Машҳур америкалик файласуф ва социолог олим Элвин Тоффлер интернет ҳақида гапира туриб, у бор-йўғи ўн йиллар ичида бутун инсониятни ишғол қилганини таъкидлаган эди. Бугун интернет орқали дунёни кўриб, мулоқот олиб боряпмиз. Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон ҳам айнан мана шу виртуал тизим орқали ўзбек адабиётини кенг тарғиб этаётганлардан бири саналади.
KH-DAVRON.UZ — ХУРШИД ДАВРОНННИНГ
ҲАЁТИЙ ҲАҚИҚАТЛАРИ
Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон билан суҳбат
Машҳур америкалик файласуф ва социолог олим Элвин Тоффлер интернет ҳақида гапира туриб, у бор-йўғи ўн йиллар ичида бутун инсониятни ишғол қилганини таъкидлаган эди. Бугун интернет орқали дунёни кўриб, мулоқот олиб боряпмиз. Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон ҳам айнан мана шу виртуал тизим орқали ўзбек адабиётини кенг тарғиб этаётганлардан бири саналади.
— Хуршид ака, суҳбатимизни «Хуршид Даврон кутубхонаси» — kh-davron.uz сайтининг очилишига сабаб бўлган омиллардан бошласак?
— Мен Ўзбекистонга кириб келганидан бошлаб интернетдан фойдалана бошлаган дастлабки одамлардан бириман. Биринчи марта интернетга кирганимда ўзбекнинг фахри, тимсоли — Навоий бобомиз ҳақида ҳеч қандай маълумотнинг йўқлигини кўриб, ажаблангандим. Бир оз кўнглим ҳам оғриганди. Энг биринчи шахсий сайтимни очгач («Хуршид Даврон кутубхонаси»дан олдин бир неча сайт очганман, уларнинг кўпи турли сабаблар билан, энг аввало, техник сабаблар билан ёпилиб кетди), ишни Навоий китобларининг электрон вариантини яратишдан бошладим. Ундан кейин Ҳалима Носированинг қўшиқларини, классик адабиётимиз намуналарини, мумтоз қўшиқларимизни кирита бошладим. Оламдан ўтиб кетган авлоддошларим Шавкат Раҳмон, Матназар Абдулҳаким, Садриддин Салимнинг шеърларининг электрон вариантларини шакллантирдим. Мақсадим — қайсидир маънода маърифатпарвар боболар — жадидлар ишини давом эттириш эди. Жадидларнинг олий мақсади газета ва китоблар чоп этиш, мактаблар очиш орқали халққа маърифат тарқатиш бўлган. Ўн йил аввал «Хуршид Даврон кутубхонаси»ни очдим. Ушбу сайтдаги матнлар маълум маънода китоб, журнал ўрнини босади, деб умид қилганман. Бугун адабиёт ўқитувчилари ва ўқувчиларнинг “Манави китобни қаердан топса бўлади, манави мавзуни қаерда ўқиса бўлади, мана шу масалани ёритишга ёрдам беринг», деган мурожаатларни ўқиб, ҳаракатларим беизкетмаганидан хурсанд бўламан.
— Сайтингиз орқали бошқа халқларнинг адиб ва шоирлари, таржимонлари билан ижодий ҳамкорлик ўрнатилгани қувонарли ҳол, албатта. Ҳозир дунёнинг қайсидир ҳудудида чоп этилган янги китоб ёки журнал билан танишишни истасангиз имкони бор, тўғрими?
— «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайти ҳамкорлиги туфайли Хитойнинг Синцзян, яъни уйғурлар яшайдиган қадимий Кошғар диёридаги ижодкорлар билан ҳамкорликда бир неча китоб чоп этилди. Шу кунларда ўзбек шеърияти анталогиясини уйғур тилида нашр этиш ҳаракатини бошлаб юборганмиз. Рауф Парфи, Шавкат Раҳмоннинг шеърлари, ўзимнинг шеърий ва наср тўпламим чоп этилиш арафасида. Ҳар йили уйғур адабий журналларида ўнлаб ўзбек шоирлари шеърлари эълон қилинмоқда. Яқинда Туркияда Саъдулла Сиёевнинг Яссавийга бағишланган романи босмадан чиқарилди. Болгарияда, Польшада ўзбек шоирларининг туркум шеърлари чиқарилди ва сайтимиз манбаа сифатида кўрсатилди. Қўшни Афғонистондаги ўзбеклар мана шу сайтга кириб адабиёт, санъат, тарих ҳақида маълумотлар олиб туришади. Афғон адабиётини ҳам тарғиб қилиб боряпмиз. Ёки Озарбайжондаги бир қатор нашрлар ва ижодкорлар билан мустаҳкам алоқа ўрнатганмиз.
— Албатта, ютуқлар ҳақида фахрланиб гапириш ёқимли. Аммо катта тарихга эга ўзбек адабиёти учун бу жуда кам эмасми…
— Кам, албатта. Жуда кам. Ўзбек адабиёти дунёга чиқмаяпти, деб бонг уришни биламиз, бироқ қай биримиз бу иш билан жиддийроқ шуғулланяпмиз? Четдан биров келиб адабиётимизни дунёга чиқариб бермайди. Бунинг учун юртимизда малакали таржимонларни тайёрлашимиз, дунёнинг етакчи тилларида ижод қиладиган адабиёт аҳлини, энг аввало, тажрибали таржимонларини жалб қилишимиз керак. Ўтган йили Ҳазрат Навоийнинг 573 йиллиги кенг нишонланди. Шу муносабат билан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида қошидаги таржима маркази томонидан француз ва инглиз тилларида аллома бобомизнинг китоблари нашр этилди. Чет тилини мукаммал биладиган мутахассислар бу таржималар савияси юқори эмаслигини айтишмоқда: бу иш билан шуғулланган ёш таржимонларимизда эҳтимол тажриба етишмас, улар ҳали тилни ўрганиш жараёни бошида тургандир, уларни айбдор дейишдан мутлақо йироқман. Фақат бир ўй тинчлик бермайди: хорижлик адабиёт муҳиблари ўша нашр этилган китобларни қўлига олиб ўқиб, ўзбеклар “сиғинган» Навоийнинг даражаси шу экан, деган фикрга келмасмикан?
