Бугун унутилмас шеърлари билан танилган, аммо ҳикоялари ҳам эътиборга сазовор машҳур рус шоири Сергей Есенин қаламига мансуб бир ҳикоянинг ўзбекча таржимаси ҳақида, аниқроғи, нотўғри таржима қилинган битта сўз бутун асар моҳиятини йўққа чиқариши мумкинлиги ҳақидаги мулоҳазаларимни сизга тақдим этмоқчиман. Мазкур ҳикоя таржимаси «Китоб дунёси» газетасида босилганига икки йилдан ошди.
Хуршид Даврон
НОТЎҒРИ ТАРЖИМА ҚИЛИНГАН БИТТА СЎЗ
БУТУН АСАР МОҲИЯТИНИ ЙЎҚҚА ЧИҚАРИШИ ҲАҚИДА
Таржима ижодий жараёндир. Таржима қилинаётган асар муаллифига кўр-кўрона эргашган ёки қаламига ортиқча «эрк» берган таржимон охир-оқибат муваффақиятсизликка учрайди. Аммо, асар моҳиятини, унинг руҳини чуқур ўрганмай таржимага қўл уриш таржимонни шарманда қилади. Бошқа бир тилда ёзилган асарнинг ҳар бир сўзини элакдан ўтказган, ҳар бир сўзнинг қандай маъноларга эга эканини чуқур ўрганган, ҳар бир сўзнинг ўзбек тилидаги «эгизаги»ни топа билишга қодир таржимонгина муваффақиятга эришади.
Таниқли таржимон Иброҳим Ғафуров атоқли адиб Асқад Мухторнинг эллигинчи йиллардаги бир мақоласида билдирилган “Таржимондан аниқлик талаб қилманг. У чизмакаш эмас, рассом!” деган сўзини тўғри қабул қилиш ҳақида фикр билдириб, шундай ёзади: «Қандай яхши! Аммо таржимани ижодкорлик деб қараш ундан аниқлик талаб қилмаслик керак экан-да, деган маъно чиқаришга ҳеч қачон асос бермайди. Таржимадан агар аниқлик, назария тили билан айтганда, адекватлик талаб қилинмаса, бу таржимонни бутунлай нотўғри йўналишга олиб кириб кетади. Аниқлик талаб қилмаслик таржимада истаганча йўрғалашлар ва “олиб қочишлар”га — айниқса, шеърий таржималарда — сабаб бўлади ва йўл очади. Аниқлик ҳар қандай таржиманинг бош мезони. Аниқлик бўлгандагина эквивалентлик ва унинг турлари равшан тус олади. Аниқлик билан эквивалентликлар бир-бирлари билан ғоятда нозик боғланишлар билан чирмашиб кетади…(Иброҳим Ғафуровнинг «Таржимада аниқлик керакмасми?» мақоласидан. Мақолани мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин)
* * *
Мен бугун эҳтиросли шеърлари билан танилган, аммо ҳикоялари ҳам эътиборга сазовор машҳур рус шоири Сергей Есенин қаламига мансуб бир ҳикоянинг ўзбекча таржимаси ҳақида гапирмоқчиман. Мазкур ҳикоя таржимаси «Китоб дунёси» газетасида босилганига икки йилдан ошди. Мана, газета веб-саҳифасида қўйилган ҳикоя. Мақолам давомини ўқишдан олдин таржима билан танишиб чиқинг. Шунингдек, таржимани «Ziyouz.com» сайти да ҳам ўқишингиз мумкин.
Газетада босилганидан буён икки йил ўтганига қарамай ҳали бирон бир киши мазкур ҳикоя таржимасида йўл қўйилган хато ва камчиликларни сезмагани ёки сезиб шу пайтгача бу ҳақда миқ этмагани кишини ажаблантиради. Зеро, йўл қўйилган хато Сергей Есениннинг асари моҳиятини бутунлай йўққа чиқарган.
Ҳикоя аслиятда «Бобыль и Дружок» деб аталади. Ҳикояни ўзбекчага ўгирган номаълум таржимон уни «Бобил ва дўст» деб номлаган. Номаълум дейишимга сабаб «Китоб дунёси» газетаси веб-саҳифасида ҳикоя таржимони ким экани кўрсатилмаган (Афсуски, «Китоб дунёси»нинг айнан шу ҳикоя босилган сони менда йўқ. Мабодо, газетанинг ўша сони бирон кишида сақланаётган бўлса, бизга таржимоннинг кимлиги ҳақида хабар беради, деб умид қиламан).
