21 март — Ўзбекнинг буюк шоири Абдулла Орипов туғилган кун. Устозни чин дилдан қутлаймиз!
Узоқ йиллар,қарайиб 18 йил нашриёт соҳасида ишлаганман. »Ёш гвардия» нашриётида бўлим мудири бўлиб ишлаган йилларим бир қатор китоб туркумларини пайдо бўлишига сабабчи бўлганимни ҳозир ҳам мақтаниб-фахрланиб айтаман. Жумладан «Машҳур кишилар ҳаёти» туркуми. Масквада ўтган асрнинг 30-йилларидан бошлаб «Жизнь замечательных людей» cерияси нашр этила бошлаганини кўпчилик яхши билади. Бу туркумда ватандошларимиздан Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улуғбек, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Ғафур Ғулом ҳаёти ва фаолиятига бағишланган китоблар ҳам чоп қилинган эди. Аммо,бу китобларнинг асосан рус олимлари ёки адиблари ёзишганини таъкидлаб, Ўзбекистонда бу туркумда китоблар нашри йўлга қўйилмаганини эслатиб ўтмоқчиман. Фақат юқорида санаб ўтган китобларнинг айримлари ўзбек тилига таржима бўлганди,холос. Дастлаб атоқли олим Азиз Қаюмов билан боғланиб,олдиндан ёзилиб нашр этилган Беруний ва Абу Али ибн Сино ҳаёти ва фаолиятидан ҳикоя қилгувчи қиссаларни «Машҳур кишилар ҳаёти» рукни билан нашр этдик. Кейин Озод Шарафиддиновга Абдулла Қаҳҳор, Наим Каримовга Ойбек, Бўрибой Аҳмедовга Мирзо Улуғбек ҳақида ёзишни илтимос қилдим. Икки-уч йил ичида орзулар рўёбга чиқиб,қўлёзмалар китобга айланди.
Кейинчалик «Ёзувчи ва давр» туркумини йўлга қўйишни ўйладим. Агар 60-йилларда чиққан Абдулла Қаҳҳорнинг «Ёшларга мактуб» китобини айтмасак, бирор ижодкорнинг замон ва адабиёт, ижод жараёни ҳақидаги ўйлари,мулоҳазаларини ўзида жамлаган китоб пайдо бўлмаган эди. Ишни устоз Эркин Воҳидов билан Абдулла Ориповдан бошлашни режалаштирдик. Қўлёзмаларни нашрга тайёрлаш жараёнида ҳар икки устоздан ўз таржимайи ҳолларини ёзиб беришларини илтимос қилдим. Шу пайтгача адиблар томонидан ўз таржимайи ҳолларини ёзиш ҳам деярли урф бўлмаган эди. Мана шу айтганларим сабаб бўлиб Абдулла ака ва Эркин аканинг таржимайи ҳоллари билан очилган (Эркин Воҳидовнинг »Шоиру шеъру шуур»,Абдулла Ориповнинг »Эҳтиёж фарзанди») китоблар дунё юзини кўрди ва то ҳозиргача уларнинг кўплаб нашр қилинган китоблари ўша биз ёздирган таржимайи ҳоллар билан бошланади.
Қуйида сизнинг эътиборингизга ҳавола қилинаётган таржимайи ҳол Абдулла ака томонидан кейинчалик янги маълумотлар билан бойитилган ва таҳрир этилган.Аммо асос ўша-ўша »Эҳтиёж фарзанди» китобида эълон қилинган бир-икки варақдан иборат ёзувлар бўлиб қолмоқда.
Мен устоз Абдулла Ориповни таваллуд кунлари билан чин юракдан қутлар эканман,узоқ йиллар давомида бу ёзувларни янг-янги саҳифалар билан тўлдириб боришларини тилаб қоламан.
Хуршид Даврон
Абдулла Орипов
ЎЗ ҲАҚИМДА
БИР ОҒИЗ СЎЗ
Менинг туғилиб ўсган, болалигим ўтган жойлар Қарши (қадимги Насаф) шаҳридан беш-ўн чақирим шимолроқ томондаги Қўнғиртов этакларидир. Қўнғиртов дегани у ерда дов-дарахт йўқлиги, кўринишининг кулранг-қўнғир тусда бўлганлигидандир. Қўнғиртовда ягона шўр сувли булоқ бор, уни Қўтирбулоқ дейдилар. Чунки унинг шўр, тузлик сувидан одамлар турли дардларига шифо топиб юрадилар. Геолог дўстларимизнинг айтишларига қараганда, у ниҳоятда эски тоғнинг қолдиғи, чўкиртаклари экан. Бу тоғнинг нариги томони Самарқанд, бериги томони Бухорои шарифга юз тутиб турибди. Боболаримизнинг айтишича, қайси бир замонларда Навоий бобомиз Самарқанддан Бухорога ана шу Қўнғиртовни ошиб ўтган эмишлар. Албатта, бу гаплар халқнинг хотирасида ўқтин-ўқтин чақнаб турадиган хаёл учқунлари бўлиши мумкин. Қишлоғимизнинг номини Некўз дейдилар. Унинг маъносини мен яхши билмайман. Ҳар ҳолда у қадимий ўзбек уруғларининг бир шохобчаси бўлиши мумкин. Дарвоқе, Амир Темур бобомизнинг оналарини Некўзбегим ҳам деганлар.
Ота тарафдан катта боболарим Норбой бобо, Боймурод бобо, Убайдулло боболар бўлишган. Ундан кейин менинг отам Ориф бобо. Она тарафимдан бобомни Эрдона карвон деганлар. У киши чамамда, қандайдир карвончилик билан машғул бўлган.
Қишлоғимизда сув ниҳоятда тақчил эди. Қашқадарёдан тортиб келинган иккита ариқ бўлиб, бирини Хомариқ (Хонариқ ҳам бўлиши мумкин), иккинчисини Ғаданг дейишган. Ғаданг арабча сўз, маъноси ёйнинг ўқини билдиради. Гўё Қашқадарё эгик камон бўлса, Ғаданг ундан отилган ўқ каби. Лекин бу ариқларга сув жуда қийинчилик билан чиқар, шу сабаб одамлар ариқни тинимсиз чуқурлаштиргани-чуқурлаштирган эди. Бу жараённи ҳайров дер эдилар. Сув этарли жойда албатта у-бу нарсалар экиларди, тоғнинг этаклари лалмикор эрларда эса асосан буғдой, арпа этиштириларди. Аёнким, бу поёнсиз қир-адирларда чорва кўп эди. Туя, йилқи, қўй дегандай. Қудуқларнинг суви батамом шўр, ичишга яроқсиз. Лекин уни негадир мол-ҳол ичиб юраверарди. Айниқса баҳор пайтларида бу эрларга ёғин кўп тушар, Қўнғиртов этаклари минг ўт-ўлан, чучмою қизғалдоқлар билан, қуёнтовуғу исмалоқ билан, каррагу ҳазориисфанд билан, қўзигуллар билан қопланар, атроф-теварак жаннатий бир манзара касб этарди. Сел сувлари тўпланиб қолган кичик-кичик кўлларни «қоқ» дейишарди. Унинг тоза сувини одамлар ташиб ичишар, бола-бақра чучмомою исмалоқ, замбуруғ териб, Қўнғиртов этакларида кунларини кеч қилар эди. Бу ерларга баҳорда турна тушарди. Турналар ўт-гиёҳларни териб еб, қўй-қўзиларнинг орасида бемалол, беҳадик юраверишарди. Шунингдек, Қўнғиртовда у пайтлари кийик кўп эди. У кийикларнинг зоти, кейин билишимча, хонгули экан. Улар ҳозир Бухоро атрофидаги қўриқхонада сақланиб қолган. Емиши бор эди шекиллик, бўри, тулки, шақол ҳам кўп эди бу жойларда. Кейинчалик, атроф-теваракни одамлар ишғол қилиб олишгач, ёввойи ҳайвонлар ўз-ўзидан йўқолдилар. Турналар, лайлаклар келмай қўйди. Кийикни эса ҳазрати Инсоннинг ўзи еб битирганига ўзим гувоҳман.
