Рости билмайман, бадиий асарга қанақа мезонлар билан ёндашиш кераклигини; аммо бир нарсага ҳайрон қоламан, кейинги пайтларда бадиий асарни таҳлил этаётганда матн бир ёқда қолиб, аллақанақа аниқ фанларнинг формула-жумбоқларими, схема-чизмаларими ишлатиладиган бўлди. Бу кетишда уларга яқин орада устурлобу логарифмик жадваллар, мураккаб қонунлару нисбийлик назарияси формулалари ҳам асқатиб қоладими, деб ўйлайсан киши…

КУНДУЗГИ ЭРТАКЛАР
ЁХУД 10 САВОЛГА 9 ЖАВОБ
Ёзувчи Шойим Бўтаев билан
адабиётшунос Марҳабо Қўчқорова суҳбати

Ёзувчи Шойим Бўтаев билан адабиёт, бадиий ижод, адиб лабораторияси, долзарб маънавий-ижтимоий масалалар ҳақида суҳбат қурамиз деганимизга ҳам роппа-роса икки йил тўлибди. Адибга ёзма саволлар билан мурожаат қилсам-да, ҳеч жавоб ололмадим. Охири ҳафсалам пир бўлгани, саволларим унга маъқул келмадимикан деган хаёлга борганим ҳам рост. Қарангки, бир кун эрталаб унинг ўзи сим қоқиб, суҳбат қуришга розилигини айтиб турибди-ку! Аммо барча саволни бирдан жўнатишдек анъанавий усулни ёқтирмаслигидан сўз очиб, бир кунга бир савол билан чеклансак қалай бўларкан, деган таклифни ўртага ташлади. Бажонидил рози бўлдим. Ўн кунда ўн савол… Ўн саволга — ўн жавоб… Қарабсизки, икки йилдан бери туя гўшти еб ётган суҳбат ўн кунда тайёр бўлади-қўяди!

— Шойим ака, сизга раҳмат! Чунки муҳим хабарни биринчи бўлиб сиз менга етказдингиз. Сиз билан қўнғироқлашгандан сўнг, интернетга кириб, фармонни ўқиб чиқдим. Айтинг-чи, Ўзбек тили ва адабиёти университетининг ташкил этилиши миллат маънавий ҳаётида қанчалик катта ҳодиса? Бу ўзгариш, янгиланишлар шоён яхши натижалар берадими? Шундай  умид қилмоққа асос борми?

— «Минг бир кеча”да тонг отиши билан Шаҳризод эртагини тугатиб, тунда яна тилга киради. Шунақа бўларкан-да суҳбат йўсинимиз? Йўқ, яхшиси, кечқурун юборган саволингизни мен эрталаб олиб, ўша куни жавоб тайёрлаб қўйишга ҳаракат қиламан — бу энди Шаҳризоднинг тунги эртакларидан фарқли ўлароқ, кундузги жавоблар бўлади. Яхши, «Кундузги эртаклар» деб номласак-чи, сарлавҳа  ҳам эътиборни тортади-да.

Йигирма беш йил — катта давр, асрнинг тўртдан бири. Мустақилликнинг ана шу даврида сув келса симириб, тош келса кемириб деганларидек, озмунча тўсиқлару довонлар ошмадик. Миллат маънавий ҳаётидаги кўплаб муҳим ҳодисалар ҳам шу чорак аср давомида бўй кўрсатдики, улар ҳақида бугун мактаб ўқувчисиям тўлқинланиб сўзлаб бериши мумкин. Бундай ютуқлар билан ҳар қанча мақтансак арзийди. Аммо яна бир жиҳати борки, бу ютуқлар ўзимизники, ҳеч ким уларни тортиб ололмайди, ортда қолди деб унутилиб ҳам кетмайди. Адабиётдаги ўзгариш, янгиланиш ва ҳоказо «..ланиш”лар ҳам бу даврда унча-мунча тўсиқларни писанд этмади. Ишончим комил, бу жараён дуруст натижалар бериши шубҳасиз. Келинг, натижалар ҳақида элбурундан лоф урмайлик, омон бўлсак кўрармиз. Лекин нима бўлганда ҳам мазкур фармон орқали миллий адабиётимизнинг юксак мақомини тутиб туришга катта имкониятлар эшиги очилади. Ва яна, фармон ижросини таъминлаш асносида миллий адабиётимизнинг жаҳон адабиёти билан ҳамнафаслигини теран таҳлил этиш имкони ҳам туғилса ажабмас.

Биринчи саволга жавобим — шу. Сизга хайрли тун тилаб, тонгда навбатдаги саволингизни қарши олишни ният қиламан.

— Таниқли адабиётшунос Иброҳим Ғафуров бир мақоласида «Ўзбек адабий танқидчилиги шу кунга қадар баёнчилик асосида шаклланди. Ҳақиқий, чин маънодаги ўзбек адабий танқидчилиги энди бошланади» қабилида бир гап айтибди. Замонавий ўзбек адабиётшунослигида Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддиновдек катта олимлар қизғин фаолият юритган. Лекин бугун уларнинг ҳам таҳлил усуллари хийла соддароқ бўлиб қолди, менимча. Баъзан ёзувчилардан «Адабий жараёнда танқидчи қолмади ҳисоби. Қўшжонов билан Шарафиддиновнинг ўрни сезиляпти. Улар изини босадиган ёш танқидчилар етишиб чиқмади» деган иддаоларни эшитамиз. Балки бу гапларда жон бордир. Лекин танқидчи деганининг  уруғи қуриб битгани йўқ, бор улар, жараённи кузатяпти, ўқияпти, мулоҳаза юритяпти. Аммо… Ҳамма гап ўша «аммо»да… Биз кўниккан аналитик, қиёсий-типологик, герменевтик таҳлил методлари бир оз жўн бўлиб қолгандек. Чунки ҳозирги  ўзбек адабиёти (шеърият, наср, драматургия) анча-мунча ривожланди, мураккаблашди. Тасвир, образ яратиш, инсон руҳиятини бадиий таҳлил ва тафтиш этишнинг хаёлга келмаган кўплаб йўллари,усуллари пайдо бўлди. Бу  эса танқидчини бир оз тин олиб, чуқур ўйлашга мажбур қилади. Шу боис танқидчи сукутга чўмди. Қолаверса, бугун танқидчиликни касб қилиш — анча мушкул иш. Жуда катта билим, янгиликка ўчлик, фидойилик зарур танқидчига. Тасаввур қилинг, танқидчи тўрт девор ичига қамалиб, дунё  ҳавасларидан воз кечиб, ҳали номи чиқмаган бир муаллифнинг 300-400 саҳифали романини  ўқиб, мақола ёзяпти… Ростини айтиш керак, замон ҳам олимнинг ишини оғирлаштирди. Бозор иқтисодиёти аввалдан ҳам камхарж бўлган олим зотини баттар эзиб, қаддини букиб ташлади. Баъзан ўйлаб қоламан: бизнинг жамиятда қай бири қадрлироқ — арзон олиб қиммат пуллаётган «ишбилармон»ми ёки  умрини илм-фанга бағишлаган олимми?! Тўғри, жамиятга чўпон ҳам, фаррош ҳам, олим ҳам, тадбиркор ҳам керак. Лекин зиёли аҳли дуруст қадрланмаётгандек… Нима дедингиз? Сизнингча, бугунги танқидчи учун нималар муҳим? Шўро даври адабий танқидчилиги билан истиқлол адабиёти танқидчилиги бир-биридан фарқланиши керакми? Танқидчи бадиий асар таҳлилида қайси мезонларга суяниши зарур, дебўйлайсиз?

