Хуршид Даврон шеърлари кучли, қизғин ҳиссиёт билан тўйинган. Бу муҳаббат нуқул қиз-ўғил ўртасидаги ишқу муҳаббат эмас, балки ватан муҳаббати, ота-она, фарзанд ўстиришдаги қариндошлик муҳаббати, ҳаётга, касбга бўлган муҳаббатдир. Муҳаббат Хуршид Даврон шеъриятининг энг жон мавзусидек кўринади. У ўз муҳаббатини изҳор қилишда нуқул ўзини марказ қилиб олмайди. Яъни нақл қилиш, воқеани баён этиш орқали асл моҳиятга етиш усуллари билан шеърга кучли ҳикмат ва фалсафий тус ато этади.

Ҳазратали Али
ШЕЪРИЯТ ЎЛКАСИДАГИ САЙЁҲ
Уйғурчадан Алимардон Ҳайитов ўзбекчалаштирган

Ҳазратали Али 1985 йили Қашқар шаҳрида туғилган. 2010 йили Шинжон педагогика университетининг Адабиёт институтини тамомлаган. Ҳозир таълим соҳасида хизмат қилади. Янги асрнинг бошларида бир қатор журналларда эълон қилинган шеърлари уйғур адабиётига истеъдодли шоир кириб келганини кўрсатган бўлса, “Тарим”, “Тангритоғ”, “Оқсу адабиёти” каби журналларда чоп этилган “Шеър – шоирнинг қалб тарихи”, “Шеърнинг кучи”, “Шоирнинг манзили”, “Адабиёт: ўзлик ва тақдир”, “Шеърга кириш”, “Янги аср уйғур шеърият танқидчилиги ва унинг тараққиёти” каби мақолалари Ҳазратали Алини сўз масъулиятини чуқур англаган мунаққид сифатида намоён этди.
Ҳазратали Али нафақат бугунги уйғур, шунингдек бошқа туркий халқлар, шу жумладан ўзбек шеърияти ва шоирлари ижодига бағишланган мақолалар муаллифи. Унинг сизга тақдим этилаётган Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон шеърлари хусусидаги мақоласи ана шу мақолаларнинг биридир.Мақола Хитойда нашр этиладиган “Оқсу адабиёти” журналининг 2013-йил 4-сонида босилиб чиққан.

   Уйғур-ўзбек шеъриятини аслида бир илдизга эга шеърият дейишга ҳақлимиз. Лутфий, Навоий, Машраб каби намояндалар ҳар икки миллат адабиётидаги пешволардан. Ҳар икки миллат улар ижодидан баҳраманд бўлиб келган. Лекин яқин даврларда дунё тарихидаги бир қатор сиёсий ўзгаришлар, сиёсий режалар геосиёсий ўйинлар марказидаги Ўрта Осиёнинг аҳволини ниҳоятда мураккаблаштириб юборди. Янгидан белгиланган чегаралар бу минтақадаги қардош миллатларнинг муносабатларини узиб, бир-биридан тамомила ажратиб қўйди. Мажбурий сиёсий тузум остидаги кишиларнинг турмуши, психологияси, иқтисоди, тил-ёзув масалалари уларнинг маданиятида кескин ўзгаришларни юзага келтирди. Аслида бир илдизга эга бўлган халқларнинг ижтимоий ҳаёт ва маданиятидаги фарқлар тобора бўртиб кўрина бошлади.

Бугунги кунда халқаро глобаллашув жараёни ва интернет тармоғи кишиларнинг орасини яқинлаштирди ҳамда муносабатларини қуюқлаштирди. Узоқ масофаларни яқин қилувчи глобал тармоқ орқали уйғур-ўзбек адабиёти ва санъати бир-бири билан дийдорлашди. Ўзбек адиб ва санъаткорлари уйғур юртида қардош адиб ва санъаткорлари билан дилдан суҳбат қуриб, фикр алмашдилар. Жумладан, бугунги давр ўзбек адабиёти намояндалари билан яқиндан таниша бошлади. Ана шундай адиблардан бири Хуршид Даврон ва унинг ижодидир.

Хуршид Даврон шеърлари билан қачон яқиндан танишганлигим аниқ ёдимда йўқ. Лекин институтда ўқиб юрган кезларимда уйғур тилидаги журналларнинг бирида унинг бир нечта шеърини ўқиганлигимни эслайман. Шундан буён шоир шеърияти билан қизиқиб келаман. Ўтган йили Шинжон Ёзувчилар уюшмаси тўпламида Ёлқин Азизий ва Маъсуд Иса томонидан уйғур тилига ўгирилган бир туркум шеърларини ўқидим. Шу орада шоирнинг яна бир туркум шеърларини ҳам ўқишга муяссар бўлдим. Натижада, мен Хуршид Давроннинг юзга яқин шеърлари билан яқиндан танишдим. Бу юзта шеър шоир ижодининг кичкина бир қисми бўлиши мумкин. Аммо гоҳида юзта эмас, битта шеър ҳам шоир истеъдоди ҳақида тасаввур ҳосил қилишга ёрдам беради. Хусусан, айнан ўша битта шеър орқали ҳам биз шоирнинг ўзига хос услубини ҳис қила оламиз. Албатта, юзта шеърини ўқиб, шоирнинг бутун ижоди билан чуқур танишиб чиқдим деб айтиш нотўғри бўлади. “Замин” журналининг 2013 йил 5-сонидаги бир туркум шеърларини ўқиб, менда бу шеърлар ҳақида қайтадан мулоҳазалар пайдо бўлди. Бу мулоҳазалар, албатта, шоирнинг юзга яқин шеъри атрофида туғилган мулоҳазалардир. Эҳтимол, бу Хуршид Даврон шеъриятининг умумий манзарасини тўлақонли гавдалантириб бермаслиги мумкин. Қолаверса, буларнинг аксарияти шоирнинг 20-30 ёшларда ёзган шеърларидир. Умрнинг бу палласи бир шоирнинг пишиб етилиш босқичи ҳисобланади. Балки энг нодир асарлар мана шу босқичда дунёга келиши мумкин. Ваҳоланки, бу шеърларнинг ўзбек шеъриятида, жумладан, Хуршид Даврон ижодида қанчалик ўрин тутиши менга номаълум. Бироқ нима бўлган тақдирда ҳам, бу шеърлар мавзу кўламининг кенглиги, бадиий услубининг хилма-хиллиги билан ҳайратда қолдирди. Менга шоир ғоят бепоён шеърият ўлкасидаги эркин сайёҳдек туюлди, унинг қалбида ҳамма нарсага нисбатан шеърий туйғу бордек, унинг учун ҳамма нарса шеър манбаидек бўлиб кўринди.

Хуршид Даврон шеърларининг мавзу ранг-баранглиги

Хуршид Даврон шеърлари кучли, қизғин ҳиссиёт билан тўйинган. Бу муҳаббат нуқул қиз-ўғил ўртасидаги ишқу муҳаббат эмас, балки ватан муҳаббати, ота-она, фарзанд ўстиришдаги қариндошлик муҳаббати, ҳаётга, касбга бўлган муҳаббатдир. Муҳаббат Хуршид Даврон шеъриятининг энг жон мавзусидек кўринади. У ўз муҳаббатини изҳор қилишда нуқул ўзини марказ қилиб олмайди. Яъни нақл қилиш, воқеани баён этиш орқали асл моҳиятга етиш усуллари билан шеърга кучли ҳикмат ва фалсафий тус ато этади. Масалан, унинг “Отлар йиғлаганда” номли шеърини олайлик:

Отлар йиғлаганда кузатганмисиз?
Узоқларга қараб йиғлар экан от,
узоқ-узоқ-узоқ йиғлар экан от,
овоз чиқармасдан йиғлар экан от.