Отам раҳматлик колхозда раис бўлиб ишлар, райкомнинг котиблари (айниқса ўрис котиблар) қишлоғимизга тез-тез ташриф буюришиб, усти очиқ газик машиналарда кўпинча тунда кийик овига чиқишарди. Кийик жонивор кечаси қоронғида машина ёруғига рўпара келганда кўзи қамашиб жойида таққа тўхтаб қоларди. Ана ўшанда уни отиб олсаям бўлади, тутиб олсаям бўлади. Эсимда, бир сафар ўша котиблардан бири овга чиқиб, ўн иккита кийикни отиб, машинага босиб келишган эди. Улардан биттасини уйда қовуриб ейишди. Кийикнинг гўшти қизғиш бўлиб, ғоятда иссиқликдир.
Ўшанда онам раҳматлик ҳалиги овчи котибларни ўзича ўкиниб-ўкиниб қарғагани ҳамон ёдимда. «Нафсингга ўт тушгур, кийик эсанг биттасини е, ўн иккитасини ўлдириб нима қиласан», дерди онам. Улар қолган кийикларни машинага босиб, шаҳарга кетишарди. Салдан кейин Қўнғиртов ҳарбийлар ихтиёрига ўтиб, улар машқ қиладиган жойга айланди. Қўнғиртовни окоп-траншея қазиб, тилка-тилка қилиб ташладилар. Ҳамма ёқда танклар ўрмалаб, бомбалар портлаб ётарди. Бундай жойларда ҳатто юмронқозиқ ҳам қолмаган эди. Кейинчалик ҳарбийлар у жойларни ташлаб кетишди.
Ўша Қўнғиртовда бизнинг болалик йилларимиз ўтган. Баҳор келганда ҳавони ўт-уланнинг ёқимли хушбўй хиди қоплар, шаррос ёмғир қуйганда биз тоғ чўққиси унгуридаги кичик-кичик ғорларга бекиниб олардик. Ўша юксакликдан шимол тарафдаги ям-яшил бепоён кенгликларни томоша қилар эдим, тўйиб-тўйиб нафас олар эдим. Айниқса бу жойларда жануб кечалари, юлдузли осмон ниҳоятда гўзал бўлар эди. Тим қора осмонда қўл чўзсанг этгудек улкан-улкан новвотранг юлдузлар чарақлаб туради. Ҳаётимда бундай гўзал манзараларни кейин учрата олмадим.
Қишлоғимизда қудуқ суви ичишга яроқсизлигини айтиб ўтдим. Биз чучук сувни тўрт чақирим наридаги Эшонқудуқ деган қишлоқдан ташиб келар эдик. Эшакка тўртта кўзани кажава қилиб ортиб олардик. Кўзалар бир-бирига тўқишиб синиб кетмаслиги учун алоҳида ёғоч қолипларда жойлаб қўйиларди. Бу қолипларнинг яна бир яхши томони шуки, кўзанинг дастаси синиб мундига айланиб қолганда ҳам уни қолипга жойлаб, бемалол ишлатавериш мумкин. Бир куни икки маҳал сувга чиқардик, айниқса саратон кунлари Эшонқудуққа қатнаш ўлгудай зерикарли бўларди. Юрагим сиқилиб кетганидан бир нималарни минғир-минғир тўқиб, ўзимни овутардим, шекиллик.
Энди гапни берироқдан бошласак, бу дунёнинг воқеа ва ҳодисалари хотирамда тўрт-беш ёшларимдан бошлаб қолган. Урушдан қайтмаганларнинг азалари-ю, қайтган майиб-мажруҳ қишлоқдошларимнинг қўлтиқтаёқни тўқиллатиб юрганлари эсимда. Очарчилик, одамларнинг кунжара эганларини кўп кўрганман. Балки вақти-соати этиб, мен бу кечинмаларимни батафсил ёзарман. Чунки ҳозир мана шу саҳифаларга сиғмайдиган ранг-баранг хотираларим жуда кўп. Биз оилада тўрт ўғил, тўрт қиз ўсганмиз. Акаларим Бухоро, Тошкент олий ўқув юртларида тил-адабиёт факултетларида ўқишарди. Табиийки, улар кўтариб юрган китобларнинг аксарияти бадиий адабиёт намуналари эди. Менинг аллақачон саводим чиққан, китобларни шариллатиб ўқий олардим. Мен бугунги кунда ғоятда ажабланиб шуларни эслайман. Негадир болалигимда хотирам ниҳоятда кучли эди. Бир ўқиганим эсимда қолаверар эди. Радио, телевидение ёхуд бошқа томошалар бўлмаганидан кейин эрмагим китоб эди-да. Дуч келган нарсани ўқиб, дуч келган нарсани ёдлаб олардим. Бу китоблар орасида халқ достонлари ҳам, Навоий бобомизу Пушкиндан таржималар ҳам, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон шеърияти ва яна бошқа кўп рўмону қиссалар бўларди. Дарвоқе, қиш кунларида тўйларга қўшни туманлардан номдор бахшилар келиб, тонг отгунча достон айтишарди. Биз болалар бахшини тинглай-тинглай бир-биримизга биқинишиб ухлаб ҳам қолар эдик. Янглишмасам, ўшанда Умур шоир деган бахшининг достонларини кўп эшитганман.
Бир қўшнимиз ғоят покдомон Камолхон эшон деган киши бўларди. Раҳматликнинг онасини Биби момо дердилар. Билмадим, улар балки Каттақўрғон ёқлардан келиб қолишган. Биби момо ўта даражада саводхон буви эдилар. Онам раҳматликка эргашиб, уларнинг суҳбатига қатнашиб қолардим. Биби момонинг катталиги сандалдек келадиган китоби бор эди. Китобни Навоий-китоб дердилар. Биби момо Фарҳоду Ширин, Лайлию Мажнунларни чунонам қироат билан ўқирдики, маъносини кўпам тушунмасам ҳам қироатдан маза қилардим.
Энди биринчи шеърлар ёза бошлаганимга нима туртки бўлганини аниқ билмайман. Ҳар ҳолда сўзларни қофиялашга ишқибоз бўлиб қолганим эсимда. Балки зерикканимдан, балки завқим тошиб, ниманидир ёзгим келаверарди. Фикр эса йўқ. Ёзмасликнинг ҳам иложи йўқ. Шунинг учун она, ота, мактаб, бригадир Нодир каби гапларни ўзимча шеърга солиб айлантириб юрардим. Ундан ташқари, яна бир қизиқ детал. Мендан катта акам, ҳозир у қишлоқ хўжалиги соҳасида профессор, шеър ёзиб, муттасил «Ленин учқуни» газетасига жўнатиб турарди. Газетадан келган жавоб хатини акамга билдирмай ўқирдим. Хатда жумладан бундай гаплар ёзилган бўларди: «Абдураззоқжон, шеърингизнинг мавзуи яхши, лекин қофия-туроқлари чатоқ ва ҳоказо». Кейин мен қофия-туроқни ўрганиш учун роса китоб титардим. Акам бўлса, унга келган жавобни мен ўқиганимдан бехабар, мен қайта элимлаб қўйган конвертни очиб ўқир, «нима ёзибди» деб сўрасам, жаҳл билан «ишинг бўлмасин» деб хатни бурда-бурда қилиб йиртиб ташлар ё бўлмаса ёқиб юборарди.