— Ҳар куни битта саволга жавоб бериш ҳақидаги келишувни ёдингиздан фаромуш этгансиз чоғи. Манави саволингиз роса болохонадор бўлибдики, жавобни ўқигач буни ўзингиз ҳам фаҳмласангиз керак. Тўғри айтасиз, «жуда катта билим, янгиликка ўчлик, фидойилик керак танқидчига”, саналган фазилатлар ёнига «юрак” деган сўзни ҳам қўшиб қўйсангиз аъло бўларди. Шўро даврида етишган аксар қаламкашлар истиқлол даврида ҳам фаол ижод қилди — улар руҳидаги эрк, ҳуррият, озодликка ташналик чандон ортди, қалби тўрида милтираган шамчироқ аланга олди. Йигирманчи асрда социалистик реализмнинг тор қобиғида ижод қилишга мажбур бўлган йирик истеъдодларнинг асарларидаги етук образлар эса, барибир, мангу қолди. Отабек, Кумуш, Анвар, Раъно, Обид кетмон, Ғафур, Жамила, Йўлчи, Гулнор, Солиҳ махдум, Мирзакаримбой, Қоравой (Шум бола), Саида, Қаландаров, Муқаддас ва яна ўнлаб образлар мавжудки, нима касбу кор қилгани, қилмиш-қидирмишидан қатъи назар, томирдошлик туйғуси бизни ва келгуси авлодларни улар билан мустаҳкам боғлаб тураверади. Уларсиз биз ўзимизни бирмунча ғариб сезамиз. Мақсуд Шайхзода, Ойбек, Миркарим Осим, Ёвдат Илёсов, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодировларнинг тарихий мавзудаги асарлари қаҳрамонларини бугунги кунда ҳам ибрат қилиб олиш мумкин. Айниқса, Мақсуд Шайхзоданинг Жалолиддин Мангуберди, Мирзо Улуғбек образлари шекспирона маҳорат билан яратилганига ҳозир ҳам ҳайратдамиз. Шу моҳир драматург нима учун кўпроқ яшамадию дилидаги эзгу нияти — Соҳибқирон Амир Темур образини яратиб кетмади, деб армон қиламиз. Уларнинг анъаналаридан узилиб қолсак, ўзимизнинг ғариблигимизни эътироф этган бўламиз — бу кимга ҳам ёқарди?!

Тарихий хотирани эъзозлаш ҳақида сўз борганда, мен «тарихий хотира маданияти» иборасини қўллашни ҳам таклиф этардим. Шунда олис ўтмишда яшаган боболаримиз билан яқин даврларда умргузаронлик қилган оталаримиз ўртасидаги узвийлик риштасидан мадад ола биламиз. Бунинг учун буюк аждодларимиз эъзозлаган бағрикенглик, кечиримлилик каби фазилатларга эга бўлмоғимиз лозим. Шунда Фарҳоднинг тешаси билан Обиднинг кетмони моҳиятан бир-биридан унча фарқли эмаслигини англаймиз. Қулоғимиз ўрганиб қолган баландпарвоз оҳангда айтсак, Фарҳод ўз чўкичи билан мана шу заминга сув чиқарай деб тоғни тешса, Обид ҳам кетмони билан шу заминни обод қилай деб ер чопади — улар учун тузумлар — ўткинчи, миллат, халқ — абадий.
Аввал — тазарру, кейин — ибодат. Тўн ўзгарса-ю, қалб ўзгармаса — бу борада ҳар ким ўзи хулоса чиқариб олади. Рости билмайман, бадиий асарга қанақа мезонлар билан ёндашиш кераклигини; аммо бир нарсага ҳайрон қоламан, кейинги пайтларда бадиий асарни таҳлил этаётганда матн бир ёқда қолиб, аллақанақа аниқ фанларнинг формула-жумбоқларими, схема-чизмаларими ишлатиладиган бўлди. Бу кетишда уларга яқин орада устурлобу логарифмик жадваллар, мураккаб қонунлару нисбийлик назарияси формулалари ҳам асқатиб қоладими, деб ўйлайсан киши — Ҳазрат Абдураҳмон Жомий лутф қилганларидек, «Шеър айтасизму ё одам қўрқитасиз?!”

Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддинов домлаларнинг жойи жаннатда бўлсин, уларнинг ўрни кўп сезилади. Қалбимда уларнинг самимияти, бағрикенглиги, хайрихоҳлиги, дилдошлиги ўчмас из қолдирган. Уларни эслаганимда ўзимда ижодга рағбат сезаман, рухдари далда бериб тургандек бўлади. Шогирдлари, издошлари улар ишини давом эттиряпти — муносиб бўла олиш туйғуси шаклланса, тақчиллик сезилмайди, деган умидворлик кўнгилни тарк этмайди.

Саволингизнинг жавоб берилган қисмини олиб, қолганини қисқартириб юбормасликларини илтимос қиламан. Негаки, кўп керакли гапларни айтгансиз, кўзим қиймаяпти.

Янги туғилган қизчангизнинг исми Шаҳризод эдими? Мана, кун ботди, сўранг-чи, Шаҳризод яна нималарни тўқимоқчи экан?

— Жамиятда доим ўртамиёна, истеъдодсиз одамлар кўпчиликни ташкил қилиб келган. Ҳақиқий истеъдодлилар эса азал-азалдан бармоқ билан санарли. Буни қарангки, истеъдодсиз одам ўзини асло истеъдодсиз ҳисобламайди, аксинча, даҳоликка даъво қилади. Илмда, хусусан, адабиётшуносликда ҳам аҳвол шу. Ўртамиёна илмий мақола, китоблар йиғилиб «тонна-тонна хирмон» кўтарилган. Олим бўламан деб Фанлар академияси кутубхонасида ойлаб  ўтириб, проза бўйича номзодлик, докторлик диссертацияларини варақлаб чиқдим. 200 саҳифали докторлик ишида бир бет назарий фикр айта олмаган олимларни кўриб, ҳайратдан ёқа ушладим. Аксар илмий тадқиқотлар баёнчилик, янада ёмони очиқ-ошкор плагиатликдан иборат. Китобдан китоб  ясаш — компиляция қилиш авжида. Яхшиям, миллатимиз бағрикенг, ўшандай «олимлар» ҳам бугун қандини уриб юрибди. Истеъдодли олим билан чапдаст илмбозни ажратиб бўлмай қолди. Йўқ, салгина қизишиб кетдим шекилли. Албатта, асл билан сохтани ажратиш мумкин. Аммо истеъдодли негадир четда қолиб, истеъдодсизнинг пичоғи ёғ устида… Енг шимариб, фан доктори бўламан деб югуриб юрган бир-иккита илмбоз ҳамкасбимни кўриб, мийиғимда кулиб кўяман. Бу сохта «олимчалар» бир кун келиб пуфакка ўхшаб «пақ» этиб ёрилади. Лекин ўшангача ўзини талантли қилиб кўрсатиб қанча одамни алдайди, қанчасининг ишончига киради. Айтинг-чи, нима қилсак, бу илмбозлардан қутуламиз? Қолаверса, бадиий ижодда-чи? Ўртамиёналик адабиётда қандай салбий оқибатларга олиб бориши мумкин?

— Яна тонг отди, қалбда ёруғ туйғулар жилва қилди. Бундай лаҳзаларда уфқдаги шафаққа бир оз тикилиб турсангиз, табиатнинг нақадар мўъжизакор, Яратганнинг нақадар улуғворлигини ҳис этасиз-у, қалбингизга шундай нурли ҳислар оқиб кира бошлайдики, дунё ташвишлари куйинишга кўп ҳам арзимаслигини ҳис этиб қоласиз. Мен сизнинг фикр-мулоҳазаларингизни, келинг, уларни савол деб атамайлик, шундай қарши олдим ва олимамиз бундай асабий ҳолда қандай ухладийкан, ҳойнаҳой, тўшагидан тикан унгандай тўлғониб чиққан бўлса керак, деб ўйладим. Маслаҳатим — кўнгилни кенгроқ қилинг. Нарса-ҳодисаларга қандай кайфиятда, қайси томондан қарашингиз ҳам муҳим. Ички ҳиссиётларингизнинг қай бири сизга керакли, қай бири ўткинчи — эртага ортга қараганда қай биридан миннатдор бўла оласиз, қай биридан йўқ, гап шунда.

Ҳазрат Абдураҳмон Жомий даврида шоирлар янги ёзган шеърини аввал у кишига ўқитиб, сўнг бошқалар ҳам баҳраманд бўлсин, деган мақсадда катта ҳарфлар билан қоғозга ёзиб, шаҳар дарвозасига илиб қўяр экан. Бир куни сиз айтган «шоир»лардан бирови келиб, ҳазратга янги «манзума»сини ўқиб берибди. У киши бесас бош ирғаб ўтираверибдилар. Ҳалиги ҳавасманд устодга маъқул келди деган хаёлда «Шу шеъримни шаҳар дарвозасига илиб қўйсам бўладими?” деб сўрабди. «Бўлади, — дебди Жомий. — Фақат  шеърингизнинг  ёнига ўзингизни ҳам осиб қўйсинлар”.