Учиб кўрганмисиз сиз қушлар билан?

Қанотлари куйлар экан учганда қушнинг,
тумшуқлари кулар экан учганда қушнинг,
оёқлари ерни қўмсар учганда қўшнинг.

Шовиллаб турганмисиз дарахтлар каби?

Учиб кетай дер экан баҳорда дарахт,
мезонларга осиларкан кузакда дарахт,
илдизига ишонаркан қиш чоғи дарахт.

Отлар каби йиғлагим келар,
соғингим келади қуш оёғидек,
дарахтдек ишонгим келар илдизларимга…

Шоир шеърда аввал бир қанча воқеаларни баён қилиб, шундан сўнг ўзининг уларга ўхшаш истагида эканлигини ифодалайди. Ҳодисадан моҳиятга эпчиллик билан ўтиб, ўз тупроғини, ўз илдизини севишдан иборат улуғ ҳиссиётини намоён қилади. Нозик ҳолатларни бир ерга жаъм қилиб, улардан ибратли хулоса чиқаради. Шоир, шунингдек, “Ўғлим Темурга” деб номланган шеърида ҳам оддий тафсилот орқали кучли ватанпарварлик ҳиссиётини, юрт муҳаббатини ифодалайди. Бир қарашда шоир бу шеърида ўзининг шахсий орзусини ифодалаётгандек туюлса-да, аммо у бу гапларни биргина ўғлига эмас, барча фарзандларга қарата айтади.

Ёшликдаги севги ҳислари Хуршид Даврон шеъриятидаги муҳаббатнинг яна бир ёниқ парчасидир. Унинг шеърларининг аксарияти мана шу хилдаги севги ҳислари билан суғорилган. Лекин Хуршид Даврон шеърларида бирор қизнинг сиймосини кўриш имконсиз. “Афсун” номли шеър ниҳоятда нафис, сирли тусга эга бир парча лирика. Аммо севги объекти ниҳоятда мавҳум. Бу балки шоирнинг гўзалликка ўзига хос қараши бўлиши мумкин. Унинг “Қиз қўшиғи” номли шеъри ҳам ниҳоятда гўзал. Унда нозик бир ҳис-туйғу бор. Лекин бу ердаям қиз образи мавҳум. Бундан ташқари, “Видо”, “Дарё йўқдур сочингдан бошқа” номли шеърларида ҳам шоир тасаввуридаги қизнинг сиймоси учрамайди.

Қариндошлик, жигарбандлик муҳаббати шоир ижодидаги муҳаббатнинг яна бир парчасидир. Унинг “Отам хотирасига”, “Эсимда йўқ”, “Болаликда айтар эдим” каби шеърларида ниҳоятда кучли қариндошлик муҳаббати балқиб турибди. Шунингдек, шоир бу муҳаббатини ўта самимий, чин юракдан ифодалайди. Ҳиссиётларини турмуш, ҳаёт ташвишларига қўшиб, муболаға қилмасдан, рост туйғулар орқали ўқувчини таъсирлантиради.

Болалик хотиралари

Болалик хотиралари Хуршид Даврон шеърларининг муҳим бир ўзагини ташкил этади. Мен бу шеърлардан шоир ўзлигига содиқ одам экан деб хулоса қилдим. У болалик хотираларини шеър деган нафис шакл орқали мангу хотирага айлантиради. У болалик хотираларини шеър шаклига келтириш орқали ўзини ўша пайтдаги беғубор туйғулари билан солиштиради ёки ўша беғубор давридан болалигини излайди. Хотира воситасида шоир болаликка қайтиш туйғусини ифодалайди. “Поезддаги воқеа ёки болаликнинг овози”, “Болалик ҳақида шеър”, “Болаликда айтар эдим” каби шеърларида болалик туйғулари, болалик хотиралари гавдаланади. “Поезддаги воқеа ёки болаликнинг овози” номли шеъри, айниқса, жуда яхши ёзилган. Ундаги хотиралар ўқувчини болаликнинг беғубор чоғларига бошлаб бориб, у ерда сайр қилдиради. Шеър каттагина бўлиб, унда болаликнинг бир қанча манзаралари бор:

— Тўхта, тўхтасанг-чи,
Нега мени ташлаб кетасан…
Қайларга кетяпсан, болам – болалигим.
Мен, ахир, сени жуда… жуда севаман,
Биласан-ку, мени фақат сен тушунасан…
— Нима қилай,
Ўзинг мени ташлаб кетяпсан.
Ортингдан югурсам етмайман энди.
Чунки сен қарамай гиёҳга, ойга,
Олисга кўз тикиб чопиб боряпсан.

Шоир ўтиб кетган болалигини эслайди, болалигини соғинади. Шеърга киритилган бир қанча хотира ниҳоятда таъсирли. Шеърнинг давомида болаликда бир кучук боққанлиги, қўшнисининг уни ўлдирганлиги, кейин шоир ундан деразаларини синдириб қасос олганлиги, ўн олти ёшида эса уруш ҳақидаги китобларни роса кўп ўқиб, таъсирланиб, сумкасига китоб ва нон солиб урушда қатнашиш учун вокзалга борганлиги, қариндошлари унга урушнинг тугаганлигига анча бўлганлигини, у бормоқчи бўлган Испания эса жудаям олисда эканлигини айтиб уйига қайтариб келганлигини ёзади. Бу хотиралар шеърда ниҳоятда самимий баён қилинган бўлиб, шоирнинг тўлиб-тошган жўшқин ҳиссиётини, ўзини унутган ҳолдаги руҳий ҳолатини ҳис қилишимиз мумкин.

Тарихий туйғу

Тарих миллат руҳининг кўзгусидир. Унда аждодларимизнинг ҳаёт йўлларини, тортган жабру ситамларини, адолат учун курашларини кўрамиз. Тарихимизнинг шаъну шавкатидан фахрланамиз, ғурурга тўламиз, руҳимиз кўтарилади. Тарихнинг аччиқ сабоқларидан азобланамиз, ибрат оламиз. Тарих кейинги авлодларга сабоқ, ўзини таниш фурсатини беради. Уйғур-ўзбек тарихи чамбарчас боғланган, илдиздош тарих. Хуршид Даврон шеърларида эса бу ҳолат аниқ акс этади. Масалан, унинг “Она тил”, “Бобур” номли шеърларида бизга таниш бўлган тарихий туйғуга чўмамиз.

Адабий-бадиий қарашлари

Шоирнинг диққатимни алоҳида тортган бир тарафи ўзининг адабий-бадиий қарашларини ниҳоятда гўзал, ихчам шеърий тил билан ифодалаб бергани бўлди. Гарчи бу шеър шаклида бўлса-да, ундаги фикрлар ниҳоятда жонли, чуқур эди.

Адабиёт – шеър, достон эмас,
роман эмас, ҳикоя эмас,
Адабиёт – рутубат аро
ҳайрат билан ютинган нафас.

Адабиёт – на сокин оҳанг,
на бақириқ, на қайғули ун.
Адабиёт – она халқ учун,
Ватан учун, севги учун жанг.

Адабиёт – баҳорга, қишга
мадҳиямас ўн икки қулоч.
Адабиёт – олис ўтмишга,
келажакка бўлган зўр ишонч.