У маҳаллардаги менинг шеърларим мавзу тарафдан ҳам, шаклий жиҳатдан ҳам, албатта тақлид эди. Ўқиган шеърларимда ҳамма шоир асосан Сталин, Москва-Кремл ҳақида ёзишарди. Мен ҳам «ё бисмилло» деб ўшаларни куйлай бошлаганман. Бир куни хонадонимизга раён раҳбарлари меҳмон бўлиб келишдию, чамамда мусалласхўрлик ҳам қилишди. Уларнинг баъзилари менинг шеър ёзиб юрганимдан хабардор экан шекилли, дафъатан чақириб, менга «шеър ўқи» деб қолишди. Мен «Кремл деворлари» деган шеъримни тантанали равишда ўқидим. Яқинда юз ёшни қоралаб қазо қилган Ҳамроқул ота Мамедов эди шекилли (ўшанда райижроқўм раиси), кайфияти баландмикан, дадиллиги қўзиб, «ўғлим ўзинг Кремлни кўрганмисан?» — деб қолди. Мен «йўқ» дедим. У киши «бўлмаса кўрмаган нарсангни бундай кейин ёзма!», деб қолди. Ўшанда еган дашномим менга ҳозиргача дарс бўлиб келаётир.
Мактабни олтин медал билан битирдим. Акаларим турли шаҳарларга ўқишга кетиб қолгани учун отам мени қўйиб юборгиси келмади. Бу орада Зарафшондан Эски Ангор канали қазилиб, қишлоғимизга бир дарё сув оқиб келган, одамлар катта қувонч билан боғ-роғлар яратишга киришиб кетишган эди. Бизнинг боғимизда эллик тупдан ортиқ сарҳил олма навлари, узуму анжир ва бошқа мевали дарахтлар гуркираб ўсиб, мўл-мўл ҳосил бериб ётарди. Отам белкурагу кетмонни кўтариб, боғни парвариш қилар, мен отамга доимий ёрдамчи эдим. Хуллас 1958 йил Тошкент Давлат университети филология факултетининг журналистика бўлимига келиб қолдим.
Шеърларим аввал туман, вилоят газеталарида босилиб турган бўлса-да, биринчи марта республика газетасида «Ленин учқуни»да «Қушча» деган шеърим босилиб чиққан. Мен шеърим чиққан кун бу газетани «Тўқимачилар саройи» кинотеатрининг «Қизил бурчаги» да кўриб қолганман. Бу орада қанчадан қанча шеърларим, тўпламларим чоп этилди. Бироқ, илк шеърим босилиб чиққан ўша дақиқалар, унинг қувончи сира-сира эсимдан чиқмайди. Балки бу ҳам адабиётдаги биринчи муҳаббат нашъасидир.
Университетда адабий жараён ғоятда қизғин эди. Адабиётимизда из қолдирган ва қолдираётган кўпдан кўп ижодкорлар ўша йиллари дорилфунуннинг турли курсларида таҳсил олишарди. Барчанинг номини санаб ўтиришим шарт эмасдир. Улар ўзлари ёзган таржимаи ҳолларидан билиб оларсиз.
Факултетимизда адабиёт тўгараги муттасил фаолият кўрсатарди. Озод Шарафиддинов, Матёқуб Қўшжонов каби устозларимиз биз билан соатлаб машғулот олиб борардилар. Айниқса, Озод Шарафиддинов жуда дадил эди. Москвада бирор асарни қоралаб қолишса, ўша асарни дарҳол ўқиб-ўрганиб, ўзимизча баҳосини берардик. Масалан, бадном қилинган Борис Пастернак ҳақида «у ёмон шоир эмас» деган хулосага келганмиз.
Шеърларим матбуотда тез-тез босила бошлади. Озод аканинг «Оқ йўли» билан «Шарқ юлдузи»да шеърларим чиқди. Ёзувчилар уюшмасида мушоиралардан бирида «Муножотни тинглаб», «Бургут» деган шеърларимни ўқидим, ўша куни Абдулла Қаҳҳор назарига тушдим. Миртемир домла атрофида кўп шогирлари қатори сабоқ олдим. Шайхзодадек донишманд устозга эргашиб у киши шеър ўқиган минбардан мен ҳам шеър ўқидим. Эсимда, Эски шаҳардаги ҳозирги «Турон» кутубхонасида ўқиган шеърларимни тингловчилар жуда илиқ кутиб олдилар. Учрашувдан қайтаётганимизда Шайхзода домла билагимдан тутиб, «Шоир, сизга битта гапим бор. Эҳтиёт бўлгайсиз, ишқилиб қарсаклардан талтайиб кетмасангиз бўлгани» деган. Бу гаплар ҳам менинг қулоғимга қўрғошиндай қуйилиб қолди.
Бу орада китобларим кетма-кет нашр қилинди. Устоз Ғафур Ғулом қатнашган давраларда шеърларини ўз оғизларидан неча-неча бора эшитдим. Бир сафар Ғафур ака елкамга қоқиб, «Кеча телевизорда шеър ўқиган бола сенмисан. Ёзавер, ўғлим» деганларини ҳеч қачон унутмайман. Ва ниҳоят бир куни мени Ойбек домла йўқлаётганини айтиб қолишди. Бу улуғ зот беморроқ бўлганлари сабабданми, ёки салобатлари ғоят буюклигиданми, хонадонларига ҳар қандай қаламкаш юрак ютиб боролмас, баҳайбат чўққига боққандай домлани узоқроқдан томоша қилиб юрардик. Ойбек домла билан учрашувларимни ҳамда кечирган ҳаяжонларимни қоғозга туширсам бир рисола бўлар. Домлага «Арманистон» деган шеъримни ўқиб берганимда «ингичка, ингичка» деб қўйганларини эслайман. Бу хитоб шеърингизда нозик қочиримлар бор дегани бўлса керак, деб ўйлайман. Ойбек домла кейинги сафар чорлаганларида қўлимга Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига аъзоликка тавсия қоғозини тутқаздилар. Иккинчи тавсия Миртемир домладан келди. Шу йўсинда уюшмага Комил Яшин раисликларида аъзо бўлиб кирдим.
Сўнг турли матбуот идораларида хизмат қилдим, катта-кичик мукофотларга, халқ шоири унвонига сазовор бўлдим. Мустақиллик йилларимизнинг буюк инъоми Ўзбекистон Қаҳрамони унвонига ҳам лойиқ топишди. Асосий иш фаолиятим ижод ва ижодий соҳага тегишли хизматлар билан ўтаётир.
* * *
Энди очиғини айтганда, камтарингина бир ижодимиз борлиги учунгина юқоридаги таржимаи ҳолимизга эҳтиёж сезилипти. Демак, энди асосий гап ижод атрофида бўлмоғи лозим. Энг аввал шуни уқтириб айтмоғим лозимки (махсус илтимос ёки топшириқ туфайли ёзилган айрим шеърлардан ташқари) менинг деярли ҳар бир шеърим ҳаётдаги маълум бир воқеа, ҳодиса билан боғлиқ, жўнроқ қилиб айтганда, ҳар бирининг турткиси бор. Масалан, «Аёл» деган шеърим урушдан қайтмаган амакиларимнинг беваларига бағишланган. Мен уларнинг изтиробларини кўриб, кузатиб улғайганман. Ёхуд «Ўзбекистон» қасидасининг ёзилишичи? Бунинг ёзилишига нима туртки бўлган, дейилиши мумкин. Гап шундаки, Ватанинг бутун Совет Иттифоқи деб уқтириб турилган бир пайтда, менга Ўзбекистон нима бўлди экан, деган савол юрагимнинг тубида пайдо бўлиб, ҳойнаҳой, «Ватаним — Ўзбекистон» деб шеър ёзган бўлсам, тилимизнинг ҳар қадамда эрга урилаётганини кўриб «Она тилимга» номли шеърни ёзганман. Ишхонамиз ёнида бир сассиқ ҳовуз бўлиб, унда уч-тўртта тилла балиқ оғзини каппа-каппа очганча ўлар ҳолда кун ўтказарди. Бошқа шоирлар қатори ўша балиқларнинг ҳолига ачиниб, мен ҳам «Тилла балиқча» деган шеър ёзиб, балога қолганман. Эмишки, сассиқ ҳовуз деганда совет тузумини назарда тутганман. Демакким, ҳақиқатдан ҳам бир гап бор эканки, арқон уларнинг кўзига илон бўлиб кўринибди.