Сиз кутмаган гапни айтадиган бўлсам, ўртамиёналикни йўқотиш керак деб, яхши асарлардан жудо бўлиб қолиш ҳеч гап эмас. Қолаверса, баҳони ким бераётгани ҳам жуда муҳим. Истеъдодли шоирларимиз Аъзам Ўктам, Чори Аваз, Равшан Файзнинг ҳозирги замон ўзбек шеъриятига таъсир ўтказгани, шеърлари билан ҳурликка чорлаганини ҳеч ким инкор этолмайди. Аъзам Ўктамнинг «Тараддуд» китоби ҳақида муҳтарам Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг бундай эътирофини ўқиган эдим: «Кўпдан бери ўйлаб, излаб юрган — шеърият мана шу даражага чиқса эди деган хоҳиш, истакни айнан «Тараддуд” китобида кўрдим. Аввало, тан олиб айтишим керакки, мен Аъзам Ўктамни яхши танимас эканман. Бу эҳтимол камчилигимиздир. Лекин шунчалик шеър битишга иқтидорли шоир ватандошни танимаслик, албатта, биз учун обрў ҳам бўлмас”. Бу сўзларни эслашдан мурод шуки, бирга ишлаб юрган кезларимиз бир куни Аъзамжон қовоқ-тумшуғи осилиб кириб келди ва «Ғафур Ғулом нашриётининг шеърият бўлимида талаб жуда кучайиб кетибди, аввал энг талантлиларни чиқариб олайлик, кейин сизларга навбат, деб бизни яқинлаштиришмаяпти», деб хафа бўлди. Анча вақт асабийлашиб юрди, йўқ, кейин-кейин унутиб юборди …эҳтимол  унутмаган ҳамдир. Ўшанда мен номини тилга олган шоирлардан анча бўш қаламкашларнинг китоблари ҳам чиқиб кетгани кейинроқ маълум бўлди.

Умуман, мен сал бундайроқман, майли, ўзим уддаламаганимга яраша бошқаларга йўл берай, деган мардона гапни камдан-кам одам айтади. Ҳозир ўртамиёна асарлар у ёқда турсин, ўта бўш «эжод маҳсуллари” ҳақида ҳам бемалол гапира олмайсиз. Уларни радио, телевидение гумбирлатиб реклама қилиб ётибди — қўшиқ, сериал ва ҳоказолар шаклида зўрлик билан эмас, зўравонлик билан халқ онгига тиқиштирилмоқда, сабаби — уларнинг барчаси халқ маблағи эвазига юзага чиқяпти. Ўнлаб-юзлаб газета-журнал, нашриётлар бу борада «жонбозлик” кўрсатмоқда. Нуфузли бир нашриёт ўзи чоп этишга рухсат берган кўп жилдли асарни матбуотда ўзи танқид қилганига гувоҳ бўлдим — бунисига нима дейсиз? У унақа эмас, бунақа бўлиши керак эди деб… ўзига ўзи ақл ўргатяпти. Ё тавба — ёқа тутамламоқдан бўлак илож йўқ.

Адабиёт бугунги кунда қўшиқ, телемаҳсулот шаклида технологиялар орқали ёйилаётганини эътибордан соқит қилмаслик керак. Бу — бозор. Бозорни кераксиз, сифатсиз маҳсулотларга тўлдириб юбориш халқнинг маънавий саломатлигига путур етказади, майиб-мажруҳ қилиб ташлайди уни.

Яратган ҳар кимнинг ўзига инсоф берсин экан. Иқтидорли, талантлиларга, Лев Толстой айтмоқчи, эътибор бериш керак, шунда улар ўз йўлини топиб кетгайлар, шояд.

Шаҳризод сўзлашни ўрганяптими? Нима демоқда? Кун ботди, кундузи эртак тўқилиши учун савол тузинг, демоқдами?

— Бадиий адабиёт доимо рамзлар тилида сўзлайди. Бугун адабиётимиз мураккаб метафораларга ҳар доимгидан кўра бурканиб олди. Бу эса оддий китобхонни асл бадиий матндан узоқлаштирмоқда гўё. Шундай вақтда танқидчи китобхон билан ёзувчи ўртасида воситачилик қилади — китобхонга тўғри йўл кўрсатади. Бир дугонам катта бир ёзувчимизнинг «Шовқин» деган романини ўқиб тушунмабди. Бу ёғини сўрасангиз, ўзи — филолог,ўқитувчи. Бу роман ҳақида “Ёшлик» журналида мақолам чоп этилган эди. «Мақолангизни ўқигач, бу романни тушуниб етдим», деди ўша дугонам. Бугунги ўзбек насрида метафора, ассоциатив тафаккур, неомифологизм, киноя, метаморфоза ҳодисалари кузатилмоқда. Сиз нима дейсиз, ёзувчи ана шу воситалардан фойдаланишда нималарга эътибор қаратиши, қандай меъёрларга амал қилиши лозим?

— «Шовқин»ни ўқиб тушунмаган дугонангиз сизга чин дугона бўлмаса керак, чунки асар муаллифини қанчалик ҳурматлашингиз каминага маълум. Мен бунақа воқеаларга тўқнаш келавериб, ажабланмай қўйганман. “Бир қоп тузни татишган” бир ошномиз дабдурустдан менга «Сиз ёзувчи экансиз-а?» деб қолди катта кашфиёт қилгандек. «Э, йўғ-э, қўйсангиз-чи» дея эътироз билдирмоқчи бўлган эдим, у бўш келмай, «Яқинда телевизорда гапираётганингизни кўрдим, фамилиянгиз тагида ёзувчи деб чиқди”, деб барибир тан олдирди. Кейин, нималар ҳақда ёзасиз ўзи, деб анча вақт ҳол-жонимга қўймаган эди, шапалоқдек китобчамни қўлига тутқазиб, мана, ўқиб кўринг, дедим. Ошно анча вақт жим-дим кетди, кўришиб қолганимизда ҳам ёзувчи эканимдан сўз очмайди денг. Ахийри бир куни ёрилиб, кўрмайсизми иш кўплигини, ўша китобингизни ўқишга ҳеч вақт тополмаяпман, келинг, менинг ҳисобимдан бир улфатчилик қилайлик-да, маъносини ўзингиз айтиб бера қолинг, деди. Нима, йўқ дермидим, таклиф қилган жойига бордим, аммо у зиёфат бўйи китоб ҳақида оғиз очмади, мен ҳам индамай қўяқолдим. У-ку, майли, мутлақо бошқа соҳа одами, тушунса бўлар, лекин бир куни ёш талаба қиз келиб, дарсда сизнинг «Шох» деган асарингиз муҳокамаси бўлди, деб қолди. Унинг айтишича, талабалардан бир-иккитаси бу асарни ўқиган экан-у, мунозара олиб борадиган домла қурмағур ўзимни билгани билан асарим номини ҳам эшитмаган экан, сюжети қанақа, воқеасини айтиб беринглар, дебди. Айтиб беришибди — эшитиб, «Бўмапти!» дермиш у бош чайқаб. Шу билан муҳокама битди, деб афсусланди талаба.

 Сиз ҳалиги ўзи филолог, ўқитувчи дугонангизга айтиб, қулоғига қўйиб қўйинг, ўзбек насрида метафора, ассоциатив тафаккур, неомифологизм, киноя, метаморфоза ҳодисалари кузатилиши фақат бугунга хос эмас. Халқ эртаклари, қиссалари замирида шунақа оқимлар мавжудки, қани энди ўша уммонларга чуқур шўнғиб, дуру гавҳарларни териб чиқувчи ғаввослар бўлса эди…

 Бадиий адабиёт ва адабий танқидчилик муносабатлари мени унчалик қизиқтиравермайди. Бадиий асарга таккабурона, унақа эмас, бунақа бўлгандайди қабилида ёндашиб бўлмайди. Матёқуб Қўшжонов матнни ҳис қилмоқ учун бир талай бадиий асар, эсселар битган эди. Матн бўлмаса, матнга суянмаса, танқидчи қирчанғисини қанчалик қичамасин, қай манзилга бораётганидан бехабар қолаверади. Сиз келтирган бадиий воситалар меъёри ҳақида гап кетганда, зикр этмоқ жоизки, токи меъёр бузилмаса янги меъёр юзага чиқмаслиги аён ҳақиқат. Шаклни буздинг, маънони топдинг. Машрабдаям ажойиб сатрлар бор-да — бунақа гаплар энг аввал Шарқда айтилган.