Адабиёт – чет титилган
қўлёзмамас, қўйилса асраб.
Адабиёт – дорга тортилган
Шоир Бобораҳим Машраб…

Бу шеърда шоирнинг адабий қараши аниқ акс этган. Биз унинг шеърларининг мавзу кўламини таҳлил қилиб ўтдик. Дарвоқе, шеърнинг иккинчи бандида айтилганидек, у “ватан учун, севги учун, халқ учун” ёзаётгани сезилади. Биз яна адабиётнинг “мискин оҳанг, қайғули ун” эмаслигини кейинги қарашларимизда исботлаймиз. Бундан ташқари, шоирнинг “Санъат”, “Шеърият”, “Шеърият – бу қийин иш эмас” номли шеърларида ҳам адабиёт ва санъат мавзу қилиб олинган. Уларнинг баъзиларида чуқур ўй-мулоҳаза, дунёқараш ифодаланган бўлса, баъзиларида мана шу хил асарнинг такомилга етишуви ҳолатидан завқланиш нуқтасида туриб ниҳоятда нафис ифодаларни келтиради.

Хуршид Даврон шеърларининг бадиий ўзига хослиги

1. Эркин услуб, ёниқ тил, оддий ифода

Хуршид Даврон шеърларининг услуби эркин, тили ёниқ, ифодаси оддий. Ритм, мусиқавийлик бор, аммо кучли эмас. Ёниқ, аниқ маъно изчиллигига эга. Шеърий ифодалар модерн шоирлар шеърларидаги каби нормал логикани четга суриб қўядиган туйғу тусига эга бўлишдан кўра, аниқ маъно изчиллигига эга. Бу жиҳатдан унинг шеърлари кучли анъана асосига соҳибдек. Дунёвий авангард шоирларнинг таъсирига унчалик учрамагандек кўринади. Мисралардаги аниқ мазмун, сўзларнинг нормал синтаксислик муносабати ёниқ шеърий тил, оддий жумла тузилишини ҳосил қилган. Шеърларнинг аксарияти қисқа бўлиб, умуман, якка ўй-мулоҳазага асосланган. Уларнинг маъно қатлами аниқ, аммо тез бошланиб, тез тугайдиган хусусиятга эга эмас. Шеърий матн тузилиши оддий, ихчам бўлса-да, кучли маъно товланишларига эга. Оддий ифодалар замирида чуқур кечинмалар ётади. Масалан, “Афсун” шеърини олайлик:

Хоҳ кеча, хоҳ кундуз этма мунтазир,
Лабимда иситгин киприкларингни.
Мени севгин.

Бўғзимни гулларнинг куйига тўлдир,
Қушларга уя қил менинг бўғзимни,
Мени севгин.

Қўлларинг чирмашсин бамисли сеҳр,
Эркалаб-эркалаб ўлдиргин мени,
Мени севгин.
Сокин тушларингга сен мени яшир,
Ҳеч кимга ҳеч қачон бермагин мени,
Мени севгин.

Шеър жуда ихчам. Тил муносабатлари мураккаб эмас. Аммо, сирли бир кайфият бор. Шоир худди севги учун афсун айтаётгандек, ичида дуо-тиловат қилаётгандек туюлади. Бундай ифода усули шеърни ғоят гўзал, нафис тусга эга қилган. Бундан ташқари, “Видо”, “Содда шоир” каби шеърлар ҳам ҳажмининг қисқалиги, матн тузилишининг оддийлиги, маъно кўламининг кенглиги билан ўқувчини қойил қолдиради. Бу хил тил, шеър қурилиши эстетикашуносларнинг “Гўзаллик оддийликда” деган қарашини ёдимизга солади. Лекин бу ердаги гўзалликни нуқул оддий шаклдан излаш оқилоналик эмас. Муҳими, шоирнинг бадиий маҳорати, шоирлик иқтидоридан излаш керак. Бунинг устига, бу шеърнинг шаклидаги ритм ички нафас ритми билан жўрликка эга.

2. Халқ оғзаки ижодининг таъсири

Унинг ижодида халқ оғзаки ижодидан кучли таъсирланиш ҳам бор. Айниқса, халқ қўшиқларининг таъсири жуда кучли. Қўшиқ тили, қўшиқ шакли шоир озиқланган зўр манбадир. Хуршид Давроннинг мен ўқиган шеърларининг аксарияти типик халқ қўшиғи шаклида. Масалан, “Чўли Ироқ ёхуд адашган карвон қиссаси”, “Қор кетди”, “Йигитларнинг дил ўтидан”, “Баллада”, “Ҳожи Тамтамнинг ғамгин қўшиғи”, “Бор эканда, йўқ экан”, “Баҳор, кунлар” кабилар халқ қўшиғи шакли ва оҳангида ёзилган.

Олиб кетди ёримни
Оқ тулпор қора тунда.
Оқ юлдузлар порларди
Қоп-қоронғи осмонда.

Йўлларини тўсдим мен,
Қўлимни қайирдилар.
Қўлим-ку, майли, дўстлар,
Ёримдан айирдилар.

Йўлларига туз қўйиб,
Ёлвордим телбаҳануз.
Тузимга тупирдилар,
Юлдуздек сочилди туз.
(“Ҳожи Тамтамнинг ғамгин қўшиғи” шеъридан)

Шеърдаги кучли ритм, етти бўғиндан иборат шакл, эркин қофия, оддий ифодалар типик халқ қўшиқларини айнан ёдга солади. Бу шеърлардаги асл шеърий анъана бугунги кунда шоирларни унутилаётган анъанани қайтадан жонлантириш, анъанавий шеърий шаклни ривожлантириш ҳақида ўйлантиради.

3. Ҳаддан ташқари тушкунлик, умидсизлик кайфияти йўқ

Хуршид Даврон шеърларида ҳаддан ташқари тушкунлик, умидсизлик кайфияти йўқ. Аксинча, ҳамма нарсага бўлган қизғин муҳаббат бор. Ҳозирги замон уйғур шеъриятидаги аксарият ёшларнинг шеърларида тушкунлик кайфияти устунлик қилади. Уларнинг шеърларидан дард-ҳасрат, кўзёшлар тўкилиб туради. Ҳамма нарсадан воз кечиш, ҳеч нимадан умид қилмаслик, ҳатто умидворлик деган туйғунинг мавжудлигини инкор қилиш даражасига бориб етади. Албатта, шеърият кўчаси – бу дарду ҳасрат кўчаси. Бироқ шоир ўзининг шахсий дардини яқинларининг, миллатнинг, ватаннинг, борингки, бутун инсониятнинг дарди даражасига кўтара олиши керак. Хуршид Даврон шеърларида азоб бор, лекин бу азоб шахсий умидсизлик, тушкунлик устига эмас, балки умид, ҳаётга, муҳаббатга бўлган қизғинлик, ташналик асосига қурилган. Масалан, унинг “Отам хотирасига”, “Эсимда йўқ” каби шеърларида чинакам дард бор. Лекин бу дард тушкунлик, умидсизлик ҳосиласи эмас. Масалан, шоирнинг “Видо” номли шеърини олайлик:

Мен сендан кетмоқ истайман,
Ёмғирдек эмас, —
Ёмғир яна қайтиб келади.
Шамолдек эмас, —
Шамол яна қайтиб елади.
Мен сендан кетмоқ истайман
Муҳаббат каби…