Гап нимада? Гап ўзбекча таржимада рус тилидаги «Бобыль» сўзи ўзбек тилигаям айнан «Бобил» деб ўгирилганида. Бу эса таржимоннинг рус тилини умуман билмаслиги ёки пала-партиш ишлашга ўрганган «таржимон» эканини кўрсатади. Рус тилидаги «Бобыль» сўзи, қисқача изоҳласак, «ёлғиз, сўққабош, тул, оиласиз, хотинсиз эркак» маъноларини англатади. Бу сўзнинг, шунингдек, «бўйдоқ», «ерсиз деҳқон» ва бошқа маънолари ҳам мавжуд. Тарих давомида атаманинг янги-янги маънолари пайдо бўлган, аммо унинг «ёлғиз, сўққабош, тул, оиласиз, хотинсиз эркак» маънолари асосий бўлиб қолаверган.
Сергей Есенин ҳикоясида қаҳратон ва очлик машаққатларини бошидан кечираётган сўққабош қариянинг аччиқ ҳаёти акс эттирилган. Унинг атрофидаги одамлардан эмас, Дружок деган итидангина меҳр кўриб умргузаронлик қилаётгани тасвирланган. Баҳор келса, совуқ ва муҳтожликдан қутуламан, деган умид билан яшаган ёлғиз қария охир-оқибат хасталаниб, одамлар меҳридан узоқда, танҳоликда, қишлоқ чеккасидаги кулбасида вафот этади. Меҳрибонидан айрилган Дружок ҳам бу фожиага чидаёлмай чолнинг қабри устида жон беради.
Бу қисқа ва рангсиз изоҳ ҳикояда аксини топган ёлғиз инсон фожиасини, бир қараганда, жуда содда ёзилган ҳикояга сингдирилган қайғу ва изтиробни тўлиқ ифодалаб бериши қийин, албатта. Ва энг ачинарлиси, рус тилидаги «Бобыль» сўзи ўзбекча таржимада айнан «Бобил» деб ўгирилгани асарнинг асл маъно-моҳиятини йўққа чиқаради.
Бугунги интернет замонида чет тилдаги ҳар қандай сўзнинг маъносини қидириб топиш унчалик қийин иш эмас. Агар таржимон «Бобыль» сўзининг ўзбекча эквивалентини эринмай, жиддий қидирганида унинг юқорида ёзган изоҳимдаги «ёлғиз, сўққабош, тул, оиласиз, хотинсиз эркак» маъноларини топган бўларди. «Бобыль»нинг «Сўққабош» ёки » Ёлғиз» эканини билгач, ҳикоя моҳиятини ҳам англашга ҳам фаросати етарди, деб ўйлайман.
Ўзбек тилида икки сўздан тузилган «Етим-есир» атамаси бор. «Есир» алоҳида, яъни ёлғиз келса, у «эрсиз қолган бева (аёл)» маъносини англатади. Таржимон, мабодо, «Бобыль» сўзини «Есир» деб ўгирганида ҳам, бу сўз янги мазмун ташиган ҳолда, ҳикоядаги «ёлғиз инсон» маъносига тўғри келиши мумкин эди, деб ўйлайман.
Таржима жараёнида сўз қидирганда баъзан бошқа туркий халқлар, хусусан, ёнма-ён яшаган қозоқ, қирғиз, туркманлар тилига мурожаат қилиб, керакли сўзни топишга уриниш ҳам ўринлидир. Масалан, русча «Бобыль» сўзи татар тилида «Ялгызак», қозоқларда «Жалгызбас; соқабас» (ва ҳ.к.) тарзида ифода этилса, айрим турк халқларида «бахтсиз», «бечора» маъноларини англатган «қорабош» атамаси ҳам мавжуд экан.
