Валидий қандай фикр билдиришидан, Самойловичнинг қайси сиёсатни қўллашидан қаътий назар, Александр Николаевич Самойлович ( 1880-1938 ) етук шарқшунос олим эди. У Россиядаги Розен (1849-1892), Аристов ( 1834-1882), Н.И. Караев (1850-1931), А.М. Позднеев ( 1851-1920), А.Е.Кримский ( 1871-1941), В.В.Бартольд (1869-1930), В.А. Богородицки (1857-1941), М.М. Хвостов ( 1872-1920), К.В. Харламович ( 1870-1932), Г.Н.Потанин ( 1835-1920) сингари осиё халқлари тарихини тадқиқ қилган етук алломаларнинг издоши сифатида тарихда қолди ва қолажак.

УМИД БЕКМУҲАММАД
САМОЙЛОВИЧ ҲАЁТИДАН САҲИФАЛАР

САМОЙЛОВИЧ Александр Николаевич [1880.17(29).12, Нижний Новгород — 1938.13.2, Москва] — туркийшунос олим, академик. (1929). Санкт-Петербург ун-ти шарқ факультетини тугатган (1903). Шу ун-тда ўқитувчи, приватдоцент (1907—17), профессор (1917—22). Ленинград Шарқ тиллари ин-ти проф. (1920—37), ректори (1922-25). СССР ФА гуманитар фанлар бўлими акад.котиби (1929—33), Шарқшунослик ин-ти директори (1934—
37). Самойлович туркман, усмонли турк, ўзбек, кримтатар тиллари, фольклори, этнографияси, адабиёти бўйича тадқиқотлар олиб борган. Хусусан, ўзбек адабий тили ва мумтоз адабиёти, фольклори ва этнографиясига оид 100 дан ортиқ асар ёзган, ўзбек адабий тилининг шаклланиш йўлларини тадқиқ этган («Чиғатой адабий тилида «жўқчилик» унсурлари»,1930; «Ўзбек адабий тилининг қурилиш йўллари ҳақида», 1932). Унинг «Навоий туюқлари» (1917), «Чиғатойлик Амирий туюқларидан» (1926), «Лутфийнинг
чиғатойча туюқлари» (1926), «19 аср Хива туюқлари» (1927) асарларида ўзбек адабиётида туюқ жанри урганилиб, унинг узига хос хусусиятлари очиб берилган. Атоий, Бобур асарларини ўрганиш ва нашр этиш бўйича ҳам бир қанча ишларни амалга оширган. 1937 й.да ноҳақ қамоққа олинган ва отиб ташланган.
Айрим асарлари: К истории литературы среднеазиатско турецкого языка. — «Мир Алишир», Л., 1928; Собрание стихотворений императора Бабура, ч. 1 Текст, Петроград 1917.

Ҳар бир элнинг бошқа бир ҳудуддаги аҳолиникидан ажралиб турадиган урф-одат, маросим, қўшиқ ва лапарлари бўлгани сингари , жойнинг оқил ва доно кишилари, кексалари томонидан яратилган тарбиявий аҳамиятга эга бўлган эртак, афсона ва ривоятлари ҳам бўлади. Табиийки, ўтмишда Хоразмлик аждодларимиз ҳам кўпгина эртак, ривоят ҳамда афсоналар яратиб болаларга сўзлаб берганлар.

Маълумки, Россиялик шарқшунослар азалдан Ўрта Осиё, хусусан Хоразмга ғоят қизиқиб келганлар ва бу ҳудудлар олим ва сайёҳ, жосуслар учун тадқиқот ва текшириш макони, манбаси бўлиб келган. Хусусан, 19 аср охири ва 20 аср бошларида ўлкамиз чор Россияси истибдодида бўлгани учун, аввалгига қараганда рус шарқшуносларининг Ўрта Осиёга келиб илмий ишлар қилиши осонлашди.

Бу борада В. Бартольд, П. Мелиоранский, В. Радлов, А. Диваев, Н. Остроумов, А. Кушкевич каби тадқиқотчилар фаоллик кўрсатиб Ўрта Осиёнинг турли соҳаларини қамраб олган кенг кўламдаги салмоқли ишларни амалга оширдилар. Улар орасида шарқшунос А. Самойловичнинг Хоразм фольклори борасида қилган ишлари катта аҳамиятга эга.

1880 йилда Нижний Новгородда туғилган Александр Самойлович шаҳарга келган Ўрта Осиёлик савдогарларнинг кўриниши, ўзини тутиши, гаплашиш оҳангларига мафтун бўлиб, шарқ халқлари ҳаёт тарзига қизиқиб қолади. Натижада ана шу қизиқиш уни Петербург университетининг шарқ тиллари факультети араб-форс-татар-турк тиллари бўлимида таҳсил олишга ундади.

Самойлович фақат назарий билимлар билангина қаноатланиб қолмай,бевосита шарққа, Ўрта Осиёга ташриф буюришга ҳам интилди.Ана шу интилиш сабаб, Александр Николаевич устози Мелиоранский топшириғига кўра 1902 йил Хива хонлигига келади.Етук шарқшунос сифатида танилган П. М. Мелиоранский туркий тилларни ўрганишда фольклор ва этнографик материаллардан қиёсий манба сифатида фойдаланишнинг аҳамиятини яхши билган. Шу боис шогирди гарчи махсус фольклоршунослик назариясига эга бўлмасада Самойловичга Хоразм халқ эртак, афсона ва ривоятларини ёзиб келишни уқтиради. Ана шу сабаб Самойлович бир умр Хоразмнинг мафтуни бўлиб қолди ва ўлка тарихи, адабиёти, санъати, фольклори бўйича яратган асарлари билан дунёга етук шарқшунос сифатидаям танилди.

Мелеоранский шогирди Александр Самойловичга, яна бир Россиялик машҳур шарқшунос Н.Ф.Катановнинг “ Сибир ва Шарқий Туркистондан мактублар” асари билан танишиб чиқишни маслаҳат берганди. Негаки, Катанов Сибир ва Шарқий Туркистонда истиқмат қилувчи туркий халқларнинг урф-одатлари, маросимлари, ирим, туш таъбирлари, халқ табобати, уруғчилик муносабатлари, атамалари, амалий санъат, ҳунармандчиликги, уларнинг ўхшаш жиҳатларини кенг миқёсда таҳлил қилганди. Самойлович устози маслаҳатига амал қилиб, Катанов китоби билан танишибгина қолмай, шу асосда кейинчалик “Профессор Н.Ф.Катанов первий учений из абаканских турков”, ( “Жизнь Бурятии”, 1924, №6) номли мақола ҳам ёзганди.

Хуллас, 1902 йилдаги Хоразм сафари ва турли бекликларда бўлиши асносида у Хоразм шеваси, лаҳжалар орасидаги фарқ ва фольклорни ўрганишга алоҳида эътибор қаратди. Орадан бир оз вақт ўтиб у яна 1908 йил Хоразмга ташриф буюрди.

Ушбу сафари пайтида у Хива хони Муҳаммад Раҳимхон 2-Ферузхон билан учрашади. Самойлович олим сифатида Ферузхонни шундай тасвирлаб ўтганди: “ Ҳозирда ҳукмдор бўлиб турган Сайид Муҳаммад Раҳим маърифатли шахсдир. У фан ва санъат ҳомийси ҳисобланиб, бу мамлакатни ўрганишимга астойдил ёрдам беришини изҳор қилди. Хива хони ҳатто ўзининг шахсий китоб хазинаси билан танишишимга ҳам рухсат берди. Мен унинг Арк ва Тозабоғдаги кутубхоналарида бўлдим. Туркий тилдаги қўлёзмаларга асосий эътиборимни қаратдим. Икки марта Тозабоғдаги хон босмахонасини кўздан кечирдим” ( “Краткий отчёт о поездке в Ташкент и Бухару и в Хивинского ханства в 1908 году “, Известия Русского комитета для изучения Средней и Восточной Азии в историческом, археологическом, лингвивистеческом и этнографическом отношениях. №9 .Санкт-Петербург, 1909, с-21.).

Шарқшунос олим, қолаверса табиатан китобга меҳр руҳида камол топган Александр Николаевич, Ферузхон саройидаги маданий муҳит, жумладан, хон кутубхонасидаги китоблар билан танишиб, Кўҳна Арк ва Тозабоғдаги бевосита Ферузхоннинг махсус кутубхонасидаги китоб, қўлёзмалар билан танишиб чиқади.Самойловичнинг таъкидлашича, “Ферузхоннинг китобга, ундан нусха кўчиришга иштиёқи жунун даражасида бўлган.Ферузхон давлат бошқарувидан толиққан пайтларида, кутубхонага кириб, хаттотлар томонидан кўчирилган янги китобларни варақлашни яхши кўрган”.

Бу пайтда Ферузхоннинг энг севимли , асосий иккита кутубхонаси бўлиб, бириси қишки қароргоҳ-Кўҳна Арк ичкарисида, яна бириси ёзги қароргоҳ-шаҳар ташқарисидаги Тозабоғ саройида жойлашганди. Ушбу кутубхоналарда китобларга оид каталоглар тузилган, китобларнинг муқоваларига уларнинг номлари битилган ёрлиқлар ёпиштирилган эди. Самойловичнинг таъкидлашича, “Ферузхоннинг қишки кутубхонаси Кўҳна Аркнинг ғарб томонидаги бинонинг юқори қаватида, чоғроққина хонада жойлашганди. Хонанинг шимол тараф деворида ёпиқ жавон, кунботар тарафида эса иккита ойнаванд эшикчали жавон турарди. Жавонларнинг бирида кичкинагина қўлёзма каталогда 500 та қўлёзма ва китобларнинг номи ҳамда рақамлари кўрсатилган. Кунботар тарафдаги жавонда эса тиббиётга оид кўплаб китоблар мавжуд. Орқадаги жавонда бўлса, тарихий, тасаввуфий ҳамда сиёсатга оид асарлар, ҳар хил қўлёзма ва босма китоблар бор эди. Китоблар асосан форс тилида, арабчаси камроқ.Туркий тилидаги адабиётлар эса чиғатой туркийси, усмонли ҳамда қозоний –татар (нўғойча) эди” (А.Н.Самойлович “Хивинские придворние книгохранилиша и книгопечатня”, Материали по среднеазиатско-турецкой литературе .).

1908 йилда Тозабоғдаги Ферузхоннинг кутубхонасини кўришга муваффақ бўлган Самойловичнинг ёзишича, у ерда ҳаммаси бўлиб 200 та атрофида босма ва қўлёзма китоблар мавжуд бўлган. Ҳар бир қўлёзманинг муқоваси четига оппоқ қоғозда ёрлиқча ёпиштирилган бўлиб, унга китоб номи, жилди ҳамда қўлёзма ва босма асар эканлиги ва мавзуси, яъни наср ёхуд назмда битилганлиги қайд этилган. Самойловичнинг аниқлашича, Аркдаги кутубхонада каталог бўлгани ҳолда, Тозабоғдаги кутубхонада каталог йўқ бўлган.