Ҳозир ўтган йиллар бутун нуқсонлари билан кўзга ташланиб, танқидга учраб турган бир даврда ўтган замондан жабр кўрган «қаҳрамонлар» ҳам оз эмас. Баъзан ўша замонларда қамалган оддий киссавур ҳам ўзини замондан ноҳақ жабр кўрган зот деб эълон қилишни хуш кўради. Лекин собиқ мафкурадан, собиқ сиёсатдан ҳақиқатдан озор чекканлар кўпчиликдир ва уларнинг тарихлари ҳаммамизга маълум. Ҳар ҳолда ўша тазйиқлардан 60-йилларда адабиётга кириб келган ёшлар ҳам бебаҳра қолмаганмиз. Мен бу гапларни зинҳор-базинҳор ўзимни жафо чеккан шўрлик шоир сифатида кўрсатиш учун айтаётган эмасман. Ўша йиллари менинг ёш идрокимни икки-уч савол қаттиқ қийнарди. Биринчиси, нега менинг халқим иккинчи сорт, иккинчиси, нега менинг тилим беобрў, нега менинг Ватаним мавҳум. Нега табиат ато этган ҳис-туйғуларни ҳам ошкора изҳор қилиш мумкин эмас, масалан, яқин қариндошинг ўлса марсия ёзиш мумкин эмас, муҳаббатинг бахтсиз бўлса, надомат чекиш гуноҳ ва ҳоказолар. Энди ўйласам, ҳамма халқлар катта бир йилқи уюри сингари битта қамчининг ишорасига бўйсуниб яшар экан. Нафақат моддий, балки маънавий боқимандалик ҳам худди шу уюрчиликнинг оқибати бўлиб, унинг таъсиридан ҳанузгача кўпчилик қутулолган эмас. Ўша йиллари ёзилган талай шеърлар худди икки томчи сувдек бир-бирига ўхшашлигининг сабаби шунда. Мен бу ўринда бошимдан ўтган турли майда-чуйда тазйиқларни эслаб ўтирмайман. Лекин бир гапни айтмасам бўлмас. Менинг ижодимда ёлғизлик, маҳзунлик туйғулари кўп учрайди, дея дакки беришган ва бунинг сабабини турлича шарҳлашган ҳам. Аслида эса менинг табиатим ўзи шунақароқ бўлса керак. Иккинчидан, мени қийнаган саволларга жавоб тополмай ўртангандирман, учинчидан, шу ҳасад деган балонинг ҳужумига жуда эрта дуч келдим. Буларнинг барчаси сатрларимда қандайдир шаклда акс этган бўлса ажаб эмас. Чунончи, ҳажвий руҳдаги шеърлар ҳам қандайдир сунъий равишда яратилган эмас. Кўп қатори мени ҳам лақиллатган, алдаган одамларнинг сон-саноғи йўқ. Ҳалигидай аччиқроқ шеърларнинг ёзилишига албатта ўшалар сабаб бўлган.
Мен таржимачилик билан ҳам шуғулландим. Ушбу машғулотимнинг энг асосийси Дантенинг «Илоҳий комедия»си деб биламан. Ҳозирча унинг «Дўзах» қисми таржима қилиниб, нашр этилди. Бу асар таржимасига қўл уришимга раҳматли Шароф Рашидов сабабчи бўлганлар. Атрофимизда турли қора ёрлиқлар айланиб қолганда Шароф ака бизни ўзларича муҳофаза қилдилар шекилли ёки ижодни бутунлай ташлаб кетмасин деган хаёлга бордиларми, «Комедия» ни таржима қилишни менга топширдилар. Таржима жарёни мен учун энг улуғ мактаб бўлди. Агар қоғоз устида энг кўп тер тўккан бўлсам, ўша таржима устида тўкканман. Она тилимизнинг нақадар бой эканлигига имон келтирган бўлсам, ўша таржима жараёнида имон келтирганман. Азбаройи таржима асл нусхадан кам бўлмаслиги учун тилимиз бойлигидан имкон борича тўлиқ фойдаланиш учун изландим, тил хазинамиздан сўзлар ахтардим. Бунга нечоғлиқ эришганман, бу бошқа мавзу, бироқ ишондимки, бизнинг тилимиз ҳеч бир муболағасиз жаҳондаги энг гўзал ва энг бадавлат тиллардан биридир.
Ўрни келганда ёш шоир укаларимга бир гапни айтиб ўтай, зинҳор битта шеърни бир ўтиришда ёздим деб мақтаниб юрманг, шеър, яъни сўз айрим унли ва ундошларига қадар тинимсиз сайқал топгандагина ва айни чоқда биринчи ёзилишдаги руҳий қуввати ва сеҳрини йўқотмаган тақдирдагина мукаммал асарга айланиши мумкин. Албатта, мен бу камолотга эришганман, демоқчи эмасман. Лекин мумтоз адабиётимизни ўқиб-ўрганиб, Данте сингари шоирларни таржима қилиб шу хулосага келганман. Мен ҳозир тажрибамни эмас, балки орзу-армонларимни айтаётирман.
Аввалги мафкура, айниқса Сталин ҳаётлиги даврида шоирлар шахс сифатида ўз юрагини очолган эмас эди. Кейинги даврдаги муҳит шарофати билан бизнинг авлод шоирлари юракдаги дардларини аста-секин оча бошладилар, бу дардлар халқнинг умумий дардига, халқнинг пинҳона кайфиятига бир қадар мос тушди ва ўқувчилар неча ўн йиллардан буён эшитилмаган оҳангларга қулоқ тута бошлади. Аста-секинлик билан ёлғонни ёзишга умуман эҳтиёж қолмади. Айниқса, Ўзбекистон мустақиллигидан кейин кўпчилигимиз беҳудага лайлак ҳайдаб юрганимиз маълум бўлиб қолди.
Дунёда мавзу шу қадар кўп эканки, уни танлаб олишда муаллиф гоҳо шошиб қолиши мумкин. Масалан, халқимизнинг шонли тарихини ҳали юз-икки юз йилда ёзиб адо қилиш қийин. Лекин ёзувчининг оддий тарихнавис, йилномачидан фарқи бор. У кўпроқ ўз муайян ғояларига мос келувчи мавзуларни излайди. Шу маънода асрлар бўйи камситилган, ҳақоратланган Амир Темур бобомизнинг образи менинг учун халқнинг обрў-эътиборини, қадрини белгиловчи образ бўлиб кўринди. «Соҳибқирон» асаримни ўтмишга боқиб, бугун учун ёзганман.
Узоқ йиллик ижодий тажрибамдан хулоса шулки, ижодкор истеъдодининг даражасидан қатъи назар иложи борича ўзини ёлғон-яшиқдан олиб қочсин. Иложи борича, катта ва кичик ҳақиқатларни бир-биридан фарқлай олсин. Яъни ҳар доим ҳам ўзининг шахсий кечинмаларини бутун бир халқнинг кечинмалари деб эълон қилишдан ўзини тийсин. Аксинча, халқ дардини ўзининг шахсияти филтридан ўтказа билсин. Ўзининг шахсий дардини халқники деб эмас, балки халқнинг дардини ўзиники деб билсин.
Менинг инсон ва ижодкор сифатида бахтим — Ўзбекистонимнинг Мустақиллигини кўрдим ва небахтким озод ватанимга баҳоли қудрат хизмат қилиб юрибман.
