Ҳикоянинг сарлавҳаси асл нусхасида, яъни испан тилида “ЕL Роtго”деб аталади (Аслида “El otro”. ХДК изоҳи), бу сўз рус тилига тушунарли, аниқ, бир сўз билан таржима қилинган (“Другой”). Биз уни “Соҳилдаги учрашув” деб ўзбек тилига ағдардик. Ҳикоя қаҳрамонлари айнан денгиз бўйида учрашиб қолганликлари учун бўлса керак. Айтганча, соҳилда қаҳрамонларгина эмас, икки давр, бир ижодкорнинг ўтмиши — ёшлиги билан ҳозирги пайти — кексалиги учрашади, ғайрат, шижоат, жўшқинлик билан эҳтиёткорлик, салобат, лекин журъатсизлик учрашади. Боз устига учрашиб қолганларнинг ҳар бири шу учрашувни тушида кўраётган бўлади. Ҳикояни ўқиганингизда шуни ҳис қиласиз, бу эса кўп нарсаларга ўзгача назар лозимлигини кўнгилга солади. Муаллиф ўтмиши, бугунги кун, туш ва ҳаёт деган иплардан шундай ажойиб, нафис буюм — асар яратган, тўқиганки, кўнглингиз яйрайди.
Олим ОТАХОН
ХОРХЕ ЛУИС БОРХЕС
«Сарҳадлар» туркумидан
Роман очколар билан ютса, ҳикоя нокаутлар билан ғолиб келади.
Роберто Арлът
Турли мавзулардаги ҳикоят ва латифалар, мақол ва маталлар, ҳикматли сўзлар, унутилаёзган ёки ниҳоятда кам ишлатиладиган бўлиб қолган бирикмалар, халқона иборалар ҳамда, яшириб нима қилдим, кўча-кўйда, оддий одамлар оғзидан эшитган ҳаётий ўхшатишлар, қайроқи сўзлар, ҳатто теша тегмаган қарғишлар, ижодкор ёзувчиларимизнинг луғатидан (шу жумладан, каминанинг ҳам) чиқиб кетган пичинг, киноя, кесатиқни ифодалайдиган камёб сўз бирикмаларини ёзиб юрадиган дафтаримни варақлаб ўтирганимда оддийгина, лекин нима учундир гир айлана ўраб қўйилган жумлага кўзим тушиб қолдию, дарҳол манбасини — қаердан олганимни эсладим: бу рус ёзувчиси Соколов-Микитовнинг дўсти, қапамкаш биродари, улуғ замондоши Константин Паустовскийга йўллаган мактубидан олинган кўчирма эди. Янглишмасам, Соколов-Микитов Паустовскийни эрта кўклам чоғи чорбоғига таклиф этарди. Ўша мактуб руҳидан бамисли уфуриб турган беғубор дўстлик нашидаси, икки ижодкор орасидаги ўзаро меҳр таровати, эҳтиром туйғуларининг таъсирчанлиги акс этган мурожаат шакли, самимият, бир-бирининг ижодий ютуқлари олдида бош эгиш сингари олийжаноб изҳорномалар эътиборимни жалб этгандир ва ич-ичимдан уларнинг муносабатига ҳавас қилгандирман. Лекин, ажабо, адабиётга, ижодга алоқадор нозик кузатувлар қолиб, шу битта оддийгина хабарни ёзиб қўйганимнинг сабаби нимада эди, нега айнан шу жумлани азза-базза ёзиб қўйдим-а, деб ўйлаб ўтирмадимки, ўша ёзиб қўяётган лаҳзалардаги таъсирланганим ҳамон эсимда. Мана ўша жумла: “Зағчалар учиб келишди, муборак бўлсин… ” Ҳа, бор-йўғи шу! Ҳозиргина айтиб ўтдим, адабий ҳаётга оид бошқа теран, кутилмаган фикрлар қолиб, шу жумлани кўчириб ёзиб қўйганимнинг ўзига яраша сабаблари бор эди. Қаранг, ҳаётда кўп оғирчилик кўрган, урушда қатнашиб қон кечиб юрган, энди, ёши ўтиб қолганида айтишга арзимайдиган — қушларнинг учиб келишини оламшумул янгиликдек қабул қилиш, ўзи қувончли ҳодиса сифатида қабул қилган бу янгиликдан дўстининг баҳраманд бўлишини исташ ва ёш боладек қувониб ёзиш кимга, қанақа одамга хос?! Ҳолбуки, бу нафақат қувониш эди, менимча, бунинг замирида ҳайрат, табиатга қойил бўлиш, шу кўҳна ва азалий ҳаётни бу қадар атрофлича тушуниб, ҳис қила олишга қодир қилиб яратилганига шукроналик… қўйингки, одам боласига хос баркамоллик, табиатга уйғун бўлиб яшай олиш ҳисси бахш этадиган камтар-камсуқумлик, кўнгил тозалиги, соддадилликва меҳр инъом эта олишига қобиллик — ҳамма-ҳаммасини ўз ичига сиғдириб олган Шарқдаги машҳур “Кўзни юм, кўзга айлансин кўнгил”ҳикматининг ҳаётий кўриниши ёки маъзур тутасиз, ифодаси эди.
Гапнинг индаллосини айтадиган бўлсак, нима бўпти, зағчалар учиб келган бўлса — келса келибди! Бунақа хулосага келиш, жавоби ичида бўлган бунақа савол бериш, менимча, айни нодонлик ёки беозоргина айтсам, ўсмирнинг ҳовлиқмалигидан бошқа нарса эмас, ҳар ҳолда, мен шундай деб ўйлайман.
Беихтиёр ҳар қандай одамнинг кўнглида, хўп, рус адиби шундай мазмунда хат ёзибди дўстига, бунинг бизга нима алоқаси бор, деган савол туғилиши табиий. Мен бундай жавоб берган бўлардим ёки шундай жавоб беришни истардим: биз адабиётга: ижодкорлар ҳаёти ва ижодига нописанд муносабатда бўлишга ўрганиб қолганмиз. Ваҳоланки, бу ёмон иллат, қусур десам суваган бўламан. Бундай одатдан қутулмоқ зарур, иложи борича тезроқ халос бўлиш керак бу тахлит нописандликдан. Китобхоннинг савиясини ижтимоий онг келтириб чиқаради, агар китобхон савияси, унинг адабиёт ва санъатга муносабати юксалмас экан, оламшумул асар яратишга қодир ижодкор туғилмайди, чунки омманинг талаби савиясига биноан бўлади, у адабий иқлимга таъсир этади. Лой қозонга қум тувоқ. Катта истеъдодлар ва уларнинг юксак маънодаги оламшумул асарларига ички эҳтиёж бўлмас экан, ундай асарларни кутмаслик керак. Чунки улар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ тушунчалар, бири иккинчисини тўлдиради ёки юзага чиқаради ёхуд қўрқмай айтиш лозим, бири иккинчисини яратади. Катта истеъдод соҳиби яратган баркамол асар юксак дидли, савияси анча баланд китобхонни етиштирадими ёки савияси баланд ўқувчиларнинг ички эҳтиёжи ва ички талаби туфайли катта истеъдод соҳиби дунёга келадими? Бу аввал товуқ бўлганми, тухумми, деган дилемманинг ўзгинаси.
Кези келганда айтиш керак, адабиёт ҳаётни ўзгартиришга, инсонни тарбиялашга қодир эмас, акс ҳолда жаҳон адабиётида homo sapiensлар учун юзлаб буюк асарлар яратилган, ўқи, англа, оламни ўзгартир — йўқ, ҳаётда Йўлчилардан кўра Ҳомидлар кўпайиб бораверади. Юз мингта ноинсоф чин инсонийлик улуғланган бадиий асарни ўқиб ўзига тегишли хулоса чиқармайди, қолаверса, адабиётнинг вазифаси мураббийлик эмас, адабиёт адашган кимсаларга тўғри йўлни кўрсатувчи қўлланма ҳам эмас, бироқ шунга қарамай унинг бир устунлиги бор, бу нарса бошқа ҳеч бир соҳада учрамайди. У чин ҳақиқатни, чин адолатни, чин гўзалликни улуғлайди, башарият оғирлигини кўтариб турган шу уч қудратни севишга ундайди, у акс эттирган шу нарсаларга интилувчи инсонлар тақдири одамни лоқайд қолдирмайди. Мен мана шундай адабиёт ҳақида узоқ ва мириқиб суҳбатлашгим, баҳслашгим, мунозара қилгим келарди. Рауф Парфининг “…деразамга урилади қор, жаранглайди жарангсиз кумуш…” сатрлари ҳақиқий поэзия намунаси экани хусусида соатлаб тортишсам дердим, шоирнинг дарди, ижодкор шахси ҳақида фикрлашмоқ хаёли билан яшардим, худди зағчаларнинг учиб келганидан Соколов-Микитов қанчалар қувонган бўлса, мен абадий суҳбатлардан шунчалар ҳузурланардим. Ахир дунё ҳақида, инсон тақдири, азиз ва мукаррам зотлар, таълимотлару табиат олами ҳақида фикр юритишга мажбур этадиган, одамларни эзгулик ва зулмга қарши кураш жабҳаларида бирлаштирадиган манба бўлса, у билан ошно тутинишнинг нимаси ёмон?!
Шундай суҳбатларни қўмсаганларим армон бўлиб қолмасайди, дея қўрқардим. Шоядки шундай кунлар келди, энди суҳбатдош бўлса, бас! Илм олиш имкониятлари кенгайиб бормоқда, ижод эркинлиги, озод фикр чашмалари тоғ ортида эмас, ҳозирча ўқиш, ўқиш ва яна ўқиш лозим, қолган нарсалар ўтади, инам мегузарад деб кўнгилларни кўтарганди Асқад Мухтор.
Ҳозиргина адабиётнинг устун жиҳати ҳақида фикр билдиргандим. Шу мулоҳазамни тасдиқлаш учун Андре Мальронинг “Сиртмоқ ва сичқонлар” китобидан ўрин олган бадиҳага эпиграф сифатида қўйилган ҳикоятни келтирсам. Эмишки, золим ҳукмдор буюк ижодкорни осишга амр қилибди. Уни оёқларининг учида туриши мумкин бўлган ҳолатда қолдириб кетишади. Ҳолдан тойгунча тураверсин, дея амр қилади ҳукмдор, узоқ туролмайди барибир.
Ижодкор ерга битта оёғининг бошмалдоғи билан тиралиб туриб, иккинчи оёғининг бошмалдоғи билан қумга сичқонлар суратини чизади.
Сичқонлар шунчалик ҳам мукаммал чизиладики, азбаройи жон кириб унинг оёқларидан ўрмалаб чиқиб арқонни кемириб узади…
Мажозий маънодаги мазкур ривоятда айтилган сичқонлар ижод маҳсули сифатида талқин этилгани рўйи-равшан бўлиб турибди, бунинг замирида ҳар қандай санъат асари — у адабий асар бўладими, ҳайкалтарош ясаган ҳайкалми, мусаввир чизган расмми ёки муғанний ижро этган куй-мусиқа бўладими, фарқи йўқ, у гўзал, ҳаққоний орзу-умидлар ёки ишонч нури билан йўғрилган бўлса бас, у инсонни балолардан асраши мумкин, деган тушунча ётади. Қолаверса, шу жажжи ривоят адабиётнинг вазифаси, аҳамияти ҳамда ёзувчининг эътиқоди, (санъаткор зотининг) бурчи ҳақида атрофлича мулоҳаза юритишга, шунингдек, дунёда инсондан улуғ тирик жон йўқлиги ҳақидаги маҳзун эътиқодни инкишоф этишга чорлайди.