Александр Николаевич ўзининг “ Хива саройи китоб асровхонаси ва тошбосмаси” номли тадқиқот ишида, ўша вақтда валиаҳд бўлган Исфандиёр тўра ( кейинчалик-1910-1918 йилларда Хива хони ) ва бош вазир Исломхўжалар билан учрашганлиги, уларнинг ҳам шахсий кутубхонаси мавжуд бўлганлиги, Самойлович шарқшунос олим ва сайёҳ сифатида ўша кутубхоналарда бўлганлигини таъкидлаб ўтади. Шунингдек, улар Самойловичга ҳадя сифатида ноёб китобларни туҳфа қилишганини миннатдорчилик билан қайд этади.

Маълумки, Ферузхон шоир ва мусиқашунос сифатида ўз саройига ижод ва илм аҳлини тўплаган, уларга етарлича шароит яратиб берганди. Ана шу шоирлар ижодини келгуси авлодга китоб ҳолида етказишни ният қилган ҳукмдор, “Мажмуаи шуарои Ферузшоҳий “ номли баёз туздирганди. Самойловичнинг Хивага ташрифи, Ферузхон билан учрашуви ана шу баёзнинг тошбосмада чоп қилиниш арафасига тўғри келади.Шу боис Самойлович Ферузхон илтимосига кўра, ўттиздан ортиқ шоирлар ғазаллари киритилган тўпламга сўзбоши ёзади : ( “Собрание 30 царских поэтов, сопутствуюших Ферузу”. Хива , 1909 г, 1638 стр, ( Записки восточного отделения императорского русского археологического обшества.Том 19, 1909, с. 0198-0209 .) .

Хуллас,, 1908 йилдаги хонликка сафари Самойлович ҳаётининг энг ёрқин саҳифаларидан бири бўлиб қолади.
Ўрта Осиёни тарихий, археологик , тилшунослик ҳамда этнографик жиҳатдан ўрганиш рус қўмитасининг 1908 йил 3 октябрда бўлиб ўтган йиғилишида Самойлович сафари ҳақида махсус маълумотнома тайёрлаб, унда «Хивалик ўзбеклар лаҳжаси ва оғзаки ижодини ўрганишга алоҳида эътибор берганлигини» қайд этиб ўтади. (СПБ 1908. IV / с. 22).

Ана шу сафарида турли бекликларда бўлиш асносида А. Н. Самойлович Гурланда ҳам бўлганди. У 1908 йил 19 июнда Раҳмонберган Оталиқнинг Хитой қишлоғидаги боғида бир оз дам олиб кечга яқин Гурланга етиб келади. Бу ҳақда у «Йўлда туркманлар овулини кўрдим. Гурлан округида (беклигида) асосан ўзбеклар истиқомат қилишар экан. Бу ерда ўзбек шевасига доир кузатишларимни қайд этиб бордим ва у ерда қангли уруғидан бўлган бир эртакчининг нақлларини тингладим» («Краткий отчет о поездке в Тошкент, Бухару и Хивинское ханство», «Известия Русского комитета для из учения Среднейи Восточной Азии в ист»… СПБ. 1909.9.С. 24) дея ёзади юқоридаги маълумотида . Бироқ Самойлович қангли уруғидан бўлган ўша гурланлик эртакчининг номини афсуски қайд этишни унутган. Буни шарқшуноснинг ўзи ҳам бир мақоласида афсусланиб эътироф этганди.

Ўша 1908 йил 20 июнь куни гурланлик эртакчи Самойловичга «Қирқ ёлғон» эртагининг икки хил вариантини айтиб беради. Шарқшунос гурланлик эртакчидан эшитганларини қоғозга тушириб тарих мулкига айлантирдики, бу қувончлидир. Айнан ана шу эртакчи билан учрашувидан сўнг Самойлович Гурландаги сингари бошқа ҳудудлардаги эртакчилар эртакларини қиёсий типологик нуқтаи назардан ўрганишга киришди, илмий ўрганишга, бошқа эртаклар билан таққослашга интилди.

Самойловичнинг Хоразмдаги ўша пайтда донг қозонган Суёв бахши (1850-1915) билан учрашуви, бошқа бахшилар билан айтишувини кузатиши кейинчалик ана шу бахшиларнинг тарихда қолишига сабаб бўлди.Шарқшунос Самойлович Суёв бахшидан “Гўрўғли” достони бўйича бир қанча маълумотларни ёзиб олади. Шу каби Оташ, Нуржон ва Эшвой каби хонлик дозонган бахшилар, уларнинг репертуари ҳақида маълумот тўплаб, шулар асосида мақолалар ёзади.

Бундан ташқари Абулғозихоннинг “Шажараи турк”, “Шажараи тарокима” асарлари, уларнинг илмий аҳамиятини тадқиқ этиш билан шуғулланади. “ Рус археология жамияти Шарқ бўлими илмий ишлар мажмуаси” нинг 19 жилдида “Қўрқуд ва Гўрўғли” ҳақида афсона номли мақоласини чоп қилдириб, унда фақат Гўрўғли достони, уларнинг турли вприантларига тўхталибгина қолмай, Абулғозий асарлари, унинг шарқ тарихини ўрганишдаги аҳамияти масаласигаям тўхталиб ўтади.

Унинг эртак, афсона ва ривоятларни илмий жиҳатдан ўрганиб рус тилида нашр қилиши олимга довруқ келтирди. Рус жўғрофия жамияти этнография бўлимининг комиссияси аъзоси, жамият таъсис қилган «Живая старина» журнали таҳрир ҳайъатининг аъзоси бўлишига олиб келди.

У Хоразмда ёзиб олган эртак, афсона ва ривоятларни «Живая старина» журнали саҳифаларида мунтазам ёритиб борди. Хусусан журналнинг 1912 йил 2-4 сонларида Самойлович гурланлик қангли уруғидан бўлган кишидан эшитган «Қирқ ёлғон» эртагининг ўзбекча, туркманча ва қозоқча вариантлари ҳақидаги мақоласини чоп эттиради.

Умуман олганда шарқшунос А. Н. Самойловичнинг Хоразмда ёзиб олиб оммалаштирган «Қирқ ёлғон», «Аннамурод бува», «Полвон ота ва гуноҳкор аёл», «Қалдирғоч билан илон», «Пишиқ афсонаси», «Лайлак билан булбул» каби кўплаб эртак, афсона ва ривоятлари ХХ аср бошларида русча журналда нашр этилиб ёзма манба шаклини олди ва Хоразм халқ оғзаки ижодига оид тарихий силсила янада бойиди.

Унинг 1908 йил 27 майидан 7 июнгача Хивадан то Кўҳна Урганчга бўлган сафари айниқса тасссуротларга бой бўлди.Бу ҳақда у ўз ҳисоботида шундай хотирлаб ўтганди: “ҳар гал бирорта манзилда тўхтаганимизда мен маҳаллий аҳолининг уруғ қабила таркиби тузилишига доир маълумотларни тўплашга, уларнинг шевасига оид ўзига хосликларни илғаб олишга ҳаракат қилардим. Йўл-йўлакай турли туман уруғларга мансуб бахшилар қўшиғини тинглардим ва уларнинг репертуаридаги фарқларни аниқлардим.

Сафар давомида, Хива хонлигида яшовчи аҳолининг асосий қисми сўзлашадиган Хива сарт лаҳжасини ўрганишга доир ишларимни давом этдирдим.Эртак, ҳикоя , топишмоқ, ибора ва шевага хос сўзларни ёзиб олдим. Жой номлари, бозор ва касб-ҳунар номлари, ўсимлик ва жониворларнинг атамалари, уруғ-қабила, қавм-қариндошлик терминлари, эркак ва аёлларнинг исмлари, от ва ит номлари, олқиш, қарғиш ва сўкишларни ёзиб олдим. Маҳаллий аҳоли удумлари ва турмуш тарзини ўргандим”, дея кузатувларини баён қилади.

Ушбу сафари давомида Самойлович туркманларнинг тўйларини ҳам кузатган ва бу ҳақда ўз кузатувларини шундай қоғозга туширганди: “ туркманларнинг тўйларида томошабинлар от чоптириш, мерганликни кўриб бўлгач, бахши тинглаш, кураш ва бошқа томошаларни кўриш учун диаметри беш сажен келадиган айлана ҳосил қиладилар. Бу дашт учун оригинал характердаги ҳаётий амфитеатр бўлиб, биринчи қатордагилар чўкка тушиб ўтирадилар. Иккинчи қатордагилар тик турадилар. Учинчидагилар эса от устида ўтирадилар. Тўртинчи қатордагилар отлиқ, туяликлардан ташкил топган ҳолда бахшиларни куйлаб томоша қилишади”.( А.Н.Самойлович “ Туркестанский развлечение”, В кн: А.Н.Самойлович, Сочинения, том 2, СПб, 1909 г, стр 4. ).
Александр Николаевич шу ва бошқа сафарлари, умуман шарқ халқлари тарихи, этнографияси, фольклорига бўлган меҳри сабаб, 1917 йилгача Петербург университетида туркшунослик, шарқшуносликдан талабаларга сабоқ беради. Кўплаб шогирдлар етиштириш билан бирга, илмий асарлар яратади.

Бироқ, 1917 йилда…
Маълумки, 1917 йил октябридан сўнг, ҳокимиятга келган большевиклар сиёсати бўйича зиёлилар орасидаям турлича қарашлар юзага келди. Закий Валидий сингари машҳур шарқшунос олдинига большевиклар билан ҳамкорлик қилган бўлса, кейинчалик уларга мухолифлик йўлига ўтди. Валидийнинг қадрдон дўсти Александр Самойлович эса то умрининг охиригача большевикларга содиқ қолди. Уларнинг шарқ бўйича сиёсатини амалга оширишга кўмаклашди.Бир неча бор Туркистонга ташриф буюрди.Аммо бу гал олдингидек фольклор намуналарини, тарихга оид битикларни ўрганиш учун эмас, сиёсий мақсадларда фаолият кўрсатди.

Ана шу сафарларида , хусусан 1920 йил декабри ва 1921 йилда у Валидийнинг Бухорода яшириниб юрганини сезиб, дўсти Чўлпон ёрдамида Закий Валидий билан учрашишга интилди.Бироқ Валидий Самойловични “шўролар айғоқчиси” дея ундан қочар, учрашишни истамасди.