 Ёзувчи мифологик сюжет асосида янги асар яратадими, афсоналарни қайта баён этиш билан чекланадими ёки бошқами, меҳнатига битта нарса мазмун киритади — унинг қалбида доимо ёниб турган шамчироқ! Бу шамчироқ ортида унинг болалик хотиралари, изтироб-қайғулари, оғир-енгил кунлари, севган ва нафратланганлари, садоқат кўрсатган ва хиёнат қилганлари — барча-барчаси мўралаб, навбат кутиб туради. Бу — ёзувчи бошқарадиган жамоа. Бу жамоа, таъбир жоиз кўрилса, асарни суяб туради. Йўқса, ёзувчининг барча ўйлаганлари пучга чиқади, меҳнати сизифона самарасиз кечади.

  Антон Чехов «Фалсафа санъатни разиллаштиради» деган экан. Эҳтимол даққилаштириб ҳам юборар. Нима дедингиз?

— — Адабиётшунос олимларимиз бир гал «Бугуннинг қаҳрамони ким бўлиши керак?» деб баҳслашиб қолишди. Ҳозирги адабий жараённинг фаол танқидчиси Нўъмонжон Раҳимжоновнинг бу ҳақда мақоласи ҳам чиқди. Савол кўйилишининг ўзидаёқ замонасозлик сезилиб турибди. Тан оламиз, адабиёт тарғиботчи, ташвиқотчи, мафкуранинг беминнат хизматчиси бўлиб келган. Бироқ бугун ёзувчи ҳам, адабиётшунос ҳам ҳушёр турмоғи керак. Токи адабиёт ва танқидчилик яна мафкуранинг арзон-гаров фарроши бўлиб қолмасин. Албатта, адабиётда тадбиркор ҳам, олим ҳам, ўқитувчию тракторчи ҳам — ҳамма-ҳаммаси бош қаҳрамон бўлиши мумкин. Кейинги вақтларда ўзбек халқи ҳаёти, дард-изтиробидан мутлақо узоқ асарлар ҳам пайдо бўляпти, қаҳрамонларининг на қиёфаси, на миллати маълум. Шойим ака, ижодий тажрибангизга суяниб, айтинг-чи, бугун ўзбек ёзувчиси кимни қаҳрамон қилиб олгани, қайси масалани бош мавзу сифатида кўтариб чиққани маъқул?

— Сиз айтган мавзуда қачон баҳс-мунозара қўзғалиб қолса, негадир хаёлимда Абдулла Ориповнинг «Инсон деб фалакка ҳайқирмоқ нечун, / Инсон ёнингда-ку, у менинг қўшним” деган сатрлари чарх ураверади. Бугуннинг қаҳрамонини аввало ҳаётнинг ўзи юзага чиқаради. Мустабид тузум даврида ҳашар қилиб бир тракторчи минг тонна пахта териб қаҳрамон бўлар, сут соғувчининг сигири елинидан ариқ-ариқ сут оқар эди — оқибат нима бўлди? Адабиётшунос олимларимиз баҳслашиб саволни «Бугуннинг қаҳрамони ким бўлиши керак?” деб қўядиган бўлса, ўша «ким”ни тополмай, аввал товуқ пайдо бўлганми ёки тухумми, деб ўзини қаритиши мумкин. Адабиёт саволни бундай қўймайди, у саволни Инсоннинг азалий маконига юксалмоғи, олийжаноблигу разилликлари, юксаклигу тубанликлари илдизини қидириш орқали қўяди. Адабиёт қўпормайди — ҳамдард бўлади, ўзингизга бирров қараб олсангиз, деб кўзгу тутади — бундай кўзгу эса ҳаммага ҳам ёқавермайди. Исо ҳам Сўз тарқатувчи эди. Унинг парчинланган қўлларидан силқиётган қон барча хочлар остида ҳалқобланиб ётгандек.

— «Шох» романингизда неомифологик Химер образи бор. Шайтон образини яратишда ҳам Қуръони карим, ҳам юнон мифологияси, ҳам шу образни мукаммал тасвирлаган Ғарб адиблари ижодий тажрибасидан унумли фойдалангансиз. Мазкур роман ва Химер образининг яратилиш тарихи ҳақида сўзлаб берсангиз.

— Тонгданоқ бу мавзуда сўз юритмоқ кўнгилсиз эса-да, ваъдага мувофиқ иш тутишга тўғри келади. «Эгри шох, тўғри шох, аҳли турфа ҳол!» Иблис — Рабғузийда, Мефистофель — Гётеда, Воланд — Булгаковда. У азалий душмани бўлмиш инсондан анча юксакларда юради, «мисли ҳашарот» каби пастда ивирсимайди. У ҳақдаги барча таассуротни, аввало, унинг ўзидан олган маъқул. У ёнгинангизда, кўзгуга боқинг — кўрасиз. Нафақат сиз, инсоният тарихи унда намоён. Шарқ ва Ғарб афсона-асотирлари бирикади. Бу — жуда улуғвор феномен, «Шох»га кириб қолган айрим жиҳатлар ҳақида эса китобхоннинг ўзи баҳо бергани маъқул. Бу асар аниқ ҳужжатлар асосида ёзилган. Келтирилган далиллар қомуслардан олинган. Булгаков «Уста ва Маргарита”ни яратишда «Фауст”дан қаттиқ таъсирлангани яққол кўринади, асарига қошсўз сифатида олинган Фаустнинг «Сен кимсан?” деган саволига, Мефистофелнинг «Мен сенга ҳаргиз ёмонлик тилаб, / Яхшилик қилувчи кучнинг бир қисми” деган жавоби ҳам шундан далолат. Бу парчада Инсон билан Шайтон муносабати оддий-жўн эмаслиги, бунинг замирида чуқур тарихий-руҳий жараёнлар мужассамлигига ишоралар тўлиб-тошиб ётибди. Идрок гарчи идрок этиш жараёнидан ташқарида бўлса-да, ҳеч кимда ортга қайтиш нияти йўқ. Улар типологиясининг аввалида Рабғузий бобомиз туради. Ул зот мен севган асарлардаги Мефистофелу Воланднинг оёғи нима учун оқсоқланиб қолганини асослаб бергани туртки бўлиб, «Шоҳ»нинг биринчи қисмини ёздим. Раҳматли адибимиз Баҳодир Муродалиев таҳрирдан ўтказиб, «Шарқ юлдузи” энди чоп этай деб турганда журнал раҳбарияти ўзгариб, хайрихоҳ адиб Омон Мухтор ишдан бўшадию асар ҳам босилмай қолди. Кейинчалик бундан хабар топган мухбирларимиз асарни «Даракчи» газетасида чоп эта бошлашди. Қўярда-қўймай иккинчи қисмини ҳам ёздириб олишди. Қорақалпоқ халқининг ажойиб шоири раҳматли Бозорбой Сейтаев уни қорақалпоқ тилига таржима қилиб, «Амударё» журналининг бир неча сонида бостирди. «Шарқ” нашриёти бу китобни чоп этдик деб, газеталарга эълон бериб юборгани билан ҳали босилиб чиққани йўқ. Нашриёт биносига кираверишда «Шарқ” акциядорлик компаниясида чоп этилган асарлар» деган кўргазма бор. Шу кўргазма ойнаси остида бу китобнинг муқоваси ҳам намойишга қўйилган — нашр этдик, дейишган-да. Ёлғон хабар — ўн йилдан бери ёлғон хабарни реклама қилишади. Йўлингиз тушганда эсдалик учун суратга олиб қўйсангиз ҳам бўлади. Ажаб ишлар бор-да.

— Достоевский «Биз ҳаммамиз Гоголнинг «Шинел»идан чиққанмиз” деган. Шунга  ўхшаш гапни Абдулла Қодирийга нисбатан ҳам айтмоқ мумкин. Бу  ўринда мен адибнинг бетакрор романлари — «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён»ни назарда тутяпман. Гап шундаки, Тоҳир Малик қўллаган «шайтанат», Хуршид  Дўстмуҳаммад қўллаган «жажман» сўзлари  XX аср бошида Абдулла Қодирий асарларида ишлатилган экан. Бу маълумотларни «Абдулла Қодирий қомуси»га материал тўплаш асноси аниқладим. Сиз «Юлдузларга элтар йўл», «Бир кунлик меҳмон» қиссаларингизда ишлатган қора ранг билан боғлиқ тасвирлар (албатта, сизнинг ижодингизда бу ранг метафоралашган,унинг турли маъно қирралари очилган), хусусан, «қорахаёл» образи қайсидир маънода Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романидаги шу образ билан туташади. Бош қаҳрамон Отабек қорахаёл гирдобида қолади, эсингизда бўлса… Демак, ўзбек ёзувчилари Абдулла Қодирий романлари бағридан ўсиб чиқди, десак хато бўлмайди. Сиз Абдулла Қодирий ижодига қандай баҳо берасиз? Шу адибнинг ижодингизда тутган ўрни қандай?