Uzoq yillar,qarayib 18 yil nashriyot sohasida ishlaganman. »Yosh gvardiya» nashriyotida bo’lim mudiri bo’lib ishlagan yillarim bir qator kitob turkumlarini paydo bo’lishiga sababchi bo’lganimni hozir ham maqtanib-faxrlanib aytaman. Jumladan «Mashhur kishilar hayoti» turkumi. Maskvada o’tgan asrning 30-yillaridan boshlab «Jizn` zamechatel`nix lyudey» ceriyasi nashr etila boshlaganini ko’pchilik yaxshi biladi. Bu turkumda vatandoshlarimizdan Beruniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug’bek, Hamza Hakimzoda Niyoziy, G’afur G’ulom hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan kitoblar ham chop qilingan edi. Ammo,bu kitoblarning asosan rus olimlari yoki adiblari yozishganini ta’kidlab, O’zbekistonda bu turkumda kitoblar nashri yo’lga qo’yilmaganini eslatib o’tmoqchiman. Faqat yuqorida sanab o’tgan kitoblarning ayrimlari o’zbek tiliga tarjima bo’lgandi,xolos. Dastlab atoqli olim Aziz Qayumov bilan bog’lanib,oldindan yozilib nashr etilgan Beruniy va Abu Ali ibn Sino hayoti va faoliyatidan hikoya qilguvchi qissalarni «Mashhur kishilar hayoti» rukni bilan nashr etdik. Keyin Ozod Sharafiddinovga Abdulla Qahhor, Naim Karimovga Oybek, Bo’riboy Ahmedovga Mirzo Ulug’bek haqida yozishni iltimos qildim. Ikki-uch yil ichida orzular ro’yobga chiqib,qo’lyozmalar kitobga aylandi.
Keyinchalik «Yozuvchi va davr» turkumini yo’lga qo’yishni o’yladim. Agar 60-yillarda chiqqan Abdulla Qahhorning «Yoshlarga maktub» kitobini aytmasak, biror ijodkorning zamon va adabiyot, ijod jarayoni haqidagi o’ylari,mulohazalarini o’zida jamlagan kitob paydo bo’lmagan edi. Ishni ustoz Erkin Vohidov bilan Abdulla Oripovdan boshlashni rejalashtirdik. Qo’lyozmalarni nashrga tayyorlash jarayonida har ikki ustozdan o’z tarjimayi hollarini yozib berishlarini iltimos qildim. Shu paytgacha adiblar tomonidan o’z tarjimayi hollarini yozish ham deyarli urf bo’lmagan edi. Mana shu aytganlarim sabab bo’lib Abdulla aka va Erkin akaning tarjimayi hollari bilan ochilgan (Erkin Vohidovning »Shoiru she’ru shuur»,Abdulla Oripovning »Ehtiyoj farzandi») kitoblar dunyo yuzini ko’rdi va to hozirgacha ularning ko’plab nashr qilingan kitoblari o’sha biz yozdirgan tarjimayi hollar bilan boshlanadi.
Quyida sizning e’tiboringizga havola qilinayotgan tarjimayi hol Abdulla aka tomonidan keyinchalik yangi ma’lumotlar bilan boyitilgan va tahrir etilgan.Ammo asos o’sha-o’sha »Ehtiyoj farzandi» kitobida e’lon qilingan bir-ikki varaqdan iborat yozuvlar bo’lib qolmoqda.
Men ustoz Abdulla Oripovni tavallud kunlari bilan chin yurakdan qutlar ekanman,uzoq yillar davomida bu yozuvlarni yang-yangi sahifalar bilan to’ldirib borishlarini tilab qolaman.
Xurshid Davron
Abdulla Oripov
O’Z HAQIMDA
BIR OG’IZ SO’Z
Mening tug’ilib o’sgan, bolaligim o’tgan joylar Qarshi (qadimgi Nasaf) shahridan besh-o’n chaqirim shimolroq tomondagi Qo’ng’irtov etaklaridir. Qo’ng’irtov degani u yerda dov-daraxt yo’qligi, ko’rinishining kulrang-qo’ng’ir tusda bo’lganligidandir. Qo’ng’irtovda yagona sho’r suvli buloq bor, uni Qo’tirbuloq deydilar. Chunki uning sho’r, tuzlik suvidan odamlar turli dardlariga shifo topib yuradilar. Geolog do’stlarimizning aytishlariga qaraganda, u nihoyatda eski tog’ning qoldig’i, cho’kirtaklari ekan. Bu tog’ning narigi tomoni Samarqand, berigi tomoni Buxoroi sharifga yuz tutib turibdi. Bobolarimizning aytishicha, qaysi bir zamonlarda Navoiy bobomiz Samarqanddan Buxoroga ana shu Qo’ng’irtovni oshib o’tgan emishlar. Albatta, bu gaplar xalqning xotirasida o’qtin-o’qtin chaqnab turadigan xayol uchqunlari bo’lishi mumkin. Qishlog’imizning nomini Neko’z deydilar. Uning ma’nosini men yaxshi bilmayman. Har holda u qadimiy o’zbek urug’larining bir shoxobchasi bo’lishi mumkin. Darvoqe, Amir Temur bobomizning onalarini Neko’zbegim ham deganlar.
Ota tarafdan katta bobolarim Norboy bobo, Boymurod bobo, Ubaydullo bobolar bo’lishgan. Undan keyin mening otam Orif bobo. Ona tarafimdan bobomni Erdona karvon deganlar. U kishi chamamda, qandaydir karvonchilik bilan mashg’ul bo’lgan.
Qishlog’imizda suv nihoyatda taqchil edi. Qashqadaryodan tortib kelingan ikkita ariq bo’lib, birini Xomariq (Xonariq ham bo’lishi mumkin), ikkinchisini G’adang deyishgan. G’adang arabcha so’z, ma’nosi yoyning o’qini bildiradi. Go’yo Qashqadaryo egik kamon bo’lsa, G’adang undan otilgan o’q kabi. Lekin bu ariqlarga suv juda qiyinchilik bilan chiqar, shu sabab odamlar ariqni tinimsiz chuqurlashtirgani-chuqurlashtirgan edi. Bu jarayonni hayrov der edilar. Suv etarli joyda albatta u-bu narsalar ekilardi, tog’ning etaklari lalmikor erlarda esa asosan bug’doy, arpa etishtirilardi. Ayonkim, bu poyonsiz qir-adirlarda chorva ko’p edi. Tuya, yilqi, qo’y deganday. Quduqlarning suvi batamom sho’r, ichishga yaroqsiz. Lekin uni negadir mol-hol ichib yuraverardi. Ayniqsa bahor paytlarida bu erlarga yog’in ko’p tushar, Qo’ng’irtov etaklari ming o’t-o’lan, chuchmoyu qizg’aldoqlar bilan, quyontovug’u ismaloq bilan, karragu hazoriisfand bilan, qo’zigullar bilan qoplanar, atrof-tevarak jannatiy bir manzara kasb etardi. Sel suvlari to’planib qolgan kichik-kichik ko’llarni «qoq» deyishardi. Uning toza suvini odamlar tashib ichishar, bola-baqra chuchmomoyu ismaloq, zamburug’ terib, Qo’ng’irtov etaklarida kunlarini kech qilar edi. Bu yerlarga bahorda turna tushardi. Turnalar o’t-giyohlarni terib yeb, qo’y-qo’zilarning orasida bemalol, behadik yuraverishardi. Shuningdek, Qo’ng’irtovda u paytlari kiyik ko’p edi. U kiyiklarning zoti, keyin bilishimcha, xonguli ekan. Ular hozir Buxoro atrofidagi qo’riqxonada saqlanib qolgan. Yemishi bor edi shekillik, bo’ri, tulki, shaqol ham ko’p edi bu joylarda. Keyinchalik, atrof-tevarakni odamlar ishg’ol qilib olishgach, yovvoyi hayvonlar o’z-o’zidan yo’qoldilar. Turnalar, laylaklar kelmay qo’ydi. Kiyikni esa hazrati Insonning o’zi yeb bitirganiga o’zim guvohman.