Орадан йиллар ўтиб, Валидий хорижга чиқиб кетишга мажбур бўлади.Бу орада Самойлович ҳам дунёга машҳур шарқшунос эди ва шу боис у Туркияда ўтган халқаро анжуманда қатнашиш учун Анқарага боради. Табиийки, эски дўсти Валидийни излаб у билан суҳбатлашига интилади. Бу ҳақда Закий Валидий ўз хотираларида шундай ёзади:

“1925 йилда мен Германиядан Анқарага қайтдим. Бир мунча вақт ўтганидан сўнг у ерга машҳур турколог Самойлович Анқарага келган, мен билан учрашмоқчи эканлигини айтишди. Ҳозир Вақф Хонлари деб аталадиган жойга учрашув соатини белгиладим. Ўша куниёқ учрашдик. Бу киши билан подшо даврида жуда дўст бўлган эдик. Дўстлигимиз 1913 йилда туркман шоири Махтумқули ҳақида бир мақола эълон қилиш билан бошланди.
У 1921 йилда ҳам мен билан учрашмоқчи бўлиб Бухорога келди. Самойловичнинг Бухорога келиши коммунистлар партияси буйруғи билан ташкил қилингани учун учрашишдан ўзимни тортган эдим. Ҳатто у Байишев деган авлодим билан бир хонада гаплашиб ўтирган вақтида ҳам мен иккинчи хонада бўлсам ҳам чиқиб кўришмаганман. Самойлович мен билан Чўлпон воситаси ёрдамида учрашмоқчи бўлди. Шунинг учун ҳатто шоир дўстим билан ҳам учрашмасликка ҳаракат қилдим.

Ҳозир кўришган вақтда ҳеч бир гап бўлмаганидай, эски қадрдонларча гаплашиб, Бухородаги воқеани ҳеч эсламади. Шунинг учун бу учрашув ҳам аввал белгиланган режалар бўйича бораяпти деган фикр келди менга. Фақат илмий масалалар тўғрисида сўз юритди, бажариши керак бўлган вазифанинг учини қачон чиқарар экан деб кутдим. Бир-икки кундан кейин яна учрашдик. Сўзлари Берлинда Крестинскийнинг сўзларига яқинлашди.
— Сени жуда қадрлаймиз, хорижий мамлакатлардаги илмий саёҳатингни Россиядаги олим дўстларинг билан узмасдан давом қилдир. Фанлар Академиясида Бартольднинг ўрнини босадиган одамсан, фуқаролигингни алмаштирма,-деди.

Мен хотинимни олиб чиқиш тўғрисида гапирдим.
— Мен айтгандай қилсанг, унинг ҳам иложи бўлади, бўлмаса, рухсат бермаслар,-деди.
Қариндошим Абдулрауф менга анча қўлёзма асарларини, айниқса нўғайлар тарихи ҳақида ёзган асарини заказли хат билан юборган бўлса ҳам, келмаганини айтдим.
— Буларнинг ҳаммаси ҳам сиёсатга боғлиқ,-деди.

Кейин кинога бордик, турли масалалар тўғрисида гаплашдик, фақат меним Туркистонда “босмачилик” ҳаракатларида раҳнамолик қилганлигим ҳақидаги воқеаларга яқинлашмади. Шу сабабли ҳам “ бу ҳеч шубҳасиз мен билан қандайдир аввалдан белгиланган мақсадга мувофиқ “ гаплашаяпти деган фикрни мустаҳкамлади. Аҳмад Оға ўғли унга меним Фанлар Академияси тузиш тўғрисида лойиҳа тақдим қилишимни гапирган экан, бу ҳақда жуда қизиқаётганлигини айтди. Туркияда фаннинг бир марказга тўпланишини, уларни уюшган ҳолда ўса бошлашини ҳеч ҳам ҳоҳламаслик, бу ишга русларни энг биринчи “ маслаҳатчи” қилишга ҳаракат қилиши аниқ эди.

— У қоғоздаги оддий ёзувгина,-деб гапни бошқа ёққа буришга уриндим. Лекин у қайтариб сўради. Мен унга:
— Бу маориф ваколатида кўрилган бир масала, уни яхши билмайман,-деб жавоб қайтардим.
Бу гаплардан кейин ҳам Туркия миллий тарбия вазирлигига Фанлар Академияси масаласида кўп марталаб ёздим, лекин бу масалага қарши чиққанларнинг русларга яқин бўлган сўл сиёсий доиралар эканлигини фақат кейинчалик “Турк энциклопедияси” ни чиқарувчи Авнибекдан билдим, чунки мазкур масалалар бўйича у билан фикрдош эдик.
Ким билади, балки Самойлович айғоқчи ҳам бўлмагандир. Большевиклар кейинчалик унинг ўзини ҳам ўлдирдиларку ахир. Лекин мен у билан бундан кейин гаплашишнинг аҳамияти йўқ деган хулосага келдим.

— Мен ҳозир Туркия фуқаросиман, Туркистондаги озодлик курашлари тарихини ёздим. Нима қилиш керак ,эй эски дўстим , қадрли Александр Николаевич! Қандай қилиб сиз Бухорода мени кузатиш сингари пасткаш йўлга кирдингиз? Василий Владимирович, Игнатий Юлиановичлар ҳам шу ишни қилармидилар?,- дедим.
Шу вақт оппоқ юзли Самойлович қип-қизариб кетди.
— Бу туҳмат ёғдириш. Сени Бухорода қидирганимнинг сабаби, бу ерда кўришишим ҳам ҳеч кимнинг буйруғи остида бўлган нарса эмас,-деди.

Мен эса гапимни давом этдирдим.
— 1922 йилда Москвадаги “Шарқ университети”да ва Фанлар академиясининг филология бўлимида Русия қўл остидаги туркий уруғлар учун рус алифбоси асосида 19 та адабий тил вужудга келтириш зарурлигини исбот қилувчи рус туркологлари орасида нима сиз йўқмидингиз? Албатта, ўрталарингизда, биргина лотин алифбосини қабул қилишни ёқлаб чиққан жасур ёш туркологлар ҳам бўлган, деб эшитдим. Аммо Шарқий туркийлар ўртасида умумий адабий тил вужудга келтиришга йўл қўймасликни истаганлар, уларнинг алифболарини фонетик асосида тузиб, тамомила мустақил тиллар вужудга келтиришга ундаганлар. Туркий қавмларнинг қисқа бир муддат ичида руслашиб, йўқолиб кетиши тўғрисида гапирганлар бугунги кунда тепага чиқишди. Буларнинг ҳаммасини Туркистондан Эронга чиқиб кетишдан икки кун олдин Ленинга йўллаган хатимда ҳам очиқ ёзган эдим. Ҳозир Туркиядаман, шу ерда қоламан…

Ҳозир эса у нафс балоси Русия ҳукмронлиги остида қолган бирорта миллатга ҳам яшаш ҳуқуқуини бермаяжак. Севимли хотинимни бу ерга келишига рухсат этишларини сўраб Ленинга, Крестинскийга мурожаат қилдим, лекин, ундан меним юрагимни эзишда фойдаланажаклар.

Бу гапларни айтиб бўлгач, бошим бир айлангандай бўлди. Самойловичнинг ҳам кайфияти тамоман бузилган эди. Ажралишдик. Меҳмонхонага келишим биланоқ бу учрашувни батафсил ёзиб қўйдим. У билан бошқа учрашмадик. Бир йилдан кейин илмий чиқишлар қилиш учун Истанбулга келган профессор Бартольднинг хотини менга:
— Сиз билан Анқарада гаплашган Александр Николаевичнинг кайфияти жуда ёмон эди.У сиёсий ишларга аралашиб катта хато қилди,-деди.

Албатта, булар Бартольднинг хотини ҳамда Закий Валидийнинг фикрлари. Табиийки, Валидийнинг ўзи ҳам сиёсатга аралашгани, большевикларга мухолифлик қилгани учун Самойловичдек зукко, етук шарқшуносдан хавфсираган, узоқроқ юришга ҳаракат қилган.

Валидий ҳатто Чўлпондан ҳам хавфсираб, 1921 йилда Бухорода ундан узоқда юришда ҳаракат қилган.Бу ҳақда у “Хотиралари”да шундай ёзади: “Харгушда яшаган вақтимда, Бухорода меним ихтиёримга бериб қўйилган ҳовлига ҳар икки кунда бориб турар эдим. Шоир Чўлпон доимо бу ерга келиб, мени кўришга ҳаракат қилди. Лекин, шоир зотининг оғзида гап турмайди, деган ўйда қабул қилмай, уйда йўқ денглар деб Чўлпонни жўнатиб юборардим. Албатта, бундан унинг жаҳли чиқарди. Бир куни у “эҳ, шу шоирлигим мени оғзи бўш ва ишонмайдиган қилмаганида, мен сиз билан кўришар эдим”, деган маънода бир шеър ёзиб қолдирибди. Кейинги гал келганида қабул қилдим.
— Эски дўстинг профессор Самойлович сени кўрмоқчи, бу унинг бир дўстлик туйғуси бўлса керак,-деди. Мен эса унга:
— Сендан қочишимнинг сабаби бирор сўз чиқмасин, деб қўрққанимдан, Самойлович меним дўстим, аммо советлар одамни қўлга олиш учун дўстидан ҳам, оиласидан ҳам фойдаланади. Самойлович бугунги кунда совет айғоқчисими ёки йўқми, қаёқдан биласан,-дедим.

Самойлович Бухорода бир неча кун бўлди. Мени ҳар хил дўстларим орқали кўришга ҳаракат қилди. Унинг ҳукумат топшириғини бажаришга уринаётганига ҳеч бир шубҳа қолмади. Аммо жонбозлик кўрсатишга қарамай, у қизилларга ёқмади”, дея хотирлаганди Валидий.

Аслида ҳар иккала олимнинг қарашларидаги фарқ туфайли келишмовчилик бўлгани аниқ. Қолаверса, Самойловичнинг 1917 йилдан сўнг большевиклар сиёсатини маъқул топиб, ташқи ишлар вазирлигида ишлагани, миллий республикалар бўйича шуғуллангани ҳам ҳақиқат. Аслида Валидий ҳам олдинига большевикларга хизмат қилган, нафақат Бошқирдистон республикаси раиси, балки Кремлда Ленин, Троцкий, Сталинлар билан ҳамкорликда ишлаганди. Гарчи у кейин Боку, Туркистонга келиб “босмачилар”га ғоявий раҳнамолик қилишга урингани, кейин Туркияда яшаганига қарамай, у ерлардаям ўз қадрини топди деб бўлмайди.Валидий Самойловични “ большевикларга жонбозлик кўрсатишига қарамай, қизилларга ёқмади”, дейди.Бироқ унинг ўзиям Туркияда жонбозлик қилганига қарамай, ўша ердаги айрим раҳбарларга ёқмаганди.

Валидийнинг шогирди Тунжер Бойқаронинг у ҳақдаги китобида бу масала ҳам ёритиб ўтилган. Чунончи, 1932 йилнинг июлида Турк Тарихи Тадқиқ Жамияти ўтказган конгрессда Рашид Ғолиб, Садри Мақсудий сингари Валидий билан келишмовчилиги бўлган шахслар, унга турлича айблар қўйишди. Ана шу ва бошқа сабаблар боисидан Валидий 1932 йил 8 июлда Истанбул университетидан ишдан бўшаб, Австрияга кетишга қарор қилади. Шунингдек, Валидийнинг мухолифлари Турк жумҳурбошқони Ота Турк ўртасига ҳам совуқчилик муносабатлари солишади.