Сўнгги 25 йил давомида, Россияни ҳисобга олмасак, дунёнинг қайси мамлакатида Ҳазрат Навоийнинг асарлар нашр этилди? Биз миллий адабиётимизни тарғиб қилиш учун маблағни аямаслигимиз керак. Навоийни Навоийлигини кўрсатадиган даражадаги таржима нашрларни дунёга олиб чиқишимиз лозим. Бунинг учун, юқорида айтганимдек, тажрибали таржимонларини жалб қилишимиз керак, уларнинг ёнига навоийшунос олимларимизни қўшиб қўйсак, ишончим комил, яхши ютуқларга эришамиз.
— Интернет сабаб ёшлар китоб ўқимай қўйди, деган гапларни кўп такрорлаймиз. Бугун интернет ҳам китоб, ҳам газета ва журнал, ҳам радио ва телевидение вазифасини бажармоқда…
— Болалар нега китоб ўқимайди, деган саволни беришдан олдин, ота-оналар китоб ўқийдими, йўқми, деб ўйлаб кўриш керак. Шахсан менинг жодкорликка, адабиётга меҳрим адабиётдан дарс берадиган Субиҳа холам уйи токчасидаги китоблару китобхон акалариму опам сабаб бўлган.Бу ҳақиқатни яқиндан билган одамларнинг ҳаётида кўрганман. Энг қадимий китоблардан — «Дада Қурқут» достонидаги бир ҳикматни эслайлик. Бу ҳикматда: “Она қизига ҳадеб насиҳат қилишдан олдин, ўзи ўша ишни қилсин. Шундагина қиз бола онасининг яхши ишларининг давомчиси сифатида намоён бўлади”, деган жумлалар бор.
Сўнгги йилларда мактаб кутубхоналарига эътибор сусайгани, советлар пайтида амалда бўлган қишлоқ шўроси, колхоз идораси қошидаги кутубхоналар ёпилгани ёшларни китобга эътиборсиз қилиб қўйди. Куни-кеча Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан айнан китобхонлик, китоб тарғиботи билан боғлиқ фармойиш эълон қилиниши бу эътиборсизликни жамият ҳаётидан олиб ташлайди, деган умидим бор.
Бугун бу соҳада бир неча жиддий муаммо бор. Энг аввало, китоблар нархи анча қиммат. Яширмайман: ўзим ҳам китоб дўконида керакли китобларнинг бир нечтасини танлаб оламан-да, кейин нархига қарагач, анчасини пештахтага қайтариб қўяман. Биринчи муаммо, болалар учун мўлжалланган китобларнинг қимматлиги бўлса, иккинчиси — болаларбоп, ёшларбоп адабиётларнинг тақчиллигида. “Ўзбек халқ эртаклари” номи билан чоп этилаётган тўпламларнинг аксарияти халқимиз оғзаки меросига умуман алоқаси йўқ. Айрим эртакларни ўқиб, болаларни улардан қандай ҳимоя қилиш ҳақида ўйлаб қоласан. Бу муаммо биргина бизда эмас, бутун дунёда мавжуд. Ур-йиқит кўп, миллий қадриятларимизга, удумларимизга зид, ҳиссиз ёзилган асарлардан воз кечиш керак. Эртак хаёлот дунёсига етакласа, яхшиликни ўргатса, мурғак қалб эгасида тасаввур қилиш, яратиш ишқи уйғонади. Шарқона одоб-ахлоқ сингдирилган асарларни кўпайтирсак, ўзбек боласи китоб дўконидан чиқмайдиган бўлади.
— Интернет оламида ўзбек ёшларининг дунёсини яратиш вақти келмадимикан?
— Интернетга кирадиган ўзбек боласи адашиб, ёт ва салбий таъсирларга берилмаслиги учун адабиёт, тарих, санъатимиз ривожига бағишланган сайтларни кўпайтиришимиз зарур. Бундай сайтлар жуда кўп, сон-саноқсиз бўлиши керак. Интернет олами — чексиз, ҳатто дунёдан кенгроқ. Интернетда ўзбек ёшларининг оламини яратиб берсак, улар излаган нарсасини топадиган кутубхоналар, аудио ва видеотекаларни очиб берсак, ишончим комил, уларнинг дунёқараши шаклланишига, тарбиясига ҳам катта таъсир қилган бўламиз.
Ўзбек интернет тизимини бошқариб турган мутасаддилар техник билимлар баробарида маънавиятимиз тараққиётини ўйлайдиган шахслар бўлишлари керак. Афсуски, уларнинг аксарияти техник салоҳият эга-ю, ўзбек маънавияти мезонларидан бехабар одамлар. Ёки шу соҳага бош-қош раҳбарларнинг жуда кўпи интернет ҳақида тушунчаларга эга эмас. Бир мисол: Бундан анча йиллар аввал биринчи Президентимиз топшириғи билан 20 дан ортиқ таниқли ўзбек шоиру носирларининг сайтлари очилган эди. Бу ишни амалга оширган бир компанияга бир неча марта қатнаб, бу ишга ўз ҳиссамизни қўшган эдик. Бир йилча ўтмай, бу очилган сайтларнинг ҳаммаси «ўлди». Бир тадбирда маънавият соҳасини бошқариб турган ( ва ҳозир ҳам шу амалда бўлган) Президент маслаҳатчиси диққатини мазкур муаммога қаратганимда, у «Сайтни очиб берганимиздан кейин ўзларинг қаранглар-да!» дея иддао қилган эди. Бу гап Президент маслаҳатчисининг интернет ҳақида зиғирча тушунчаси йўқлигини кўрсатди. Зеро, ўша очилган сайтнинг «калит»и, «Бобурнома» келтирилган атама билан айтсак, «ўрон»и, яъни кириб ишлашга имкон берадиган пароли ўша сайтларни тайёрлаган компания ихтиёрида қолган эди. «Калит»нинг ижокорларга берилмагани сайтларнинг умрини давом эттиришдан маҳрум этган эди. 20 дан ортиқ сайтни тайёрлаш учун Вазирлар маҳкамаси ўша компанияга анчагина маблағ ажратгани, бу маблағнинг бир йил ўтмай ҳавога учиб кетгани ҳақида нима дейиш мумкин? Менга қолса, ўша маблағни сайтларнинг «ўлимига» сабабчи бўлган шахслардан давлат ҳисобга ундириб олган бўлардим.