Otam rahmatlik kolxozda rais bo’lib ishlar, raykomning kotiblari (ayniqsa o’ris kotiblar) qishlog’imizga tez-tez tashrif buyurishib, usti ochiq gazik mashinalarda ko’pincha tunda kiyik oviga chiqishardi. Kiyik jonivor kechasi qorong’ida mashina yorug’iga ro’para kelganda ko’zi qamashib joyida taqqa to’xtab qolardi. Ana o’shanda uni otib olsayam bo’ladi, tutib olsayam bo’ladi. Esimda, bir safar o’sha kotiblardan biri ovga chiqib, o’n ikkita kiyikni otib, mashinaga bosib kelishgan edi. Ulardan bittasini uyda qovurib yeyishdi. Kiyikning go’shti qizg’ish bo’lib, g’oyatda issiqlikdir.
O’shanda onam rahmatlik haligi ovchi kotiblarni o’zicha o’kinib-o’kinib qarg’agani hamon yodimda. «Nafsingga o’t tushgur, kiyik esang bittasini ye, o’n ikkitasini o’ldirib nima qilasan», derdi onam. Ular qolgan kiyiklarni mashinaga bosib, shaharga ketishardi. Saldan keyin Qo’ng’irtov harbiylar ixtiyoriga o’tib, ular mashq qiladigan joyga aylandi. Qo’ng’irtovni okop-transheya qazib, tilka-tilka qilib tashladilar. Hamma yoqda tanklar o’rmalab, bombalar portlab yotardi. Bunday joylarda hatto yumronqoziq ham qolmagan edi. Keyinchalik harbiylar u joylarni tashlab ketishdi.
O’sha Qo’ng’irtovda bizning bolalik yillarimiz o’tgan. Bahor kelganda havoni o’t-ulanning yoqimli xushbo’y xidi qoplar, sharros yomg’ir quyganda biz tog’ cho’qqisi unguridagi kichik-kichik g’orlarga bekinib olardik. O’sha yuksaklikdan shimol tarafdagi yam-yashil bepoyon kengliklarni tomosha qilar edim, to’yib-to’yib nafas olar edim. Ayniqsa bu joylarda janub kechalari, yulduzli osmon nihoyatda go’zal bo’lar edi. Tim qora osmonda qo’l cho’zsang etgudek ulkan-ulkan novvotrang yulduzlar charaqlab turadi. Hayotimda bunday go’zal manzaralarni keyin uchrata olmadim.
Qishlog’imizda quduq suvi ichishga yaroqsizligini aytib o’tdim. Biz chuchuk suvni to’rt chaqirim naridagi Eshonquduq degan qishloqdan tashib kelar edik. Eshakka to’rtta ko’zani kajava qilib ortib olardik. Ko’zalar bir-biriga to’qishib sinib ketmasligi uchun alohida yog’och qoliplarda joylab qo’yilardi. Bu qoliplarning yana bir yaxshi tomoni shuki, ko’zaning dastasi sinib mundiga aylanib qolganda ham uni qolipga joylab, bemalol ishlataverish mumkin. Bir kuni ikki mahal suvga chiqardik, ayniqsa saraton kunlari Eshonquduqqa qatnash o’lguday zerikarli bo’lardi. Yuragim siqilib ketganidan bir nimalarni ming’ir-ming’ir to’qib, o’zimni ovutardim, shekillik.
Endi gapni beriroqdan boshlasak, bu dunyoning voqea va hodisalari xotiramda to’rt-besh yoshlarimdan boshlab qolgan. Urushdan qaytmaganlarning azalari-yu, qaytgan mayib-majruh qishloqdoshlarimning qo’ltiqtayoqni to’qillatib yurganlari esimda. Ocharchilik, odamlarning kunjara eganlarini ko’p ko’rganman. Balki vaqti-soati etib, men bu kechinmalarimni batafsil yozarman. Chunki hozir mana shu sahifalarga sig’maydigan rang-barang xotiralarim juda ko’p. Biz oilada to’rt o’g’il, to’rt qiz o’sganmiz. Akalarim Buxoro, Toshkent oliy o’quv yurtlarida til-adabiyot fakultetlarida o’qishardi. Tabiiyki, ular ko’tarib yurgan kitoblarning aksariyati badiiy adabiyot namunalari edi. Mening allaqachon savodim chiqqan, kitoblarni sharillatib o’qiy olardim. Men bugungi kunda g’oyatda ajablanib shularni eslayman. Negadir bolaligimda xotiram nihoyatda kuchli edi. Bir o’qiganim esimda qolaverar edi. Radio, televidenie yoxud boshqa tomoshalar bo’lmaganidan keyin ermagim kitob edi-da. Duch kelgan narsani o’qib, duch kelgan narsani yodlab olardim. Bu kitoblar orasida xalq dostonlari ham, Navoiy bobomizu Pushkindan tarjimalar ham, G’afur G’ulom, Hamid Olimjon she’riyati va yana boshqa ko’p ro’monu qissalar bo’lardi. Darvoqe, qish kunlarida to’ylarga qo’shni tumanlardan nomdor baxshilar kelib, tong otguncha doston aytishardi. Biz bolalar baxshini tinglay-tinglay bir-birimizga biqinishib uxlab ham qolar edik. Yanglishmasam, o’shanda Umur shoir degan baxshining dostonlarini ko’p eshitganman.
Bir qo’shnimiz g’oyat pokdomon Kamolxon eshon degan kishi bo’lardi. Rahmatlikning onasini Bibi momo derdilar. Bilmadim, ular balki Kattaqo’rg’on yoqlardan kelib qolishgan. Bibi momo o’ta darajada savodxon buvi edilar. Onam rahmatlikka ergashib, ularning suhbatiga qatnashib qolardim. Bibi momoning kattaligi sandaldek keladigan kitobi bor edi. Kitobni Navoiy-kitob derdilar. Bibi momo Farhodu Shirin, Layliyu Majnunlarni chunonam qiroat bilan o’qirdiki, ma’nosini ko’pam tushunmasam ham qiroatdan maza qilardim.
Endi birinchi she’rlar yoza boshlaganimga nima turtki bo’lganini aniq bilmayman. Har holda so’zlarni qofiyalashga ishqiboz bo’lib qolganim esimda. Balki zerikkanimdan, balki zavqim toshib, nimanidir yozgim kelaverardi. Fikr esa yo’q. Yozmaslikning ham iloji yo’q. Shuning uchun ona, ota, maktab, brigadir Nodir kabi gaplarni o’zimcha she’rga solib aylantirib yurardim. Undan tashqari, yana bir qiziq detal. Mendan katta akam, hozir u qishloq xo’jaligi sohasida professor, she’r yozib, muttasil «Lenin uchquni» gazetasiga jo’natib turardi. Gazetadan kelgan javob xatini akamga bildirmay o’qirdim. Xatda jumladan bunday gaplar yozilgan bo’lardi: «Abdurazzoqjon, she’ringizning mavzui yaxshi, lekin qofiya-turoqlari chatoq va hokazo». Keyin men qofiya-turoqni o’rganish uchun rosa kitob titardim. Akam bo’lsa, unga kelgan javobni men o’qiganimdan bexabar, men qayta elimlab qo’ygan konvertni ochib o’qir, «nima yozibdi» deb so’rasam, jahl bilan «ishing bo’lmasin» deb xatni burda-burda qilib yirtib tashlar yo bo’lmasa yoqib yuborardi.