Венада докторлик диссертациясини мувафаққиятли ёқлаган Валидий, Европада фашизмнинг кўлами кенгайганидан сўнг яна Туркияга қайтишга мажбур бўлади.Шу ниятда 1939 йилнинг 1 майида янги жумҳурбошқон Исмат Инону ва бошқа амалдорларга мактуб ёзиб, қайтишга ижозат сўрайди.

Бироқ бу гал ҳам у гарчи Истанбул университетига ишга қайтган, Назмия хонимга уйланган бўлсада, 1944 йил 15 майда “Турончилик номидан Туркияда советларга қарши ҳаракатда бўлганлик”да айбланиб қамоққа олинади. 15 ой ҳибсхонада беайб жабр чекади.Қамоқдан чиқиб яна илмий ишлар билан машғул бўлади.Кўплаб фундаментал асарлар яратиб, тарих илми юксалишига катта ҳисса қўшади. Шогирди Бойқаронинг ёзишича, “ Валидийда ҳеч бир тарихчида бўлмаган дунё шуҳрати бор эди; юртдан ташқарида, айниқса, шуҳрати катта эди. Ўлка ичида эса унинг ихтиёрига яна институт маоши ва идора имкони катта бўлган бир муассасани беришни истамасдилар.Натижада шундай институт қурилмади ва бундан фақат турк илмигина зиён кўрди”.
Бундан ташқари, “ 1960 йили 70 ёшида ҳам нафақага чиқмоқчи бўлди, аммо яна 25 йиллик иш стажи йиғолмади, етмаётган бир йил учун ёшига ўзгариш киритишга уринди. Агар шундай қилса таваллуди 1891 йил бўлар, 1961 йили ҳам ишласа, стажи 25 йилга чиқар эди. Лекин 1960 йил 27 май воқеаси муносабати билан университетлар қонуни янгилангани учун, Валидий ёши бир жойга бориб қолган бўлса-да, ишлашда давом этганди”.

Ҳа, Валидий шижоатли, интилувчан шахс, етук тарихчи олим эди. Шу билан бирга унинг эски дўсти А.Н.Самойлович ҳам ўз даврининг таниқли шарқшунос олимидир. Ҳа, ким биландир яхши, ким биландир ёмон муносабатда бўлгани, албатта ҳар бир шахснинг ўзига боғлиқ. Бироқ, тарихда Валидий Самойловичдан узоқлашган бўлса, Хоразмлик бошқа бир давлат арбоби , ХХР адлия нозири Бобоохун Салимов у билан яқинлашган, Москвада дўст тутинган.

Маълумки, Бобоохун РСФСРга 1920 йил Ленин, Чичерин, Караханлар билан шартнома тузиш учун борган делегацияга раҳбарлик қилган. Бу пайтда ташқи ишлар вазирлигида ишлаётган шарқшунос Самойлович делегацияни кутиб олиш, уларга ҳамроҳлик қилиш билан шуғулланади.Айнан Самойловичнинг ХХР делегациясига маъсул қилиб танланишига унинг ўзбек тилини билиши, илгари бир неча бор Хоразмда бўлгани сабаб эди.
Бу тўғрида Бобоохуннинг Кремлда бўлганига оид кундаликларида ёзилган. Унга кўра, Искандар Самойлович (Бобоохун кундалигида уни Искандар дея тилга олган) ,Хоразмликларни кутиб олиб, Ленин, Чичерин, Карахан, Бройдо каби Россиялик давлат арбоблари билан учрашувларини ташкиллаштирган, таржимонлик қилган. Шу каби иккала республика ўртасида имзоланажак шартномаларни тузиш, унга ўзгартириш киритиш каби масалалар бўйича ёрдам бериб турган. Шунингдек, Москвадаги Шарқ давлатлари элчилари бўлган, ёки Россияга келган Анвар пошшо, Назми Содиқбек, Жамол пошшо, Муҳаммад Валихон ва бошқалар билан ҳам учрашишларига шароит яратади, ўртада тилмочлик қилади.Бундан ташқари, ХХР делегациясини Москвадаги театр, истироҳат боғи, музей ва бошқа диққатга сазовор жойларини айлантириш, Петербургга бориб сайёҳат қилиб келишларигаям бошчилик қилади.

Тарихдан маълумки, ХХРлик вакиллар ўз халқи манфаатлари асосида тузмоқчи бўлган шартномага, Хоразмда вакил бўлган Измайлов ва бошқа мустамлакачи шовинистлар таъсири билан баъзи иловалар киритилади.Бу иловалар ХХР манфаатига зид бўлиши мумкин эди.Ана шундай дамда, Кремл хонасида ўтирган Мулла Нурмуҳаммад, Мулла Ўрозлар саводсиз, салоҳиятсиз бўлганликларидан, фақат Бобоохунгина шижоатлилик билан иловаларни бекор қилиб, олдинги шартномани имзолатишга интилади.Ёнидаги ҳамроҳлари эса рус тилига умуман тушунмас, сиёсатдан бехабар, шунчаки номигагина вакил эдилар.Шу боис улар Бобоохунга “сиз нима десангиз шу”, дея Кремлда ўтираверишади.Бобоохун кундалигида ана шу дамдаги Самойлович билан боғлиқ воқеани келтириб ўтади:

“Бир оз вақтдин сўнг мулла Ўрозни чақириб сўрадим:
— Бу шартнома ҳақинда не фикрдасиз ва бу сўзларни фаҳм қила олдингизми?
Ул дедиким:
— Ман билмайман, сиз нима қилсангиз, бизлар ҳам они қилурмиз,-деди.
Ман дедим:
— Ондоқ бўлса, билингким, ман бу иловалар қўшилган шартномага ҳаргиз қўл қўймасман. Чунки ман Хоразмнинг ер-сувлари, ихтиёрини қўлларидан кетиб, қайтадин уларни асир ва мазлум қилмоққа асло рози бўлмасман,- деб иловаларни анга очиқ тушунтириб дедимким:
— Ман Караханнинг ёнида мажлис очилган вақтда ҳамма кучимни сарф этиб, иловаларнинг бутунлай бекор бўлмоғи учун ғайрат қилурман. Аммо сиз хусусан Мулла Нурмуҳаммад оғизларингизга маҳкам бўлинглар. Сизларнинг бир оғиз сўзингиз ҳамма меҳнатни зайи қилмасун, деб қопидан чиқсам, товариш Искандар Самойлович ҳамма сўзларимни тинглаб, қопида турган эркан.

Дедимким:
— Ичкари киринг, сиздан пинҳон сўзимиз йўқ турур, -они киргазиб ўтиргизиб дедим:-эй биродар! Билурсизким, бизларнинг шартномамизни бошдин оёқ мазмуни Хоразм халқига ўз ҳуқуқини бермак ва Русиядан ёрдам олмоқ. Шартномада бошқа бир мамлакатга зарар бўлгудек ҳеч сўз йўқ турур!. Ва шундоқ бўлса ҳам бунинг маъқул бўлмай, бул тариқа иловалар қўшилганига ҳайрон турурман, -деб бир неча қаттиқ ва аччиқ сўзларни айтдимким, ани айтганимга сўнг пушаймон бўлдим. Ҳар нечук жавобида Искандар Самойлович ҳам қаҳрланиб дедиким:
— Биродар Бобоохун! Ман ёлғиз бир таржимон турурман, бошқа иш қўлимдан келмас, аммо не чора қилурман, вазифам бўлганлиги жиҳатидан бу иловаларни таржима қилиб сизга ўқиб эшитдирдим. Аммо Караханга мажлис бўлганда бу иловаларни сабабини айтиб, бир-бир рад қилиб, норозилигингизни билдирурсиз, ман ҳам ёрдам қилурман,-деди.

Таом егандан сўнг мажлис вақти бўлиб, йўлга чиқдик. Искандар Самойлович дедиким:
— Бул кеча ҳаво жуда очиқ, юлдузлар яхши эркан.
Жавобида дедимким:
— Юлдузларнинг яхши ёмон эрканларини яна тўрт соатдан кейин, Караханнинг ёнидан чиққандин сўнг билурман,-дедим”.

Ҳа, 1920 йил Кремлда Бобоохун ва Самойлович билан боғлиқ шундай воқеалар ҳам рўй берганди.Орадан бир йил ўтиб, 1921 йил 6 мартда Хивада давлат тўнтариши бўлиб, ХХР тепасидаги “Ёш хиваликлар” , хусусан Полёзҳожи Юсупов, Бобоохун Салимовлар ҳокимиятдан четлаштирилади. Ана шу воқеалардан бир оз ўтиб, Москвадан Кобозев, Самойлович сингари ташқи ишлар комиссарлиги ходимлари Хивага келишади. Табиийки, Самойлович хонлик давридаям Хоразмда бўлган, воҳа ҳаётини, ўзбек тилини яхши билар, танишлариям кўп эди.
Полёзҳожи Юсуповнинг “Хотиралари”да ёзилишича, Самойлович Хивадалик пайтида уни топиб учрашган, тўнтаришнинг фожиаси, унинг оқибатлари тўғрисида мулоқот қилишган. Шунингдек, Бобоохуннинг Гурланга кетиб ўз қишлоғида яшаётганидан ўкинган, унинг ХХР раҳбариятида ишлаши лозимлиги, уни Хивага чақириш кераклигини таъкидлаган.

Шу тариқа орадан вақт ўтиб Бобоохун яна Хивага келиб адлия нозирининг ўринбосари, Афғонистондаги консул ва бошқа вазифаларда то 1924 йилгача фаолият кўрсатади.

Ана шундай экан, Валидий қандай фикр билдиришидан, Самойловичнинг қайси сиёсатни қўллашидан қаътий назар, Александр Николаевич Самойлович ( 1880-1938 ) етук шарқшунос олим эди. У Россиядаги Розен (1849-1892), Аристов ( 1834-1882), Н.И. Караев (1850-1931), А.М. Позднеев ( 1851-1920), А.Е.Кримский ( 1871-1941), В.В.Бартольд (1869-1930), В.А. Богородицки (1857-1941), М.М. Хвостов ( 1872-1920), К.В. Харламович ( 1870-1932), Г.Н.Потанин ( 1835-1920) сингари осиё халқлари тарихини тадқиқ қилган етук алломаларнинг издоши сифатида тарихда қолди ва қолажак.