Гаэета-журналлар етиб бормайдиган ҳудудлар, мактаблар бор. Шундай жойларда ҳам интернетдан фойдаланишни йўлга кўйиш зарур. Мамлакатимизнинг ҳар бир нуқтасида тарихимиздаги воқеалару шахслар, адабиётимиздаги сиймолару улар қолдирган асарлар ҳақида бир неча дақиқада ахборот олиш имконини яратишимиз керак. Бу маълум маънода ҳам миллий, маданий, маънавий, ҳатто иқтисодий тараққиётимизга таъсир кўрсатади. Ҳар қандай иқтисодий тараққиёт замирида маданий, маънавий асос бўлмаса, иқтисод ҳеч қачон юксалмайди, деган улуғ донишмандлар ҳақлигини даврнинг ўзи исботлаб турибди.
— Бугун интернет сайтларига жойлаштирилаётган ахборотларни саралаш ҳақида ҳам бош қотириш керакмикан?
— Албатта. Бунинг учун, аввало, Ўзбекистон ўзининг интернет тиэими ақидалари, мезонларини белгилаб олиши лозим. Айниқса, адабиётда, санъатда, авваламбор, замонавий қўшиқчилик соҳасида ахлоқсиз ва уятсиз лавҳаларни олиб чиққанларга бешафқат бўлишимиз керак…
Хитой аллақачон интернетдан фойдаланиш қоидаларини яратган. Яъни, бир нарсани ёзмоқчи ёки эълон қилмоқчи бўлган одам яширинча бошқа киши исми билан интернет оламига киролмайди. Фақат шахсни тасдиқлайдиган ҳужжати асосида киради. Бунга ҳар қандай ахлоқий ақидаларни рад этишни одат қилган Ғарб цензура, деб баҳо беради. Таъқиқ, маълум маънода, Шаркнинг ўзига хос анъаналари борлигини исботловчи нормадир. Парвардигор туширган барча муқаддас китоблар муайян маънода таъқиқлар мажмуидир, десам, хато қилмайман. Ҳамиша Ғарб ва Шарқни солиштирганда, улар бамисоли бир-бирига қарама-қарши иккита қутб бўлиб келганини кўрамиз. Буюк япон ёзувчиси Ясунари Кавабатанинг Нобел мукофоти маърузасида шундай жумлалар бор: “Биз бошқамиз, сиз бошқасиз. Бизнинг илдизимиз бошқа, сизнинг илдизингиз бошқа. Сиз гулни узиб ҳидласангиз, биз уни узмасдан ҳидлаймиз, томоша қиламиз, мароқланамиз.” Бу лўнда фикр Ғарб билан Шарқ ўртасидаги тафовут ҳақидаги ҳикматдир.
Интернетда кўзнигина эмас, қалбни хиралаштирадиган ялтироқ таассуротлар, арзимасдай кўринадиган, аммо билдирмасдан боланинг ичига кириб олиб, уни бузадиган ғоявий унсурлар жуда кўп. Бежизга биринчи Президентимиз мафкура полигонларини атом полигонларидан хавфлироқ демаган.
Бир пайтлар адабиёт газетамизда ўзбек (Ургут, Чуст) пичоқлари ҳақида баҳс бўлгани эсимда. Баҳсда пичоқ азалдан турмушимиз учун зарур бир буюм эканини рад этиб, у жиноят қуроли, уни таъқиқлаш керак, деган ўйловсиз ташаббуслар ҳам айтилган эди. Интернет ҳақидаги бугунги баҳслар ўша ўйловсиз ташаббусларни ёдимга солади. Қатъий айтаманки, бугун интернет ҳам турмушимизнинг ажралмас бир қисмига айланди. Аммо, агар биз уни ҳушёрлик билан кузатмасак, жиноятчи қўлидаги пичоқ каби хавфли қуролга, ўргимчак тўридек тирик дилларни овловчи кушандага айланади, инсонийлик душмани бўлмиш кучлар манфаатига хизмат қиладиган ёвузлик томони кучайиб кетади. Интернетнинг энг хавфли жиҳати — унинг чегара билмаслиги, чеклашлар йўқлигида. Чеклаш йўқ жойда меъёр бузилади. Интернет тўрини дунёга тарқатган, буюк Фолкнер «Бу озод мамлакат. Ҳамма ҳамма нарсага тупуради», деб таъриф берган ўша Америкада ҳам уй шароитида қўлланиладиган интернетда чекловлар мавжуд. Бола уятсиз сайтларга кириши билан уни тўсиб қўядиган дастурлар қўлланилади. «Огоҳ бўл”, “Ўзингни асра», деганда кўпчилик жонини асрашни тушунади. Биз ота-боболаримиз «Мана бу — сенинг юрагинг», деб кўрсатган қадриятларни ҳифз этгандагина жонимизни асрашимиз мумкин.
— Фаолиятингизнинг қарайиб 20 йиллик даври телевидение билан боғлиқ. Хусусий телеканалларнинг кўпайиб бораётгани, Миллий телерадиокомпания тизимида ўнлаб теле-радиоканаллар фаолият юритаётгани томошабиннинг танлаш имкониятини кенгайтирадими ёки аксинча уни қайсидир жиҳатдан чеклайдими?