Мен мазкур шеърни илк ўқиган пайтимдаёқ ёқтириб қолган эдим. Шеър менда ниҳоятда чуқур таассурот қолдирган. Айрилиқ мавзусидаги кўплаб шеърларни ўқиганман. Уларда шоирнинг дарду ҳасрати, ичига сиғмай отилиб чиққан ҳаяжони, озурда ҳиссиёти балқиб туради. Аммо бу шеърда на дарду ҳасрат, на чуқур ҳаяжон, на озурда ҳиссиёт кўринади. Буларнинг ҳаммасидан воз кечилиб, айрилиқдан иборат охирги ҳукм бевосита ўртага чиқади. Шеърда айрилиш қарорига келишдан олдинги кечинмалар тилга олинмаган. Улар азобли бўлсин, гўзал бўлсин ёки ҳар иккаласи бўлсин, барибир шеър ортидаги махфий ҳикоялардир. Лекин бу ҳикоялар бутунлай ўқувчиларнинг тасаввур бўшлиғига қолдирилган. Айрилиш учрашмасликдан дарак бермайди. “Ёмғир”, “шамол” ўтиб кетади, лекин яна қайтиб келади. “Муҳаббат каби айрилиш” бўлган тақдирдагина қайта учрашишдан сақланса бўлади. Муҳими, бу ердаги айрилиш бир хил ички жиҳатдаги айрилиш, яъни муҳаббат риштасини узиб ташлашдан иборат руҳий айрилиш бўлган. Бундай ҳолатда улар қайта учрашиб қолган тақдирда ҳам севги муносабатлари бўлмаган нотанишлардир, узил-кесил айрилиқдир. Шоир мана шундай айрилиқ олдида азобланмаганми, умидсизланмаганми? Шоир ҳаммасини бирма-бир баён қилишдан сақланган ҳамда охирги қарорини қиёсий-солиштирма усулдан фойдаланиб, ғоят ўз ўрнида юзага чиқарган. Азобнинг қанчалигини ҳис қилишни ўқувчининг ўзига қолдирган. Ўз азобини ошкора йиғлаган кўйи юзага чиқариб, қалбини бўшатмаган.

Умуман, шоирнинг севги лирикалари ёки бошқа мавзудаги шеърлари бўлсин, ўзини бутунлай ташлаб қўйган, заиф руҳини кўрмаймиз. Балки ҳаётга, муҳаббатга бўлган ишонч, масъулият, бурч туйғусини ҳис қиламиз. Биз бунда ҳам шоирнинг “Адабиёт” номли шеърида акс этган руҳини ва ижодда шунга амал қилиб келаётганини кўрамиз. У шеърларида кўпроқ орзу-умидларини ифодалайди. Бу орзу-умидлар уни ҳаётни жўшиб севишга, умидвор бўлишга ундаб турадигандек…

4. Гўзал тасаввур, гўзал шеърий олам

Хуршид Даврон шеърларидаги тасаввур, яратилган шеърий олам ўзгача. Унинг баъзи шеърлари бутунлай тасаввурдан иборат. Масалан:

Дарё йўқдир сочингдан бошқа,
тўлқинида оқай десам.
Кўзингдан бошқа юлдуз йўқ,
қарай десам, боқай десам.

Исмингдан бошқа бир сўз йўқ,
айтай десам, тўяй десам.
Кўзингдан бошқа юлдуз йўқ,
оловида куяй десам.

Меҳрингдан бошқа кундуз йўқ,
суякларим тоблай десам.
Кўзингдан бошқа юлдуз йўқ,
ўзга йўлдан кетай десам.
(“Дарё йўқдур сочингдан бошқа” шеъридан)

Соч – дарё, кўз – юлдуз, меҳр – кундуз… Булар ўртасидаги боғланма тасаввур жуда гўзал. Шоир ҳиссиётини тўғридан-тўғри ифодаламасдан, ўхшатиш, тасаввур усули орқали яширин, аммо гўзал ифодалаган. Иккинчи тарафдан, Хуршид Даврон шеърларидаги шеърий олам ниҳоятда ажойиб, хаёлий манзаралар билан реаллик бирга гавдаланиб, ҳар қандай ўқувчини жалб қиладиган романтик дунё ҳосил қилади. Ўз хаёли билан яшашни истайдиган романтик шоирлар ҳамиша турмуш ташвишларини руҳий мастоналик ичида гўзал, романтик шеърий манзаралар устига қўя олади. Бу балки улар ўзи хоҳлайдиган ҳақиқий турмуш бўлиши мумкин. Аммо ана шундай бир ҳаёт амалга ошган тақдирда хаёлдагидек гўзал туюлмаслиги ҳам мумкин. Чунки хаёлий дунёга нисбатан одам ўзи бошқарувчи, ҳам кузатиб, жондан роҳатланувчи бўла олади. Лекин бу тасаввурларни реал ҳаётда бошидан кечирадиган бўлса, мириқиб ҳузурланишдан маҳрум бўлади. Гарчи бевосита ҳузурланиш мавжуд бўлса ҳам, лекин реал ҳаётда унинг ҳаракатлари, хоҳиш ва имкониятлари хаёлдагидек чекланмаган бўлмайди.

Қор ёғаётган оқшом
Шаҳарни кезсанг,
Ғира-шира кўчаларни
Кезсанг, қўлларингни чўнтакка тиқиб,
Қор эса эриса лабларингда жим.

Ўйласанг, олисларда қолган кимнидир,
Шу қорни ўйласанг, қалбинг энтикса.
Айниқса, ўзинг севган қизни ўйласанг,
Айниқса, ўйласанг онангни…

Қор эса тинмаса,
Тинмаса қадаминг.
Ўзинг ҳам бир қор учқунидай
Сингиб кетсанг туннинг бағрига.

Кимгадир йўл берсанг, кимгадир салом,
Аммо ўзинг билмасанг буни.
Қор эса бўралаб ёғаверса жим,
Адашсанг-да сезмасанг адашганингни…
(“Рауф Парфи шеърига назира” шеъридан)

Мазкур шеърдаги манзарани гўё романтик бир кинодан парча дейиш мумкин. Шеърий образ ва олам жонли. Унда шаклланган картина чуқур турмуш рангларига эга. Реал ҳаётда юз бериши тамоман мумкин бўлган ҳолат. Эҳтимол, бу қорли кечани ҳар биримиз ўз бошимиздан ўтказган бўлишимиз мумкин. Лекин ҳаётда шеърдагидек гўзал таассуротга эга бўлган бўлишимиз амримаҳол. Сабаби, шеърдаги дунё ва унда акс этган манзаралар ўзгача таъсирга эга. Агар шоирга ўз тасаввуридаги бир дунёни тасвирлаяпти деб қарасак, бунга шоирнинг чуқур муҳаббати ҳам сингган. Бу руҳий ҳолат эса шеърдаги маънавий ҳолатни безаган. Шеърнинг гўзал бўлишига яна бир муҳим сабаб ҳам шу. Шунинг учун ҳам, Хуршид Давроннинг ушбу шеъри билан танишган ҳар бир ўқувчи ўзини ўша олам ичидаги бир персонаждек ҳис қилади. Бир парча шеърнинг муваффақияти маълум маънода ўқувчини ўз ичидаги оламга олиб кела олишидир.

Шеърият ўлкасидаги сайёҳ, яъни Хуршид Даврон шеърий олами ҳақидаги каминанинг ҳайратлари шулардан иборат. Лекин бу фақат юзга яқин шеър атрофидаги ҳайратлардир. Хуршид Даврон дунёга танилган шоир. Унинг салмоқли шеърий тўпламлари бор. Шоир халқаро мукофотларга сазовор бўлган. Эҳтимол, менинг бу таассуротларим шоир ижодининг жуда кичкина бир парчасини изоҳлаб кўрсатган бўлиши мумкин. Бу мақоламда фақат бир ўқувчи сифатидаги мажбуриятимни қўлимдан келганча адо этишга ҳаракат қилдим, холос. Унинг шеърлари ҳақидаги изланишлар ҳали узоқ давом этади.