Александр Самойлович, атоқли озарбайжон адиби,драматург ва олими Абдурраҳимбей Ҳақбердиев (Əbdürrəhim bəy Əsəd bəy oğlu Haqverdiyev; 1870 — 1933) ва таниқли қримтатар шоири, туркшунос олим Бакир Чўпонзода (Bekir Vaap oğlu Çoban-zade; 1893— 1937) рафиқалари билан. Ленинград, 1925 йил

UMID BEKMUHAMMAD
SAMOYLOVICH HAYOTIDAN SAHIFALAR

SAMOYLOVICH Aleksandr Nikolaevich [1880.17(29).12, Nijniy Novgorod — 1938.13.2, Moskva] — turkiyshunos olim, akademik. (1929). Sankt-Peterburg un-ti sharq fakul`tetini tugatgan (1903). Shu un-tda o’qituvchi, privatdotsent (1907—17), professor (1917—22). Leningrad Sharq tillari in-ti prof. (1920—37), rektori (1922-25). SSSR FA gumanitar fanlar bo’limi akad.kotibi (1929—33), Sharqshunoslik in-ti direktori (1934—37). Samoylovich turkman, usmonli turk, o’zbek, krimtatar tillari, fol`klori, etnografiyasi, adabiyoti bo’yicha tadqiqotlar olib borgan. Xususan, o’zbek adabiy tili va mumtoz adabiyoti, fol`klori va etnografiyasiga oid 100 dan ortiq asar yozgan, o’zbek adabiy tilining shakllanish yo’llarini tadqiq etgan («Chig’atoy adabiy tilida «jo’qchilik» unsurlari»,1930; «O’zbek adabiy tilining qurilish yo’llari haqida», 1932). Uning «Navoiy tuyuqlari» (1917), «Chig’atoylik Amiriy tuyuqlaridan» (1926), «Lutfiyning chig’atoycha tuyuqlari» (1926), «19 asr Xiva tuyuqlari» (1927) asarlarida o’zbek adabiyotida tuyuq janri urganilib, uning uziga xos xususiyatlari ochib berilgan. Atoiy, Bobur asarlarini o’rganish va nashr etish bo’yicha ham bir qancha ishlarni amalga oshirgan. 1937 y.da nohaq qamoqqa olingan va otib tashlangan.
Ayrim asarlari: K istorii literaturi sredneaziatsko turetskogo yazika. — «Mir Alishir», L., 1928; Sobranie stixotvoreniy imperatora Babura, ch. 1 Tekst, Petrograd 1917.

Har bir elning boshqa bir hududdagi aholinikidan ajralib turadigan urf-odat, marosim, qo’shiq va laparlari bo’lgani singari , joyning oqil va dono kishilari, keksalari tomonidan yaratilgan tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan ertak, afsona va rivoyatlari ham bo’ladi. Tabiiyki, o’tmishda Xorazmlik ajdodlarimiz ham ko’pgina ertak, rivoyat hamda afsonalar yaratib bolalarga so’zlab berganlar.

Ma’lumki, Rossiyalik sharqshunoslar azaldan O’rta Osiyo, xususan Xorazmga g’oyat qiziqib kelganlar va bu hududlar olim va sayyoh, josuslar uchun tadqiqot va tekshirish makoni, manbasi bo’lib kelgan. Xususan, 19 asr oxiri va 20 asr boshlarida o’lkamiz chor Rossiyasi istibdodida bo’lgani uchun, avvalgiga qaraganda rus sharqshunoslarining O’rta Osiyoga kelib ilmiy ishlar qilishi osonlashdi.

Bu borada V. Bartol`d, P. Melioranskiy, V. Radlov, A. Divaev, N. Ostroumov, A. Kushkevich kabi tadqiqotchilar faollik ko’rsatib O’rta Osiyoning turli sohalarini qamrab olgan keng ko’lamdagi salmoqli ishlarni amalga oshirdilar. Ular orasida sharqshunos A. Samoylovichning Xorazm fol`klori borasida qilgan ishlari katta ahamiyatga ega.

1880 yilda Nijniy Novgorodda tug’ilgan Aleksandr Samoylovich shaharga kelgan O’rta Osiyoliksavdogarlarning ko’rinishi, o’zini tutishi, gaplashish ohanglariga maftun bo’lib, sharq xalqlari hayot tarziga qiziqib qoladi. Natijada ana shu qiziqish uni Peterburg universitetining sharq tillari fakul`teti arab-fors-tatar-turk tillari bo’limida tahsil olishga undadi.

Samoylovich faqat nazariy bilimlar bilangina qanoatlanib qolmay,bevosita sharqqa, O’rta Osiyoga tashrif buyurishga ham intildi.Ana shu intilish sabab, Aleksandr Nikolaevich ustozi Melioranskiy topshirig’iga ko’ra 1902 yil Xiva xonligiga keladi.Yetuk sharqshunos sifatida tanilgan P. M. Melioranskiy turkiy tillarni o’rganishda fol`klor va etnografik materiallardan qiyosiy manba sifatida foydalanishning ahamiyatini yaxshi bilgan. Shu bois shogirdi garchi maxsus fol`klorshunoslik nazariyasiga ega bo’lmasada Samoylovichga Xorazm xalq ertak, afsona va rivoyatlarini yozib kelishni uqtiradi. Ana shu sabab Samoylovich bir umr Xorazmning maftuni bo’lib qoldi va o’lka tarixi, adabiyoti, san’ati, fol`klori bo’yicha yaratgan asarlari bilan dunyoga yetuk sharqshunos sifatidayam tanildi.

Meleoranskiy shogirdi Aleksandr Samoylovichga, yana bir Rossiyalik mashhur sharqshunos N.F.Katanovning “ Sibir va Sharqiy Turkistondan maktublar” asari bilan tanishib chiqishni maslahat bergandi. Negaki, Katanov Sibir va Sharqiy Turkistonda istiqmat qiluvchi turkiy xalqlarning urf-odatlari, marosimlari, irim, tush ta’birlari, xalq tabobati, urug’chilik munosabatlari, atamalari, amaliy san’at, hunarmandchilikgi, ularning o’xshash jihatlarini keng miqyosda tahlil qilgandi. Samoylovich ustozi maslahatiga amal qilib, Katanov kitobi bilan tanishibgina qolmay, shu asosda keyinchalik “Professor N.F.Katanov perviy ucheniy iz abakanskix turkov”, ( “Jizn` Buryatii”, 1924, №6) nomli maqola ham yozgandi.

Xullas, 1902 yildagi Xorazm safari va turli bekliklarda bo’lishi asnosida u Xorazm shevasi, lahjalar orasidagi farq va fol`klorni o’rganishga alohida e’tibor qaratdi. Oradan bir oz vaqt o’tib u yana 1908 yil Xorazmga tashrif buyurdi.

Ushbu safari paytida u Xiva xoni Muhammad Rahimxon 2-Feruzxon bilan uchrashadi. Samoylovich olim sifatida Feruzxonni shunday tasvirlab o’tgandi: “ Hozirda hukmdor bo’lib turgan Sayid Muhammad Rahim ma’rifatli shaxsdir. U fan va san’at homiysi hisoblanib, bu mamlakatni o’rganishimga astoydil yordam berishini izhor qildi. Xiva xoni hatto o’zining shaxsiy kitob xazinasi bilan tanishishimga ham ruxsat berdi. Men uning Ark va Tozabog’dagi kutubxonalarida bo’ldim. Turkiy tildagi qo’lyozmalarga asosiy e’tiborimni qaratdim. Ikki marta Tozabog’dagi xon bosmaxonasini ko’zdan kechirdim” ( “Kratkiy otchyot o poezdke v Tashkent i Buxaru i v Xivinskogo xanstva v 1908 godu “, Izvestiya Russkogo komiteta dlya izucheniya Sredney i Vostochnoy Azii v istoricheskom, arxeologicheskom, lingvivistecheskom i etnograficheskom otnosheniyax. №9 .Sankt-Peterburg, 1909, s-21.).

Sharqshunos olim, qolaversa tabiatan kitobga mehr ruhida kamol topgan Aleksandr Nikolaevich, Feruzxon saroyidagi madaniy muhit, jumladan, xon kutubxonasidagi kitoblar bilan tanishib, Ko’hna Ark va Tozabog’dagi bevosita Feruzxonning maxsus kutubxonasidagi kitob, qo’lyozmalar bilan tanishib chiqadi.Samoylovichning ta’kidlashicha, “Feruzxonning kitobga, undan nusxa ko’chirishga ishtiyoqi junun darajasida bo’lgan.Feruzxon davlat boshqaruvidan toliqqan paytlarida, kutubxonaga kirib, xattotlar tomonidan ko’chirilgan yangi kitoblarni varaqlashni yaxshi ko’rgan”.

Bu paytda Feruzxonning eng sevimli , asosiy ikkita kutubxonasi bo’lib, birisi qishki qarorgoh-Ko’hna Ark ichkarisida, yana birisi yozgi qarorgoh-shahar tashqarisidagi Tozabog’ saroyida joylashgandi. Ushbu kutubxonalarda kitoblarga oid kataloglar tuzilgan, kitoblarning muqovalariga ularning nomlari bitilgan yorliqlar yopishtirilgan edi. Samoylovichning ta’kidlashicha, “Feruzxonning qishki kutubxonasi Ko’hna Arkning g’arb tomonidagi binoning yuqori qavatida, chog’roqqina xonada joylashgandi. Xonaning shimol taraf devorida yopiq javon, kunbotar tarafida esa ikkita oynavand eshikchali javon turardi. Javonlarning birida kichkinagina qo’lyozma katalogda 500 ta qo’lyozma va kitoblarning nomi hamda raqamlari ko’rsatilgan. Kunbotar tarafdagi javonda esa tibbiyotga oid ko’plab kitoblar mavjud. Orqadagi javonda bo’lsa, tarixiy, tasavvufiy hamda siyosatga oid asarlar, har xil qo’lyozma va bosma kitoblar bor edi. Kitoblar asosan fors tilida, arabchasi kamroq.Turkiy tilidagi adabiyotlar esa chig’atoy turkiysi, usmonli hamda qozoniy –tatar (no’g’oycha) edi” (A.N.Samoylovich “Xivinskie pridvornie knigoxranilisha i knigopechatnya”, Materiali po sredneaziatsko-turetskoy literature.).

1908 yilda Tozabog’dagi Feruzxonning kutubxonasini ko’rishga muvaffaq bo’lgan Samoylovichning yozishicha, u yerda hammasi bo’lib 200 ta atrofida bosma va qo’lyozma kitoblar mavjud bo’lgan. Har bir qo’lyozmaning muqovasi chetiga oppoq qog’ozda yorliqcha yopishtirilgan bo’lib, unga kitob nomi, jildi hamda qo’lyozma va bosma asar ekanligi va mavzusi, ya’ni nasr yoxud nazmda bitilganligi qayd etilgan. Samoylovichning aniqlashicha, Arkdagi kutubxonada katalog bo’lgani holda, Tozabog’dagi kutubxonada katalog yo’q bo’lgan.

Aleksandr Nikolaevich o’zining “ Xiva saroyi kitob asrovxonasi va toshbosmasi” nomli tadqiqot ishida, o’sha vaqtda valiahd bo’lgan Isfandiyor to’ra ( keyinchalik-1910-1918 yillarda Xiva xoni ) va bosh vazir Islomxo’jalar bilan uchrashganligi, ularning ham shaxsiy kutubxonasi mavjud bo’lganligi, Samoylovich sharqshunos olim va sayyoh sifatida o’sha kutubxonalarda bo’lganligini ta’kidlab o’tadi. Shuningdek, ular Samoylovichga hadya sifatida noyob kitoblarni tuhfa qilishganini minnatdorchilik bilan qayd etadi.