U mahallardagi mening she’rlarim mavzu tarafdan ham, shakliy jihatdan ham, albatta taqlid edi. O’qigan she’rlarimda hamma shoir asosan Stalin, Moskva-Kreml haqida yozishardi. Men ham «yo bismillo» deb o’shalarni kuylay boshlaganman. Bir kuni xonadonimizga rayon rahbarlari mehmon bo’lib kelishdiyu, chamamda musallasxo’rlik ham qilishdi. Ularning ba’zilari mening she’r yozib yurganimdan xabardor ekan shekilli, daf’atan chaqirib, menga «she’r o’qi» deb qolishdi. Men «Kreml devorlari» degan she’rimni tantanali ravishda o’qidim. Yaqinda yuz yoshni qoralab qazo qilgan Hamroqul ota Mamedov edi shekilli (o’shanda rayijroqo’m raisi), kayfiyati balandmikan, dadilligi qo’zib, «o’g’lim o’zing Kremlni ko’rganmisan?» — deb qoldi. Men «yo’q» dedim. U kishi «bo’lmasa ko’rmagan narsangni bunday keyin yozma!», deb qoldi. O’shanda yegan dashnomim menga hozirgacha dars bo’lib kelayotir.
Maktabni oltin medal bilan bitirdim. Akalarim turli shaharlarga o’qishga ketib qolgani uchun otam meni qo’yib yuborgisi kelmadi. Bu orada Zarafshondan Eski Angor kanali qazilib, qishlog’imizga bir daryo suv oqib kelgan, odamlar katta quvonch bilan bog’-rog’lar yaratishga kirishib ketishgan edi. Bizning bog’imizda ellik tupdan ortiq sarhil olma navlari, uzumu anjir va boshqa mevali daraxtlar gurkirab o’sib, mo’l-mo’l hosil berib yotardi. Otam belkuragu ketmonni ko’tarib, bog’ni parvarish qilar, men otamga doimiy yordamchi edim. Xullas 1958 yil Toshkent Davlat universiteti filologiya fakultetining jurnalistika bo’limiga kelib qoldim.
She’rlarim avval tuman, viloyat gazetalarida bosilib turgan bo’lsa-da, birinchi marta respublika gazetasida «Lenin uchquni»da «Qushcha» degan she’rim bosilib chiqqan. Men she’rim chiqqan kun bu gazetani «To’qimachilar saroyi» kinoteatrining «Qizil burchagi» da ko’rib qolganman. Bu orada qanchadan qancha she’rlarim, to’plamlarim chop etildi. Biroq, ilk she’rim bosilib chiqqan o’sha daqiqalar, uning quvonchi sira-sira esimdan chiqmaydi. Balki bu ham adabiyotdagi birinchi muhabbat nash’asidir.
Universitetda adabiy jarayon g’oyatda qizg’in edi. Adabiyotimizda iz qoldirgan va qoldirayotgan ko’pdan ko’p ijodkorlar o’sha yillari dorilfununning turli kurslarida tahsil olishardi. Barchaning nomini sanab o’tirishim shart emasdir. Ular o’zlari yozgan tarjimai hollaridan bilib olarsiz.
Fakultetimizda adabiyot to’garagi muttasil faoliyat ko’rsatardi. Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo’shjonov kabi ustozlarimiz biz bilan soatlab mashg’ulot olib borardilar. Ayniqsa, Ozod Sharafiddinov juda dadil edi. Moskvada biror asarni qoralab qolishsa, o’sha asarni darhol o’qib-o’rganib, o’zimizcha bahosini berardik. Masalan, badnom qilingan Boris Pasternak haqida «u yomon shoir emas» degan xulosaga kelganmiz.
She’rlarim matbuotda tez-tez bosila boshladi. Ozod akaning «Oq yo’li» bilan «Sharq yulduzi»da she’rlarim chiqdi. Yozuvchilar uyushmasida mushoiralardan birida «Munojotni tinglab», «Burgut» degan she’rlarimni o’qidim, o’sha kuni Abdulla Qahhor nazariga tushdim. Mirtemir domla atrofida ko’p shogirlari qatori saboq oldim. Shayxzodadek donishmand ustozga ergashib u kishi she’r o’qigan minbardan men ham she’r o’qidim. Esimda, Eski shahardagi hozirgi «Turon» kutubxonasida o’qigan she’rlarimni tinglovchilar juda iliq kutib oldilar. Uchrashuvdan qaytayotganimizda Shayxzoda domla bilagimdan tutib, «Shoir, sizga bitta gapim bor. Ehtiyot bo’lgaysiz, ishqilib qarsaklardan taltayib ketmasangiz bo’lgani» degan. Bu gaplar ham mening qulog’imga qo’rg’oshinday quyilib qoldi.
Bu orada kitoblarim ketma-ket nashr qilindi. Ustoz G’afur G’ulom qatnashgan davralarda she’rlarini o’z og’izlaridan necha-necha bora eshitdim. Bir safar G’afur aka yelkamga qoqib, «Kecha televizorda she’r o’qigan bola senmisan. Yozaver, o’g’lim» deganlarini hech qachon unutmayman. Va nihoyat bir kuni meni Oybek domla yo’qlayotganini aytib qolishdi. Bu ulug’ zot bemorroq bo’lganlari sababdanmi, yoki salobatlari g’oyat buyukligidanmi, xonadonlariga har qanday qalamkash yurak yutib borolmas, bahaybat cho’qqiga boqqanday domlani uzoqroqdan tomosha qilib yurardik. Oybek domla bilan uchrashuvlarimni hamda kechirgan hayajonlarimni qog’ozga tushirsam bir risola bo’lar. Domlaga «Armaniston» degan she’rimni o’qib berganimda «ingichka, ingichka» deb qo’yganlarini eslayman. Bu xitob she’ringizda nozik qochirimlar bor degani bo’lsa kerak, deb o’ylayman. Oybek domla keyingi safar chorlaganlarida qo’limga O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasiga a’zolikka tavsiya qog’ozini tutqazdilar. Ikkinchi tavsiya Mirtemir domladan keldi. Shu yo’sinda uyushmaga Komil Yashin raisliklarida a’zo bo’lib kirdim.
So’ng turli matbuot idoralarida xizmat qildim, katta-kichik mukofotlarga, xalq shoiri unvoniga sazovor bo’ldim. Mustaqillik yillarimizning buyuk in’omi O’zbekiston Qahramoni unvoniga ham loyiq topishdi. Asosiy ish faoliyatim ijod va ijodiy sohaga tegishli xizmatlar bilan o’tayotir.
* * *
Endi ochig’ini aytganda, kamtaringina bir ijodimiz borligi uchungina yuqoridagi tarjimai holimizga ehtiyoj sezilipti. Demak, endi asosiy gap ijod atrofida bo’lmog’i lozim. Eng avval shuni uqtirib aytmog’im lozimki (maxsus iltimos yoki topshiriq tufayli yozilgan ayrim she’rlardan tashqari) mening deyarli har bir she’rim hayotdagi ma’lum bir voqea, hodisa bilan bog’liq, jo’nroq qilib aytganda, har birining turtkisi bor. Masalan, «Ayol» degan she’rim urushdan qaytmagan amakilarimning bevalariga bag’ishlangan. Men ularning iztiroblarini ko’rib, kuzatib ulg’ayganman. Yoxud «O’zbekiston» qasidasining yozilishichi? Buning yozilishiga nima turtki bo’lgan, deyilishi mumkin. Gap shundaki, Vataning butun Sovet Ittifoqi deb uqtirib turilgan bir paytda, menga O’zbekiston nima bo’ldi ekan, degan savol yuragimning tubida paydo bo’lib, hoynahoy, «Vatanim — O’zbekiston» deb she’r yozgan bo’lsam, tilimizning har qadamda erga urilayotganini ko’rib «Ona tilimga» nomli she’rni yozganman. Ishxonamiz yonida bir sassiq hovuz bo’lib,
unda uch-to’rtta tilla baliq og’zini kappa-kappa ochgancha o’lar holda kun o’tkazardi. Boshqa shoirlar qatori o’sha baliqlarning holiga achinib, men ham «Tilla baliqcha» degan she’r yozib, baloga qolganman. Emishki, sassiq hovuz deganda sovet tuzumini nazarda tutganman. Demakkim, haqiqatdan ham bir gap bor ekanki, arqon ularning ko’ziga ilon bo’lib ko’rinibdi.