Манба: «Ақсу адибияти — Aksu Literature» журнали,2013, 4-сон.

Hazratali Ali
SHE’RIYAT O’LKASIDAGI SAYYOH
Uyg’urchadan Alimardon Hayitov o’zbekchalashtirgan

   Hazratali Ali 1985 yili Qashqar shahrida tug’ilgan. 2010 yili Shinjon pedagogika universitetining Adabiyot institutini tamomlagan. Hozir ta’lim sohasida xizmat qiladi. Yangi asrning boshlarida bir qator jurnallarda e’lon qilingan she’rlari uyg’ur adabiyotiga iste’dodli shoir kirib kelganini ko’rsatgan bo’lsa, “Tarim”, “Tangritog’”, “Oqsu adabiyoti” kabi jurnallarda chop etilgan “She’r – shoirning qalb tarixi”, “She’rning kuchi”, “Shoirning manzili”, “Adabiyot: o’zlik va taqdir”, “She’rga kirish”, “Yangi asr uyg’ur she’riyat tanqidchiligi va uning taraqqiyoti” kabi maqolalari Hazratali Alini so’z mas’uliyatini chuqur anglagan munaqqid sifatida namoyon etdi.
Hazratali Ali nafaqat bugungi uyg’ur, shuningdek boshqa turkiy xalqlar, shu jumladan o’zbek she’riyati va shoirlari ijodiga bag’ishlangan maqolalar muallifi. Uning sizga taqdim etilayotgan O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron she’rlari xususidagi maqolasi ana shu maqolalarning biridir.Maqola Xitoyda nashr etiladigan “Oqsu adabiyoti” jurnalining 2013-yil 4-sonida bosilib chiqqan.

Uyg’ur-o’zbek she’riyatini aslida bir ildizga ega she’riyat deyishga haqlimiz. Lutfiy, Navoiy, Mashrab kabi namoyandalar har ikki millat adabiyotidagi peshvolardan. Har ikki millat ular ijodidan bahramand bo’lib kelgan. Lekin yaqin davrlarda dunyo tarixidagi bir qator siyosiy o’zgarishlar, siyosiy rejalar geosiyosiy o’yinlar markazidagi O’rta Osiyoning ahvolini nihoyatda murakkablashtirib yubordi. Yangidan belgilangan chegaralar bu mintaqadagi qardosh millatlarning munosabatlarini uzib, bir-biridan tamomila ajratib qo’ydi. Majburiy siyosiy tuzum ostidagi kishilarning turmushi, psixologiyasi, iqtisodi, til-yozuv masalalari ularning madaniyatida keskin o’zgarishlarni yuzaga keltirdi. Aslida bir ildizga ega bo’lgan xalqlarning ijtimoiy hayot va madaniyatidagi farqlar tobora bo’rtib ko’rina boshladi.

Bugungi kunda xalqaro globallashuv jarayoni va internet tarmog’i kishilarning orasini yaqinlashtirdi hamda munosabatlarini quyuqlashtirdi. Uzoq masofalarni yaqin qiluvchi global tarmoq orqali uyg’ur-o’zbek adabiyoti va san’ati bir-biri bilan diydorlashdi. O’zbek adib va san’atkorlari uyg’ur yurtida qardosh adib va san’atkorlari bilan dildan suhbat qurib, fikr almashdilar. Jumladan, bugungi davr o’zbek adabiyoti namoyandalari bilan yaqindan tanisha boshladi. Ana shunday adiblardan biri Xurshid Davron va uning ijodidir.

Xurshid Davron she’rlari bilan qachon yaqindan tanishganligim aniq yodimda yo’q. Lekin institutda o’qib yurgan kezlarimda uyg’ur tilidagi jurnallarning birida uning bir nechta she’rini o’qiganligimni eslayman. Shundan buyon shoir she’riyati bilan qiziqib kelaman. O’tgan yili Shinjon Yozuvchilar uyushmasi to’plamida Yolqin Aziziy va Ma’sud Isa tomonidan uyg’ur tiliga o’girilgan bir turkum she’rlarini o’qidim. Shu orada shoirning yana bir turkum she’rlarini ham o’qishga muyassar bo’ldim. Natijada, men Xurshid Davronning yuzga yaqin she’rlari bilan yaqindan tanishdim. Bu yuzta she’r shoir ijodining kichkina bir qismi bo’lishi mumkin. Ammo gohida yuzta emas, bitta she’r ham shoir iste’dodi haqida tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Xususan, aynan o’sha bitta she’r orqali ham biz shoirning o’ziga xos uslubini his qila olamiz. Albatta, yuzta she’rini o’qib, shoirning butun ijodi bilan chuqur tanishib chiqdim deb aytish noto’g’ri bo’ladi. “Zamin” jurnalining 2013 yil 5-sonidagi bir turkum she’rlarini o’qib, menda bu she’rlar haqida qaytadan mulohazalar paydo bo’ldi. Bu mulohazalar, albatta, shoirning yuzga yaqin she’ri atrofida tug’ilgan mulohazalardir. Ehtimol, bu Xurshid Davron she’riyatining umumiy manzarasini to’laqonli gavdalantirib bermasligi mumkin. Qolaversa, bularning aksariyati shoirning 20-30 yoshlarda yozgan she’rlaridir. Umrning bu pallasi bir shoirning pishib yetilish bosqichi hisoblanadi. Balki eng nodir asarlar mana shu bosqichda dunyoga kelishi mumkin. Vaholanki, bu she’rlarning o’zbek she’riyatida, jumladan, Xurshid Davron ijodida qanchalik o’rin tutishi menga noma’lum. Biroq nima bo’lgan taqdirda ham, bu she’rlar mavzu ko’lamining kengligi, badiiy uslubining xilma-xilligi bilan hayratda qoldirdi. Menga shoir g’oyat bepoyon she’riyat o’lkasidagi erkin sayyohdek tuyuldi, uning qalbida hamma narsaga nisbatan she’riy tuyg’u bordek, uning uchun hamma narsa she’r manbaidek bo’lib ko’rindi.

Xurshid Davron she’rlarining mavzu rang-barangligi

Xurshid Davron she’rlari kuchli, qizg’in hissiyot bilan to’yingan. Bu muhabbat nuqul qiz-o’g’il o’rtasidagi ishqu muhabbat emas, balki vatan muhabbati, ota-ona, farzand o’stirishdagi qarindoshlik muhabbati, hayotga, kasbga bo’lgan muhabbatdir. Muhabbat Xurshid Davron she’riyatining eng jon mavzusidek ko’rinadi. U o’z muhabbatini izhor qilishda nuqul o’zini markaz qilib olmaydi. Ya’ni naql qilish, voqeani bayon etish orqali asl mohiyatga yetish usullari bilan she’rga kuchli hikmat va falsafiy tus ato etadi. Masalan, uning “Otlar yig’laganda” nomli she’rini olaylik:

Otlar yig’laganda kuzatganmisiz?
Uzoqlarga qarab yig’lar ekan ot,
uzoq-uzoq-uzoq yig’lar ekan ot,
ovoz chiqarmasdan yig’lar ekan ot.

Uchib ko’rganmisiz siz qushlar bilan?

Qanotlari kuylar ekan uchganda qushning,
tumshuqlari kular ekan uchganda qushning,
oyoqlari yerni qo’msar uchganda qo’shning.

Shovillab turganmisiz daraxtlar kabi?