Ma’lumki, Feruzxon shoir va musiqashunos sifatida o’z saroyiga ijod va ilm ahlini to’plagan, ularga yetarlicha sharoit yaratib bergandi. Ana shu shoirlar ijodini kelgusi avlodga kitob holida yetkazishni niyat qilgan hukmdor, “Majmuai shuaroi Feruzshohiy “ nomli bayoz tuzdirgandi. Samoylovichning Xivaga tashrifi, Feruzxon bilan uchrashuvi ana shu bayozning toshbosmada chop qilinish arafasiga to’g’ri keladi.Shu bois Samoylovich Feruzxon iltimosiga ko’ra, o’ttizdan ortiq shoirlar g’azallari kiritilgan to’plamga so’zboshi yozadi : ( “Sobranie 30 sarskix poetov, soputstvuyushix Feruzu”. Xiva , 1909 g, 1638 str, ( Zapiski vostochnogo otdeleniya imperatorskogo russkogo arxeologicheskogo obshestva.Tom 19, 1909, s. 0198-0209 .) .

Xullas,, 1908 yildagi xonlikka safari Samoylovich hayotining eng yorqin sahifalaridan biri bo’lib qoladi. O’rta Osiyoni tarixiy, arxeologik , tilshunoslik hamda etnografik jihatdan o’rganish rus qo’mitasining 1908 yil 3 oktyabrda bo’lib o’tgan yig’ilishida Samoylovich safari haqida maxsus ma’lumotnoma tayyorlab, unda «Xivalik o’zbeklar lahjasi va og’zaki ijodini o’rganishga alohida e’tibor berganligini» qayd etib o’tadi. (SPB 1908. IV / s. 22).

Ana shu safarida turli bekliklarda bo’lish asnosida A. N. Samoylovich Gurlanda ham bo’lgandi. U 1908 yil 19 iyunda Rahmonbergan Otaliqning Xitoy qishlog’idagi bog’ida bir oz dam olib kechga yaqin Gurlanga yetib keladi. Bu haqda u «Yo’lda turkmanlar ovulini ko’rdim. Gurlan okrugida (bekligida) asosan o’zbeklar istiqomat qilishar ekan. Bu yerda o’zbek shevasiga doir kuzatishlarimni qayd etib bordim va u yerda qangli urug’idan bo’lgan bir ertakchining naqllarini tingladim» («Kratkiy otchet o poezdke v Toshkent, Buxaru i Xivinskoe xanstvo», «Izvestiya Russkogo komiteta dlya iz ucheniya Sredneyi Vostochnoy Azii v ist»… SPB. 1909.9.S. 24) deya yozadi yuqoridagi ma’lumotida . Biroq Samoylovich qangli urug’idan bo’lgan o’sha gurlanlik ertakchining nomini afsuski qayd etishni unutgan. Buni sharqshunosning o’zi ham bir maqolasida afsuslanib e’tirof etgandi.

O’sha 1908 yil 20 iyun` kuni gurlanlik ertakchi Samoylovichga «Qirq yolg’on» ertagining ikki xil variantini aytib beradi. Sharqshunos gurlanlik ertakchidan eshitganlarini qog’ozga tushirib tarix mulkiga aylantirdiki, bu quvonchlidir. Aynan ana shu ertakchi bilan uchrashuvidan so’ng Samoylovich Gurlandagi singari boshqa hududlardagi ertakchilar ertaklarini qiyosiy tipologik nuqtai nazardan o’rganishga kirishdi, ilmiy o’rganishga, boshqa ertaklar bilan taqqoslashga intildi.

Samoylovichning Xorazmdagi o’sha paytda dong qozongan Suyov baxshi (1850-1915) bilan uchrashuvi, boshqa baxshilar bilan aytishuvini kuzatishi keyinchalik ana shu baxshilarning tarixda qolishiga sabab bo’ldi.Sharqshunos Samoylovich Suyov baxshidan “Go’ro’g’li” dostoni bo’yicha bir qancha ma’lumotlarni yozib oladi. Shu kabi Otash, Nurjon va Eshvoy kabi xonlik dozongan baxshilar, ularning repertuari haqida ma’lumot to’plab, shular asosida maqolalar yozadi.

Bundan tashqari Abulg’ozixonning “Shajarai turk”, “Shajarai tarokima” asarlari, ularning ilmiy ahamiyatini tadqiq etish bilan shug’ullanadi. “ Rus arxeologiya jamiyati Sharq bo’limi ilmiy ishlar majmuasi” ning 19 jildida “Qo’rqud va Go’ro’g’li” haqida afsona nomli maqolasini chop qildirib, unda faqat Go’ro’g’li dostoni, ularning turli vpriantlariga to’xtalibgina qolmay, Abulg’oziy asarlari, uning sharq tarixini o’rganishdagi ahamiyati masalasigayam to’xtalib o’tadi.

Uning ertak, afsona va rivoyatlarni ilmiy jihatdan o’rganib rus tilida nashr qilishi olimga dovruq keltirdi. Rus jo’g’rofiya jamiyati etnografiya bo’limining komissiyasi a’zosi, jamiyat ta’sis qilgan «Jivaya starina» jurnali tahrir hay’atining a’zosi bo’lishiga olib keldi.

U Xorazmda yozib olgan ertak, afsona va rivoyatlarni «Jivaya starina» jurnali sahifalarida muntazam yoritib bordi. Xususan jurnalning 1912 yil 2-4 sonlarida Samoylovich gurlanlik qangli urug’idan bo’lgan kishidan eshitgan «Qirq yolg’on» ertagining o’zbekcha, turkmancha va qozoqcha variantlari haqidagi maqolasini chop ettiradi.

Umuman olganda sharqshunos A. N. Samoylovichning Xorazmda yozib olib ommalashtirgan «Qirq yolg’on», «Annamurod buva», «Polvon ota va gunohkor ayol», «Qaldirg’och bilan ilon», «Pishiq afsonasi», «Laylak bilan bulbul» kabi ko’plab ertak, afsona va rivoyatlari XX asr boshlarida ruscha jurnalda nashr etilib yozma manba shaklini oldi va Xorazm xalq og’zaki ijodiga oid tarixiy silsila yanada boyidi.

Uning 1908 yil 27 mayidan 7 iyungacha Xivadan to Ko’hna Urganchga bo’lgan safari ayniqsa tasssurotlarga boy bo’ldi.Bu haqda u o’z hisobotida shunday xotirlab o’tgandi: “har gal birorta manzilda to’xtaganimizda men mahalliy aholining urug’ qabila tarkibi tuzilishiga doir ma’lumotlarni to’plashga, ularning shevasiga oid o’ziga xosliklarni ilg’ab olishga harakat qilardim. Yo’l-yo’lakay turli tuman urug’larga mansub baxshilar qo’shig’ini tinglardim va ularning repertuaridagi farqlarni aniqlardim.

Safar davomida, Xiva xonligida yashovchi aholining asosiy qismi so’zlashadigan Xiva sart lahjasini o’rganishga doir ishlarimni davom etdirdim.Ertak, hikoya , topishmoq, ibora va shevaga xos so’zlarni yozib oldim. Joy nomlari, bozor va kasb-hunar nomlari, o’simlik va jonivorlarning atamalari, urug’-qabila, qavm-qarindoshlik terminlari, erkak va ayollarning ismlari, ot va it nomlari, olqish, qarg’ish va so’kishlarni yozib oldim. Mahalliy aholi udumlari va turmush tarzini o’rgandim”, deya kuzatuvlarini bayon qiladi.

Ushbu safari davomida Samoylovich turkmanlarning to’ylarini ham kuzatgan va bu haqda o’z kuzatuvlarini shunday qog’ozga tushirgandi: “ turkmanlarning to’ylarida tomoshabinlar ot choptirish, merganlikni ko’rib bo’lgach, baxshi tinglash, kurash va boshqa tomoshalarni ko’rish uchun diametri besh sajen keladigan aylana hosil qiladilar. Bu dasht uchun original xarakterdagi hayotiy amfiteatr bo’lib, birinchi qatordagilar cho’kka tushib o’tiradilar. Ikkinchi qatordagilar tik turadilar. Uchinchidagilar esa ot ustida o’tiradilar. To’rtinchi qatordagilar otliq, tuyaliklardan tashkil topgan holda baxshilarni kuylab tomosha qilishadi”.( A.N.Samoylovich “ Turkestanskiy razvlechenie”, V kn: A.N.Samoylovich, Sochineniya, tom 2, SPb, 1909 g, str 4. ).
Aleksandr Nikolaevich shu va boshqa safarlari, umuman sharq xalqlari tarixi, etnografiyasi, fol`kloriga bo’lgan mehri sabab, 1917 yilgacha Peterburg universitetida turkshunoslik, sharqshunoslikdan talabalarga saboq beradi. Ko’plab shogirdlar yetishtirish bilan birga, ilmiy asarlar yaratadi.

Biroq, 1917 yilda…
Ma’lumki, 1917 yil oktyabridan so’ng, hokimiyatga kelgan bol`sheviklar siyosati bo’yicha ziyolilar orasidayam turlicha qarashlar yuzaga keldi. Zakiy Validiy singari mashhur sharqshunos oldiniga bol`sheviklar bilan hamkorlik qilgan bo’lsa, keyinchalik ularga muxoliflik yo’liga o’tdi. Validiyning qadrdon do’sti Aleksandr Samoylovich esa to umrining oxirigacha bol`sheviklarga sodiq qoldi. Ularning sharq bo’yicha siyosatini amalga oshirishga ko’maklashdi.Bir necha bor Turkistonga tashrif buyurdi.Ammo bu gal oldingidek fol`klor namunalarini, tarixga oid bitiklarni o’rganish uchun emas, siyosiy maqsadlarda faoliyat ko’rsatdi.

Ana shu safarlarida , xususan 1920 yil dekabri va 1921 yilda u Validiyning Buxoroda yashirinib yurganini sezib, do’sti Cho’lpon yordamida Zakiy Validiy bilan uchrashishga intildi.Biroq Validiy Samoylovichni “sho’rolar ayg’oqchisi” deya undan qochar, uchrashishni istamasdi.