Есенин ҳикоясининг таржимасининг аҳволи маълум маънода сўнгги йилларда дунё адабиётини ўзбек тилига таржима қилиш соҳасида тобора авж олиб бораётган касалликнинг ёрқин намоён этмоқда. Бу касаллик, энг аввало, тил билмаслик ёки таржима қилинаётган асар тилини билса-да, ўша тилнинг энг муҳим хусусиятларини (масалан, тилнинг ўзига хос ибораларини) билмаслиги билан боғлиқ. Ана шу касаллик оқибатида думбул таржимонлар асар муаллифи кўзда тутган моҳиятдан бутунлай узоқ асарни ўзбек китобхонига «Мана, буюк фалончининг асари!» деб тақдим этмоқда.
Таржима соҳасида намоён бўлаётган ҳолатнинг яна бир, аслида энг ачинарли томони шундаки, чет тиллардан таржима қилаётган ёш мутаржимларнинг асосий қисми ўз она тилини яхши билмайди, ўзбек тилининг мавжуд имкониятларидан бехабар. Бу ҳам етмагандек, газета ва журналларимиз, уларнинг ҳафсаласиз ходимлари эса таҳририятларга олиб келинган таржималарни мутлақо ўрганмай, солиштирмай, матнга умуман қалам тегизмай эълон қилиб юбораётганларини ҳар куни кўриб турибмиз. Жараён шу тарзда давом этаверса, бу биринчи навбатда, ўзбек китобхони дидини пасайиб кетишига, унинг адабиётга бўлган ишончсизлигини кучайишига олиб келиши мумкин.
Мен Сергей Есенин ҳикояси таржимасини сўзма-сўз, жумлама-жумла таҳлил қилиб ўтирмадим. Ҳикояни бутунлай янгидан таржима қилиш лозимлигини билганим учун вақтимни аядим. Фақат ҳикоянинг бошланғич қисмини аслиятда, кейин номаълум таржимон таржимасида ва ниҳоят, ўз таржимамда беришни маъқул кўрдим. Қолаверса, бирон бир таржимон мазкур ҳикояни янгидан таржима қилиб, бизга тақдим этади деган умидим ҳам бор.
Жаҳон адабиётидан ўзбекчага таржима қилиш жараёнида тажрибасизлик ва фаросатсизлик оқибатида асл моҳиятини йўқотган асарлар ёки таржимоннинг она тилини билмаслиги натижасида пайдо бўлаётган думбул таржималарга бағишланган мақолам ҳам яқин кунларда сайтда эълон қилинади.
БОБЫЛЬ И ДРУЖОК
Жил на краю деревни старый Бобыль. Была у Бобыля своя хата и собака. Ходил он по миру, сбирал куски хлеба, так и кормился. Никогда Бобыль не расставался с своей собакой, и была у нее ласковая кличка Дружок. Пойдет Бобыль по деревне, стучит под окнами, а Дружок стоит рядом, хвостом виляет. Словно ждет свою подачку. Скажут Бобылю люди: «Ты бы бросил, Бобыль, свою собаку, самому ведь кормиться нечем…» Взглянет Бобыль своими грустными глазами, взглянет — ничего не скажет. Кликнет своего Дружка, отойдет от окна и не возьмет краюшку хлеба.
БОБИЛ ВА ДЎСТ
Кекса Бобил қишлоқ чеккасида яшарди, унинг ити бор эди. У дунё кезиб, нонини тергилаб еди, оч қолмади. Бобил ҳеч қачон севимли ити Дўстдан айрилмади. Бобил қишлоқ бўйлаб юради, деразаларни чертади, Дўст эса унинг ёнида насибасини кутгандай думини ликиллатиб турарди. Одамлар Бобилга: “ Кучугингни қўй, Бобил, ахир, ўзингни қорнингни тўйғизолмаяпсан-ку…” дейишса, улардан оғринса-да, бир сўз демасди. Дўстни чақириб, деразадан узоқлашарди, бир бурда нонни ҳам олмасди.
СЎҚҚАБОШ ВА ЖОНАЖОН
Қишлоқ чеккасида сўққабош қария яшарди. Сўққабошнинг кулбаси ва ити бор эди. У атроф кезиб, бурда нон тиланар, шу билан кун кечирарди. Қария ҳеч қачон итидан айрилмас, уни «Жонажон» деб эркаларди. Деразаларни тақиллатиб, қишлоқ оралаганда Жонажон ҳар доимгидек ёнида, насибасини кутиб, думини ликиллатиб турарди. Мабодо одамлар қарияга: «Ўзинг қорнингни зўрға тўйғизиб юрибсан-ку,қорабош, итингга бало борми…» дейишса, Сўққабош уларга мунгли кўзлари билан тикилар, аммо миқ этмасди. Жонажонни чақирарди-да, узатилган бурда нонни олмай, деразадан узоқлашарди.