— Телерадиоканалларнинг, у хусусийми ё давлатга қарашлими, кўпайгани яхши. Ҳамма гап уларнинг мақсадида, улар юритган фаолиятда, янаям соддароқ айтсам, улар бизнинг калламизга нимани сингдирмоқчи эканида. Бугун жамиятимизда янгича фикрлаш бошланди. Бугун бизга адабиёт, санъат, фан-таълим соҳаларида кучли шахслар керак. Очиғи, узоқ йиллар давомида кучли шахслар телевидениедан бадарға этилди, матбуотдаям ному нишони қолмади. Оқибатда ман этилган мавзулар, ман этилган одамлар кўпайиб кетди. Оқибатда ўртамиёналик бошланди. Тан олиш керак, Абдулла Қаҳҳор билан Абдулла Қодирийнинг фарқига бормайдиган, Навоийнинг битта ғазалини айтолмайдиган инсонлар ижғиб кетди.
“Ёшлар» телерадиоканали раҳбари эканимда интервью олгани кетаётган ходимларнинг тайёр эмаслигини кўриб, жаҳлим чикарди. Айримларига «Сен фалончи ёзувчининг олдига боряпсан, унинг қайси асарини ўқигансан ўзи?», десам елка қисади. «Нимани сўрайсан, кандай савол берасан?”, десам хижолат ҳам бўлмайди. Жилла қурса, кичкина ҳикоясини ўқиб олгин, шунинг ўзи етади, дердим. Мен телевидение ходимлари саводхонлиги ҳақида олдин ҳам айтганман. Йигирма йил аввал телевидение раҳбарияти тўпланган мажлисда «Телевидение китоб ўқимайдиганлар тўпланадиган жой экан», деган гапни айтганимни кўпчилик билади. Ўша гапдан кейин компания кутубхонасига бориб қўлим остидаги ходимлардан ким китоб ўқиётганини текширган ҳам эдим. Ходимнинг савияси қандай, бир жойда қотиб ўтирибдими, ҳаракат қиляптими, ҳаммасини раҳбар назорат қилиши керак.
Энг муҳими, токи телевидениега «Шахс» тушунчаси қайтарилмас экан, унинг аҳволи ҳеч қачон ўнгланмайди. Ўртамиёналик бор жойда, қандай мавзу кўтарилмасин, енгил-елпи, юзаки бўлиб қолаверади.
Телевидение соҳасида энг муҳим талаблардан бири: жамоада яхши, соғлом ижодий муҳит яратиш керак. Шундагина нималардир қилишга қодир ижодий кучлар шаклланади. Соғлом ижодий муҳитни эса фақатгина ижодкорлик табиатли Шахслар ярата олади, фақат уларнинггина атрофида яратувчи кучлар пайдо бўлади.
Бугун “Ўзбекистон» каналини Ҳиндистонда, Канадада, дунёнинг жуда кўп жойидан туриб томоша қилиш мумкин. Шундай экан, журналистми, бошловчими, барибир, муайян маънода ўзбек миллатининг қиёфасини акс эттиради. Тележурналистларимизга қараб миллатимиз савиясини белгилашади.
Бугун телевидение оиламиз даврасига тўғри кириб борадиган, том маънода, оиламиз аъзосига айланган. Бир дақиқа ҳушёр ўйланг: эшикдан кириб келадиган ҳаммани сўраб-суриштирмай уйимиз тўрига, дастурхонимиз атрофига ўтирғизмаймизку! Уйимизга кириб олиб, миллион маротиба эшитганимизни яна такрорлайдиган, сийқа, ўртамиёна гаплари билан фақат бизни эмас, фарзандларимизниям фикрсизлик ботқоғига қаърига тортаётган телевидение кимга керак?
Яна бир гапни қатъий айтмоқчиман: Бу гапларим билан ўзбек телевидениесида яхши кўрсатувлар йўқ, демоқчи эмасман. Ҳар қалай, «Қизил китоб»га киритиш мумкин бўлган 3-4 кўрсатув бор. Аммо, улар ҳам ўртамиёна кўрсатувлар орасида зўрға нафас олиб турганини сезиб турибман.
Одатда телевидениега нисбатан кескин муносабатини билдирган, менга ўхшаб бу соҳада анча вақт ишлаган одамларнинг гапини «Бу одам телевидениега қайтмоқчи бўлса керак» деб баҳолашади. Телевидениеда салкам 20 йил ишлаганим туфайли адабий ижодимдаги танафус узоққа чўзилгани ҳозиргача мени қийнаб келади. Айни шу сабабдан мен бундан кейин бу соҳага мутлақ қадам босмайман, деган қарорга келганман. Нафақага чиққанимдан бошлаб эркин нафас ола бошлаганимдан хурсандман.
— Нафақага чиққанингиздан кейин ижодий изланишларингиз кескин ўсди, назаримда?
— Кеча ва бугун орасида қатор йиллар билан бирга қатор ўзгаришлар ҳам бўлиши табиий. Айтишади-ку, бунинг кексайганда ақли кирибди, деб. Баъзилар улғайгач, ақлини йўқотади, айримларнинг эса тажрибаси ошади. Шу маънода шеър ҳақидаги тушунчаларим ўзгарди, ёшликда кўп нарсаларни ўйламай, ўзингизни ғайбий кучга топшириб, ижод қилсангиз, кексайгач маълум маънода ўзингизни ўзингиз бошқарасиз. Кейин эркин, ҳеч қандай чекловларсиз ижод қиласиз.
Нигора РАҲМОНОВА суҳбатлашди
2017, январ
Манба: “
KH-DAVRON.UZ — XURSHID DAVRONNNING
HAYOTIY HAQIQATLARI
O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron bilan suhbat
Mashhur amerikalik faylasuf va sotsiolog olim Elvin Toffler internet haqida gapira turib, u bor-yo‘g‘i o‘n yillar ichida butun insoniyatni ishg‘ol qilganini ta’kidlagan edi. Bugun internet orqali dunyoni ko‘rib, muloqot olib boryapmiz. O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron ham aynan mana shu virtual tizim orqali o‘zbek adabiyotini keng targ‘ib etayotganlardan biri sanaladi.