Oradan yillar o’tib, Validiy xorijga chiqib ketishga majbur bo’ladi.Bu orada Samoylovich ham dunyoga mashhur sharqshunos edi va shu bois u Turkiyada o’tgan xalqaro anjumanda qatnashish uchun Anqaraga boradi. Tabiiyki, eski do’sti Validiyni izlab u bilan suhbatlashiga intiladi. Bu haqda Zakiy Validiy o’z xotiralarida shunday yozadi:

“1925 yilda men Germaniyadan Anqaraga qaytdim. Bir muncha vaqt o’tganidan so’ng u yerga mashhur turkolog Samoylovich Anqaraga kelgan, men bilan uchrashmoqchi ekanligini aytishdi. Hozir Vaqf Xonlari deb ataladigan joyga uchrashuv soatini belgiladim. O’sha kuniyoq uchrashdik. Bu kishi bilan podsho davrida juda do’st bo’lgan edik. Do’stligimiz 1913 yilda turkman shoiri Maxtumquli haqida bir maqola e’lon qilish bilan boshlandi.
U 1921 yilda ham men bilan uchrashmoqchi bo’lib Buxoroga keldi. Samoylovichning Buxoroga kelishi kommunistlar partiyasi buyrug’i bilan tashkil qilingani uchun uchrashishdan o’zimni tortgan edim. Hatto u Bayishev degan avlodim bilan bir xonada gaplashib o’tirgan vaqtida ham men ikkinchi xonada bo’lsam ham chiqib ko’rishmaganman. Samoylovich men bilan Cho’lpon vositasi yordamida uchrashmoqchi bo’ldi. Shuning uchun hatto shoir do’stim bilan ham uchrashmaslikka harakat qildim.

Hozir ko’rishgan vaqtda hech bir gap bo’lmaganiday, eski qadrdonlarcha gaplashib, Buxorodagi voqeani hech eslamadi. Shuning uchun bu uchrashuv ham avval belgilangan rejalar bo’yicha borayapti degan fikr keldi menga. Faqat ilmiy masalalar to’g’risida so’z yuritdi, bajarishi kerak bo’lgan vazifaning uchini qachon chiqarar ekan deb kutdim. Bir-ikki kundan keyin yana uchrashdik. So’zlari Berlinda Krestinskiyning so’zlariga yaqinlashdi.
— Seni juda qadrlaymiz, xorijiy mamlakatlardagi ilmiy sayohatingni Rossiyadagi olim do’stlaring bilan uzmasdan davom qildir. Fanlar Akademiyasida Bartol`dning o’rnini bosadigan odamsan, fuqaroligingni almashtirma,-dedi.

Men xotinimni olib chiqish to’g’risida gapirdim.
— Men aytganday qilsang, uning ham iloji bo’ladi, bo’lmasa, ruxsat bermaslar,-dedi.
Qarindoshim Abdulrauf menga ancha qo’lyozma asarlarini, ayniqsa no’g’aylar tarixi haqida yozgan asarini zakazli xat bilan yuborgan bo’lsa ham, kelmaganini aytdim.
— Bularning hammasi ham siyosatga bog’liq,-dedi.

Keyin kinoga bordik, turli masalalar to’g’risida gaplashdik, faqat menim Turkistonda “bosmachilik” harakatlarida rahnamolik qilganligim haqidagi voqealarga yaqinlashmadi. Shu sababli ham “ bu hech shubhasiz men bilan qandaydir avvaldan belgilangan maqsadga muvofiq “ gaplashayapti degan fikrni mustahkamladi. Ahmad Og’a o’g’li unga menim Fanlar Akademiyasi tuzish to’g’risida loyiha taqdim qilishimni gapirgan ekan, bu haqda juda qiziqayotganligini aytdi. Turkiyada fanning bir markazga to’planishini, ularni uyushgan holda o’sa boshlashini hech ham hohlamaslik, bu ishga ruslarni eng birinchi “ maslahatchi” qilishga harakat qilishi aniq edi.

— U qog’ozdagi oddiy yozuvgina,-deb gapni boshqa yoqqa burishga urindim. Lekin u qaytarib so’radi. Men unga:
— Bu maorif vakolatida ko’rilgan bir masala, uni yaxshi bilmayman,-deb javob qaytardim.  Bu gaplardan keyin ham Turkiya milliy tarbiya vazirligiga Fanlar Akademiyasi masalasida ko’p martalab yozdim, lekin bu masalaga qarshi chiqqanlarning ruslarga yaqin bo’lgan so’l siyosiy doiralar ekanligini faqat keyinchalik “Turk entsiklopediyasi” ni chiqaruvchi Avnibekdan bildim, chunki mazkur masalalar bo’yicha u bilan fikrdosh edik.
Kim biladi, balki Samoylovich ayg’oqchi ham bo’lmagandir. Bol`sheviklar keyinchalik uning o’zini ham o’ldirdilarku axir. Lekin men u bilan bundan keyin gaplashishning ahamiyati yo’q degan xulosaga keldim.

— Men hozir Turkiya fuqarosiman, Turkistondagi ozodlik kurashlari tarixini yozdim. Nima qilish kerak ,ey eski do’stim , qadrli Aleksandr Nikolaevich! Qanday qilib siz Buxoroda meni kuzatish singari pastkash yo’lga kirdingiz? Vasiliy Vladimirovich, Ignatiy Yulianovichlar ham shu ishni qilarmidilar?,- dedim.
Shu vaqt oppoq yuzli Samoylovich qip-qizarib ketdi.
— Bu tuhmat yog’dirish. Seni Buxoroda qidirganimning sababi, bu yerda ko’rishishim ham hech kimning buyrug’i ostida bo’lgan narsa emas,-dedi.

Men esa gapimni davom etdirdim.
— 1922 yilda Moskvadagi “Sharq universiteti”da va Fanlar akademiyasining filologiya bo’limida Rusiya qo’l ostidagi turkiy urug’lar uchun rus alifbosi asosida 19 ta adabiy til vujudga keltirish zarurligini isbot qiluvchi rus turkologlari orasida nima siz yo’qmidingiz? Albatta, o’rtalaringizda, birgina lotin alifbosini qabul qilishni yoqlab chiqqan jasur yosh turkologlar ham bo’lgan, deb eshitdim. Ammo Sharqiy turkiylar o’rtasida umumiy adabiy til vujudga keltirishga yo’l qo’ymaslikni istaganlar, ularning alifbolarini fonetik asosida tuzib, tamomila mustaqil tillar vujudga keltirishga undaganlar. Turkiy qavmlarning qisqa bir muddat ichida ruslashib, yo’qolib ketishi to’g’risida gapirganlar bugungi kunda tepaga chiqishdi. Bularning hammasini Turkistondan Eronga chiqib ketishdan ikki kun oldin Leninga yo’llagan xatimda ham ochiq yozgan edim. Hozir Turkiyadaman, shu yerda qolaman…

Hozir esa u nafs balosi Rusiya hukmronligi ostida qolgan birorta millatga ham yashash huququini bermayajak. Sevimli xotinimni bu yerga kelishiga ruxsat etishlarini so’rab Leninga, Krestinskiyga murojaat qildim, lekin, undan menim yuragimni ezishda foydalanajaklar.

Bu gaplarni aytib bo’lgach, boshim bir aylanganday bo’ldi. Samoylovichning ham kayfiyati tamoman buzilgan edi. Ajralishdik. Mehmonxonaga kelishim bilanoq bu uchrashuvni batafsil yozib qo’ydim. U bilan boshqa uchrashmadik. Bir yildan keyin ilmiy chiqishlar qilish uchun Istanbulga kelgan professor Bartol`dning xotini menga:
— Siz bilan Anqarada gaplashgan Aleksandr Nikolaevichning kayfiyati juda yomon edi.U siyosiy ishlarga aralashib katta xato qildi,-dedi.

Albatta, bular Bartol`dning xotini hamda Zakiy Validiyning fikrlari. Tabiiyki, Validiyning o’zi ham siyosatga aralashgani, bol`sheviklarga muxoliflik qilgani uchun Samoylovichdek zukko, yetuk sharqshunosdan xavfsiragan, uzoqroq yurishga harakat qilgan.

Validiy hatto Cho’lpondan ham xavfsirab, 1921 yilda Buxoroda undan uzoqda yurishda harakat qilgan.Bu haqda u “Xotiralari”da shunday yozadi: “Xargushda yashagan vaqtimda, Buxoroda menim ixtiyorimga berib qo’yilgan hovliga har ikki kunda borib turar edim. Shoir Cho’lpon doimo bu yerga kelib, meni ko’rishga harakat qildi. Lekin, shoir zotining og’zida gap turmaydi, degan o’yda qabul qilmay, uyda yo’q denglar deb Cho’lponni jo’natib yuborardim. Albatta, bundan uning jahli chiqardi. Bir kuni u “eh, shu shoirligim meni og’zi bo’sh va ishonmaydigan qilmaganida, men siz bilan ko’rishar edim”, degan ma’noda bir she’r yozib qoldiribdi. Keyingi gal kelganida qabul qildim.
— Eski do’sting professor Samoylovich seni ko’rmoqchi, bu uning bir do’stlik tuyg’usi bo’lsa kerak,-dedi. Men esa unga:
— Sendan qochishimning sababi biror so’z chiqmasin, deb qo’rqqanimdan, Samoylovich menim do’stim, ammo sovetlar odamni qo’lga olish uchun do’stidan ham, oilasidan ham foydalanadi. Samoylovich bugungi kunda sovet ayg’oqchisimi yoki yo’qmi, qayoqdan bilasan,-dedim.

Samoylovich Buxoroda bir necha kun bo’ldi. Meni har xil do’stlarim orqali ko’rishga harakat qildi. Uning hukumat topshirig’ini bajarishga urinayotganiga hech bir shubha qolmadi. Ammo jonbozlik ko’rsatishga qaramay, u qizillarga yoqmadi”, deya xotirlagandi Validiy.

Aslida har ikkala olimning qarashlaridagi farq tufayli kelishmovchilik bo’lgani aniq. Qolaversa, Samoylovichning 1917 yildan so’ng bol`sheviklar siyosatini ma’qul topib, tashqi ishlar vazirligida ishlagani, milliy respublikalar bo’yicha shug’ullangani ham haqiqat. Aslida Validiy ham oldiniga bol`sheviklarga xizmat qilgan, nafaqat Boshqirdiston respublikasi raisi, balki Kremlda Lenin, Trotskiy, Stalinlar bilan hamkorlikda ishlagandi. Garchi u keyin Boku, Turkistonga kelib “bosmachilar”ga g’oyaviy rahnamolik qilishga uringani, keyin Turkiyada yashaganiga qaramay, u yerlardayam o’z qadrini topdi deb bo’lmaydi.Validiy Samoylovichni “ bol`sheviklarga jonbozlik ko’rsatishiga qaramay, qizillarga yoqmadi”, deydi.Biroq uning o’ziyam Turkiyada jonbozlik qilganiga qaramay, o’sha yerdagi ayrim rahbarlarga yoqmagandi.

Validiyning shogirdi Tunjer Boyqaroning u haqdagi kitobida bu masala ham yoritib o’tilgan. Chunonchi, 1932 yilning iyulida Turk Tarixi Tadqiq Jamiyati o’tkazgan kongressda Rashid G’olib, Sadri Maqsudiy singari Validiy bilan kelishmovchiligi bo’lgan shaxslar, unga turlicha ayblar qo’yishdi. Ana shu va boshqa sabablar boisidan Validiy 1932 yil 8 iyulda Istanbul universitetidan ishdan bo’shab, Avstriyaga ketishga qaror qiladi. Shuningdek, Validiyning muxoliflari Turk jumhurboshqoni Ota Turk o’rtasiga ham sovuqchilik munosabatlari solishadi.