Ҳақиқий юксак маънодаги санъат мана шунақа илҳомбахш хаёлларга ошно қилади.
“Жаҳон адабиёти” журналининг бу сонида эътиборингизга ҳавола этилаётган Аргентина адиби Хорхе Луис Борхеснинг “Соҳилдаги учрашув” ҳикояси назаримда мана шундай мумтоз асарлар сирасига мансуб. Фурсатдан фойдаланиб, бу фавқулодда истеъдод соҳиби, XX аср жаҳон адабиётида том маънода инқилоб ясаган асарларнинг муаллифлари Жойс, Пруст, Кафка, Камью, Музиль, Бютор, Фолькнер, Томас Вульф ва бошқа даҳо ижодкорлар қаторида тилга олинадиган ижодкор — Борхес ҳаёти ва ижоди ҳақида лоақал икки оғиз тўхталиб ўтмаслик маданиятсизлик ҳисобланади.
Кубалик адабиётшунос олим, жамоат арбоби, машҳур “Каса де Лас Америкас” журналининг бош муҳаррири Роберто Фернандес Ретамар Лотин Америкаси мамлакатлари маданиятининг долзарб муаммоларига бағишланган “Калибан”номли китобидан ўрин олган Борхес ижодига бағишланган бадиҳасида Борхес ижодини улкан кутубхона ёки музейга қиёслаган эди. Бу бежиз эмас, чунки адибнинг деярли барча ҳикоялар тўпламини ўқиган мушоҳадаси ўткир китобхон шу фикрга беихтиёр қўшилади, бу тўпламлар қай жиҳати биландир ажойибхонани эслатишини эътироф этади. Тўпламларнинг номидан тортиб ҳикояларнинг сарлавҳаларигача, келтирилган эпиграфлар, мавжудлиги номаълум, аксар ҳолларда муаллифнинг ўзи тўқиб чиқарган бадиий асарлардан келтирилган турли кўчирмалар, тарихий маълумотларгача ҳаммаси жуда катта заковат, кенг ва атрофлича эгалланган билимдан, муаллифнинг закийлигидан дарак беради. Америкалик адабиётшунос олим Картер Уилок “Афсоналар яратувчи” китобида Борхесни асосан вақтнинг турғунлиги ва унинг қайтарилиб туриши, жамики мавжудотнинг бир хиллиги ёки ўхшашлиги, зарра билан бутуннинг тенглиги, инсон шахсининг қўнимсизлиги, табиатининг беқарорлиги, инсон қисматининг олдиндан белгилаб қўйилгани — тақдири азал ва унинг ожизлиги, замон ва маконнинг бир-бирига сингиб, киришиб кетишининг ҳақиқатлиги сингари категориялар қизиқтиради, деб ёзади. Бир замонлар — Буэнос Айрес кўчаларида биноларнинг деворларига “Призма” газетасини ёпиштириб юрган, авангардизм, жамият ҳаётини кескин ўзгартириш тарафдори бўлган, исёнкор шеърлар ёзиб давр — ўтган асрнинг 30-йилларида Аргентина адабиёти оғир кунларни бошдан кечираётган йилларда кўпчилик тушунишга қобил бўлмаган воқеликдан йироқ, ғалати фантастик ҳикоялардан иборат кичкина тўпламлар чиқариб, таъбир жоиз бўлса, гўё ўша музей — осори атиқанинг қўриқчисига айланган эди.
Борхес том маънода новатор адиб эди. У 5-6 бетлик мўъжазгина ҳикояларида мўъжиза ярата оларди. “Тлен”, “Укбар”, “Учинчи олам”, “Вавилон лотереяси”, “Боқий умр”, “Яратгувчи”, “’Алеф”, “Ажал ва компас”, “Борхес ва мен”, “Кўк тусли йўлбарс”, “Қушнома”, “Харобазор”, “Парацельс атиргули”, “Броудининг маълумотлари”, “Қўрқинч тўла туш” сингари ҳикоялари бир қараганда фантастик асарга ўхшайди, лекин булар мажозий, фалсафий ҳикоялар аслида, зеро, айнан худди мана шундай ҳикояларда Борхес даҳосининг қудрати, зиддиятли мураккаб табиати намоён бўлади.
Адибнинг Лотин Америкаси адабиётида мавжуд бўлган аксар йўналишларга ҳуши йўқ эди, уларни рад этарди, бироқ шундай йўналишларга ва шу тариқа адабиётга жуда катта таъсир ўтказган. Шу адабиётнинг дунё танигувчи намояндалари унга эргашиб, унинг ижодидан илҳомланган, пировардида миллий анъаналарни жаҳон адабиёти тажрибалари билан бойитишга эришганлар. Пабло Неруда сўнгги интервьюсида Борхес ижодининг кўлами ҳақида шундай фикр юритади: “Ғоявий жиҳатдан уни мутлақо ёқламайман, лекин унинг адабиёт олдидаги буюк хизматларига тан бераман ва алоҳида эътироф этишни истайман. Ҳаммангизни ҳақли равишда тилимизнинг фахри, Лотин Америкаси халқлари маданияти ва санъатининг гултожи ҳисобланган улуғ адиб ижодига жуда катта ҳурмат ва ифтихор туйғуси билан қарашга чақираман”.
Нақадар улуғ эътироф!
Қадрли журналхон!
“Соҳилдаги учрашув” ҳикояси ҳам Борхес ижодига хос фикрлаш тарзини, ўзимизнинг таъбиримиз билан айтганда, диапазонини белгилаб берадиган услубда ёзилган. Яъники, ҳаётда юз бермайдиган ҳодиса реал воқеалик доирасида қаламга олинади.
Ҳикоянинг сарлавҳаси асл нусхасида, яъни испан тилида “ЕL Роtго”деб аталади (Аслида “El otro”. ХДК изоҳи), бу сўз рус тилига тушунарли, аниқ, бир сўз билан таржима қилинган (“Другой”). Биз уни “Соҳилдаги учрашув” деб ўзбек тилига ағдардик. Ҳикоя қаҳрамонлари айнан денгиз бўйида учрашиб қолганликлари учун бўлса керак. Айтганча, соҳилда қаҳрамонларгина эмас, икки давр, бир ижодкорнинг ўтмиши — ёшлиги билан ҳозирги пайти — кексалиги учрашади, ғайрат, шижоат, жўшқинлик билан эҳтиёткорлик, салобат, лекин журъатсизлик учрашади. Боз устига учрашиб қолганларнинг ҳар бири шу учрашувни тушида кўраётган бўлади. Ҳикояни ўқиганингизда шуни ҳис қиласиз, бу эса кўп нарсаларга ўзгача назар лозимлигини кўнгилга солади. Муаллиф ўтмиши, бугунги кун, туш ва ҳаёт деган иплардан шундай ажойиб, нафис буюм — асар яратган, тўқиганки, кўнглингиз яйрайди.
Бир вақтлари кескин ўзгаришлар, ёлғонга, риёга муросасиз бўлиш тарафдори сифатида ном қозонган адиб ёшлиги билан учрашиб қолади, унинг сокин, теран мулоҳазалари замирида, тинчликни истаб қолган қарашларида кескинлик етишмайдиган ночор, ожиз қариянинг журъатсизлиги, таслим бўлгани, шонли байроқларни кўтариш истаги қалбини тарк этгани сезилиб туради. Икки суҳбатдош ўзаро тил топишолмайди, натижада бир-бирини тушунолмайди. Авлодлар ўртасидаги ихтилоф, янги фикр — у қандай бўлишидан қатъи назар эски қарашларни — улар ҳар қанча табаррук, пурмаъно бўлса ҳам маҳв этажагини кекса Борхес ҳам, муаллиф ҳам, қолаверса, биз, журналхонлар ҳам чор-ночор ҳис қиламиз. Ўз ҳаётий тажрибаларимиз билан беихтиёр қиёслаймиз.
Чунки биз, охир-оқибат, оддий бир бандамиз холос.
Хорхе Луис БОРХЕС
СОҲИЛДАГИ УЧРАШУВ
Олим Отахон таржимаси
Бу воқеа 1969 йилнинг февралида, Боайон шимолидаги Кембриж шаҳрида юз берганди. Мен уни қизиғида ёзиб қўймаган эдим, ягона мақсадим ўша воқеани бутунлай унутсам девдим, негаки Ҳудо кўрсатмасин, одамнинг ақлдан озиши ҳеч гап эмасди. Мана энди, 1972 йили эса, шу воқеа ҳақида ўшанда ҳикоя қилиб берсам, ўқувчилар шак-шубҳасиз ишонишмас ва буни ғирт уйдирма, деб ўйлашарди, дея фикр қилиб ўтирибман, ҳолбуки, очиғини айтсам, бугун шунча йил ўтгач, ўзим ҳам бу воқеанинг бўлиб ўтганига шубҳаланиб турибман.
Ўша дақиқаларда мен оғир кечинмалардан қийналган, бироқ кейинроқ, бедор ўтган кечаларда бундан бешбаттар кўйга тушгандим. Бу, шу ҳақца ёзилган ҳикоя бошқаларга ҳам шундай таъсир қилади, дегани эмас.
Эрталаб соат ўнлар чамаси эди. Мен Чарльз дарёсининг бўйидаги скамейкада ўтирардим. Ўнг томонда, беш юз метрча нарида баланд минора қад ростлаб турарди — унинг нима деб аталишини ҳанузгача билмайман. Кўкимтир сув сатҳида катта-катта серқирра муз бўлаклари оқиб келарди. Оқар сув беихтиёр вақтнинг ўтиши ҳақида мулоҳаза юритишга ундайди одамни. Буни минг йиллар муқаддам Гераклит айтиб ўтган. Кечаси тиниқиб ухлаганман, оқшом қилган маърузам, наздимда, толиби илмларга таъсир қилганди.
Теварак-атроф жимжит, тирик жон кўринмайди.
Дафъатан, мен бир куни шунга ўхшаган нарсани кўрган ва ҳис қилгандек кўйга тушдим. Руҳшунослар буни чарчоқ аломати, деб тушунтирдилар. Қисқаси, ёнимга кимдир келиб ўтирди. Мен ёлғиз қолишни афзал кўргандим, лекин тарбиясиз одамдек таассурот қолдиргим келмай ўрнимдан кўзғалмадим. У аллақандай куйни ҳуштакда чалишга тушди. Эрталабки ўзим учун аталган изтироблардан биринчиси шу эди: у ҳуштакда ижро этишга ҳаракат қилаётган куй, янглишмасам (куй ва қўшиқларни яхши ажратишга уқувим йўқ), аргентиналик Элиас Регуласнинг “Эски кулба” деган қўшиғи эди. Қўшиқ оҳанги аллақачон бузилиб кетган патиони* ва аллазамонларда дунёдан ўтган Альваро Мелиан Лафинурнинг қиёфасини кўз олдимга келтирди. Бир оздан кейин ўнинчи йилларда машҳур бўлган қўшиқ нақорати ҳам янграб қолди. Овоз майинлиги Альваронинг бахмалдек юмшоқ товушига ўхшамаса ҳам,ижрочининг Альварога тақлид қилаётгани яққол сезиларди. Мен юрагимда уйғонган қўрқув аралаш бу овозни танидим.