Uchib ketay der ekan bahorda daraxt,
mezonlarga osilarkan kuzakda daraxt,
ildiziga ishonarkan qish chog’i daraxt.

Otlar kabi yig’lagim kelar,
sog’ingim keladi qush oyog’idek,
daraxtdek ishongim kelar ildizlarimga…

Shoir she’rda avval bir qancha voqealarni bayon qilib, shundan so’ng o’zining ularga o’xshash istagida ekanligini ifodalaydi. Hodisadan mohiyatga epchillik bilan o’tib, o’z tuprog’ini, o’z ildizini sevishdan iborat ulug’ hissiyotini namoyon qiladi. Nozik holatlarni bir yerga ja’m qilib, ulardan ibratli xulosa chiqaradi. Shoir, shuningdek, “O’g’lim Temurga” deb nomlangan she’rida ham oddiy tafsilot orqali kuchli vatanparvarlik hissiyotini, yurt muhabbatini ifodalaydi. Bir qarashda shoir bu she’rida o’zining shaxsiy orzusini ifodalayotgandek tuyulsa-da, ammo u bu gaplarni birgina o’g’liga emas, barcha farzandlarga qarata aytadi.

Yoshlikdagi sevgi hislari Xurshid Davron she’riyatidagi muhabbatning yana bir yoniq parchasidir. Uning she’rlarining aksariyati mana shu xildagi sevgi hislari bilan sug’orilgan. Lekin Xurshid Davron she’rlarida biror qizning siymosini ko’rish imkonsiz. “Afsun” nomli she’r nihoyatda nafis, sirli tusga ega bir parcha lirika. Ammo sevgi ob’ekti nihoyatda mavhum. Bu balki shoirning go’zallikka o’ziga xos qarashi bo’lishi mumkin. Uning “Qiz qo’shig’i” nomli she’ri ham nihoyatda go’zal. Unda nozik bir his-tuyg’u bor. Lekin bu yerdayam qiz obrazi mavhum. Bundan tashqari, “Vido”, “Daryo yo’qdur sochingdan boshqa” nomli she’rlarida ham shoir tasavvuridagi qizning siymosi uchramaydi.

Qarindoshlik, jigarbandlik muhabbati shoir ijodidagi muhabbatning yana bir parchasidir. Uning “Otam xotirasiga”, “Esimda yo’q”, “Bolalikda aytar edim” kabi she’rlarida nihoyatda kuchli qarindoshlik muhabbati balqib turibdi. Shuningdek, shoir bu muhabbatini o’ta samimiy, chin yurakdan ifodalaydi. Hissiyotlarini turmush, hayot tashvishlariga qo’shib, mubolag’a qilmasdan, rost tuyg’ular orqali o’quvchini ta’sirlantiradi.

Bolalik xotiralari

Bolalik xotiralari Xurshid Davron she’rlarining muhim bir o’zagini tashkil etadi. Men bu she’rlardan shoir o’zligiga sodiq odam ekan deb xulosa qildim. U bolalik xotiralarini she’r degan nafis shakl orqali mangu xotiraga aylantiradi. U bolalik xotiralarini she’r shakliga keltirish orqali o’zini o’sha paytdagi beg’ubor tuyg’ulari bilan solishtiradi yoki o’sha beg’ubor davridan bolaligini izlaydi. Xotira vositasida shoir bolalikka qaytish tuyg’usini ifodalaydi. “Poezddagi voqea yoki bolalikning ovozi”, “Bolalik haqida she’r”, “Bolalikda aytar edim” kabi she’rlarida bolalik tuyg’ulari, bolalik xotiralari gavdalanadi. “Poezddagi voqea yoki bolalikning ovozi” nomli she’ri, ayniqsa, juda yaxshi yozilgan. Undagi xotiralar o’quvchini bolalikning beg’ubor chog’lariga boshlab borib, u yerda sayr qildiradi. She’r kattagina bo’lib, unda bolalikning bir qancha manzaralari bor:

— To’xta, to’xtasang-chi,
Nega meni tashlab ketasan…
Qaylarga ketyapsan, bolam – bolaligim.
Men, axir, seni juda… juda sevaman,
Bilasan-ku, meni faqat sen tushunasan…
— Nima qilay,
O’zing meni tashlab ketyapsan.
Ortingdan yugursam yetmayman endi.
Chunki sen qaramay giyohga, oyga,
Olisga ko’z tikib chopib boryapsan.

Shoir o’tib ketgan bolaligini eslaydi, bolaligini sog’inadi. She’rga kiritilgan bir qancha xotira nihoyatda ta’sirli. She’rning davomida bolalikda bir kuchuk boqqanligi, qo’shnisining uni o’ldirganligi, keyin shoir undan derazalarini sindirib qasos olganligi, o’n olti yoshida esa urush haqidagi kitoblarni rosa ko’p o’qib, ta’sirlanib, sumkasiga kitob va non solib urushda qatnashish uchun vokzalga borganligi, qarindoshlari unga urushning tugaganligiga ancha bo’lganligini, u bormoqchi bo’lgan Ispaniya esa judayam olisda ekanligini aytib uyiga qaytarib kelganligini yozadi. Bu xotiralar she’rda nihoyatda samimiy bayon qilingan bo’lib, shoirning to’lib-toshgan jo’shqin hissiyotini, o’zini unutgan holdagi ruhiy holatini his qilishimiz mumkin.

Tarixiy tuyg’u

Tarix millat ruhining ko’zgusidir. Unda ajdodlarimizning hayot yo’llarini, tortgan jabru sitamlarini, adolat uchun kurashlarini ko’ramiz. Tariximizning sha’nu shavkatidan faxrlanamiz, g’ururga to’lamiz, ruhimiz ko’tariladi. Tarixning achchiq saboqlaridan azoblanamiz, ibrat olamiz. Tarix keyingi avlodlarga saboq, o’zini tanish fursatini beradi. Uyg’ur-o’zbek tarixi chambarchas bog’langan, ildizdosh tarix. Xurshid Davron she’rlarida esa bu holat aniq aks etadi. Masalan, uning “Ona til”, “Bobur” nomli she’rlarida bizga tanish bo’lgan tarixiy tuyg’uga cho’mamiz.

Adabiy-badiiy qarashlari

Shoirning diqqatimni alohida tortgan bir tarafi o’zining adabiy-badiiy qarashlarini nihoyatda go’zal, ixcham she’riy til bilan ifodalab bergani bo’ldi. Garchi bu she’r shaklida bo’lsa-da, undagi fikrlar nihoyatda jonli, chuqur edi.

Adabiyot – she’r, doston emas,
roman emas, hikoya emas,
Adabiyot – rutubat aro
hayrat bilan yutingan nafas.

Adabiyot – na sokin ohang,
na baqiriq, na qayg’uli un.
Adabiyot – ona xalq uchun,
Vatan uchun, sevgi uchun jang.

Adabiyot – bahorga, qishga
madhiyamas o’n ikki quloch.
Adabiyot – olis o’tmishga,
kelajakka bo’lgan zo’r ishonch.