— Тун чоғи «қорахаёл» деган сўзни ёзмоқдан тийилиш кераклигини сизга айтишни фаромуш этибман. «Ўткан кунлар”ни ўқиган маҳалим, эҳтимол, хаёлимнинг бир четида қолгандир. Аммо биз улғайган қишлоқларда ҳам бу сўз тез-тез такрорланарди: «Нима,  бошингда қорахаёл айланиб қолдими, гангийсан?” Буни жониворларга, масалан, қўй-қўзиларга нисбатан ишлатса бошқача бўлади: «Анави қўйни суйиб юбор, бошида маманиёз айланиб қопти, барибир одам бўлмайди”. Халқ тили қизиқ. Қуйма. Образларга бой. Баъзан тушуниб ҳам бўлмай қолади. Ҳайвон барибир одам бўлмайди-ку, деб кўзини лўқ қилади маърифатли муҳаррир. Нима қиласиз, халқ тилини бузасизми? Абдулла Қодирийнинг «Калвак махзумнинг хотира дафтаридан”, «Тошпўлат тажанг нима дейди?» каби ҳикояларида халқ тили унсурлари жуда жонли, ўрнида ишлатилган. Миллат фожиасини йирик асарларида тарихий далиллар асосида унутилмас образлар орқали ифодалагани боис ҳам адиб миллий онгимизнинг таркибий қисмига айланиб кетган. Ўзаро тўқнашувлар, хон саройи, ҳарам… қайси тарихий китобда бу қадар ҳаққониятни кўрасиз?! У кўп нарсаларни кўриб-билиб, ҳис этиб ёзгани учун ҳам шу мақомга эришган. Қолаверса, унинг битикларида бугунги кунга хос жиҳатлар ҳам талай. Шундан кўринадики, адибда ёзиладиган асарнинг хамиртуруши, материали қанчалик салмоқли бўлса, бу унинг китобида акс этмай қолмайди.

— Баъзи қисса ва ҳикояларингизда «Уташан» деган қишлоқ номи тилга олинган. Бу ном сизнинг таржимаи ҳолингиз билан боғлиқми? «Юлдузларга элтар йўл» қиссангизда ўттизга яқин қишлоқ номини санайсиз. Қадимий номлар-ку булар… Бундан қандайдир бадиий мақсад кўзланганми?

— Биз туғилиб ўсган жойлар Туркистон тизма тоғлари этакларида ястанган. Сиз тилга олган қиссага қишлоқлар номини киритганим бежиз эмас. Ҳозир қўшни республика ҳудудида қолган бу қишлоқларнинг аталишида уруғлар номи ва бошқа тарихий аспектлар мавжуд. Замонавий номлар қўйилиши билан улар унутилиб кетишига йўл қўйиб бўлмайди. Бу борада қўлимдан бошқа иш келмагач, жиллақурса, улар машқларимда қолсин деганман. Мен қишлоқлар номини ёзаётганимда кўз ўнгимда қадрдон манзаралар пайдо бўлади — ҳаммасиниям билавермасам-да, ўтмиши, одамлари, табиати ўз-ўзидан жонланади. Бу қишлоқларни бошқа номда хаёлимга келтиролмайман, бошқача номлар қалин парда тортади тасаввуримга. Бир вақтлар йўқолиб кетган Кавказдаги монастирь Лермонтов сургундалик пайтида битган бир шеърининг қоғози ҳошиясига чизган расмига қараб қайта қурилган. Адабий ареалга аҳоли билан бирга жойлар ҳам киради — уларнинг ўз қабр-мозорлари бор.

— «Шўродан қолган одамлар», «Шоҳона совға» қиссаларингиз қаҳрамонлари — қамоқхона назоратчиси, собиқ вазир – таназзулга учраган шўро даврининг шўрпешона кимсаларидир. Қамоқхона назоратчиси ва собиқ вазирнинг прототиплари борми?Шу қиссаларга асос бўлган воқеаларни, одамларни ҳаётдан олганмисиз?

— Албатта, ҳаётдан олганман, уларнинг прототиплари ҳам бор — аммо гап бунда эмас. Назоратчи ҳам, собиқ вазир ҳам китобхонда ачиниш ҳисси уйғотади. Менинг ўзимда ҳам. Аммо ҳаётда унақа эмас: қаршингизда турган қасамхўр, ёлғончи, разил кимсалардан нафратланасиз. Уларга ачинмайсиз, ачингудек бўлсангиз ҳам бошқалардан балога қоласиз. Ҳали яратилмаган, аммо яратилиши зарур бўлган шунақа характерлар бор: ҳаётда кўргани кўзингиз, отгани ўқингиз бўлмаган нобакорлар адабий қаҳрамонга айланганида, адабиёт улар яшаётган ҳаётга кўзгу тутганида, беихтиёр ўша қаҳрамонларга ачина бошлайсиз, афсуски, боёқишлар Инсон отлиғ улуғ хилқат эканини фаҳмламай, кўзи очилмаган итвачча каби яшамоқда, деб ачинасиз. Ҳаётда бу разолат кўзга аниқ ташланмаслиги мумкин, бироқ адабий асарда яққол намоён бўлади. Ҳаётда-ку бундайларга сўз айтишга ботинолмассиз, айтолмайсиз, лекин мижжангиздан китоб саҳифасига беихтиёр бир томчи ёш томганда, биродарлар, энди бунақа яшаманг, ўзингизга қаранг, қараб олинг ўзингизга, ахир кимларга ўхшаб кетяпсиз, дея оласиз. Адабиёт сизни ҳар томонлама қамраб олади, шуниси билан у ҳаётдан устун туради. Шу маънода, сиёсат таназзули билан инсон фожиалари якун топмайди — ўша заминда янги разолатлар барқ уради. Фожиавий қисмат уму- мийлик касб этади шунда. «Шўродан қолган одамлар» номи ҳозир ўнғайсиз туюлади, шунинг учун уни «Исириқ иси” деб ўзгартирдим. «Ёзувчи” газетасида қиссадан айрим бобларни чоп эттирганимда Шукур Холмирзаев баъзи таклифларни айтган эди. Улардан эъти- борга олганларим ҳам бўлди, шу сабаб жузъий таҳрирлариям бор.

— Бугун халқимиз ўзлигини таниди, онги тубдан ўзгармоқда. Унинг адабиёт-санъатга ихлоси ўсиб, дид-савияси юксалди. Шундай эмасми? Буҳақда сиз нима дея оласиз?

Аввалдан келишганимиздек, Шойим Бўтаевдан ўн кунда ўн саволимга ўнта жавоб оламан, деб элдан бурун суюнган эканман, негадир сўнгги савол жавобсиз қолди. Эҳтимол савол ёқмагандир, эҳтимол бошқа сабабдир — на- чора, суҳбатни ўн саволга тўққиз жавоб билан якунлаб қўяқолдим.

НЕОМИФОЛОГИК ОБРАЗ ТАЛҚИНИ
Марҳабо ҚЎЧҚОРОВА

   Марҳабо Қўчқорова 1976 йилда Хоразм вилоятида туғилган. Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти докторанти. “Бадиий сўз ва руҳият манзаралари” илмий монографиясининг муаллифи. Республика нашрларида ва «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида ҳам кўплаб илмий, илмий-оммабоп мақолалари чоп этилган.

Рус адабиётшунослигида В.М.Жирмунский шарҳи ва сўзбошиси билан “Доктор Фауст ҳақида афсоналар” деб аталган каттагина китоб ёзилган. Китобда жамланган материаллардан маълумки, Доктор Фауст ва Мефистофель ҳақидаги асарнинг туб замини немис халқ оғзаки ижоди билан боғлиқ. Шайтон образи дунё халқлари адабиётида турфа номлар билан атаб келинади. Мазкур образнинг бадиий генезиси аслида диний манбаларга бориб тақалади. Хусусан, “Қуръони карим”даги шайтони лаъйин ҳақидаги оятлар бу фикримизни тасдиқлайди.