Ёнимга келиб ўтирган кимса томонга озгина сурилган бўлдим-да уни саволга тутдим:
— Сеньор, сиз уругвайликмисиз ёки аргентиналик?
— Мен аргентиналикман, лекин ўн тўртинчи йилдан буён Женевада истиқомат қиламан, — деб жавоб қилди у.
Орага жимлик чўкди. Сукунат узок давом зтди. Мен яна савол бердим:
— Маланья ўн еттида, русларнинг ибодатхонаси қаршисидами?
У тасдиқпаган бўлиб бош ирғади.
— У ҳолда,- дедим мен,-сизнинг исми-шарифингиз — Хорхе Луис Борхес. Биз 1969 йили, Кембриж шаҳрида учрашиб турибмиз.
— Йўқ, — дея жавоб қилди у худди менинг овозимдагидек, фақат унинг овози узоқдан эшитилаётгандек туюлди. Орадан икки ё уч дақиқа ўтгач у қатъий ишонч билан гапини такрорлади:
— Йўқ, мен айни чоқда бу ерда, Женевадаман, Ронадан (Рона — Швейцария ва Франция ҳудудларидан оқиб ўтадиган дарёнинг номи. ХДК изоҳи) бир неча метр беридаги ўриндиқда ўтирибман. Ёшингиз анча улуғ ва сочларингиз оппоқ эканини айтмаса, биз бир-биримизга жуда ўхшаймиз, мана шунисига ҳайрон бўлаяпман.
Менинг жавобим шундай бўлди:
— Ёлғон гапирмаётганимни асослаб беришим мумкин, хоҳласанг. Мен фақат оила аъзолари биладиган нарсаларни бирма-бир эслатиб ўтаман. Бизда катта дадамиз Перудан олиб келган узун бурама оёқчали кумуш матэ* бор. Эгар қошига осиб қўйиладиган кумуш косача ҳам бор. Сенинг хонангдаги жавонда китоблар қатор қилиб терилган. У ерда Лейнанинг гравюра билан безатилган ва ҳар битта бобидан кейин майда ҳарфларда шарҳ битилган “Минг бир кеча” китобининг уч жилди; Кишернинг лотинча луғати, Тацийнинг “Германия” асарининг лотинчаси ҳамда “Дон Кихот”нинг “Горнье” нашриётида чоп этилган нусхаси, Ривер Индартенинг “Қонли театри”, Карлейлнинг “Sartor Resartus”и, Амельянинг таржимаи ҳоли ҳамда турли-туман бошқа йирик-йирик жилдлар ортига яшириб қўйилган Болқон ярим оролида яшовчи элатларнинг никоҳ удумлари ҳақидаги эски китоб.
Дюбур майдонидаги болохонада ғира-шира оқшом манзараларини томоша килганларимни ҳам эслаб ўтдим.
— Дюфур, — дея тўғрилаб қўйди у.
— Яхши. Дюфур бўлақолсин, лекин сен ишондингми энди?
— Йўқ, — дея жавоб қилди у. — Булар далил-исбот бўлолмайди асло. Агар сизни мен тушимда кўраётган бўлсам, сиз, албатта, мен билган нарсаларни билишингиз керак. Бу ўз-ўзидан равшан.
Унинг мулоҳазалари жўяли эди. Мен шунга муносиб жавоб килдим:
— Башарти, мана шу тонг билан бизнинг учрашувимиз чинданам туш бўлса, икковимиз ҳам ўзимизни ухлаётган ва туш кўраётган деб ўйлашга ҳақлидирмиз. Биз балки уйғонармиз, балки уйғонмасмиз. Лекин мен битта нарсани аниқ биламан — биз борлиқ оламни кандай кабул килаётган бўлсак ҳамда яшаётганимиз, кўраётганимиз ва нафас олаётганимизни қандай билсак, бу тушни ҳам шундай бир воқелик сифатида қабул қилишимиз лозим бўлади.
— Туш кутилмаганда чўзилиб кетса-чи? — дея ташвиш билан кўнглидагини айтиб юборди у.
Уни ҳам, шунингдек, ўзимни ҳам хотиржам килиш учун писанда қилдим:
— Нима бўпти? Мен етмиш йилдан буён туш кўриб келаяпман, мана ҳали давом этаяпти. Охир, натижада, эслатиб қўйиш мақсадида айтадиган бўлсам, дунёда ўзи билан ўзи учрашмаган одам борми? Ҳозир худди шу нарса бизнинг бошимизга тушиб турибди, модомики, бу ерда икковимиз ўтирган эканмиз, демак, ҳақиқатан шундай. Балки менинг ўтмишимда юз берган, сени эса истиқболда муқаррар кутаётган айрим ҳодисаларни билгинг келаётгандир?
У индамай бош ирғаб гапимни тасдиқлади. Мен нимаики эсимга тушса, ҳаммасини бир бошдан гапириб бера бошладим.
— Онам соғ-саломат, Буэнос-Айресдаги Чаркас ва Майпу кўчалари туташган ердаги уйида яшаб юрибди; отам ўттиз йил муқаддам юрак хасталиги билан оғриб ўтиб кетди дунёдан. Ўлмасидан бурун шол бўлиб қолди: чап томони бутунлай ишламас, чап қўли шалвираганча ўнг қўлининг устида ётарди доим. Умри қисқа экан, ўтди-кетди, лекин узоқ азоб чекмади. Бувимиз ҳам шу уйда қазо қилди. Ўлимидан бурун бувимиз ҳаммамизни чақириб, васият қилгандилар: “Мен ошимни ошаб, ёшимни яшадим, энди паймонам тўлди, шекилли. Ўзингизни қийнаманг, кўз ёши тўкманг, ўлим ҳақ, одам боласи борки, бу қисмат шарбатини ичмай қолмас”. Синглинг Нора турмушга чиққан, икки ўғли бор, айтганча, уларнинг турмуши яхшими?
— Жуда яхши! Дадам, ҳар доимгидек, динни масхара қиладилар. Кеча кечқурун, у Исо Масиҳ бизнинг гаучо*га ўхшаб қовун туширишдан қўрқади, шунинг учун ўз фикрларини мажоз тили билан изҳор этишни лозим топди, деб юрувди.
У тўхтаб қолди ва нима дейишини билолмай:
— Ўзингиз қанақасиз? — дея савол берди.
— Сен нечта китоб ёзишингни айта олмайману, лекин битта нарсани аниқ биламан, кўп китобларинг чиқади. Шеърлар ёзасан — бу шеърларинг сенга оламжаҳон қувонч бахш этади — ғаройиб ҳикоялар яратасан. Отанг ва кўпгина қариндошларинг сингари ўқитувчилик қиласан.
Мен унинг ёзган асарларингдан кўнглинг тўладими, деб сўрамаганидан, очиғи, хурсанд эдим. Шу сабабли очиқ кўнгилда гапимни бемалол давом эттирдим:
— Бордию тарихни эслаб ўтиш лозим бўлса… Яна ўша эски рақиблар бир-бирларига уруш эълон қилиб, омонсиз қирғинлар уюштиришди. Франция жуда тез суръатда таслим бўлди, Англия билан Америка Гитлер деган немис диктаторига карши бирлашдилар, кейин — Ватерлоо остоналарида рўй берган жанглар яна такрорланди. 1946 йилга келиб Буэнос-Айрес иккинчи Росасни дунёга келтирди. 55-йилда Кордоба вилояти бир пайтлар Энтре-Риосга ўхшаб бизни ҳам халос этди. Ҳозир вазият жуда қалтис. Ер юзида Россиянинг мавқеи ошиб бормоқда. Демократиянинг душмани, деган ном қозонишдан чўчиган Америка дунёда якка ҳоким бўлишга қўрқаяпти. Бизнинг Ватанимиз маҳдудлик ботқоғига ботиб бораяпти. Қолоқлик ва ўзига-ўзи маҳлиё бўлишдек иллат жамият оёғига солинган тушов вазифасини бажармоқда. Башарти, бир кун келиб лотин тили дарслари ўрнини гуарани ( гуарани- Жанубий Америка туб аҳолисининг номи. ХДК изоҳи.) тилини ўрганиш дарси эгалласа, мен заррача ажабланмайман.
Фикри ожизимча, у гапларимни деярли эшитмас эди. Ақл бовар қилмайдиган, лекин аслида рўйи-рост нарсалардан қўрқиш ҳисси эркин фикр юритишга, мантиқий хулосалар чикаришга тўсқинлик қиларди. Ота бўлмишлик менга насиб этмаганди, бироқ мана шу пушти камаримдан бўлган фарзандимдан-да азизроқ туюлаётган бечора йигитчага нисбатан дилимда оталикнинг муқаддас ва нафис меҳр-муҳаббати жўш урди. У қўлида аллақандай бир китобни буклаб олган эди. Мен нима китоб деб сўрадим.
— “Фидойилар”, тўғрироғи, “Иблислар” китоби, Достоевскийники, — деб жавоб килди у ғурур билан.
— Яхши эслолмадим. Хўш, канақа экан ўша китоб? Ёқдими?
Саволим нақадар таҳқиромуз эканини сезиб бир оз хижолат чекдим.
— Рус адабиётининг классиги, — деди у дона-дона килиб, — славянлар руҳий оламига ҳеч бир ёзувчи унчалик чуқур кира олмаган.
Дабдабали жавоби унинг дилидаги ғалаён босилганидан дарак берарди.
Мен ундан бу даҳонинг яна қайси асарларини ўқигансан, деб сўрадим.
У Достоевскийнинг иккита ё учта асарини айтди, шулар ичида “Қиёфадош” (“Двойник”) ҳам бор эди.
Мен, Жозеф Конрад асарларини ўқиётганингдаги каби рус адиби яратган образлар ҳам ёрқин кўринадими, шунингдек, унинг мукаммал танланган асарларини ўқиб чика оласанми, деб сўрадим.
— Тўғрисини айтсам, ўқиёлмайман, — дея жавоб килди у кутилмаганда.
Ундан нима ёзаётганлиги ҳақида сўрадим, у “Қирмизи оят” деган шеърий китоби нашрдан чиқиш арафасида экани, ҳозирда “Қирмизи оҳанглар” деган китоб тайёрлаётгани ҳақида гапириб берди.
— Сени илҳом шавқи тарк этмасин, — дедим мен, ўзимча тилак билдирган бўлиб. — Шонли йўлларни босиб ўтган ўтмишдошларингнинг руҳи қўлласин. Рубен Дарионинг мовий шеърлари билан Верленнинг мискин баётлари ёдингдами?!
Менинг сўзларимга ортиқча аҳамият ҳам бермасдан китобида Ер юзидаги одамларнинг биродарлик туйғулари мадҳ этилажаги тўғрисида сўзлай бошлади. Шоир замон билан ҳамнафас бўлиши лозим экан.