Adabiyot – chet titilgan
qo’lyozmamas, qo’yilsa asrab.
Adabiyot – dorga tortilgan
Shoir Boborahim Mashrab…

Bu she’rda shoirning adabiy qarashi aniq aks etgan. Biz uning she’rlarining mavzu ko’lamini tahlil qilib o’tdik. Darvoqe, she’rning ikkinchi bandida aytilganidek, u “vatan uchun, sevgi uchun, xalq uchun” yozayotgani seziladi. Biz yana adabiyotning “miskin ohang, qayg’uli un” emasligini keyingi qarashlarimizda isbotlaymiz. Bundan tashqari, shoirning “San’at”, “She’riyat”, “She’riyat – bu qiyin ish emas” nomli she’rlarida ham adabiyot va san’at mavzu qilib olingan. Ularning ba’zilarida chuqur o’y-mulohaza, dunyoqarash ifodalangan bo’lsa, ba’zilarida mana shu xil asarning takomilga yetishuvi holatidan zavqlanish nuqtasida turib nihoyatda nafis ifodalarni keltiradi.

Xurshid Davron she’rlarining badiiy o’ziga xosligi

1. Erkin uslub, yoniq til, oddiy ifoda

Xurshid Davron she’rlarining uslubi erkin, tili yoniq, ifodasi oddiy. Ritm, musiqaviylik bor, ammo kuchli emas. Yoniq, aniq ma’no izchilligiga ega. She’riy ifodalar modern shoirlar she’rlaridagi kabi normal logikani chetga surib qo’yadigan tuyg’u tusiga ega bo’lishdan ko’ra, aniq ma’no izchilligiga ega. Bu jihatdan uning she’rlari kuchli an’ana asosiga sohibdek. Dunyoviy avangard shoirlarning ta’siriga unchalik uchramagandek ko’rinadi. Misralardagi aniq mazmun, so’zlarning normal sintaksislik munosabati yoniq she’riy til, oddiy jumla tuzilishini hosil qilgan. She’rlarning aksariyati qisqa bo’lib, umuman, yakka o’y-mulohazaga asoslangan. Ularning ma’no qatlami aniq, ammo tez boshlanib, tez tugaydigan xususiyatga ega emas. She’riy matn tuzilishi oddiy, ixcham bo’lsa-da, kuchli ma’no tovlanishlariga ega. Oddiy ifodalar zamirida chuqur kechinmalar yotadi. Masalan, “Afsun” she’rini olaylik:

Xoh kecha, xoh kunduz etma muntazir,
Labimda isitgin kipriklaringni.
Meni sevgin.

Bo’g’zimni gullarning kuyiga to’ldir,
Qushlarga uya qil mening bo’g’zimni,
Meni sevgin.

Qo’llaring chirmashsin bamisli sehr,
Erkalab-erkalab o’ldirgin meni,
Meni sevgin.
Sokin tushlaringga sen meni yashir,
Hech kimga hech qachon bermagin meni,
Meni sevgin.

She’r juda ixcham. Til munosabatlari murakkab emas. Ammo, sirli bir kayfiyat bor. Shoir xuddi sevgi uchun afsun aytayotgandek, ichida duo-tilovat qilayotgandek tuyuladi. Bunday ifoda usuli she’rni g’oyat go’zal, nafis tusga ega qilgan. Bundan tashqari, “Vido”, “Sodda shoir” kabi she’rlar ham hajmining qisqaligi, matn tuzilishining oddiyligi, ma’no ko’lamining kengligi bilan o’quvchini qoyil qoldiradi. Bu xil til, she’r qurilishi estetikashunoslarning “Go’zallik oddiylikda” degan qarashini yodimizga soladi. Lekin bu yerdagi go’zallikni nuqul oddiy shakldan izlash oqilonalik emas. Muhimi, shoirning badiiy mahorati, shoirlik iqtidoridan izlash kerak. Buning ustiga, bu she’rning shaklidagi ritm ichki nafas ritmi bilan jo’rlikka ega.

2. Xalq og’zaki ijodining ta’siri

Uning ijodida xalq og’zaki ijodidan kuchli ta’sirlanish ham bor. Ayniqsa, xalq qo’shiqlarining ta’siri juda kuchli. Qo’shiq tili, qo’shiq shakli shoir oziqlangan zo’r manbadir. Xurshid Davronning men o’qigan she’rlarining aksariyati tipik xalq qo’shig’i shaklida. Masalan, “Cho’li Iroq yoxud adashgan karvon qissasi”, “Qor ketdi”, “Yigitlarning dil o’tidan”, “Ballada”, “Hoji Tamtamning g’amgin qo’shig’i”, “Bor ekanda, yo’q ekan”, “Bahor, kunlar” kabilar xalq qo’shig’i shakli va ohangida yozilgan.

Olib ketdi yorimni
Oq tulpor qora tunda.
Oq yulduzlar porlardi
Qop-qorong’i osmonda.

Yo’llarini to’sdim men,
Qo’limni qayirdilar.
Qo’lim-ku, mayli, do’stlar,
Yorimdan ayirdilar.

Yo’llariga tuz qo’yib,
Yolvordim telbahanuz.
Tuzimga tupirdilar,
Yulduzdek sochildi tuz.
(“Hoji Tamtamning g’amgin qo’shig’i” she’ridan)

She’rdagi kuchli ritm, yetti bo’g’indan iborat shakl, erkin qofiya, oddiy ifodalar tipik xalq qo’shiqlarini aynan yodga soladi. Bu she’rlardagi asl she’riy an’ana bugungi kunda shoirlarni unutilayotgan an’anani qaytadan jonlantirish, an’anaviy she’riy shaklni rivojlantirish haqida o’ylantiradi.

3. Haddan tashqari tushkunlik, umidsizlik kayfiyati yo’q

Xurshid Davron she’rlarida haddan tashqari tushkunlik, umidsizlik kayfiyati yo’q. Aksincha, hamma narsaga bo’lgan qizg’in muhabbat bor. Hozirgi zamon uyg’ur she’riyatidagi aksariyat yoshlarning she’rlarida tushkunlik kayfiyati ustunlik qiladi. Ularning she’rlaridan dard-hasrat, ko’zyoshlar to’kilib turadi. Hamma narsadan voz kechish, hech nimadan umid qilmaslik, hatto umidvorlik degan tuyg’uning mavjudligini inkor qilish darajasiga borib yetadi. Albatta, she’riyat ko’chasi – bu dardu hasrat ko’chasi. Biroq shoir o’zining shaxsiy dardini yaqinlarining, millatning, vatanning, boringki, butun insoniyatning dardi darajasiga ko’tara olishi kerak. Xurshid Davron she’rlarida azob bor, lekin bu azob shaxsiy umidsizlik, tushkunlik ustiga emas, balki umid, hayotga, muhabbatga bo’lgan qizg’inlik, tashnalik asosiga qurilgan. Masalan, uning “Otam xotirasiga”, “Esimda yo’q” kabi she’rlarida chinakam dard bor. Lekin bu dard tushkunlik, umidsizlik hosilasi emas. Masalan, shoirning “Vido” nomli she’rini olaylik:

Men sendan ketmoq istayman,
Yomg’irdek emas, —
Yomg’ir yana qaytib keladi.
Shamoldek emas, —
Shamol yana qaytib yeladi
Men sendan ketmoq istayman
Muhabbat kabi…