Xurshid Davron
NOTO’G’RI TARJIMA QILINGAN BITTA SO’Z
BUTUN ASAR MOHIYATINI YO’QQA CHIQARISHI HAQIDA
Atoqli rus shoiri va yozuvchisi Sergey Yeseninning bu hikoyasi «Kitob dunyosi» gazetasida bosilganiga ikki yildan oshdi. Gazeta veb-sahifasida qo’yilgan hikoyani shu paytgacha 24 kishi o’qib chiqibdi. Hikoyani «Ziyouz.com» sayti ko’chirib o’z sahifasida e’lon qilganiga ham bir yarim yil bo’ldi. Ammo, shuncha vaqt o’tishiga qaramay biron bir kishi tarjimada yo’l qo’yilgan jiddiy xatoni sezmagani, yoki sezib shu paytgacha bu haqda miq etmagani kishini ajablantiradi. Zero, yo’l qo’yilgan xato Sergey Yeseninning asari mohiyatini yo’qqa chiqargan. Hikoya asliyatda «Bobil` i Drujok» deb atalgan. Hikoyani o’zbekchaga o’girgan noma’lum tarjimon uni «Bobil va do’st» deb nomlagan. Nomsiz deganimga sabab «Kitob dunyosi» gazetasi veb-sahifasida hikoyaning tarjimoni ko’rsatilmagan. Afsuski, «Kitob dunyosi»ning aynan hikoya bosilgan soni menda yo’q. Mabodo, gazetaning o’sha soni biron kishida saqlangan bo’lsa, bizga tarjimonning kimligi haqida xabar beradi, deb umid qilaman.
Gap nimada, deb hayron bo’lyapsizmi? Gap shundaki, tarjimada rus tilidagi «Bobil`» so’zi o’zbek tiligayam aynan «Bobil» deb o’girilgani tarjimonning yo rus tilini umuman bilmasligi yoki pala-partish bir «tarjimon» ekanini ko’rsatadi. Rus tilidagi «Bobil`» so’zi, qisqacha izohlasak, «yolg’iz, oilasiz erkak» ma’nosini anglatadi. Bu so’zning, shuningdek, «bo’ydoq», «yersiz dehqon» va boshqa ma’nolari ham bor. Sergey Yesenin hikoyasida aks etgan voqeani ham muxtasar izohlasak, unda yolg’iz, so’qqabosh qariya sovuq va ochlik mashaqqatlarini atrofidagi odamlarga emas, Drujok degan itiga suyanib boshidan kechirayotgani tasvirlanadi. Bahor kelsa, sovuq va muhtojlikdan qutulaman, deb o’ylagan yolg’iz chol oxir-oqibat xastalanib, vafot etadi. Uning o’limidan keyin Drujok ham cholning qabri ustida jon beradi.
Bu qisqa va rangsiz izoh Sergey Yesenin hikoyasida aks etgan yolg’iz inson fojiasini, bir qaraganda, hikoyaning juda sodda tuzilgan jumlalariga singdirilgan qayg’u va iztirobni bera olmaydi, albatta. Va eng achinarlisi, o’zbekcha tarjimada rus tilidagi «Bobil`» so’zi aynan «Bobil» deb o’girilgani hikoyaning asl ma’no-mazmunini yo’qqa chiqaradi. Aslida tarjimon «Bobil`» so’zini «So’qqabosh» yoki » Yolg’iz» deb o’girishi kerak edi.
Ushbu luqmani yozish jarayonida menda yana bir fikr paydo bo’ldi. O’zbek tilida ikki so’zdan tuzilgan «Yetim-yesir» atamasi bor. «Yesir» alohida, ya’ni yolg’iz kelsa, u «ersiz qolgan beva ayol» ma’nosida keladi. Ammo, «Bobil`» so’zini tarjimon «Yesir» deb o’girganida ham, bu so’z yangi mazmun tashigan holda, hikoyadagi «yolg’iz inson» ma’nosiga to’g’ri kelishi mumkin edi, deb o’ylayman. Qolaversa, bunday paytlarda ba’zan boshqa turkiy xalqlar, xususan, biz bilan yonma-yon yashagan qozoq, qirg’iz, turkmanlar tiliga murojaat qilib, kerakli so’zni topish mumkin. Masalan, tatar tilida «Bobil`» so’zi «Yalgizak», qozoqlarda «Jalgizbas; soqabas» (va h.k.) tarzida ifoda etilishiga diqqat qilish lozim edi.