Мен ўйга толдим, сўнгра, чинданам жамики инсониятни биродарларим деб ҳисоблайсанми, дея сўрадим. Масалан, мотам маросимларини дабдаба билан ўтказадиганлару барча хат ташувчилар, ёлланган барча ғаввослар, муассасаю идораларнинг бинолари остидан ўтган йўлкаларда туновчилар, овоз бериш ҳуқуқига эга бўлмаган — ҳамма-ҳаммаларини… У менинг китобим, дунёдаги барча мазлумлар ва ҳуқуқсиз — мискинларга бағишланади, деди.
— Сен мазлумлар ва ҳуқуқсизлар тоифаси сифатида тилга олаётган омма, — эътироз билдирдим бунга жавобан мен, — мутлақо мавҳум тушунча. Умуман олганда, мабодо мавжуд бўлса, ниҳояти алоҳида битта-яримта кимсалар яшаяпти. “Бугунги одам — энди кечаги одам эмас”, деган эди аллақайси юнон. Икковимиз, мана шу скамейкада ўтирганлар — Женевадами, Кембрижда бўладими, фарқи йўқ — мана шунга далил бўлсак керак.
Чинакам тарихий ёдгорликларда муҳрланган унутилмас битиклардан бошқа ҳамма ҳақиқатлар эсда колмайдиган иборалардан ташкил топади. Ўлими олдидан одамзод болалигида бор-йўғи бир марта кўрган нақшни кўз олдига келтирмоқчи бўлади, беомон жанг арафасида аскарлар арзимас нарсалар ёки сержантлари ҳақида гап сотиб лақиллаб ўтиришади. Бизнинг бу учрашувимиз ўзига хос, ягона, бетакрор учрашув эди ва очиғини айтганда, икковимиз ҳам бунга тайёр эмасдик, аксига олиб адабиёт ва адабий тил муаммолари ҳақида мулоҳаза юритдик, манманлик бўлмасину, одатда журналистлар билан учрашганимда айтадиган гапларимдан ошириб бир янги нарса айтганим йўқ. Менинг “ alter ego”им ( «alter ego» — лотинча атама бўлиб, «бошқа» маъносини англатади, инсоннинг ўзи ўйлаб топган муқобил шахсияти, маълум маънода унинг лирик образи. ХДК изоҳи) янги-янги метафоралар яратиш ёки инкишоф этиш зарур деб ҳисобларди, ўзим эса ёлғиз тасаввурларимиз маҳсули бўлмиш сўзларнинг муносибига, шахсан ўзим яратган образлар ёки ҳаммага маълум тушунчаларга эҳтиёж сезардим.
Одамзоднинг қариши ва инқироз, туш кўриш ва ҳаёт, вақтнинг ўтиши ва сув. Мен бир неча йилдан кейин яратган китобимда ифода этган фикрларимни унга баён қилиб бердим.
У гапларимни деярли эшитмай ўтирганди. Бирдан сўраб қолди:
— Башарти сиз мен бўлган экансиз, у ҳолда мен ҳам Борхесман, деб сизга айтган кекса одам билан 1918 йилда учрашганингизни эслолмаслигингизни нима деб тушуниш мумкин?
Мавзунинг бундай калтис томонларини хаёлимга ҳам келтирмаган эканман. Шу сабабли иккиланиброқ жавоб қилдим.
— Ўша воқеа менга ақл бовар қилмайдигандек туюлган, шекилли, эслаб юришни лозим топмаган бўлсам керак.
У тортиниброқ бўлса ҳам савол беришга ботинди:
— Сиз қариб фаромушхотир бўлиб қолганмисиз?
Йигирма ёшга чиқмаган ўспирин кўзига етмишдан ошган мўйсафид тирик мурда бўлиб кўринса керак, деб ўйладим ўзимча ва унга шундай жавоб қилдим:
— Умуман айтганда, фаромушхотирликка ўхшаса ҳам, лекин менинг хотирам, ёддан чиқармаслик қобилиятим етарли даражада қувватга эга, деб ўйлайман. Мен англосаксон тилини ўрганаяпман, янглишмасам, гуруҳимизда мени қолоқ ҳисоблашмайди.
Суҳбатимиз анчадан бери давом этаётганини эътиборга олганда туш бунақа чўзилмайди, деб хаёл қилдим. Ялт этиб миямга бир фикр келди.
— Мени ўнгингда кўраётганингни ҳозироқ исботлаб беришим мумкин, — дедим мен. — Мана бу сатрларни эшит, сен уни ҳеч қачон, ҳеч қаерда ўқимагансан, лекин мен уни эслаб колганман. Эшит, — шундай дея гўзал сатрларни қироат билан ёдцан ўқиб бердим:
— L’hydre — univers tordant son corps écaillé d’astres.*.
У ҳайратдан қотиб колди, ҳатто қўрқиб кетганга ўхшади. Алоҳа лаззатланиб ҳозиргина мен ўқиб берган сатрни хаёлчан овозда такрорлади.
— Чинданам, — дея ғўлдиради у. — Мен ҳеч қачон бунга ўхшаган истиора яратолмасам керак.
Гюго бизни бирлаштирди. Сал олдинроқ, энди эслаяпман, у Уолт Уитмен достонидан мухтасаргина парча ўқиб берганди, унда шоир руҳий шодликни, икковлон том маънода ҳис килган денгиз бўйидаги тун фароғатини хотирларди.
— Мабодо, Уитмен тун фароғатини мадҳ этаётган экан, демак, у шундай тун бўлишини истайди, бироқ, водариғ, у йўқ ва бўлмаган. Достон қачон таъсир қилади, биз ундаги жўшқин эҳтиёжларга тўла истак-хоҳишни илғаганимизда таъсир қилади; илло ҳис қилинган қувончдан кейин эмас.
У индамасдан менга қаради, сўнг, юрагидан бир нидо отилиб чикди:
— Сиз уни билмас экансиз, Уитмен сохталик қилишга қодир эмас!
Эллик йил беҳуда ўтмайди. Билими турлича, диди, фаҳми ҳар хил бўлган икки кишининг суҳбати асносида мен бир нарсани — бизнинг бир-биримизни ҳеч қачон тушунолмаслигимизни англаб етдим, бу эса ўзаро мулоқот қилишга халал беради. Икковимиз ҳам суҳбатдошимизнинг гапларига тақлидан ҳажв қилишга моҳир эдик. Ёлғон муроса устун бўлган бундай вазият узоқ чўзилиши мумкин эмас. Мунозара қилиш ёки маслаҳат беришдан фойда йўқ, негаки, унинг йўли муқаррар менинг йўлим бўлиши аниқ.
Дафъатан лоп этиб Колриж яратган манзумалардан бири хаёлимга келди. Кимнингдир тушига жаннат боғларида сайр қилиб юргани киради, унинг бу ерда бўлгани тасдиғи сифатида гул ҳадя қиладилар. Эрталаб уйғониб қараса, ўша гул ёнида ётган экан.
Мен ҳам худди шунга ўхшаган нарсани мўлжаллаб қўйдим.
— Менга қара, — дедим унга, — ёнингда пулинг борми?
— Бор, — деди у, — йигирма франкча пулим бор. Мен бугун Симон Жиклинскийни “Тимсоҳ” қаҳвахонасига таклиф этганман.
— Симонни кўрганда айтиб қўй, у Каружда тиббий илмларни сув қилиб ичиб юборади ва жуда кўп одамларга ёрдами тегади… Майли, қани, пулингдан бер-чи.
У чўнтагидан уч франкли кумуш пул билан чақа тангалардан олди. Тушунолмай ҳайрон бўлиб менга кумуш танга узатди. Мен эса унга Американинг қоғоз пулини бердим. Америка пулини у катта қизиқиш билан кўздан кечира бошлади.
— Бўлиши мумкин эмас! — деб кичқириб юборди у бир пайт. — 1964 йил! Бу пулнинг чиққан йили-ку!
(Бир неча ойдан сўнг, кимдир, қоғоз пулларга саналар ёзилмайди, дея тушунтиради).
— Бу ҳаммаси мисли кўрилмаган мўъжиза, — деди у аранг, — мўъжизалар менинг юрагимга ваҳм солади. Лазарнинг (Лазар — Инжилда ҳазрати Исо томонидан тирилтирилган шахс сифатида тилга олинган. ХДК изоҳи) тирилишини кўрган одамларнинг ўтакаси ёриларди ҳозир.
Суҳбатимиз битта мавзу теграсида айланяпти, деган фикр кечди кўнглимдан. Оқибат яна китоблар ҳақидаги бояги гаплар такрорлана бошлади.
У қоғоз пулни майда-майда қилиб йиртиб ташлади, кумуш танга менда қолди.
Мен уни дарёга ирғитдим. Сувга улоқтирилган кумуш танга, менинг бошимдан кечаётган бугунги воқеанинг тимсоли бўлиб келиши керак эди, аммо тақдир ўзгача йўлни танлади.
Мен, агарда фавқулодда нарсалар такрорланар экан, улар қўрқитмай кўяди, деб жавоб қилдим. Алоҳа, турли даврлар ва ҳар хил ерларда жойлашган мана шу скамейкада эртага учрашишни таклиф этдим.
У ўша заҳоти розилик билдирди ва соатига қарамасданоқ кетадиган вақтим бўлди, деди. Биз икковимиз ҳам бир-биримизга ёлғон гапирмоқда эдик ва ҳар биримиз суҳбатдошимиз алдаётганини билиб турардик. Унга мени ҳам олиб кетгани келиб қолишади, дедим.
— Сизни олиб кетгани келишадими? — дея ажабланиб сўради у.
— Ҳа. Сен менинг ёшимга етганингда кўзинг бутунлай кўрмай қолади. Фақат сарғиш рангни, соя ва қуёшни ажрата оласан. Лекин қўрқма, кўз нурини секин-асталик билан йўқотиш оғир эмас. Бу худди ёз оқшомларининг секин-секин қуюқлашишига ўхшайди.
Биз бир-биримизга қўл узатмасдан хайрлашдик. Эртасига мен у ерга бормадим. У ҳам келмаган бўлса керак.
Мен бу учрашув ҳақида кўп ўйладим, лекин бу ҳақда ҳеч кимга айтмадим. Назаримда, ҳақиқатнинг тагига энди етдим. Учрашув чиндан ҳам ҳаётда рўй берган, бироқ у ўзга мен билан тушида суҳбатлашди, шунинг учун мени унутган бўлиши ҳам мумкин. Мен у билан ўнгимда суҳбатлашдим, шу боис, хотиралар ҳали-ҳануз мени қийнайди.
У мени тушида кўрдию лекин етарли даражада аниқ эмас, бугун мен учун ҳаммаси равшан, унга пулларда мавжуд бўлмаган сана анчайин аниқроқ кўринган эди.
* белгиси қўйилган сўзлар изоҳи
———————
Патио — уй.
Матэ — қадаҳ.
Гаучо — Лотин Америкаси жанубидаги элат.
Коинот- юлдузсимон тангали танасини биланглатиб ўйнаётган илон (франц.).
Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали, март, 2015
Hikoyaning sarlavhasi asl nusxasida, ya’ni ispan tilida “EL Rotgo”deb ataladi (Aslida “El otro”. XDK izohi), bu so’z rus tiliga tushunarli, aniq, bir so’z bilan tarjima qilingan (“Drugoy”). Biz uni “Sohildagi uchrashuv” deb o’zbek tiliga ag’dardik. Hikoya qahramonlari aynan dengiz bo’yida uchrashib qolganliklari uchun bo’lsa kerak. Aytgancha, sohilda qahramonlargina emas, ikki davr, bir ijodkorning o’tmishi — yoshligi bilan hozirgi payti — keksaligi uchrashadi, g’ayrat, shijoat, jo’shqinlik bilan ehtiyotkorlik, salobat, lekin jur’atsizlik uchrashadi. Boz ustiga uchrashib qolganlarning har biri shu uchrashuvni tushida ko’rayotgan bo’ladi. Hikoyani o’qiganingizda shuni his qilasiz, bu esa ko’p narsalarga o’zgacha nazar lozimligini ko’ngilga soladi. Muallif o’tmishi, bugungi kun, tush va hayot degan iplardan shunday ajoyib, nafis buyum — asar yaratgan, to’qiganki, ko’nglingiz yayraydi.
Olim OTAXON
XORXE LUIS BORXES
«Sarhadlar» turkumidan
Roman ochkolar bilan yutsa, hikoya nokautlar bilan g’olib keladi.
Roberto Arl’t
Turli mavzulardagi hikoyat va latifalar, maqol va matallar, hikmatli so’zlar, unutilayozgan yoki nihoyatda kam ishlatiladigan bo’lib qolgan birikmalar, xalqona iboralar hamda, yashirib nima qildim, ko’cha-ko’yda, oddiy odamlar og’zidan eshitgan hayotiy o’xshatishlar, qayroqi so’zlar, hatto tesha tegmagan qarg’ishlar, ijodkor yozuvchilarimizning lug’atidan (shu jumladan, kaminaning ham) chiqib ketgan piching, kinoya, kesatiqni ifodalaydigan kamyob so’z birikmalarini yozib yuradigan daftarimni varaqlab o’tirganimda oddiygina, lekin nima uchundir gir aylana o’rab qo’yilgan jumlaga ko’zim tushib qoldiyu, darhol manbasini — qaerdan olganimni esladim: bu rus yozuvchisi Sokolov-Mikitovning do’sti, qapamkash birodari, ulug’ zamondoshi Konstantin Paustovskiyga yo’llagan maktubidan olingan ko’chirma edi. Yanglishmasam, Sokolov-Mikitov Paustovskiyni erta ko’klam chog’i chorbog’iga taklif etardi. O’sha maktub ruhidan bamisli ufurib turgan beg’ubor do’stlik nashidasi, ikki ijodkor orasidagi o’zaro mehr tarovati, ehtirom tuyg’ularining ta’sirchanligi aks etgan murojaat shakli, samimiyat, bir-birining ijodiy yutuqlari oldida bosh egish singari oliyjanob izhornomalar e’tiborimni jalb etgandir va ich-ichimdan ularning munosabatiga havas qilgandirman. Lekin, ajabo, adabiyotga, ijodga aloqador nozik kuzatuvlar qolib, shu bitta oddiygina xabarni yozib qo’yganimning sababi nimada edi, nega aynan shu jumlani azza-bazza yozib qo’ydim-a, deb o’ylab o’tirmadimki, o’sha yozib qo’yayotgan lahzalardagi ta’sirlanganim hamon esimda. Mana o’sha jumla: “Zag’chalar uchib kelishdi, muborak bo’lsin… ” Ha, bor-yo’g’i shu! Hozirgina aytib o’tdim, adabiy hayotga oid boshqa teran, kutilmagan fikrlar qolib, shu jumlani ko’chirib yozib qo’yganimning o’ziga yarasha sabablari bor edi. Qarang, hayotda ko’p og’irchilik ko’rgan, urushda qatnashib qon kechib yurgan, endi, yoshi o’tib qolganida aytishga arzimaydigan — qushlarning uchib kelishini olamshumul yangilikdek qabul qilish, o’zi quvonchli hodisa sifatida qabul qilgan bu yangilikdan do’stining bahramand bo’lishini istash va yosh boladek quvonib yozish kimga, qanaqa odamga xos?! Holbuki, bu nafaqat quvonish edi, menimcha, buning zamirida hayrat, tabiatga qoyil bo’lish, shu ko’hna va azaliy hayotni bu qadar atroflicha tushunib, his qila olishga qodir qilib yaratilganiga shukronalik… qo’yingki, odam bolasiga xos barkamollik, tabiatga uyg’un bo’lib yashay olish hissi baxsh etadigan kamtar-kamsuqumlik, ko’ngil tozaligi, soddadillikva mehr in’om eta olishiga qobillik — hamma-hammasini o’z ichiga sig’dirib olgan Sharqdagi mashhur “Ko’zni yum, ko’zga aylansin ko’ngil”hikmatining hayotiy ko’rinishi yoki ma’zur tutasiz, ifodasi edi.
Gapning indallosini aytadigan bo’lsak, nima bo’pti, zag’chalar uchib kelgan bo’lsa — kelsa kelibdi! Bunaqa xulosaga kelish, javobi ichida bo’lgan bunaqa savol berish, menimcha, ayni nodonlik yoki beozorgina aytsam, o’smirning hovliqmaligidan boshqa narsa emas, har holda, men shunday deb o’ylayman.
Beixtiyor har qanday odamning ko’nglida, xo’p, rus adibi shunday mazmunda xat yozibdi do’stiga, buning bizga nima aloqasi bor, degan savol tug’ilishi tabiiy. Men bunday javob bergan bo’lardim yoki shunday javob berishni istardim: biz adabiyotga: ijodkorlar hayoti va ijodiga nopisand munosabatda bo’lishga o’rganib qolganmiz. Vaholanki, bu yomon illat, qusur desam suvagan bo’laman. Bunday odatdan qutulmoq zarur, iloji boricha tezroq xalos bo’lish kerak bu taxlit nopisandlikdan. Kitobxonning saviyasini ijtimoiy ong keltirib chiqaradi, agar kitobxon saviyasi, uning adabiyot va san’atga munosabati yuksalmas ekan, olamshumul asar yaratishga qodir ijodkor tug’ilmaydi, chunki ommaning talabi saviyasiga binoan bo’ladi, u adabiy iqlimga ta’sir etadi. Loy qozonga qum tuvoq. Katta iste’dodlar va ularning yuksak ma’nodagi olamshumul asarlariga ichki ehtiyoj bo’lmas ekan, unday asarlarni kutmaslik kerak. Chunki ular bir-biri bilan chambarchas bog’liq tushunchalar, biri ikkinchisini to’ldiradi yoki yuzaga chiqaradi yoxud qo’rqmay aytish lozim, biri ikkinchisini yaratadi. Katta iste’dod sohibi yaratgan barkamol asar yuksak didli, saviyasi ancha baland kitobxonni yetishtiradimi yoki saviyasi baland o’quvchilarning ichki ehtiyoji va ichki talabi tufayli katta iste’dod sohibi dunyoga keladimi? Bu avval tovuq bo’lganmi, tuxummi, degan dilemmaning o’zginasi.
Kezi kelganda aytish kerak, adabiyot hayotni o’zgartirishga, insonni tarbiyalashga qodir emas, aks holda jahon adabiyotida homo sapienslar uchun yuzlab buyuk asarlar yaratilgan, o’qi, angla, olamni o’zgartir — yo’q, hayotda Yo’lchilardan ko’ra Homidlar ko’payib boraveradi. Yuz mingta noinsof chin insoniylik ulug’langan badiiy asarni o’qib o’ziga tegishli xulosa chiqarmaydi, qolaversa, adabiyotning vazifasi murabbiylik emas, adabiyot adashgan kimsalarga to’g’ri yo’lni ko’rsatuvchi qo’llanma ham emas, biroq shunga qaramay uning bir ustunligi bor, bu narsa boshqa hech bir sohada uchramaydi. U chin haqiqatni, chin adolatni, chin go’zallikni ulug’laydi, bashariyat og’irligini ko’tarib turgan shu uch qudratni sevishga undaydi, u aks ettirgan shu narsalarga intiluvchi insonlar taqdiri odamni loqayd qoldirmaydi. Men mana shunday adabiyot haqida uzoq va miriqib suhbatlashgim, bahslashgim, munozara qilgim kelardi. Rauf Parfining “…derazamga uriladi qor, jaranglaydi jarangsiz kumush…” satrlari haqiqiy poeziya namunasi ekani xususida soatlab tortishsam derdim, shoirning dardi, ijodkor shaxsi haqida fikrlashmoq xayoli bilan yashardim, xuddi zag’chalarning uchib kelganidan Sokolov-Mikitov qanchalar quvongan bo’lsa, men abadiy suhbatlardan shunchalar huzurlanardim. Axir dunyo haqida, inson taqdiri, aziz va mukarram zotlar, ta’limotlaru tabiat olami haqida fikr yuritishga majbur etadigan, odamlarni ezgulik va zulmga qarshi kurash jabhalarida birlashtiradigan manba bo’lsa, u bilan oshno tutinishning nimasi yomon?!
Shunday suhbatlarni qo’msaganlarim armon bo’lib qolmasaydi, deya qo’rqardim. Shoyadki shunday kunlar keldi, endi suhbatdosh bo’lsa, bas! Ilm olish imkoniyatlari kengayib bormoqda, ijod erkinligi, ozod fikr chashmalari tog’ ortida emas, hozircha o’qish, o’qish va yana o’qish lozim, qolgan narsalar o’tadi, inam meguzarad deb ko’ngillarni ko’targandi Asqad Muxtor.
Hozirgina adabiyotning ustun jihati haqida fikr bildirgandim. Shu mulohazamni tasdiqlash uchun Andre Mal`roning “Sirtmoq va sichqonlar” kitobidan o’rin olgan badihaga epigraf sifatida qo’yilgan hikoyatni keltirsam. Emishki, zolim hukmdor buyuk ijodkorni osishga amr qilibdi. Uni oyoqlarining uchida turishi mumkin bo’lgan holatda qoldirib ketishadi. Holdan toyguncha turaversin, deya amr qiladi hukmdor, uzoq turolmaydi baribir.
Ijodkor yerga bitta oyog’ining boshmaldog’i bilan tiralib turib, ikkinchi oyog’ining boshmaldog’i bilan qumga sichqonlar suratini chizadi.
Sichqonlar shunchalik ham mukammal chiziladiki, azbaroyi jon kirib uning oyoqlaridan o’rmalab chiqib arqonni kemirib uzadi…
Majoziy ma’nodagi mazkur rivoyatda aytilgan sichqonlar ijod mahsuli sifatida talqin etilgani ro’yi-ravshan bo’lib turibdi, buning zamirida har qanday san’at asari — u adabiy asar bo’ladimi, haykaltarosh yasagan haykalmi, musavvir chizgan rasmmi yoki mug’anniy ijro etgan kuy-musiqa bo’ladimi, farqi yo’q, u go’zal, haqqoniy orzu-umidlar yoki ishonch nuri bilan yo’g’rilgan bo’lsa bas, u insonni balolardan asrashi mumkin, degan tushuncha yotadi. Qolaversa, shu jajji rivoyat adabiyotning vazifasi, ahamiyati hamda yozuvchining e’tiqodi, (san’atkor zotining) burchi haqida atroflicha mulohaza yuritishga, shuningdek, dunyoda insondan ulug’ tirik jon yo’qligi haqidagi mahzun e’tiqodni inkishof etishga chorlaydi.