Men mazkur she’rni ilk o’qigan paytimdayoq yoqtirib qolgan edim. She’r menda nihoyatda chuqur taassurot qoldirgan. Ayriliq mavzusidagi ko’plab she’rlarni o’qiganman. Ularda shoirning dardu hasrati, ichiga sig’may otilib chiqqan hayajoni, ozurda hissiyoti balqib turadi. Ammo bu she’rda na dardu hasrat, na chuqur hayajon, na ozurda hissiyot ko’rinadi. Bularning hammasidan voz kechilib, ayriliqdan iborat oxirgi hukm bevosita o’rtaga chiqadi. She’rda ayrilish qaroriga kelishdan oldingi kechinmalar tilga olinmagan. Ular azobli bo’lsin, go’zal bo’lsin yoki har ikkalasi bo’lsin, baribir she’r ortidagi maxfiy hikoyalardir. Lekin bu hikoyalar butunlay o’quvchilarning tasavvur bo’shlig’iga qoldirilgan. Ayrilish uchrashmaslikdan darak bermaydi. “Yomg’ir”, “shamol” o’tib ketadi, lekin yana qaytib keladi. “Muhabbat kabi ayrilish” bo’lgan taqdirdagina qayta uchrashishdan saqlansa bo’ladi. Muhimi, bu yerdagi ayrilish bir xil ichki jihatdagi ayrilish, ya’ni muhabbat rishtasini uzib tashlashdan iborat ruhiy ayrilish bo’lgan. Bunday holatda ular qayta uchrashib qolgan taqdirda ham sevgi munosabatlari bo’lmagan notanishlardir, uzil-kesil ayriliqdir. Shoir mana shunday ayriliq oldida azoblanmaganmi, umidsizlanmaganmi? Shoir hammasini birma-bir bayon qilishdan saqlangan hamda oxirgi qarorini qiyosiy-solishtirma usuldan foydalanib, g’oyat o’z o’rnida yuzaga chiqargan. Azobning qanchaligini his qilishni o’quvchining o’ziga qoldirgan. O’z azobini oshkora yig’lagan ko’yi yuzaga chiqarib, qalbini bo’shatmagan.

Umuman, shoirning sevgi lirikalari yoki boshqa mavzudagi she’rlari bo’lsin, o’zini butunlay tashlab qo’ygan, zaif ruhini ko’rmaymiz. Balki hayotga, muhabbatga bo’lgan ishonch, mas’uliyat, burch tuyg’usini his qilamiz. Biz bunda ham shoirning “Adabiyot” nomli she’rida aks etgan ruhini va ijodda shunga amal qilib kelayotganini ko’ramiz. U she’rlarida ko’proq orzu-umidlarini ifodalaydi. Bu orzu-umidlar uni hayotni jo’shib sevishga, umidvor bo’lishga undab turadigandek…

4. Go’zal tasavvur, go’zal she’riy olam

Xurshid Davron she’rlaridagi tasavvur, yaratilgan she’riy olam o’zgacha. Uning ba’zi she’rlari butunlay tasavvurdan iborat. Masalan:

Daryo yo’qdir sochingdan boshqa,
to’lqinida oqay desam.
Ko’zingdan boshqa yulduz yo’q,
qaray desam, boqay desam.

Ismingdan boshqa bir so’z yo’q,
aytay desam, to’yay desam.
Ko’zingdan boshqa yulduz yo’q,
olovida kuyay desam.

Mehringdan boshqa kunduz yo’q,
suyaklarim toblay desam.
Ko’zingdan boshqa yulduz yo’q,
o’zga yo’ldan ketay desam.
(“Daryo yo’qdur sochingdan boshqa” she’ridan)

Soch – daryo, ko’z – yulduz, mehr – kunduz… Bular o’rtasidagi bog’lanma tasavvur juda go’zal. Shoir hissiyotini to’g’ridan-to’g’ri ifodalamasdan, o’xshatish, tasavvur usuli orqali yashirin, ammo go’zal ifodalagan. Ikkinchi tarafdan, Xurshid Davron she’rlaridagi she’riy olam nihoyatda ajoyib, xayoliy manzaralar bilan reallik birga gavdalanib, har qanday o’quvchini jalb qiladigan romantik dunyo hosil qiladi. O’z xayoli bilan yashashni istaydigan romantik shoirlar hamisha turmush tashvishlarini ruhiy mastonalik ichida go’zal, romantik she’riy manzaralar ustiga qo’ya oladi. Bu balki ular o’zi xohlaydigan haqiqiy turmush bo’lishi mumkin. Ammo ana shunday bir hayot amalga oshgan taqdirda xayoldagidek go’zal tuyulmasligi ham mumkin. Chunki xayoliy dunyoga nisbatan odam o’zi boshqaruvchi, ham kuzatib, jondan rohatlanuvchi bo’la oladi. Lekin bu tasavvurlarni real hayotda boshidan kechiradigan bo’lsa, miriqib huzurlanishdan mahrum bo’ladi. Garchi bevosita huzurlanish mavjud bo’lsa ham, lekin real hayotda uning harakatlari, xohish va imkoniyatlari xayoldagidek cheklanmagan bo’lmaydi.

Qor yog’ayotgan oqshom
Shaharni kezsang,
G’ira-shira ko’chalarni
Kezsang, qo’llaringni cho’ntakka tiqib,
Qor esa erisa lablaringda jim.

O’ylasang, olislarda qolgan kimnidir,
Shu qorni o’ylasang, qalbing entiksa.
Ayniqsa, o’zing sevgan qizni o’ylasang,
Ayniqsa, o’ylasang onangni…

Qor esa tinmasa,
Tinmasa qadaming.
O’zing ham bir qor uchquniday
Singib ketsang tunning bag’riga.

Kimgadir yo’l bersang, kimgadir salom,
Ammo o’zing bilmasang buni.
Qor esa bo’ralab yog’aversa jim,
Adashsang-da sezmasang adashganingni…
(“Rauf Parfi she’riga nazira” she’ridan)

Mazkur she’rdagi manzarani go’yo romantik bir kinodan parcha deyish mumkin. She’riy obraz va olam jonli. Unda shakllangan kartina chuqur turmush ranglariga ega. Real hayotda yuz berishi tamoman mumkin bo’lgan holat. Ehtimol, bu qorli kechani har birimiz o’z boshimizdan o’tkazgan bo’lishimiz mumkin. Lekin hayotda she’rdagidek go’zal taassurotga ega bo’lgan bo’lishimiz amrimahol. Sababi, she’rdagi dunyo va unda aks etgan manzaralar o’zgacha ta’sirga ega. Agar shoirga o’z tasavvuridagi bir dunyoni tasvirlayapti deb qarasak, bunga shoirning chuqur muhabbati ham singgan. Bu ruhiy holat esa she’rdagi ma’naviy holatni bezagan. She’rning go’zal bo’lishiga yana bir muhim sabab ham shu. Shuning uchun ham, Xurshid Davronning ushbu she’ri bilan tanishgan har bir o’quvchi o’zini o’sha olam ichidagi bir personajdek his qiladi. Bir parcha she’rning muvaffaqiyati ma’lum ma’noda o’quvchini o’z ichidagi olamga olib kela olishidir.

She’riyat o’lkasidagi sayyoh, ya’ni Xurshid Davron she’riy olami haqidagi kaminaning hayratlari shulardan iborat. Lekin bu faqat yuzga yaqin she’r atrofidagi hayratlardir. Xurshid Davron dunyoga tanilgan shoir. Uning salmoqli she’riy to’plamlari bor. Shoir xalqaro mukofotlarga sazovor bo’lgan. Ehtimol, mening bu taassurotlarim shoir ijodining juda kichkina bir parchasini izohlab ko’rsatgan bo’lishi mumkin. Bu maqolamda faqat bir o’quvchi sifatidagi majburiyatimni qo’limdan kelgancha ado etishga harakat qildim, xolos. Uning she’rlari haqidagi izlanishlar hali uzoq davom etadi.

Manba: «Aqsu adibiyati — Aksu Literature» jurnali,2013, 4-son.

Xurshid Davron she’rlari Uyg’ur tilida (Tarjimonlar Yolqin Aziziy va Masud Isa) by Khurshid Davron on Scribd