— Xurshid aka, suhbatimizni “Xurshid Davron kutubxonasi” — kh-davron.uz saytining ochilishiga sabab bo‘lgan omillardan boshlasak?
— Men O‘zbekistonga kirib kelganidan boshlab internetdan foydalana boshlagan dastlabki odamlardan biriman. Birinchi marta internetga kirganimda o‘zbekning faxri, timsoli — Navoiy bobomiz haqida hech qanday ma’lumotning yo‘qligini ko‘rib, ajablangandim. Bir oz ko‘nglim ham og‘rigandi. Eng birinchi shaxsiy saytimni ochgach (“Xurshid Davron kutubxonasi”dan oldin bir necha sayt ochganman, ularning ko‘pi turli sabablar bilan, eng avvalo, texnik sabablar bilan yopilib ketdi), ishni Navoiy kitoblarining elektron variantini yaratishdan boshladim. Undan keyin Halima Nosirovaning qo‘shiqlarini, klassik adabiyotimiz namunalarini, mumtoz qo‘shiqlarimizni kirita boshladim. Olamdan o‘tib ketgan avloddoshlarim Shavkat Rahmon, Matnazar Abdulhakim, Sadriddin Salimning she’rlarining elektron variantlarini shakllantirdim. Maqsadim — qaysidir ma’noda ma’rifatparvar bobolar — jadidlar ishini davom ettirish edi. Jadidlarning oliy maqsadi gazeta va kitoblar chop etish, maktablar ochish orqali xalqqa ma’rifat tarqatish bo‘lgan. O‘n yil avval “Xurshid Davron kutubxonasi”ni ochdim. Ushbu saytdagi matnlar ma’lum ma’noda kitob, jurnal o‘rnini bosadi, deb umid qilganman. Bugun adabiyot o‘qituvchilari va o‘quvchilarning “Manavi kitobni qayerdan topsa bo‘ladi, manavi mavzuni qayerda o‘qisa bo‘ladi, mana shu masalani yoritishga yordam bering», degan murojaatlarni o‘qib, harakatlarim beizketmaganidan xursand bo‘laman.
— Saytingiz orqali boshqa xalqlarning adib va shoirlari, tarjimonlari bilan ijodiy hamkorlik o‘rnatilgani quvonarli hol, albatta. Hozir dunyoning qaysidir hududida chop etilgan yangi kitob yoki jurnal bilan tanishishni istasangiz imkoni bor, to‘g‘rimi?
— “Xurshid Davron kutubxonasi” sayti hamkorligi tufayli Xitoyning Sinszyan, ya’ni uyg‘urlar yashaydigan qadimiy Koshg‘ar diyoridagi ijodkorlar bilan hamkorlikda bir necha kitob chop etildi. Shu kunlarda o‘zbek she’riyati antalogiyasini uyg‘ur tilida nashr etish harakatini boshlab yuborganmiz. Rauf Parfi, Shavkat Rahmonning she’rlari, o‘zimning she’riy va nasr to‘plamim chop etilish arafasida. Har yili uyg‘ur adabiy jurnallarida o‘nlab o‘zbek shoirlari she’rlari e’lon qilinmoqda. Yaqinda Turkiyada Sa’dulla Siyoyevning Yassaviyga bag‘ishlangan romani bosmadan chiqarildi. Bolgariyada, Polshada o‘zbek shoirlarining turkum she’rlari chiqarildi va saytimiz manbaa sifatida ko‘rsatildi. Qo‘shni Afg‘onistondagi o‘zbeklar mana shu saytga kirib adabiyot, san’at, tarix haqida ma’lumotlar olib turishadi. Afg‘on adabiyotini ham targ‘ib qilib boryapmiz. Yoki Ozarbayjondagi bir qator nashrlar va ijodkorlar bilan mustahkam aloqa o‘rnatganmiz.
— Albatta, yutuqlar haqida faxrlanib gapirish yoqimli. Ammo katta tarixga ega o‘zbek adabiyoti uchun bu juda kam emasmi…
— Kam, albatta. Juda kam. O‘zbek adabiyoti dunyoga chiqmayapti, deb bong urishni bilamiz, biroq qay birimiz bu ish bilan jiddiyroq shug‘ullanyapmiz? Chetdan birov kelib adabiyotimizni dunyoga chiqarib bermaydi. Buning uchun yurtimizda malakali tarjimonlarni tayyorlashimiz, dunyoning yetakchi tillarida ijod qiladigan adabiyot ahlini, eng avvalo, tajribali tarjimonlarini jalb qilishimiz kerak. O‘tgan yili Hazrat Navoiyning 573 yilligi keng nishonlandi. Shu munosabat bilan O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida qoshidagi tarjima markazi tomonidan fransuz va ingliz tillarida alloma bobomizning kitoblari nashr etildi. Chet tilini mukammal biladigan mutaxassislar bu tarjimalar saviyasi yuqori emasligini aytishmoqda: bu ish bilan shug‘ullangan yosh tarjimonlarimizda ehtimol tajriba yetishmas, ular hali tilni o‘rganish jarayoni boshida turgandir, ularni aybdor deyishdan mutlaqo yiroqman. Faqat bir o‘y tinchlik bermaydi: xorijlik adabiyot muhiblari o‘sha nashr etilgan kitoblarni qo‘liga olib o‘qib, o‘zbeklar “sig‘ingan» Navoiyning darajasi shu ekan, degan fikrga kelmasmikan?