Haqiqiy yuksak ma’nodagi san’at mana shunaqa ilhombaxsh xayollarga oshno qiladi.
“Jahon adabiyoti” jurnalining bu sonida e’tiboringizga havola etilayotgan Argentina adibi Xorxe Luis Borxesning “Sohildagi uchrashuv” hikoyasi nazarimda mana shunday mumtoz asarlar sirasiga mansub. Fursatdan foydalanib, bu favqulodda iste’dod sohibi, XX asr jahon adabiyotida tom ma’noda inqilob yasagan asarlarning mualliflari Joys, Prust, Kafka, Kam`yu, Muzil`, Byutor, Fol`kner, Tomas Vul`f va boshqa daho ijodkorlar qatorida tilga olinadigan ijodkor — Borxes hayoti va ijodi haqida loaqal ikki og’iz to’xtalib o’tmaslik madaniyatsizlik hisoblanadi.
Kubalik adabiyotshunos olim, jamoat arbobi, mashhur “Kasa de Las Amerikas” jurnalining bosh muharriri Roberto Fernandes Retamar Lotin Amerikasi mamlakatlari madaniyatining dolzarb muammolariga bag’ishlangan “Kaliban”nomli kitobidan o’rin olgan Borxes ijodiga bag’ishlangan badihasida Borxes ijodini ulkan kutubxona yoki muzeyga qiyoslagan edi. Bu bejiz emas, chunki adibning deyarli barcha hikoyalar to’plamini o’qigan mushohadasi o’tkir kitobxon shu fikrga beixtiyor qo’shiladi, bu to’plamlar qay jihati bilandir ajoyibxonani eslatishini e’tirof etadi. To’plamlarning nomidan tortib hikoyalarning sarlavhalarigacha, keltirilgan epigraflar, mavjudligi noma’lum, aksar hollarda muallifning o’zi to’qib chiqargan badiiy asarlardan keltirilgan turli ko’chirmalar, tarixiy ma’lumotlargacha hammasi juda katta zakovat, keng va atroflicha egallangan bilimdan, muallifning zakiyligidan darak beradi. Amerikalik adabiyotshunos olim Karter Uilok “Afsonalar yaratuvchi” kitobida Borxesni asosan vaqtning turg’unligi va uning qaytarilib turishi, jamiki mavjudotning bir xilligi yoki o’xshashligi, zarra bilan butunning tengligi, inson shaxsining qo’nimsizligi, tabiatining beqarorligi, inson qismatining oldindan belgilab qo’yilgani — taqdiri azal va uning ojizligi, zamon va makonning bir-biriga singib, kirishib ketishining haqiqatligi singari kategoriyalar qiziqtiradi, deb yozadi. Bir zamonlar — Buenos Ayres ko’chalarida binolarning devorlariga “Prizma” gazetasini yopishtirib yurgan, avangardizm, jamiyat hayotini keskin o’zgartirish tarafdori bo’lgan, isyonkor she’rlar yozib davr — o’tgan asrning 30-yillarida Argentina adabiyoti og’ir kunlarni boshdan kechirayotgan yillarda ko’pchilik tushunishga qobil bo’lmagan voqelikdan yiroq, g’alati fantastik hikoyalardan iborat kichkina to’plamlar chiqarib, ta’bir joiz bo’lsa, go’yo o’sha muzey — osori atiqaning qo’riqchisiga aylangan edi.
Borxes tom ma’noda novator adib edi. U 5-6 betlik mo»jazgina hikoyalarida mo»jiza yarata olardi. “Tlen”, “Ukbar”, “Uchinchi olam”, “Vavilon lotereyasi”, “Boqiy umr”, “Yaratguvchi”, “’Alef”, “Ajal va kompas”, “Borxes va men”, “Ko’k tusli yo’lbars”, “Qushnoma”, “Xarobazor”, “Paratsel`s atirguli”, “Broudining ma’lumotlari”, “Qo’rqinch to’la tush” singari hikoyalari bir qaraganda fantastik asarga o’xshaydi, lekin bular majoziy, falsafiy hikoyalar aslida, zero, aynan xuddi mana shunday hikoyalarda Borxes dahosining qudrati, ziddiyatli murakkab tabiati namoyon bo’ladi.
Adibning Lotin Amerikasi adabiyotida mavjud bo’lgan aksar yo’nalishlarga hushi yo’q edi, ularni rad etardi, biroq shunday yo’nalishlarga va shu tariqa adabiyotga juda katta ta’sir o’tkazgan. Shu adabiyotning dunyo taniguvchi namoyandalari unga ergashib, uning ijodidan ilhomlangan, pirovardida milliy an’analarni jahon adabiyoti tajribalari bilan boyitishga erishganlar. Pablo Neruda so’nggi interv`yusida Borxes ijodining ko’lami haqida shunday fikr yuritadi: “G’oyaviy jihatdan uni mutlaqo yoqlamayman, lekin uning adabiyot oldidagi buyuk xizmatlariga tan beraman va alohida e’tirof etishni istayman. Hammangizni haqli ravishda tilimizning faxri, Lotin Amerikasi xalqlari madaniyati va san’atining gultoji hisoblangan ulug’ adib ijodiga juda katta hurmat va iftixor tuyg’usi bilan qarashga chaqiraman”.
Naqadar ulug’ e’tirof!
Qadrli jurnalxon!
“Sohildagi uchrashuv” hikoyasi ham Borxes ijodiga xos fikrlash tarzini, o’zimizning ta’birimiz bilan aytganda, diapazonini belgilab beradigan uslubda yozilgan. Ya’niki, hayotda yuz bermaydigan hodisa real voqealik doirasida qalamga olinadi.
Hikoyaning sarlavhasi asl nusxasida, ya’ni ispan tilida “EL Rotgo”deb ataladi (Aslida “El otro”. XDK izohi), bu so’z rus tiliga tushunarli, aniq, bir so’z bilan tarjima qilingan (“Drugoy”). Biz uni “Sohildagi uchrashuv” deb o’zbek tiliga ag’dardik. Hikoya qahramonlari aynan dengiz bo’yida uchrashib qolganliklari uchun bo’lsa kerak. Aytgancha, sohilda qahramonlargina emas, ikki davr, bir ijodkorning o’tmishi — yoshligi bilan hozirgi payti — keksaligi uchrashadi, g’ayrat, shijoat, jo’shqinlik bilan ehtiyotkorlik, salobat, lekin jur’atsizlik uchrashadi. Boz ustiga uchrashib qolganlarning har biri shu uchrashuvni tushida ko’rayotgan bo’ladi. Hikoyani o’qiganingizda shuni his qilasiz, bu esa ko’p narsalarga o’zgacha nazar lozimligini ko’ngilga soladi. Muallif o’tmishi, bugungi kun, tush va hayot degan iplardan shunday ajoyib, nafis buyum — asar yaratgan, to’qiganki, ko’nglingiz yayraydi.
Bir vaqtlari keskin o’zgarishlar, yolg’onga, riyoga murosasiz bo’lish tarafdori sifatida nom qozongan adib yoshligi bilan uchrashib qoladi, uning sokin, teran mulohazalari zamirida, tinchlikni istab qolgan qarashlarida keskinlik yetishmaydigan nochor, ojiz qariyaning jur’atsizligi, taslim bo’lgani, shonli bayroqlarni ko’tarish istagi qalbini tark etgani sezilib turadi. Ikki suhbatdosh o’zaro til topisholmaydi, natijada bir-birini tushunolmaydi. Avlodlar o’rtasidagi ixtilof, yangi fikr — u qanday bo’lishidan qat’i nazar eski qarashlarni — ular har qancha tabarruk, purma’no bo’lsa ham mahv etajagini keksa Borxes ham, muallif ham, qolaversa, biz, jurnalxonlar ham chor-nochor his qilamiz. O’z hayotiy tajribalarimiz bilan beixtiyor qiyoslaymiz.
Chunki biz, oxir-oqibat, oddiy bir bandamiz xolos.
Xorxe Luis BORXES
SOHILDAGI UCHRASHUV
Olim Otaxon tarjimasi
Bu voqea 1969 yilning fevralida, Boayon shimolidagi Kembrij shahrida yuz bergandi. Men uni qizig’ida yozib qo’ymagan edim, yagona maqsadim o’sha voqeani butunlay unutsam devdim, negaki Hudo ko’rsatmasin, odamning aqldan ozishi hech gap emasdi. Mana endi, 1972 yili esa, shu voqea haqida o’shanda hikoya qilib bersam, o’quvchilar shak-shubhasiz ishonishmas va buni g’irt uydirma, deb o’ylashardi, deya fikr qilib o’tiribman, holbuki, ochig’ini aytsam, bugun shuncha yil o’tgach, o’zim ham bu voqeaning bo’lib o’tganiga shubhalanib turibman.
O’sha daqiqalarda men og’ir kechinmalardan qiynalgan, biroq keyinroq, bedor o’tgan kechalarda bundan beshbattar ko’yga tushgandim. Bu, shu haqtsa yozilgan hikoya boshqalarga ham shunday ta’sir qiladi, degani emas.
Ertalab soat o’nlar chamasi edi. Men Charl`z daryosining bo’yidagi skameykada o’tirardim. O’ng tomonda, besh yuz metrcha narida baland minora qad rostlab turardi — uning nima deb atalishini hanuzgacha bilmayman. Ko’kimtir suv sathida katta-katta serqirra muz bo’laklari oqib kelardi. Oqar suv beixtiyor vaqtning o’tishi haqida mulohaza yuritishga undaydi odamni. Buni ming yillar muqaddam Geraklit aytib o’tgan. Kechasi tiniqib uxlaganman, oqshom qilgan ma’ruzam, nazdimda, tolibi ilmlarga ta’sir qilgandi.
Tevarak-atrof jimjit, tirik jon ko’rinmaydi.
Daf’atan, men bir kuni shunga o’xshagan narsani ko’rgan va his qilgandek ko’yga tushdim. Ruhshunoslar buni charchoq alomati, deb tushuntirdilar. Qisqasi, yonimga kimdir kelib o’tirdi. Men yolg’iz qolishni afzal ko’rgandim, lekin tarbiyasiz odamdek taassurot qoldirgim kelmay o’rnimdan ko’zg’almadim. U allaqanday kuyni hushtakda chalishga tushdi. Ertalabki o’zim uchun atalgan iztiroblardan birinchisi shu edi: u hushtakda ijro etishga harakat qilayotgan kuy, yanglishmasam (kuy va qo’shiqlarni yaxshi ajratishga uquvim yo’q), argentinalik Elias Regulasning “Eski kulba” degan qo’shig’i edi. Qo’shiq ohangi allaqachon buzilib ketgan pationi* va allazamonlarda dunyodan o’tgan Al`varo Melian Lafinurning qiyofasini ko’z oldimga keltirdi. Bir ozdan keyin o’ninchi yillarda mashhur bo’lgan qo’shiq naqorati ham yangrab qoldi. Ovoz mayinligi Al`varoning baxmaldek yumshoq tovushiga o’xshamasa ham,ijrochining Al`varoga taqlid qilayotgani yaqqol sezilardi. Men yuragimda uyg’ongan qo’rquv aralash bu ovozni tanidim.