Таниқли ёзувчи Шойим Бўтаев “Шох” романида икки ёш ишбилармонлар Ҳотам ва Қулмаҳмуднинг ғалати, қулоқ эшитиб, кўз кўрмаган саргузаштларидан ҳикоя этади. Роман структурасида пародиявий-ҳажвий оҳанг, пародия-образ, киноя, ниқобли кишилар образи, воқеалар ва қаҳрамонларни бошқа мамлакат, бошқа миллат қиёфасига кўчириб тасвирлаш, шунингдек, неомиф унсурлари кўриниш бериб туради. Асарда ироник бадиий модус билан неомифологик модус қоришиқ қўлланган.

Немис адиби Гётенинг “Фауст” трагедиясидан “Эгри шох, тўғри шох, аҳли турфаҳол” мисраси “Шох” романига эпиграф сифатида танланган. Юқорида айт­ганимиздек, Гёте “Фауст” трагедиясини яратишда немис халқ афсонасига суянади. Унда ақлли инсон (доктор Фауст) ва шайтон (Мефистофель) образи акс эттирилган. Шойим Бўтаев “Шох” романида узоқ бадиий генезисга эга бўлган Шайтон образини бугунги кун воқеалари ва одамлари қаторида “Жаноб Химер” қиёфасида қайта жонлантиради. Бу образга берилган тавсифлар, унинг дам-бадам мутоала қиладиган ота-боболари тарихини варақлаши, барча-барча рамзий деталлар унинг “Шайтон” образи эканини тасдиқлайди.

Романнинг янгиланган неомифологемалари сифатида яратилган жаноб Химер ва Доктор Рабинович моҳиятан Гётенинг Мефистофели билан доктор Фаустини эслатади. Бу адабий образлар ўртасида анчайин нозик параллеллар кузатилади. Шойим Бўтаев немис халқ афсоналари таъсирида яратилган “Фауст” асаридаги бадиий образдан маҳорат билан фойдаланади. Аммо ёзувчи трагедиядаги машҳур халқ афсонасида айтилган сюжетни айнан такрорламайди, ўзининг шахсий фантазияси, юксак бадиий тафаккури билан “Шох” романини ёзади. Ёзувчи Шайтон образини яратишда нафақат немис адиби Гёте асарига таянади, балки туркий халқлар афсоналаридан ҳам таъсирланади, улардан унумли фойдаланади. Энг муҳим манба сифатида Носириддин Рабғузийнинг “Қиссас ул-анбиё” асарларидаги ҳикоятлар мағзини роман саҳифаларига маҳорат билан муҳрлайди. “Жаноб Химер бобоси Иблиснинг ер юзига тушиши ҳақида турли халқларда турлича тўқилган юзлаб ривоятлардан яна биттасини шу китоб ичидан топиб олиб, қизиқсиниб кўздан кечирмоқда эди…”. Ёзувчи Одам Отанинг Сарандиб тоғига, Момо Ҳавонинг Жадда тоғига, Иблиснинг Басрага тушиши ҳақидаги ҳикоятларни романда Жаноб Химер образи ва унинг ота-боболари ўтмиши сифатида қизиқарли услубда баён этади. Жаноб Химер романда “ақл, тадбиркорлик” тимсоли бўлиши билан бирга одамлар ўртасида “нифоқ, алдов, ҳаром-ҳариш, зинокорлик, кўзбўямачиликнинг дояси” сифатида ҳам рамзий талқин этилади.

Роман қаҳрамонлари Ҳотам ва Қулмаҳмуд узум бизнес қилаётиб, ноқонуний равишда, ўзлари англаб-англамай яна бир ишга қўл уришади. Сайғоқ шохини бизнес қилишади. “Шох бизнеси”, “Олтин шох мукофоти”, “Олтин шох шоу” дастурининг ўтказилиши асарда оригинал бир сюжет сифатида топилган.

Маълумки, манбаларда Шайтон образи шохли, думли, туёқли, жундор махлуқ сифатида кўрсатилади. Шойим Бўтаев мазкур образ ҳақидаги афсонавий ва адабий қарашларга суянган ҳолда Шайтон образини худди шу тарзда ва инсон қиёфасида тасвирлайди. Масалан, шайтонни ўз кўзи билан кўрган Полина баёнида шундай ифодаланади: “– Кўчада ортимдан қувиб келган шохдор махлуқни анаву ерда кўргандай бўлдим, – деди Полина ҳализамон Қулмаҳмуд турган жойни қўли билан кўрсатганича. – Ҳаммаёғини жун босиб кетган, кўзлари қип-қизил махлуқ…”. Ёки яна бир қаҳрамон Лўли қиз таърифида Шайтон шундай тасвирланади: “– Сиз қараманг, кўраман деб овора бўлманг, – вайсарди лўли. – Барибир кўролмайсиз. У-у-у, кўзи ямонакан, кўзидан ман қўрхдим. Қулоғини жун босган, елкалари букчайган, чихган”; “Ҳайдовчи қувиб юборган лўли қиз Ҳотам берган пулни увада-сувада кийимларининг ичига тиқар экан, ҳадеб:
– Шайтон, шайтон! – дея ғўлдирар, қалт-қалт титрарди”.

Жаноб Химернинг яна бир алоҳида хусусияти одамнинг ичидаги фикрини ўқийди. Шойим Бўтаев Шайтон қиёфасидаги “Жаноб Химер”нинг айнан шу хусусиятига урғу бериб боради.

ХХ аср замонавий ўзбек насрида Шайтон образининг талқини Фитратнинг “Шайтоннинг тангрига исёни” асарида бошланиб, янги аср бошида Шойим Бўтаевнинг “Шох”, Назар Эшонқулнинг “Тун панжаралари” асарларида унга такрор мурожаат этилди. Ҳар икки ёзувчи Шайтон образини роман ва ҳикоя жанрида тасвирлар экан, Рабғузийнинг “Қиссасул-анбиё” асарларидаги Шайтон ҳақидаги ривоятлар мазмуни ва бу образнинг зоҳирий ва ботиний хусусиятларига бир хилда ёндашиб, айни пайтда ҳар бири алоҳида индивидуал бадиий тўқима орқали тимсолни мукаммал неомифолагема сифатида яратиш учун ўзларининг ижодкорлик салоҳиятини намоён этишган. Биз юқорида, Шойим Бўтаевнинг “Шох” романидаги Жаноб Химер (шайтон) образига бироз тўхталиб ўтдик. Энди эса унга Назар Эшонқулнинг “Тун панжаралари” қиссасини қиёслаб кўрсак. Адиб Шойим Бўтаевдан фарқли равишда қиссани оммабоп услубда ёзмаган. Мазкур қиссада қаҳрамоннинг омадсизлик, аламзадалик, лоқайдлик, фаолиятсизлик, худбинлик, жаҳолатга ботган, ўз қобиғига ўралашиб қолган руҳият қатламларини ёзувчи рамзий-мажозий, лирик-кечинмали услубда ҳикоя этади. Қисса ички монолог асосига қурилган. Қаҳрамон севги ва дўстликда ҳеч омади юришмай, ишсиз, бекорчи алмойи-жалмойи хаёллар суриб ўтказган тунларнинг бирида Шайтон билан дўстлашади. Қисса қаҳрамони тилида Шайтон шундай таърифланади: “…мени ҳайратга солган нарса, худди Нитше тасвирлаганидек, сочининг малла тусдалиги бўлди, у жуда ҳам сурбет ҳамда бутун вужудидан, ҳатто ичак-чавоғидан ҳам шубҳа уфуриб турарди; у ҳамма нарсадан шубҳа ва ишончсизлик изларди; бироқ эътироф этиш керак, у жуда ақлли ва маккор эди”; “У жуда оҳорли шим, оқ кўйлак кийган, ғилай кўзларига ярашмаса ҳам энсизгина қора галстук тақиб олган эди. Бошида эса соябони кенг қўнқайган шляпа, қанча яширишга тиришмасин, шимининг тор балоғидан ўйноқлаб турадиган сарғиш, жундор думи кўриниб турарди. Шляпаси тагида эса текис ва силлиқ қилиб таралган олтин сочлари ялтирарди”. Шойим Бўтаев “Шох” романида Шайтон образини тасвир­лашда икки хил йўлдан боради. Биринчиси, инсон қиёфасидаги шайтон образининг бадиий тимсолини Жаноб Химер образида мужассамлаштирган бўлса, иккинчиси, Назар Эшонқул тасвиридагидек жунли, туёқли, думли қилиб акс эттиради. Биз юқорида роман қаҳрамонлари кўзига кўринган парчаларни эътиборингизга ҳавола этдик. Шойим Бўтаев Шайтон образининг иккинчи тасвирида “шохдор, жундор, букчайган, кўзлари қип-қизил махлуқ” сифатида ифодалайди.