Venada doktorlik dissertatsiyasini muvafaqqiyatli yoqlagan Validiy, Yevropada fashizmning ko’lami kengayganidan so’ng yana Turkiyaga qaytishga majbur bo’ladi.Shu niyatda 1939 yilning 1 mayida yangi jumhurboshqon Ismat Inonu va boshqa amaldorlarga maktub yozib, qaytishga ijozat so’raydi.

Biroq bu gal ham u garchi Istanbul universitetiga ishga qaytgan, Nazmiya xonimga uylangan bo’lsada, 1944 yil 15 mayda “Turonchilik nomidan Turkiyada sovetlarga qarshi harakatda bo’lganlik”da ayblanib qamoqqa olinadi. 15 oy hibsxonada beayb jabr chekadi.Qamoqdan chiqib yana ilmiy ishlar bilan mashg’ul bo’ladi.Ko’plab fundamental asarlar yaratib, tarix ilmi yuksalishiga katta hissa qo’shadi. Shogirdi Boyqaroning yozishicha, “ Validiyda hech bir tarixchida bo’lmagan dunyo shuhrati bor edi; yurtdan tashqarida, ayniqsa, shuhrati katta edi. O’lka ichida esa uning ixtiyoriga yana institut maoshi va idora imkoni katta bo’lgan bir muassasani berishni istamasdilar.Natijada shunday institut qurilmadi va bundan faqat turk ilmigina ziyon ko’rdi”.

Bundan tashqari, “ 1960 yili 70 yoshida ham nafaqaga chiqmoqchi bo’ldi, ammo yana 25 yillik ish staji yig’olmadi, yetmayotgan bir yil uchun yoshiga o’zgarish kiritishga urindi. Agar shunday qilsa tavalludi 1891 yil bo’lar, 1961 yili ham ishlasa, staji 25 yilga chiqar edi. Lekin 1960 yil 27 may voqeasi munosabati bilan universitetlar qonuni yangilangani uchun, Validiy yoshi bir joyga borib qolgan bo’lsa-da, ishlashda davom etgandi”.

Ha, Validiy shijoatli, intiluvchan shaxs, yetuk tarixchi olim edi. Shu bilan birga uning eski do’sti A.N.Samoylovich ham o’z davrining taniqli sharqshunos olimidir. Ha, kim bilandir yaxshi, kim bilandir yomon munosabatda bo’lgani, albatta har bir shaxsning o’ziga bog’liq. Biroq, tarixda Validiy Samoylovichdan uzoqlashgan bo’lsa, Xorazmlik boshqa bir davlat arbobi , XXR adliya noziri Bobooxun Salimov u bilan yaqinlashgan, Moskvada do’st tutingan.

Ma’lumki, Bobooxun RSFSRga 1920 yil Lenin, Chicherin, Karaxanlar bilan shartnoma tuzish uchun borgan delegatsiyaga rahbarlik qilgan. Bu paytda tashqi ishlar vazirligida ishlayotgan sharqshunos Samoylovich delegatsiyani kutib olish, ularga hamrohlik qilish bilan shug’ullanadi.Aynan Samoylovichning XXR delegatsiyasiga ma’sul qilib tanlanishiga uning o’zbek tilini bilishi, ilgari bir necha bor Xorazmda bo’lgani sabab edi.

Bu to’g’rida Bobooxunning Kremlda bo’lganiga oid kundaliklarida yozilgan. Unga ko’ra, Iskandar Samoylovich (Bobooxun kundaligida uni Iskandar deya tilga olgan) ,Xorazmliklarni kutib olib, Lenin, Chicherin, Karaxan, Broydo kabi Rossiyalik davlat arboblari bilan uchrashuvlarini tashkillashtirgan, tarjimonlik qilgan. Shu kabi ikkala respublika o’rtasida imzolanajak shartnomalarni tuzish, unga o’zgartirish kiritish kabi masalalar bo’yicha yordam berib turgan. Shuningdek, Moskvadagi Sharq davlatlari elchilari bo’lgan, yoki Rossiyaga kelgan Anvar poshsho, Nazmi Sodiqbek, Jamol poshsho, Muhammad Valixon va boshqalar bilan ham uchrashishlariga sharoit yaratadi, o’rtada tilmochlik qiladi.Bundan tashqari, XXR delegatsiyasini Moskvadagi teatr, istirohat bog’i, muzey va boshqa diqqatga sazovor joylarini aylantirish, Peterburgga borib sayyohat qilib kelishlarigayam boshchilik qiladi.

Tarixdan ma’lumki, XXRlik vakillar o’z xalqi manfaatlari asosida tuzmoqchi bo’lgan shartnomaga, Xorazmda vakil bo’lgan Izmaylov va boshqa mustamlakachi shovinistlar ta’siri bilan ba’zi ilovalar kiritiladi.Bu ilovalar XXR manfaatiga zid bo’lishi mumkin edi.Ana shunday damda, Kreml xonasida o’tirgan Mulla Nurmuhammad, Mulla O’rozlar savodsiz, salohiyatsiz bo’lganliklaridan, faqat Bobooxungina shijoatlilik bilan ilovalarni bekor qilib, oldingi shartnomani imzolatishga intiladi.Yonidagi hamrohlari esa rus tiliga umuman tushunmas, siyosatdan bexabar, shunchaki nomigagina vakil edilar.Shu bois ular Bobooxunga “siz nima desangiz shu”, deya Kremlda o’tiraverishadi.Bobooxun kundaligida ana shu damdagi Samoylovich bilan bog’liq voqeani keltirib o’tadi:

“Bir oz vaqtdin so’ng mulla O’rozni chaqirib so’radim:
— Bu shartnoma haqinda ne fikrdasiz va bu so’zlarni fahm qila oldingizmi?
Ul dedikim:
— Man bilmayman, siz nima qilsangiz, bizlar ham oni qilurmiz,-dedi.
Man dedim:
— Ondoq bo’lsa, bilingkim, man bu ilovalar qo’shilgan shartnomaga hargiz qo’l qo’ymasman. Chunki man Xorazmning yer-suvlari, ixtiyorini qo’llaridan ketib, qaytadin ularni asir va mazlum qilmoqqa aslo rozi bo’lmasman,- deb ilovalarni anga ochiq tushuntirib dedimkim:
— Man Karaxanning yonida majlis ochilgan vaqtda hamma kuchimni sarf etib, ilovalarning butunlay bekor bo’lmog’i uchun g’ayrat qilurman. Ammo siz xususan Mulla Nurmuhammad og’izlaringizga mahkam bo’linglar. Sizlarning bir og’iz so’zingiz hamma mehnatni zayi qilmasun, deb qopidan chiqsam, tovarish Iskandar Samoylovich hamma so’zlarimni tinglab, qopida turgan erkan.

Dedimkim:
— Ichkari kiring, sizdan pinhon so’zimiz yo’q turur, -oni kirgazib o’tirgizib dedim:-ey birodar! Bilursizkim, bizlarning shartnomamizni boshdin oyoq mazmuni Xorazm xalqiga o’z huquqini bermak va Rusiyadan yordam olmoq. Shartnomada boshqa bir mamlakatga zarar bo’lgudek hech so’z yo’q turur!. Va shundoq bo’lsa ham buning ma’qul bo’lmay, bul tariqa ilovalar qo’shilganiga hayron tururman, -deb bir necha qattiq va achchiq so’zlarni aytdimkim, ani aytganimga so’ng pushaymon bo’ldim. Har nechuk javobida Iskandar Samoylovich ham qahrlanib dedikim:
— Birodar Bobooxun! Man yolg’iz bir tarjimon tururman, boshqa ish qo’limdan kelmas, ammo ne chora qilurman, vazifam bo’lganligi jihatidan bu ilovalarni tarjima qilib sizga o’qib eshitdirdim. Ammo Karaxanga majlis bo’lganda bu ilovalarni sababini aytib, bir-bir rad qilib, noroziligingizni bildirursiz, man ham yordam qilurman,-dedi.

Taom yegandan so’ng majlis vaqti bo’lib, yo’lga chiqdik. Iskandar Samoylovich dedikim:
— Bul kecha havo juda ochiq, yulduzlar yaxshi erkan.
Javobida dedimkim:
— Yulduzlarning yaxshi yomon erkanlarini yana to’rt soatdan keyin, Karaxanning yonidan chiqqandin so’ng bilurman,-dedim”.

Ha, 1920 yil Kremlda Bobooxun va Samoylovich bilan bog’liq shunday voqealar ham ro’y bergandi.Oradan bir yil o’tib, 1921 yil 6 martda Xivada davlat to’ntarishi bo’lib, XXR tepasidagi “Yosh xivaliklar” , xususan Polyozhoji Yusupov, Bobooxun Salimovlar hokimiyatdan chetlashtiriladi. Ana shu voqealardan bir oz o’tib, Moskvadan Kobozev, Samoylovich singari tashqi ishlar komissarligi xodimlari Xivaga kelishadi. Tabiiyki, Samoylovich xonlik davridayam Xorazmda bo’lgan, voha hayotini, o’zbek tilini yaxshi bilar, tanishlariyam ko’p edi.
Polyozhoji Yusupovning “Xotiralari”da yozilishicha, Samoylovich Xivadalik paytida uni topib uchrashgan, to’ntarishning fojiasi, uning oqibatlari to’g’risida muloqot qilishgan. Shuningdek, Bobooxunning Gurlanga ketib o’z qishlog’ida yashayotganidan o’kingan, uning XXR rahbariyatida ishlashi lozimligi, uni Xivaga chaqirish kerakligini ta’kidlagan.

Shu tariqa oradan vaqt o’tib Bobooxun yana Xivaga kelib adliya nozirining o’rinbosari, Afg’onistondagi konsul va boshqa vazifalarda to 1924 yilgacha faoliyat ko’rsatadi.

Ana shunday ekan, Validiy qanday fikr bildirishidan, Samoylovichning qaysi siyosatni qo’llashidan qa’tiy nazar, Aleksandr Nikolaevich Samoylovich ( 1880-1938 ) yetuk sharqshunos olim edi. U Rossiyadagi Rozen (1849-1892), Aristov ( 1834-1882), N.I. Karaev (1850-1931), A.M. Pozdneev ( 1851-1920), A.YE.Krimskiy ( 1871-1941), V.V.Bartol`d (1869-1930), V.A. Bogoroditski (1857-1941), M.M. Xvostov ( 1872-1920), K.V. Xarlamovich ( 1870-1932), G.N.Potanin ( 1835-1920) singari osiyo xalqlari tarixini tadqiq qilgan yetuk allomalarning izdoshi sifatida tarixda qoldi va qolajak.