirar, ammo mavlono Fariduddin Attor o’zining «Musibatnoma»sida yozganidek, Yusuf alayhissalom unga zarracha e’tibor bermas, qayrilib bir boqmasdi:

O’g’limni ko’ray», deb hazrati Yoqub
Kan’ondan Misrga yo’l olgani choq,
Yurtni misrliklar qo’ydi bezatib
Tunu kun jonhalak, bilmayin charchoq.

Zulayho bu gapni eshitgan zamon,
Butkul hushdan ketib yiqilgani haq.
So’ng egniga tashlay paranji, chachvon.
Chiqib yo’l chetiga o’tirdi ilhaq.

Ot minib o’tarkan Yusufi Kan’on,
Ko’rdi bu g’amzada, aftodaholni.
Qo’lda qamchisini o’ynatib shu on
Urdi ishq o’tida yongan ayolni.

Qamchi tekkan badan olovdek yonib,
Keldi ich-ichidan o’kinch, o’tli oh.
Dardli iltijo-la boqdi o’rtanib,
Yusuf qamchilashdan to’xtadi nogoh.

Zulayho dedi: Ey sohibi Haq din,
Bu ish senga butkul yarashmaydi, bas.
Sevgim, telbaligim Yagona Xaqdin,
Ishq o’tin qamchilab o’chirib bo’lmas.

Bu o’tda yonurman mana necha yil,
Koshki sen ham bir zum unda yonsayding.
Sen sohibi din esang, men ayolman, bil,
Koshki men singari o’rtanolsayding!

Zulayho ham xuddi Yoqub alayhissalomdek to’xtovsiz yig’ilardan ko’zi ko’r bo’lib qoladi va Yusuf alayhissalomdan taraladigan xushbo’ylarga intiq-intizor bo’ladi. Hujviriy bu haqda shunday yozadi:

«Zulayho Yusuf alayhissalomni shunchalar qattiq sevadiki, hatto uning uchun o’limga ham tayyor bo’ladi. Shu sababdan, to ular qo’shilishmaguncha Zulayhoning ko’zlari ochilmaydi». U faqat Yusufning yodi bilan tirik; bamisoli jon betinim ravishda ilohiy mahbub tomon intilgani singari, Zulayho faqat Yusufning ismini takrorlaydi. Ibn Arabiy o’zining «Futuhat al-Makkiya» asarida shunday yozadi: «Aytishlaricha, bir kuni Zulayho kimningdir kamonidan uzilgan o’qdan yarador bo’ladi. Jarohatdan oqqan qon yerda «Yusuf, Yusuf», degan izlar qoldiradi, zero, Zulayho tinimsiz ravishda «Yusuf, Yusuf», deb takrorlab yurar, bu ism uning tomirlaridagi qonga ham singib ketgandi».

Ilk so’fiylardan biri ham shunga o’xshash voqeani hikoya qilgan. Yozishlaricha, qandaydir baxtsiz bir voqea natijasida u yaralanib, jarohatdan qon oqa boshlagan va yerda «Alloh» degan yozuv paydo bo’lgan. Ibn Arabiy ham shahid ketgan so’fiy Hallojning qoni yerga oqib, u yerda Alloh taoloning nomi shaklida iz qoldirganini bayon qila turib, Zulayho voqeasini misol qilib keltiradi. Hijron va shubha damlari o’tib, Zulayhoning beqiyos sadoqati tegishlicha mukofotlanadi. Hakim Sanoiy o’z asarlarida bu mavzuga tez-tez murojaat qilib, o’z o’quvchilarini «Zulayhodek sabr-toqatli» bo’lishga chaqiradi, zero mahbubning yaqinligi mahbubaga yoshlik, go’zallik ato etadi.

Beholliging nafsing kasofatidan.
Keksayib, vujuding bo’libdi nimjon.

Zulayho singari do’stga zor bo’lgin,
Qayta yasharishga shu erur imkon.

So’fiy shoirlarning navbatdagi avlodiga mansub bo’lmish mavlono Fariduddin Attor esa o’zining «Ilohiynoma»sida yasharish voqeasini ko’ngil torlarini chertib ketadigan bir sahna orqali shunday tasvirlab beradi:

Bir kun Zulayhoni Yusufi Kan’on
Ko’rdi, u tuproqqa belanmish chunon.