Назар Эшонқул маънисизлик гирдобига тушиб қолган қаҳрамон – Инсон билан Шайтон образини қаршилантириш орқали янгича ассоциатив бадиий тафаккур усулини қўллайди. Шайтоннинг қилмиши бемаза, қисса қаҳрамони ҳаёти, руҳияти ҳам бемаза бўлиб қолган. Шу ноўхшаш ўхшашлик асосида Назар Эшонқул янгича бадиий шартли восита – ассоциатив образли услуб яратади.

Шойим Бўтаев Шайтон образида Назар Эшонқулдан кўра бошқачароқ йўлдан боради. Хусусан, Жаноб Химер тез-тез варақлаб ўқийдиган яшил китоб, унинг кўзларида ўйнайдиган яшил учқун, патнисда келтирилган стакандаги ичимликда кўринган яшил учқунлар, “Кўк аланга” корпороцияси сингари рамзий-ҳалқали деталлар бирлашиб, жаҳон адабиёти тажрибаларида синалган Шайтон образини яратишдаги ижодий анъаналарга эргашганлиги, яна бошқа жиҳатдан эса ёзувчининг янгича оригинал бадиий талқини кузатилади. Жумладан, инглиз ёзувчиси Роберт Стивинсоннинг “Шайтоний шиша” ҳикоясида бўйни узун, қорни бақалоқ шиша ичидаги шайтоннинг “аланга”, “соя” сифатида зоҳир бўлиши билан Шойим Бўтаев яратган Жаноб Химер (Шайтон) атрофидаги барча яшил рангли аланга ўртасида муайян муштараклик борлиги англашилади. Жумладан: “Патнисда одамларнинг сонига тенг миқдорда қадаҳчалар бор эди. Қадаҳчалар ичидаги олий нав вино кўкиш аланга сочиб турарди. Бу йиғилганларнинг кайфиятини бирданига кўтариб юборди.

Ҳамма ўрнидан турди.

Котиба кўзларидан кўкиш аланга сачратганча патнисни ҳар бир кишининг олдига олиб борар, кўзи билан қадаҳни олишга ундаб, сўнгра миннатдорлик билдираётгандек жилмайиб қўйиб, нари кетарди”. Роберт Стивенсонда ҳам аланга ва сояга урғу берилади: “Мезбон шундай деб аллақандай жавонни очди ва ичидан узун бўйинли ва қорни бақалоқ шишани олди. Шиша сутдек оқиш ойнадан ясалган бўлиб, камалакнинг жамики рангларида ёлқинланиб-товланиб турарди. Унинг ичида эса соячами, аланга тилигами ўхшаш алламбало бир нарса тўхтовсиз ёғдуланиб-ўйноқлаб ётибди”.

Шойим Бўтаев билан Роберт Стивенсон тасвиридаги Шайтонга хос умумий типологик ўхшашлик “аланга”, “кўкиш аланга”да кузатилмоқда. Фикримизча, адибларнинг бундай бир хил умумий бадиий тасвирига яна ўша муқаддас манбалардаги Шайтоннинг яратилиши билан боғлиқ ривоятга боғланади. Зеро, уларда ёзилишича, Одам Ота билан Момо Ҳаво тупроқдан, фаришталар нурдан, Шайтон эса оловдан яратилади. Демак, Шойим Бўтаев билан Роберт Стивенсон тасвиридаги “аланга”, “кўкиш аланга” ва “учқун”нинг тасвири бежиз эмас. Уларни реал диний манбалар замини бирлаштириб турибди.

Жаҳон адабиётида тасвирланган Шайтонга хос яна муҳим белгилардан бири улар мукаммал ақл тимсоли, тезкорлик, айёрлик, маккорлик хислатларини ўзида мужассамлаштиради. Онере Де Бальзакнинг “Сағри тери тилсими” ва Роберт Стивенсоннинг “Шайтоний шиша” асарларида тенгсиз бойлик ва орзуларнинг ижобат бўлишида тери ва шишанинг магик деталь сифатида яратилиши ҳам бевосита Шайтон образи, шайтоний ишлар, сеҳр-жодулар билан боғлиқ бектакрор адабий лавҳалардир. Худди шунингдек, Шойим Бўтаев яратган Жаноб Химер ҳам фавқулодда тадбиркорлиги, ишчанлиги, пулдорлиги билан Қулмаҳмуд ва Ҳотамтой каби юзлаб кишиларни ўз измига бўйсундиради. Бу эса айни пайтда Бальзак, Стивенсоннинг қаҳрамонлари каби орзулари ижобат бўлиши учун имонини сотган қаҳрамонларга ўхшаб кетади. Кузатиб турганимиздек, дунё ва ўзбек адабиётида яратилган Шайтонга хос бадиий-ғоявий муштарак хусусиятлардан яна бири унинг Инсонни ўз измига бўйсундиришдир.

Шойим Бўтаев Жаноб Химер образида, нафақат, диний манбадан, балки юнон афсонаси, уларда акс эттирилган афсонавий қаҳрамонлар исми, тана тузилишидан ҳам фойдаланади. Масалан, қаҳрамоннинг “Химер” деб аталиши юнон афсоналарида тасвирланган “Химера”ни ёдга туширади. Жумладан, Н.А.Куннинг “Қадимги Юнонистон афсона ва ривоятлари” китобида бу қаҳрамонга шундай изоҳ берилган: “Химера – қадимги Юнонистон ривоятларида оғзидан ўт пурковчи арслонбош, аждардум ва эчкитана даҳшатли махлуқ. Уни Беллофонт ўлдиради ”. Ёзувчи Шойим Бўтаев Химеранинг “эчки танали, даҳшатли махлуқ” эканлигини назарда тутиб, ўз романида Шайтон қиёфасида акс эттирган. Эчки жасадли махлуқ билан шохли, думли, туёқли, жундор Шайтон ўртасида ўхшашлик кузатилади. Шу тариқа, адиб “Шох” романида “Химера образи”га янгича неомифологик талқин беради. Химера ёвузлик, тубанликнинг рамзий тимсоли сифатида асрлар давомида дунё халқлар адабиётида яшаб келган. Шойим Бўтаев жуда қадим бадиий генезисга эга бўлган “Химера” образини ўзбек насрига илк бор олиб кирди.

Испан ёзувчиси Мигель Де Сервантес “Дон Кихот саргузаштлари” романи билан ўзигача яратилган барча рицарлик асарларига пародиявий-ҳажвий роман ёзган эди. Шойим Бўтаевнинг Жаноб Химери ҳам шу пайтгача яратилган барча Шайтонларга қарши пародиядир. Асарнинг ҳар бир сатри, ҳар бир образи, тасвирида кучли киноя, адибнинг ақлли, айёрона кулгиси сезилади. Масалан: “Жаноб Химер югуриб минбарга чиқди.

Пастдан, зимистон қўйнидан гулдурос қарсаклар янгради.
Гўёки улкан бир дев тишларини ғижирлатиб тўлғанаётгандек эди.

Зулмат бағридаги қарсакларнинг бундай баҳамжиҳатлиги ажабланарли эди: оломон бир-бирини кўрмас, бир-бирини ҳис этмасди. Аммо уларнинг ҳар бири қарсак ураётганида қалби тўлқинланиб улуғ бир юмушга шахсан ўзи кўмакдошлик қилаётганига ишончи ортиб борарди.

Саҳнадагилар ҳам қарсак чалишди.

Жаноб Химер қўлини кўтарди. Унинг узугидан таралган кўкиш шуъла қоронғи зал устидан тиғдай айланиб чиқмай, яна узукнинг кўзига келиб қўнди”. Роман саҳифама-саҳифа киноянинг турли даражадаги бадиий шартли воситалари: истеҳзо, пичинг, кесатиқ, ҳажв, пародия, масхара, мазахга тўлиқ тасвирлар билан бойитилган. Кимгадир бу роман бозорбоп, оммабоп, яланғоч тасвирларга ўхшаб кўриниши мумкин. Аммо бундай хулоса чиқаришга зинҳор шошилмаслик керак. Шойим Бўтаев “Шох” романида хилма-хил бадиий шартли воситалар, масалан, “Карнавал саҳнаси”, “Олтин шох” шоу дастуридан ҳам унумли фойдаланади.