Hozir o’tgan yillar butun nuqsonlari bilan ko’zga tashlanib, tanqidga uchrab turgan bir davrda o’tgan zamondan jabr ko’rgan «qahramonlar» ham oz emas. Ba’zan o’sha zamonlarda qamalgan oddiy kissavur ham o’zini zamondan nohaq jabr ko’rgan zot deb e’lon qilishni xush ko’radi. Lekin sobiq mafkuradan, sobiq siyosatdan haqiqatdan ozor chekkanlar ko’pchilikdir va ularning tarixlari hammamizga ma’lum. Har holda o’sha tazyiqlardan 60-yillarda adabiyotga kirib kelgan yoshlar ham bebahra qolmaganmiz. Men bu gaplarni zinhor-bazinhor o’zimni jafo chekkan sho’rlik shoir sifatida ko’rsatish uchun aytayotgan emasman. O’sha yillari mening yosh idrokimni ikki-uch savol qattiq qiynardi. Birinchisi, nega mening xalqim ikkinchi sort, ikkinchisi, nega mening tilim beobro’, nega mening Vatanim mavhum. Nega tabiat ato etgan his-tuyg’ularni ham oshkora izhor qilish mumkin emas, masalan, yaqin qarindoshing o’lsa marsiya yozish mumkin emas, muhabbating baxtsiz bo’lsa, nadomat chekish gunoh va hokazolar. Endi o’ylasam, hamma xalqlar katta bir yilqi uyuri singari bitta qamchining ishorasiga bo’ysunib yashar ekan. Nafaqat moddiy, balki ma’naviy boqimandalik ham xuddi shu uyurchilikning oqibati bo’lib, uning ta’siridan hanuzgacha ko’pchilik qutulolgan emas. O’sha yillari yozilgan talay she’rlar xuddi ikki tomchi suvdek bir-biriga o’xshashligining sababi shunda. Men bu o’rinda boshimdan o’tgan turli mayda-chuyda tazyiqlarni eslab o’tirmayman. Lekin bir gapni aytmasam bo’lmas. Mening ijodimda yolg’izlik, mahzunlik tuyg’ulari ko’p uchraydi, deya dakki berishgan va buning sababini turlicha sharhlashgan ham. Aslida esa mening tabiatim o’zi shunaqaroq bo’lsa kerak. Ikkinchidan, meni qiynagan savollarga javob topolmay o’rtangandirman, uchinchidan, shu hasad degan baloning hujumiga juda erta duch keldim. Bularning barchasi satrlarimda qandaydir shaklda aks etgan bo’lsa ajab emas. Chunonchi, hajviy ruhdagi she’rlar ham qandaydir sun’iy ravishda yaratilgan emas. Ko’p qatori meni ham laqillatgan, aldagan odamlarning son-sanog’i yo’q. Haligiday achchiqroq she’rlarning yozilishiga albatta o’shalar sabab bo’lgan.
Men tarjimachilik bilan ham shug’ullandim. Ushbu mashg’ulotimning eng asosiysi Dantening «Ilohiy komediya»si deb bilaman. Hozircha uning «Do’zax» qismi tarjima qilinib, nashr etildi. Bu asar tarjimasiga qo’l urishimga rahmatli Sharof Rashidov sababchi bo’lganlar. Atrofimizda turli qora yorliqlar aylanib qolganda Sharof aka bizni o’zlaricha muhofaza qildilar shekilli yoki ijodni butunlay tashlab ketmasin degan xayolga bordilarmi, «Komediya» ni tarjima qilishni menga topshirdilar. Tarjima jaryoni men uchun eng ulug’ maktab bo’ldi. Agar qog’oz ustida eng ko’p ter to’kkan bo’lsam, o’sha tarjima ustida to’kkanman. Ona tilimizning naqadar boy ekanligiga imon keltirgan bo’lsam, o’sha tarjima jarayonida imon keltirganman. Azbaroyi tarjima asl nusxadan kam bo’lmasligi uchun tilimiz boyligidan imkon boricha to’liq foydalanish uchun izlandim, til xazinamizdan so’zlar axtardim. Bunga nechog’liq erishganman, bu boshqa mavzu, biroq ishondimki, bizning tilimiz hech bir mubolag’asiz jahondagi eng go’zal va eng badavlat tillardan biridir.
O’rni kelganda yosh shoir ukalarimga bir gapni aytib o’tay, zinhor bitta she’rni bir o’tirishda yozdim deb maqtanib yurmang, she’r, ya’ni so’z ayrim unli va undoshlariga qadar tinimsiz sayqal topgandagina va ayni choqda birinchi yozilishdagi ruhiy quvvati va sehrini yo’qotmagan taqdirdagina mukammal asarga aylanishi mumkin. Albatta, men bu kamolotga erishganman, demoqchi emasman. Lekin mumtoz adabiyotimizni o’qib-o’rganib, Dante singari shoirlarni tarjima qilib shu xulosaga kelganman. Men hozir tajribamni emas, balki orzu-armonlarimni aytayotirman.
Avvalgi mafkura, ayniqsa Stalin hayotligi davrida shoirlar shaxs sifatida o’z yuragini ocholgan emas edi. Keyingi davrdagi muhit sharofati bilan bizning avlod shoirlari yurakdagi dardlarini asta-sekin ocha boshladilar, bu dardlar xalqning umumiy dardiga, xalqning pinhona kayfiyatiga bir qadar mos tushdi va o’quvchilar necha o’n yillardan buyon eshitilmagan ohanglarga quloq tuta boshladi. Asta-sekinlik bilan yolg’onni yozishga umuman ehtiyoj qolmadi. Ayniqsa, O’zbekiston mustaqilligidan keyin ko’pchiligimiz behudaga laylak haydab yurganimiz ma’lum bo’lib qoldi.
Dunyoda mavzu shu qadar ko’p ekanki, uni tanlab olishda muallif goho shoshib qolishi mumkin. Masalan, xalqimizning shonli tarixini hali yuz-ikki yuz yilda yozib ado qilish qiyin. Lekin yozuvchining oddiy tarixnavis, yilnomachidan farqi bor. U ko’proq o’z muayyan g’oyalariga mos keluvchi mavzularni izlaydi. Shu ma’noda asrlar bo’yi kamsitilgan, haqoratlangan Amir Temur bobomizning obrazi mening uchun xalqning obro’-e’tiborini, qadrini belgilovchi obraz bo’lib ko’rindi. «Sohibqiron» asarimni o’tmishga boqib, bugun uchun yozganman.
Uzoq yillik ijodiy tajribamdan xulosa shulki, ijodkor iste’dodining darajasidan qat’i nazar iloji boricha o’zini yolg’on-yashiqdan olib qochsin. Iloji boricha, katta va kichik haqiqatlarni bir-biridan farqlay olsin. Ya’ni har doim ham o’zining shaxsiy kechinmalarini butun bir xalqning kechinmalari deb e’lon qilishdan o’zini tiysin. Aksincha, xalq dardini o’zining shaxsiyati filtridan o’tkaza bilsin. O’zining shaxsiy dardini xalqniki deb emas, balki xalqning dardini o’ziniki deb bilsin.
Mening inson va ijodkor sifatida baxtim — O’zbekistonimning Mustaqilligini ko’rdim va nebaxtkim ozod vatanimga baholi qudrat xizmat qilib yuribman.