Yonimga kelib o’tirgan kimsa tomonga ozgina surilgan bo’ldim-da uni savolga tutdim:
— Sen`or, siz urugvaylikmisiz yoki argentinalik?
— Men argentinalikman, lekin o’n to’rtinchi yildan buyon Jenevada istiqomat qilaman, — deb javob qildi u.
Oraga jimlik cho’kdi. Sukunat uzok davom ztdi. Men yana savol berdim:
— Malan`ya o’n yettida, ruslarning ibodatxonasi qarshisidami?
U tasdiqpagan bo’lib bosh irg’adi.
— U holda,- dedim men,-sizning ismi-sharifingiz — Xorxe Luis Borxes. Biz 1969 yili, Kembrij shahrida uchrashib turibmiz.
— Yo’q, — deya javob qildi u xuddi mening ovozimdagidek, faqat uning ovozi uzoqdan eshitilayotgandek tuyuldi. Oradan ikki yo uch daqiqa o’tgach u qat’iy ishonch bilan gapini takrorladi:
— Yo’q, men ayni choqda bu yerda, Jenevadaman, Ronadan (Rona — Shveytsariya va Frantsiya hududlaridan oqib o’tadigan daryoning nomi. XDK izohi) bir necha metr beridagi o’rindiqda o’tiribman. Yoshingiz ancha ulug’ va sochlaringiz oppoq ekanini aytmasa, biz bir-birimizga juda o’xshaymiz, mana shunisiga hayron bo’layapman.
Mening javobim shunday bo’ldi:
— Yolg’on gapirmayotganimni asoslab berishim mumkin, xohlasang. Men faqat oila a’zolari biladigan narsalarni birma-bir eslatib o’taman. Bizda katta dadamiz Perudan olib kelgan uzun burama oyoqchali kumush mate* bor. Egar qoshiga osib qo’yiladigan kumush kosacha ham bor. Sening xonangdagi javonda kitoblar qator qilib terilgan. U yerda Leynaning gravyura bilan bezatilgan va har bitta bobidan keyin mayda harflarda sharh bitilgan “Ming bir kecha” kitobining uch jildi; Kisherning lotincha lug’ati, Tatsiyning “Germaniya” asarining lotinchasi hamda “Don Kixot”ning “Gorn`e” nashriyotida chop etilgan nusxasi, River Indartening “Qonli teatri”, Karleylning “Sartor Resartus”i, Amel`yaning tarjimai holi hamda turli-tuman boshqa yirik-yirik jildlar ortiga yashirib qo’yilgan Bolqon yarim orolida yashovchi elatlarning nikoh udumlari haqidagi eski kitob.
Dyubur maydonidagi boloxonada g’ira-shira oqshom manzaralarini tomosha kilganlarimni ham eslab o’tdim.
— Dyufur, — deya to’g’rilab qo’ydi u.
— Yaxshi. Dyufur bo’laqolsin, lekin sen ishondingmi endi?
— Yo’q, — deya javob qildi u. — Bular dalil-isbot bo’lolmaydi aslo. Agar sizni men tushimda ko’rayotgan bo’lsam, siz, albatta, men bilgan narsalarni bilishingiz kerak. Bu o’z-o’zidan ravshan.
Uning mulohazalari jo’yali edi. Men shunga munosib javob kildim:
— Basharti, mana shu tong bilan bizning uchrashuvimiz chindanam tush bo’lsa, ikkovimiz ham o’zimizni uxlayotgan va tush ko’rayotgan deb o’ylashga haqlidirmiz. Biz balki uyg’onarmiz, balki uyg’onmasmiz. Lekin men bitta narsani aniq bilaman — biz borliq olamni kanday kabul kilayotgan bo’lsak hamda yashayotganimiz, ko’rayotganimiz va nafas olayotganimizni qanday bilsak, bu tushni ham shunday bir voqelik sifatida qabul qilishimiz lozim bo’ladi.
— Tush kutilmaganda cho’zilib ketsa-chi? — deya tashvish bilan ko’nglidagini aytib yubordi u.
Uni ham, shuningdek, o’zimni ham xotirjam kilish uchun pisanda qildim:
— Nima bo’pti? Men yetmish yildan buyon tush ko’rib kelayapman, mana hali davom etayapti. Oxir, natijada, eslatib qo’yish maqsadida aytadigan bo’lsam, dunyoda o’zi bilan o’zi uchrashmagan odam bormi? Hozir xuddi shu narsa bizning boshimizga tushib turibdi, modomiki, bu yerda ikkovimiz o’tirgan ekanmiz, demak, haqiqatan shunday. Balki mening o’tmishimda yuz bergan, seni esa istiqbolda muqarrar kutayotgan ayrim hodisalarni bilging kelayotgandir?
U indamay bosh irg’ab gapimni tasdiqladi. Men nimaiki esimga tushsa, hammasini bir boshdan gapirib bera boshladim.
— Onam sog’-salomat, Buenos-Ayresdagi Charkas va Maypu ko’chalari tutashgan yerdagi uyida yashab yuribdi; otam o’ttiz yil muqaddam yurak xastaligi bilan og’rib o’tib ketdi dunyodan. O’lmasidan burun shol bo’lib qoldi: chap tomoni butunlay ishlamas, chap qo’li shalviragancha o’ng qo’lining ustida yotardi doim. Umri qisqa ekan, o’tdi-ketdi, lekin uzoq azob chekmadi. Buvimiz ham shu uyda qazo qildi. O’limidan burun buvimiz hammamizni chaqirib, vasiyat qilgandilar: “Men oshimni oshab, yoshimni yashadim, endi paymonam to’ldi, shekilli. O’zingizni qiynamang, ko’z yoshi to’kmang, o’lim haq, odam bolasi borki, bu qismat sharbatini ichmay qolmas”. Singling Nora turmushga chiqqan, ikki o’g’li bor, aytgancha, ularning turmushi yaxshimi?
— Juda yaxshi! Dadam, har doimgidek, dinni masxara qiladilar. Kecha kechqurun, u Iso Masih bizning gaucho*ga o’xshab qovun tushirishdan qo’rqadi, shuning uchun o’z fikrlarini majoz tili bilan izhor etishni lozim topdi, deb yuruvdi.
U to’xtab qoldi va nima deyishini bilolmay:
— O’zingiz qanaqasiz? — deya savol berdi.
— Sen nechta kitob yozishingni ayta olmaymanu, lekin bitta narsani aniq bilaman, ko’p kitoblaring chiqadi. She’rlar yozasan — bu she’rlaring senga olamjahon quvonch baxsh etadi — g’aroyib hikoyalar yaratasan. Otang va ko’pgina qarindoshlaring singari o’qituvchilik qilasan.
Men uning yozgan asarlaringdan ko’ngling to’ladimi, deb so’ramaganidan, ochig’i, xursand edim. Shu sababli ochiq ko’ngilda gapimni bemalol davom ettirdim:
— Bordiyu tarixni eslab o’tish lozim bo’lsa… Yana o’sha eski raqiblar bir-birlariga urush e’lon qilib, omonsiz qirg’inlar uyushtirishdi. Frantsiya juda tez sur’atda taslim bo’ldi, Angliya bilan Amerika Gitler degan nemis diktatoriga karshi birlashdilar, keyin — Vaterloo ostonalarida ro’y bergan janglar yana takrorlandi. 1946 yilga kelib Buenos-Ayres ikkinchi Rosasni dunyoga keltirdi. 55-yilda Kordoba viloyati bir paytlar Entre-Riosga o’xshab bizni ham xalos etdi. Hozir vaziyat juda qaltis. Yer yuzida Rossiyaning mavqei oshib bormoqda. Demokratiyaning dushmani, degan nom qozonishdan cho’chigan Amerika dunyoda yakka hokim bo’lishga qo’rqayapti. Bizning Vatanimiz mahdudlik botqog’iga botib borayapti. Qoloqlik va o’ziga-o’zi mahliyo bo’lishdek illat jamiyat oyog’iga solingan tushov vazifasini bajarmoqda. Basharti, bir kun kelib lotin tili darslari o’rnini guarani ( guarani- Janubiy Amerika tub aholisining nomi. XDK izohi.) tilini o’rganish darsi egallasa, men zarracha ajablanmayman.
Fikri ojizimcha, u gaplarimni deyarli eshitmas edi. Aql bovar qilmaydigan, lekin aslida ro’yi-rost narsalardan qo’rqish hissi erkin fikr yuritishga, mantiqiy xulosalar chikarishga to’sqinlik qilardi. Ota bo’lmishlik menga nasib etmagandi, biroq mana shu pushti kamarimdan bo’lgan farzandimdan-da azizroq tuyulayotgan bechora yigitchaga nisbatan dilimda otalikning muqaddas va nafis mehr-muhabbati jo’sh urdi. U qo’lida allaqanday bir kitobni buklab olgan edi. Men nima kitob deb so’radim.
— “Fidoyilar”, to’g’rirog’i, “Iblislar” kitobi, Dostoevskiyniki, — deb javob kildi u g’urur bilan.
— Yaxshi eslolmadim. Xo’sh, kanaqa ekan o’sha kitob? Yoqdimi?
Savolim naqadar tahqiromuz ekanini sezib bir oz xijolat chekdim.
— Rus adabiyotining klassigi, — dedi u dona-dona kilib, — slavyanlar ruhiy olamiga hech bir yozuvchi unchalik chuqur kira olmagan.
Dabdabali javobi uning dilidagi g’alayon bosilganidan darak berardi.
Men undan bu dahoning yana qaysi asarlarini o’qigansan, deb so’radim.
U Dostoevskiyning ikkita yo uchta asarini aytdi, shular ichida “Qiyofadosh” (“Dvoynik”) ham bor edi.
Men, Jozef Konrad asarlarini o’qiyotganingdagi kabi rus adibi yaratgan obrazlar ham yorqin ko’rinadimi, shuningdek, uning mukammal tanlangan asarlarini o’qib chika olasanmi, deb so’radim.
— To’g’risini aytsam, o’qiyolmayman, — deya javob kildi u kutilmaganda.
Undan nima yozayotganligi haqida so’radim, u “Qirmizi oyat” degan she’riy kitobi nashrdan chiqish arafasida ekani, hozirda “Qirmizi ohanglar” degan kitob tayyorlayotgani haqida gapirib berdi.
— Seni ilhom shavqi tark etmasin, — dedim men, o’zimcha tilak bildirgan bo’lib. — Shonli yo’llarni bosib o’tgan o’tmishdoshlaringning ruhi qo’llasin. Ruben Darioning moviy she’rlari bilan Verlenning miskin bayotlari yodingdami?!
Mening so’zlarimga ortiqcha ahamiyat ham bermasdan kitobida Yer yuzidagi odamlarning birodarlik tuyg’ulari madh etilajagi to’g’risida so’zlay boshladi. Shoir zamon bilan hamnafas bo’lishi lozim ekan.