So‘nggi 25 yil davomida, Rossiyani hisobga olmasak, dunyoning qaysi mamlakatida Hazrat Navoiyning asarlar nashr etildi? Biz milliy adabiyotimizni targ‘ib qilish uchun mablag‘ni ayamasligimiz kerak. Navoiyni Navoiyligini ko‘rsatadigan darajadagi tarjima nashrlarni dunyoga olib chiqishimiz lozim. Buning uchun, yuqorida aytganimdek, tajribali tarjimonlarini jalb qilishimiz kerak, ularning yoniga navoiyshunos olimlarimizni qo‘shib qo‘ysak, ishonchim komil, yaxshi yutuqlarga erishamiz.
— Internet sabab yoshlar kitob o‘qimay qo‘ydi, degan gaplarni ko‘p takrorlaymiz. Bugun internet ham kitob, ham gazeta va jurnal, ham radio va televideniye vazifasini bajarmoqda…
— Bolalar nega kitob o‘qimaydi, degan savolni berishdan oldin, ota-onalar kitob o‘qiydimi, yo‘qmi, deb o‘ylab ko‘rish kerak. Shaxsan mening jodkorlikka, adabiyotga mehrim adabiyotdan dars beradigan Subiha xolam uyi tokchasidagi kitoblaru kitobxon akalarimu opam sabab bo‘lgan.Bu haqiqatni yaqindan bilgan odamlarning hayotida ko‘rganman. Eng qadimiy kitoblardan — “Dada Qurqut” dostonidagi bir hikmatni eslaylik. Bu hikmatda: “Ona qiziga hadeb nasihat qilishdan oldin, o‘zi o‘sha ishni qilsin. Shundagina qiz bola onasining yaxshi ishlarining davomchisi sifatida namoyon bo‘ladi”, degan jumlalar bor.
So‘nggi yillarda maktab kutubxonalariga e’tibor susaygani, sovetlar paytida amalda bo‘lgan qishloq sho‘rosi, kolxoz idorasi qoshidagi kutubxonalar yopilgani yoshlarni kitobga e’tiborsiz qilib qo‘ydi. Kuni-kecha Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan aynan kitobxonlik, kitob targ‘iboti bilan bog‘liq farmoyish e’lon qilinishi bu e’tiborsizlikni jamiyat hayotidan olib tashlaydi, degan umidim bor.
Bugun bu sohada bir necha jiddiy muammo bor. Eng avvalo, kitoblar narxi ancha qimmat. Yashirmayman: o‘zim ham kitob do‘konida kerakli kitoblarning bir nechtasini tanlab olaman-da, keyin narxiga qaragach, anchasini peshtaxtaga qaytarib qo‘yaman. Birinchi muammo, bolalar uchun mo‘ljallangan kitoblarning qimmatligi bo‘lsa, ikkinchisi — bolalarbop, yoshlarbop adabiyotlarning taqchilligida. “O‘zbek xalq ertaklari” nomi bilan chop etilayotgan to‘plamlarning aksariyati xalqimiz og‘zaki merosiga umuman aloqasi yo‘q. Ayrim ertaklarni o‘qib, bolalarni ulardan qanday himoya qilish haqida o‘ylab qolasan. Bu muammo birgina bizda emas, butun dunyoda mavjud. Ur-yiqit ko‘p, milliy qadriyatlarimizga, udumlarimizga zid, hissiz yozilgan asarlardan voz kechish kerak. Ertak xayolot dunyosiga yetaklasa, yaxshilikni o‘rgatsa, murg‘ak qalb egasida tasavvur qilish, yaratish ishqi uyg‘onadi. Sharqona odob-axloq singdirilgan asarlarni ko‘paytirsak, o‘zbek bolasi kitob do‘konidan chiqmaydigan bo‘ladi.
— Internet olamida o‘zbek yoshlarining dunyosini yaratish vaqti kelmadimikan?
— Internetga kiradigan o‘zbek bolasi adashib, yot va salbiy ta’sirlarga berilmasligi uchun adabiyot, tarix, san’atimiz rivojiga bag‘ishlangan saytlarni ko‘paytirishimiz zarur. Bunday saytlar juda ko‘p, son-sanoqsiz bo‘lishi kerak. Internet olami — cheksiz, hatto dunyodan kengroq. Internetda o‘zbek yoshlarining olamini yaratib bersak, ular izlagan narsasini topadigan kutubxonalar, audio va videotekalarni ochib bersak, ishonchim komil, ularning dunyoqarashi shakllanishiga, tarbiyasiga ham katta ta’sir qilgan bo‘lamiz.
O‘zbek internet tizimini boshqarib turgan mutasaddilar texnik bilimlar barobarida ma’naviyatimiz taraqqiyotini o‘ylaydigan shaxslar bo‘lishlari kerak. Afsuski, ularning aksariyati texnik salohiyat ega-yu, o‘zbek ma’naviyati mezonlaridan bexabar odamlar. Yoki shu sohaga bosh-qosh rahbarlarning juda ko‘pi internet haqida tushunchalarga ega emas. Bir misol: Bundan ancha yillar avval birinchi Prezidentimiz topshirig‘i bilan 20 dan ortiq taniqli o‘zbek shoiru nosirlarining saytlari ochilgan edi. Bu ishni amalga oshirgan bir kompaniyaga bir necha marta qatnab, bu ishga o‘z hissamizni qo‘shgan edik. Bir yilcha o‘tmay, bu ochilgan saytlarning hammasi “o‘ldi”. Bir tadbirda ma’naviyat sohasini boshqarib turgan ( va hozir ham shu amalda bo‘lgan) Prezident maslahatchisi diqqatini mazkur muammoga qaratganimda, u “Saytni ochib berganimizdan keyin o‘zlaring qaranglar-da!” deya iddao qilgan edi. Bu gap Prezident maslahatchisining internet haqida zig‘ircha tushunchasi yo‘qligini ko‘rsatdi. Zero, o‘sha ochilgan saytning “kalit”i, “Boburnoma” keltirilgan atama bilan aytsak, “o‘ron”i, ya’ni kirib ishlashga imkon beradigan paroli o‘sha saytlarni tayyorlagan kompaniya ixtiyorida qolgan edi. “Kalit”ning ijokorlarga berilmagani saytlarning umrini davom ettirishdan mahrum etgan edi. 20 dan ortiq saytni tayyorlash uchun Vazirlar mahkamasi o‘sha kompaniyaga anchagina mablag‘ ajratgani, bu mablag‘ning bir yil o‘tmay havoga uchib ketgani haqida nima deyish mumkin? Menga qolsa, o‘sha mablag‘ni saytlarning “o‘limiga” sababchi bo‘lgan shaxslardan davlat hisobga undirib olgan bo‘lardim.