Bu hikoya ma’lum ma’noda so’nggi yillarda dunyo adabiyotini o’zbek tiliga tarjima qilish sohasida tobora avj olib borayotgan kasallikning yorqin namoyon etmoqda. Bu kasallik, eng avvalo, til bilmaslik yoki tarjima qilinayotgan asar tilini bilsa-da, o’sha tilning eng muhim xususiyatlarini (masalan, ingliz tilining o’ziga xos iboralarini) bilmasligi bilan bog’liq. Ana shu kasallik oqibatida dumbul tarjimon asar muallifi ko’zda tutgan mohiyatdan butunlay uzoq asarni o’zbek kitobxoniga «Mana, buyuk falonchining asari!» deb taqdim etmoqda.
Tarjima sohasida namoyon bo’layotgan holatning yana bir, aslida eng achinarli tomoni shundaki, chet tillardan tarjima qilayotgan yosh mutarjimlarning asosiy qismi o’z ona tilini yaxshi bilmaydi, o’zbek tilining mavjud imkoniyatlaridan bexabar. Sergey Yesenin hikoyasining tarjimasida mavjud birgina xato buning yaqqol misolidir.
Men hikoyani so’zma-so’z, jumlama-jumla tahlil qilib o’tirmadim. Hikoyani butunlay yangidan tarjima qilish lozimligini bilganim uchun vaqtimni ayadim. Faqat hikoyaning boshlang’ich qismini asliyatda, keyin noma’lum tarjimon tarjimasida va nihoyat, o’z tarjimamda berishni ma’qul ko’rdim.
БОБЫЛЬ И ДРУЖОК
Жил на краю деревни старый Бобыль. Была у Бобыля своя хата и собака. Ходил он по миру, сбирал куски хлеба, так и кормился. Никогда Бобыль не расставался с своей собакой, и была у нее ласковая кличка Дружок. Пойдет Бобыль по деревне, стучит под окнами, а Дружок стоит рядом, хвостом виляет. Словно ждет свою подачку. Скажут Бобылю люди: «Ты бы бросил, Бобыль, свою собаку, самому ведь кормиться нечем…» Взглянет Бобыль своими грустными глазами, взглянет — ничего не скажет. Кликнет своего Дружка, отойдет от окна и не возьмет краюшку хлеба.
BOBIL VA DO’ST
Keksa Bobil qishloq chekkasida yashardi, uning iti bor edi. U dunyo kezib, nonini tergilab yedi, och qolmadi. Bobil hech qachon sevimli iti Do’stdan ayrilmadi. Bobil qishloq bo’ylab yuradi, derazalarni chertadi, Do’st esa uning yonida nasibasini kutganday dumini likillatib turardi. Odamlar Bobilga: “Kuchugingni qo’y, Bobil, axir, o’zingni qorningni to’yg’izolmayapsan-ku…” deyishsa, ulardan og’rinsa-da, bir so’z demasdi. Do’stni chaqirib, derazadan uzoqlashardi, bir burda nonni ham olmasdi.
SO’QQABOSH VA JONAJON
So’qqabosh qariya qishloq chekkasida yashardi. So’qqaboshning kulbasi va iti bor edi. U atrof kezib, parcha non tilanar, shu bilan kun kechirardi. Qariya hech qachon itidan ayrilmas, uni «Jonajon» deb erkalardi. Derazalarni taqillatib, qishloq oralaganda Jonajon har doimgidek yonida, nasibasini kutib, dumini likillatib turardi. Mabodo odamlar qariyaga: «O’zing qorningni zo’rg’a to’yg’izib yuribsan-ku,qorabosh, itingga balo bormi…» deyishsa, So’qqabosh ularga mungli ko’zlari bilan tikilar, ammo miq etmasdi. Jonajonni chaqirardi-da, uzatilgan non parchasini olmay, derazadan uzoqlashardi.