Ko’zlariga parda tutilgan go’yo,
Ko’rinmas ko’ziga nurli bu dunyo.

Betoblik, nochorlik qa’rida beun,
Yuz ming malomatga bo’libdi tutqun.

Yuz tashvish ufurar bir nafasida.
Faqat Yusuf nomi ohu, sasida.

Oh chekar tuproqda o’tirgan kuyi,
Izidan tuyay deb Yusufning bo’yin.

Yusufning oyog’i tekkan bu tuproq,
Koshki sochilsa, der, ustimga ko’proq.

Shunda Yusuf dedi: Ey Qodir Egam,
Nahotki yashashga loyiq bu telba?

Tezroq jonini ol, yo’qsa bu «dildor»
Sening do’stlaringni etar sharmisor.

Jabroil Allohdan keltirdi nido,
Yo’q, uni etmasmen jonidan judo.

Zero, u voz kechib yo’g’u boridan,
Nafaqat mulk, balki hayo-oridan,

Mening bir do’stimga orzumand bo’lmish,
Shul sabab nazdimda arjumand bo’lmish.

Senga sodiqlardan, tingla, ey rafiq,
Men ham marhamatim tutmasmen darig’.

G’unchalar ochilmay so’lmasin derman,
Do’stimning do’stlari o’lmasin derman.

Necha yil Men uni etdim imtihon.
Yoshligin qaytargum endi begumon.

U seni sevadi jonidan ortiq.
Shul sabab u Mendan senga bir tortiq.

Aybmas devonavash tuyulsa oshiq.
Oshiqni o’ldirish gunoh, chunki ishq,

Hijronlar ko’r etmish bu bandamizni
Sevgani-chun Bizning Yusufimizni.

Sen esa ko’nglini anglamay, inon,
Dunyoni etibsan unga zimiston.

Uning ko’z yoshlari ishqdan dalolat,
Arzir, bersak endi loyiq mukofot.

Chekkan iztirobi, dard, g’ami haqqi,
Albat yoshligini bergum qaytarib.

Shunday qilib, chinakam oshiq siymosi bo’lmish Zulayho avvaliga insoniy jon, ya’ni Qur’oni karimning «Yusuf» surasida tilga olingan «nafsi ammora», ya’ni «yomonlikka undaguvchi nafs»ga zanjirband bo’ladi, so’ngra esa to’xtovsiz ichki kurashlar, dard-iztiroblar chekish orqali u bora-bora o’z Xojasiga qaytib borishiga amin bo’lgan «orom topgan nafs (jon)» timsoliga aylanadi. Yusufning ko’ylagidan anqib turgan bo’ylarni tuyib, ko’zlari ravshanlashadi, go’zallikdan bahramand bo’ladi. Bu bo’ylar mahbubdan darak beradi, zero, ulardan Eng Mehribon Biru Borning nafasi anglashiladi. Mahbubning yaqinligini his etgach, iztiroblarda qaddi dol bo’lgan ayol qaytadan yosharib ketadi. Mavlono Jomiy va unga taqlid qilgan shoirlar o’z asarlarida uzoq davom etgan yonish-kuyishlardan so’ng bir-birining vasliga yetgan bu ikki oshiqning to’ylarini barcha tafsilotlari ila tasvirlab berganlar. Bu asarlarda aytilishicha, bir vaqtlar kasalmand hokimga xotinlikka berilgan Zulayho hali-hanuz bokira qiz ekan. To’y tugagach, bir vaqtlar Zulayho Yusuf alayhissalomning ortidan quvib, ko’ylagini yirtgani singari, Yusuf alayhissalom ham yosh kelinning ko’ylagini burda-burda qilib, yor vasliga yetadi. Bu tasvirlar endi «Yusuf va Zulayho» tarixining chuqur so’fiyona mohiyatiga aloqador bo’lmasa kerak, chunki bular insoniy go’zallik va muhabbatning davomi, yosh kelin-kuyovning turmushidagi ichki jihatlardir. Mavlono Jomiy o’z asarida bu holatni shoirona bir latiflik ila shunday izohlab o’tgan.

DAVOMI BOR