Gaeyeta-jurnallar yetib bormaydigan hududlar, maktablar bor. Shunday joylarda ham internetdan foydalanishni yo‘lga ko‘yish zarur. Mamlakatimizning har bir nuqtasida tariximizdagi voqealaru shaxslar, adabiyotimizdagi siymolaru ular qoldirgan asarlar haqida bir necha daqiqada axborot olish imkonini yaratishimiz kerak. Bu ma’lum ma’noda ham milliy, madaniy, ma’naviy, hatto iqtisodiy taraqqiyotimizga ta’sir ko‘rsatadi. Har qanday iqtisodiy taraqqiyot zamirida madaniy, ma’naviy asos bo‘lmasa, iqtisod hech qachon yuksalmaydi, degan ulug‘ donishmandlar haqligini davrning o‘zi isbotlab turibdi.
— Bugun internet saytlariga joylashtirilayotgan axborotlarni saralash haqida ham bosh qotirish kerakmikan?
— Albatta. Buning uchun, avvalo, O‘zbekiston o‘zining internet tieimi aqidalari, mezonlarini belgilab olishi lozim. Ayniqsa, adabiyotda, san’atda, avvalambor, zamonaviy qo‘shiqchilik sohasida axloqsiz va uyatsiz lavhalarni olib chiqqanlarga beshafqat bo‘lishimiz kerak…
Xitoy allaqachon internetdan foydalanish qoidalarini yaratgan. Ya’ni, bir narsani yozmoqchi yoki e’lon qilmoqchi bo‘lgan odam yashirincha boshqa kishi ismi bilan internet olamiga kirolmaydi. Faqat shaxsni tasdiqlaydigan hujjati asosida kiradi. Bunga har qanday axloqiy aqidalarni rad etishni odat qilgan G‘arb senzura, deb baho beradi. Ta’qiq, ma’lum ma’noda, Sharkning o‘ziga xos an’analari borligini isbotlovchi normadir. Parvardigor tushirgan barcha muqaddas kitoblar muayyan ma’noda ta’qiqlar majmuidir, desam, xato qilmayman. Hamisha G‘arb va Sharqni solishtirganda, ular bamisoli bir-biriga qarama-qarshi ikkita qutb bo‘lib kelganini ko‘ramiz. Buyuk yapon yozuvchisi Yasunari Kavabataning Nobel mukofoti ma’ruzasida shunday jumlalar bor: “Biz boshqamiz, siz boshqasiz. Bizning ildizimiz boshqa, sizning ildizingiz boshqa. Siz gulni uzib hidlasangiz, biz uni uzmasdan hidlaymiz, tomosha qilamiz, maroqlanamiz.” Bu lo‘nda fikr G‘arb bilan Sharq o‘rtasidagi tafovut haqidagi hikmatdir.
Internetda ko‘znigina emas, qalbni xiralashtiradigan yaltiroq taassurotlar, arzimasday ko‘rinadigan, ammo bildirmasdan bolaning ichiga kirib olib, uni buzadigan g‘oyaviy unsurlar juda ko‘p. Bejizga birinchi Prezidentimiz mafkura poligonlarini atom poligonlaridan xavfliroq demagan.
Bir paytlar adabiyot gazetamizda o‘zbek (Urgut, Chust) pichoqlari haqida bahs bo‘lgani esimda. Bahsda pichoq azaldan turmushimiz uchun zarur bir buyum ekanini rad etib, u jinoyat quroli, uni ta’qiqlash kerak, degan o‘ylovsiz tashabbuslar ham aytilgan edi. Internet haqidagi bugungi bahslar o‘sha o‘ylovsiz tashabbuslarni yodimga soladi. Qat’iy aytamanki, bugun internet ham turmushimizning ajralmas bir qismiga aylandi. Ammo, agar biz uni hushyorlik bilan kuzatmasak, jinoyatchi qo‘lidagi pichoq kabi xavfli qurolga, o‘rgimchak to‘ridek tirik dillarni ovlovchi kushandaga aylanadi, insoniylik dushmani bo‘lmish kuchlar manfaatiga xizmat qiladigan yovuzlik tomoni kuchayib ketadi. Internetning eng xavfli jihati — uning chegara bilmasligi, cheklashlar yo‘qligida. Cheklash yo‘q joyda me’yor buziladi. Internet to‘rini dunyoga tarqatgan, buyuk Folkner “Bu ozod mamlakat. Hamma hamma narsaga tupuradi”, deb ta’rif bergan o‘sha Amerikada ham uy sharoitida qo‘llaniladigan internetda cheklovlar mavjud. Bola uyatsiz saytlarga kirishi bilan uni to‘sib qo‘yadigan dasturlar qo‘llaniladi. “Ogoh bo‘l”, “O‘zingni asra”, deganda ko‘pchilik jonini asrashni tushunadi. Biz ota-bobolarimiz “Mana bu — sening yuraging”, deb ko‘rsatgan qadriyatlarni hifz etgandagina jonimizni asrashimiz mumkin.
— Faoliyatingizning qarayib 20 yillik davri televideniye bilan bog‘liq. Xususiy telekanallarning ko‘payib borayotgani, Milliy teleradiokompaniya tizimida o‘nlab tele-radiokanallar faoliyat yuritayotgani tomoshabinning tanlash imkoniyatini kengaytiradimi yoki aksincha uni qaysidir jihatdan cheklaydimi?