Men o’yga toldim, so’ngra, chindanam jamiki insoniyatni birodarlarim deb hisoblaysanmi, deya so’radim. Masalan, motam marosimlarini dabdaba bilan o’tkazadiganlaru barcha xat tashuvchilar, yollangan barcha g’avvoslar, muassasayu idoralarning binolari ostidan o’tgan yo’lkalarda tunovchilar, ovoz berish huquqiga ega bo’lmagan — hamma-hammalarini… U mening kitobim, dunyodagi barcha mazlumlar va huquqsiz — miskinlarga bag’ishlanadi, dedi.
— Sen mazlumlar va huquqsizlar toifasi sifatida tilga olayotgan omma, — e’tiroz bildirdim bunga javoban men, — mutlaqo mavhum tushuncha. Umuman olganda, mabodo mavjud bo’lsa, nihoyati alohida bitta-yarimta kimsalar yashayapti. “Bugungi odam — endi kechagi odam emas”, degan edi allaqaysi yunon. Ikkovimiz, mana shu skameykada o’tirganlar — Jenevadami, Kembrijda bo’ladimi, farqi yo’q — mana shunga dalil bo’lsak kerak.
Chinakam tarixiy yodgorliklarda muhrlangan unutilmas bitiklardan boshqa hamma haqiqatlar esda kolmaydigan iboralardan tashkil topadi. O’limi oldidan odamzod bolaligida bor-yo’g’i bir marta ko’rgan naqshni ko’z oldiga keltirmoqchi bo’ladi, beomon jang arafasida askarlar arzimas narsalar yoki serjantlari haqida gap sotib laqillab o’tirishadi. Bizning bu uchrashuvimiz o’ziga xos, yagona, betakror uchrashuv edi va ochig’ini aytganda, ikkovimiz ham bunga tayyor emasdik, aksiga olib adabiyot va adabiy til muammolari haqida mulohaza yuritdik, manmanlik bo’lmasinu, odatda jurnalistlar bilan uchrashganimda aytadigan gaplarimdan oshirib bir yangi narsa aytganim yo’q. Mening “ alter ego”im ( «alter ego» — lotincha atama bo’lib, «boshqa» ma’nosini anglatadi, insonning o’zi o’ylab topgan muqobil shaxsiyati, ma’lum ma’noda uning lirik obrazi. XDK izohi) yangi-yangi metaforalar yaratish yoki inkishof etish zarur deb hisoblardi, o’zim esa yolg’iz tasavvurlarimiz mahsuli bo’lmish so’zlarning munosibiga, shaxsan o’zim yaratgan obrazlar yoki hammaga ma’lum tushunchalarga ehtiyoj sezardim.
Odamzodning qarishi va inqiroz, tush ko’rish va hayot, vaqtning o’tishi va suv. Men bir necha yildan keyin yaratgan kitobimda ifoda etgan fikrlarimni unga bayon qilib berdim.
U gaplarimni deyarli eshitmay o’tirgandi. Birdan so’rab qoldi:
— Basharti siz men bo’lgan ekansiz, u holda men ham Borxesman, deb sizga aytgan keksa odam bilan 1918 yilda uchrashganingizni eslolmasligingizni nima deb tushunish mumkin?
Mavzuning bunday kaltis tomonlarini xayolimga ham keltirmagan ekanman. Shu sababli ikkilanibroq javob qildim.
— O’sha voqea menga aql bovar qilmaydigandek tuyulgan, shekilli, eslab yurishni lozim topmagan bo’lsam kerak.
U tortinibroq bo’lsa ham savol berishga botindi:
— Siz qarib faromushxotir bo’lib qolganmisiz?
Yigirma yoshga chiqmagan o’spirin ko’ziga yetmishdan oshgan mo’ysafid tirik murda bo’lib ko’rinsa kerak, deb o’yladim o’zimcha va unga shunday javob qildim:
— Umuman aytganda, faromushxotirlikka o’xshasa ham, lekin mening xotiram, yoddan chiqarmaslik qobiliyatim yetarli darajada quvvatga ega, deb o’ylayman. Men anglosakson tilini o’rganayapman, yanglishmasam, guruhimizda meni qoloq hisoblashmaydi.
Suhbatimiz anchadan beri davom etayotganini e’tiborga olganda tush bunaqa cho’zilmaydi, deb xayol qildim. Yalt etib miyamga bir fikr keldi.
— Meni o’ngingda ko’rayotganingni hoziroq isbotlab berishim mumkin, — dedim men. — Mana bu satrlarni eshit, sen uni hech qachon, hech qaerda o’qimagansan, lekin men uni eslab kolganman. Eshit, — shunday deya go’zal satrlarni qiroat bilan yodtsan o’qib berdim:
— L’hydre — univers tordant son corps ecaille d’astres.*.
U hayratdan qotib koldi, hatto qo’rqib ketganga o’xshadi. Aloha lazzatlanib hozirgina men o’qib bergan satrni xayolchan ovozda takrorladi.
— Chindanam, — deya g’o’ldiradi u. — Men hech qachon bunga o’xshagan istiora yaratolmasam kerak.
Gyugo bizni birlashtirdi. Sal oldinroq, endi eslayapman, u Uolt Uitmen dostonidan muxtasargina parcha o’qib bergandi, unda shoir ruhiy shodlikni, ikkovlon tom ma’noda his kilgan dengiz bo’yidagi tun farog’atini xotirlardi.
— Mabodo, Uitmen tun farog’atini madh etayotgan ekan, demak, u shunday tun bo’lishini istaydi, biroq, vodarig’, u yo’q va bo’lmagan. Doston qachon ta’sir qiladi, biz undagi jo’shqin ehtiyojlarga to’la istak-xohishni ilg’aganimizda ta’sir qiladi; illo his qilingan quvonchdan keyin emas.
U indamasdan menga qaradi, so’ng, yuragidan bir nido otilib chikdi:
— Siz uni bilmas ekansiz, Uitmen soxtalik qilishga qodir emas!
Ellik yil behuda o’tmaydi. Bilimi turlicha, didi, fahmi har xil bo’lgan ikki kishining suhbati asnosida men bir narsani — bizning bir-birimizni hech qachon tushunolmasligimizni anglab yetdim, bu esa o’zaro muloqot qilishga xalal beradi. Ikkovimiz ham suhbatdoshimizning gaplariga taqlidan hajv qilishga mohir edik. Yolg’on murosa ustun bo’lgan bunday vaziyat uzoq cho’zilishi mumkin emas. Munozara qilish yoki maslahat berishdan foyda yo’q, negaki, uning yo’li muqarrar mening yo’lim bo’lishi aniq.
Daf’atan lop etib Kolrij yaratgan manzumalardan biri xayolimga keldi. Kimningdir tushiga jannat bog’larida sayr qilib yurgani kiradi, uning bu yerda bo’lgani tasdig’i sifatida gul hadya qiladilar. Ertalab uyg’onib qarasa, o’sha gul yonida yotgan ekan.
Men ham xuddi shunga o’xshagan narsani mo’ljallab qo’ydim.
— Menga qara, — dedim unga, — yoningda puling bormi?
— Bor, — dedi u, — yigirma frankcha pulim bor. Men bugun Simon Jiklinskiyni “Timsoh” qahvaxonasiga taklif etganman.
— Simonni ko’rganda aytib qo’y, u Karujda tibbiy ilmlarni suv qilib ichib yuboradi va juda ko’p odamlarga yordami tegadi… Mayli, qani, pulingdan ber-chi.
U cho’ntagidan uch frankli kumush pul bilan chaqa tangalardan oldi. Tushunolmay hayron bo’lib menga kumush tanga uzatdi. Men esa unga Amerikaning qog’oz pulini berdim. Amerika pulini u katta qiziqish bilan ko’zdan kechira boshladi.
— Bo’lishi mumkin emas! — deb kichqirib yubordi u bir payt. — 1964 yil! Bu pulning chiqqan yili-ku!
(Bir necha oydan so’ng, kimdir, qog’oz pullarga sanalar yozilmaydi, deya tushuntiradi).
— Bu hammasi misli ko’rilmagan mo»jiza, — dedi u arang, — mo»jizalar mening yuragimga vahm soladi. Lazarning (Lazar — Injilda hazrati Iso tomonidan tiriltirilgan shaxs sifatida tilga olingan. XDK izohi) tirilishini ko’rgan odamlarning o’takasi yorilardi hozir.
Suhbatimiz bitta mavzu tegrasida aylanyapti, degan fikr kechdi ko’nglimdan. Oqibat yana kitoblar haqidagi boyagi gaplar takrorlana boshladi.
U qog’oz pulni mayda-mayda qilib yirtib tashladi, kumush tanga menda qoldi.
Men uni daryoga irg’itdim. Suvga uloqtirilgan kumush tanga, mening boshimdan kechayotgan bugungi voqeaning timsoli bo’lib kelishi kerak edi, ammo taqdir o’zgacha yo’lni tanladi.
Men, agarda favqulodda narsalar takrorlanar ekan, ular qo’rqitmay ko’yadi, deb javob qildim. Aloha, turli davrlar va har xil yerlarda joylashgan mana shu skameykada ertaga uchrashishni taklif etdim.
U o’sha zahoti rozilik bildirdi va soatiga qaramasdanoq ketadigan vaqtim bo’ldi, dedi. Biz ikkovimiz ham bir-birimizga yolg’on gapirmoqda edik va har birimiz suhbatdoshimiz aldayotganini bilib turardik. Unga meni ham olib ketgani kelib qolishadi, dedim.
— Sizni olib ketgani kelishadimi? — deya ajablanib so’radi u.
— Ha. Sen mening yoshimga yetganingda ko’zing butunlay ko’rmay qoladi. Faqat sarg’ish rangni, soya va quyoshni ajrata olasan. Lekin qo’rqma, ko’z nurini sekin-astalik bilan yo’qotish og’ir emas. Bu xuddi yoz oqshomlarining sekin-sekin quyuqlashishiga o’xshaydi.
Biz bir-birimizga qo’l uzatmasdan xayrlashdik. Ertasiga men u yerga bormadim. U ham kelmagan bo’lsa kerak.
Men bu uchrashuv haqida ko’p o’yladim, lekin bu haqda hech kimga aytmadim. Nazarimda, haqiqatning tagiga endi yetdim. Uchrashuv chindan ham hayotda ro’y bergan, biroq u o’zga men bilan tushida suhbatlashdi, shuning uchun meni unutgan bo’lishi ham mumkin. Men u bilan o’ngimda suhbatlashdim, shu bois, xotiralar hali-hanuz meni qiynaydi.
U meni tushida ko’rdiyu lekin yetarli darajada aniq emas, bugun men uchun hammasi ravshan, unga pullarda mavjud bo’lmagan sana anchayin aniqroq ko’ringan edi.
* belgisi qo’yilgan so’zlar izohi
———————
Patio — uy.
Mate — qadah.
Gaucho — Lotin Amerikasi janubidagi elat.
Koinot- yulduzsimon tangali tanasini bilanglatib o’ynayotgan ilon (frants.).
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, mart, 2015