— Teleradiokanallarning, u xususiymi yo davlatga qarashlimi, ko‘paygani yaxshi. Hamma gap ularning maqsadida, ular yuritgan faoliyatda, yanayam soddaroq aytsam, ular bizning kallamizga nimani singdirmoqchi ekanida. Bugun jamiyatimizda yangicha fikrlash boshlandi. Bugun bizga adabiyot, san’at, fan-ta’lim sohalarida kuchli shaxslar kerak. Ochig‘i, uzoq yillar davomida kuchli shaxslar televideniyedan badarg‘a etildi, matbuotdayam nomu nishoni qolmadi. Oqibatda man etilgan mavzular, man etilgan odamlar ko‘payib ketdi. Oqibatda o‘rtamiyonalik boshlandi. Tan olish kerak, Abdulla Qahhor bilan Abdulla Qodiriyning farqiga bormaydigan, Navoiyning bitta g‘azalini aytolmaydigan insonlar ijg‘ib ketdi.
“Yoshlar“ teleradiokanali rahbari ekanimda intervyu olgani ketayotgan xodimlarning tayyor emasligini ko‘rib, jahlim chikardi. Ayrimlariga ”Sen falonchi yozuvchining oldiga boryapsan, uning qaysi asarini o‘qigansan o‘zi?“, desam yelka qisadi. ”Nimani so‘raysan, kanday savol berasan?”, desam xijolat ham bo‘lmaydi. Jilla qursa, kichkina hikoyasini o‘qib olgin, shuning o‘zi yetadi, derdim. Men televideniye xodimlari savodxonligi haqida oldin ham aytganman. Yigirma yil avval televideniye rahbariyati to‘plangan majlisda “Televideniye kitob o‘qimaydiganlar to‘planadigan joy ekan”, degan gapni aytganimni ko‘pchilik biladi. O‘sha gapdan keyin kompaniya kutubxonasiga borib qo‘lim ostidagi xodimlardan kim kitob o‘qiyotganini tekshirgan ham edim. Xodimning saviyasi qanday, bir joyda qotib o‘tiribdimi, harakat qilyaptimi, hammasini rahbar nazorat qilishi kerak.
Eng muhimi, toki televideniyega “Shaxs” tushunchasi qaytarilmas ekan, uning ahvoli hech qachon o‘nglanmaydi. O‘rtamiyonalik bor joyda, qanday mavzu ko‘tarilmasin, yengil-yelpi, yuzaki bo‘lib qolaveradi.
Televideniye sohasida eng muhim talablardan biri: jamoada yaxshi, sog‘lom ijodiy muhit yaratish kerak. Shundagina nimalardir qilishga qodir ijodiy kuchlar shakllanadi. Sog‘lom ijodiy muhitni esa faqatgina ijodkorlik tabiatli Shaxslar yarata oladi, faqat ularninggina atrofida yaratuvchi kuchlar paydo bo‘ladi.
Bugun “O‘zbekiston» kanalini Hindistonda, Kanadada, dunyoning juda ko‘p joyidan turib tomosha qilish mumkin. Shunday ekan, jurnalistmi, boshlovchimi, baribir, muayyan ma’noda o‘zbek millatining qiyofasini aks ettiradi. Telejurnalistlarimizga qarab millatimiz saviyasini belgilashadi.
Bugun televideniye oilamiz davrasiga to‘g‘ri kirib boradigan, tom ma’noda, oilamiz a’zosiga aylangan. Bir daqiqa hushyor o‘ylang: eshikdan kirib keladigan hammani so‘rab-surishtirmay uyimiz to‘riga, dasturxonimiz atrofiga o‘tirg‘izmaymizku! Uyimizga kirib olib, million marotiba eshitganimizni yana takrorlaydigan, siyqa, o‘rtamiyona gaplari bilan faqat bizni emas, farzandlarimizniyam fikrsizlik botqog‘iga qa’riga tortayotgan televideniye kimga kerak?
Yana bir gapni qat’iy aytmoqchiman: Bu gaplarim bilan o‘zbek televideniyesida yaxshi ko‘rsatuvlar yo‘q, demoqchi emasman. Har qalay, “Qizil kitob”ga kiritish mumkin bo‘lgan 3-4 ko‘rsatuv bor. Ammo, ular ham o‘rtamiyona ko‘rsatuvlar orasida zo‘rg‘a nafas olib turganini sezib turibman.
Odatda televideniyega nisbatan keskin munosabatini bildirgan, menga o‘xshab bu sohada ancha vaqt ishlagan odamlarning gapini “Bu odam televideniyega qaytmoqchi bo‘lsa kerak” deb baholashadi. Televideniyeda salkam 20 yil ishlaganim tufayli adabiy ijodimdagi tanafus uzoqqa cho‘zilgani hozirgacha meni qiynab keladi. Ayni shu sababdan men bundan keyin bu sohaga mutlaq qadam bosmayman, degan qarorga kelganman. Nafaqaga chiqqanimdan boshlab erkin nafas ola boshlaganimdan xursandman.
— Nafaqaga chiqqaningizdan keyin ijodiy izlanishlaringiz keskin o‘sdi, nazarimda?
— Kecha va bugun orasida qator yillar bilan birga qator o‘zgarishlar ham bo‘lishi tabiiy. Aytishadi-ku, buning keksayganda aqli kiribdi, deb. Ba’zilar ulg‘aygach, aqlini yo‘qotadi, ayrimlarning esa tajribasi oshadi. Shu ma’noda she’r haqidagi tushunchalarim o‘zgardi, yoshlikda ko‘p narsalarni o‘ylamay, o‘zingizni g‘aybiy kuchga topshirib, ijod qilsangiz, keksaygach ma’lum ma’noda o‘zingizni o‘zingiz boshqarasiz. Keyin erkin, hech qanday cheklovlarsiz ijod qilasiz.
Nigora RAHMONOVA suhbatlashdi
2017, yanvar
Manba: “
Xurshid Davron. Samarqand xayoli. Tarixiy qissalar, esselar va badialar. 1991 by Khurshid Davron on Scribd