Хулоса қилиб айтганда, шайтон образининг минг йиллик генезиси бўлишига қарамасдан, бугунги ўзбек носирлари бу образни оригинал ва ўзига хос тарзда тасвирлашга муваффақ бўлишди. Бу борада Шойим Бўтаевнинг Жаноб Химер, Назар Эшонқулнинг Шайтон образларини мисол келтириш мумкин. Бу икки ёзувчи шайтон образини тасвирлашда ҳар бири ўз бадиий фантазияси ва билими, турфа адабий тажрибаларга таянишида фарқланади. Масалан, Шойим Бўтаев юнон мифологиясидаги Химера образини қайта тирилтирди. Шу билан бирга Рабғузийнинг “Қиссасул-анбиё” асаридаги ривоятларга суянди. Демак, Жаноб Химер исмли шайтон тимсолида Шарқ ва Ғарб анъаналари синтезини кузатиш мумкин. Назар Эшонқул эса Шайтон образида ассоциатив бадиий тафаккур ва рамзий-мажозий услубни қўллади. Унинг тасвиридаги Шайтон образи қиёфасида Ғарб адабиётига хос модерн устунлик қилади.

Шойим БЎТАЕВ
ҲАЙКАЛ

Шойим Бўтаев 1959 йил 20 июнда Тожикистоннинг Ўратепа туманига қарашли Майдонча кишлоғида туғилган. Хўжанд Давлат педагогика институтининг тарих-филология факультетини тугатган (1982). Илк қиссаси — «Сирли юлдузлар» (1984). Шундан сўнг ёзувчининг «Дунёнинг сарҳисоби бор» (1988), «Энди бари бошқача» (1990), «Шамол ўйини» (1995), «Кунботардаги боғ» (1997), «Ҳаёт» (2000), «Кўчада қолган овоз» (2005) каби қисса ва ҳикоялардан иборат тўпламлари нашр этилган. «Қўрғонланган ой» (1996), «Шох» (2007) каби романлар муаллифи. «Дўстлик» ордени билан тақдирланган (2001).

Ҳеч кимнинг етти ухлаб тушига кирмаган, аслида, кўзни сал каттароқ очиб қараса, ҳар қандай одам кўра оладиган оддий, айни пайтда ғаройиб воқеа содир бўлган шаҳарнинг боду ҳавоси, мева-чеваси ва бошқа майда-чуйдаси ҳақида меҳмон иримига бўлсада бир оғиз сўз айтмаганди. У фақат шаҳар ўртасидан ўтадиган, бир вақтлар суви зилолдай бўлган дарёнинг эндиликда чиқиндиларга тўлиб-тошиб, бўтанага айланиб, тупроқ қалъадаги девдай тўлғаниб оқиб ётишини ўз ҳикоясига қистириб ўтганди.

Шаҳарда аҳоли ғиж-бижмиш.

Баъзилар, уларнинг жуда-жуда иноқ яшашларини айтишармиш; баъзилар эса аксинча гап тарқатишарканки, осмондан тушиб, ердан чиққандек кўпайишиб кетган одамларнинг бир-бирларини кўришга кўзлари, отишга ўқлари йўқ, дейишаркан. Ҳарҳолда, бу юримсак гапларнинг қай бири тўғри-ю, қай бири бўҳтонлигини ажрим қилиш бўтана сувни кўриб тургандай осон иш эмас экан.

Ўша шаҳарнинг ёшу қариси — етти яшардан етмиш яшаргача қурама оломон яқинда улкан бир анжуманга уюшқоқлик билан қатнашибдилар.
Ҳа-а, битикларда айнан шундай деб, «уюшқоқлик билан» деб ёзилибди.

Шундан сўнг аҳолининг бир-бирлари билан ит-мушук эмас, балки оға-ини эканликлари, қадрдонликла-ри ойдек равшанлашибди.

Анжуман!
Уюшқоқлигу иноқлик!
Ана шундай улуғвор ҳодисаларнинг бири иккинчисини тўлдириб кетаверади.

Хуллас, дарёнинг ўнг соҳилида эндигина битта яримта осмонўпар уйлар, жамоат бинолари қурилаётганда, яъни обод қилинаётганда, бир ажойиб калладан бир ажойиб фикр чиқиб қолибди…

Ана шундай дамларда одамнинг эртаккаям ишонгиси келиб кетади!

Бироқ ўша шаҳардан бир бозорчи Турдиқул яшайдиган шаҳарнинг бозорига бориб қолиб, бунинг эртак эмас, айнан ҳақиқат эканлигини жиддий тарзда туриб айтди.

Ўз қулоғим билан эшитиб, ишондим.

Турдиқул яшайдиган шаҳарнинг бозорига борганмисиз?!
Вой-бў! Етти иқлим бозорчиси йиғилиб шу ерга келади-ку!

Мол бозори, сомон бозори, дўппи бозори, қатиқ бозори, қовун бозори… — ҳаммаси алоҳида-алоҳида.
Тери бозориям бор.

Турдиқулнинг дўконида одамнинг терисидан бўлак барча жонзотнинг териси топилади.
— Одамнинг териси бошқа жойларда, махсус дўконларда шилиниб, қуритилади, — дея ҳазил-ҳазул қилади Турдиқул.
Турдиқулнинг дўкони ҳамиша гавжум.

Биров бирон нарса харид қиладими-қилмайдими — фарқсиз, кириб келиб, беш-олти киши сиғадиган харракка ўтириб олади. Негаки, терифурушнинг узоқ-узоқ юртлардан йўқлаб келадиган ошнолари бисёр. Улар шунчалик кўп нарсаларни билишадики, эшитиб ёқангни тутамлайсан, тавба, тарвуздай бир каллага шунча гап сиғадими-я, дея ҳайрон қоласан.

Ҳалиги шаҳардан келган бозорчиям Турдиқулнинг дўконида чой ичиб ўтириб, не хаёлда, бирданига бир каллалик одамнинг фикри билан дарёнинг ўнг соҳилига, бутун шаҳарга кўринадиган тепаликка жуда ҳайбатли ҳайкал ўрнатилганини айтиб қолди.

— Неча йилда қуришди? — деб сўради Турдиқулнинг сомонфуруш ошнаси.
— Икки йилми-уч йилми, ишқилиб шунақа-да! — деди меҳмон.

— Бўйи ҳам анча бордир-а? — сўради яна кимдир.

— Икки-уч йилда қурилганидан кейин анча бўлади-да! — дея меҳмоннинг ўрнига жавоб қайтарди Турдиқул, шуниям билмайсанми, дегандек қилиб.

— Мунча баланд, катта ҳайкал нимага керак  экан-а? — деди хаёлга чўмиб қолган чархчи.

— Муҳофаза, хаспўшлаш учун, — дедим мен. Лекин, жавобимга ҳеч ким тушунмади чамаси, ёинки тушунишса ҳам ўзларини овсарликка олиб туришдими — миқ этишмади. Хижолат тортиб, ўша саволга иккинчи жавобни ҳам қойиллатдим:
— Баъзи қушлар осмонда қанот қоқиб чарчашганда ана шунақа баланд ҳайкалларнинг бошига қўниб дам олишади!..

— Сафсата! — деди Турдиқул шартта, юзингда кўзинг борми, демай.
— Сафсата! — қўшилишди харракда ўтирганлар ҳам.

Шундан сўнг суҳбатга ҳуда-беҳуда қўшилиб кетавермай, жим-дим, ўтиришга мажбур бўлдим.

Турдиқулни танишининг сўзига қараганда, ҳайкалнинг остидаги анча-мунча ер кўкаламзорлаштирилибди. У, аниқроқ қилиб, беш-олтита оёқялангга ҳовли-жой бўладиган ер эди, деди. Мен ичимда унинг сўнгги гапига эътироз билдирдим, ташимга чиқарай десам, Турдиқул дўконидан чиқариб юборишдан ҳам тоймайди. Ахир ҳайкал ўз номи билан ҳайкал-да! Беш-олтита ялангоёқ бундан кейин ҳам уй-жойсиз кунини ўтказар, шунча вақтлардан бери бошида бошпанаси бормиди — бирор ери камайиб қолгани йўқ!

Чалғимайлик.

…Кўкаламзорлаштирилибди, фавворалар қурилибди, турфа гуллар экишибди. Ахийри, унинг очилиш куни етиб келибди. Бу нақ байрамга айланиб кетаёзибди. Кўкси ордену медалларга тўла таниқли-таниқли одамлар сўзга чиқишибди.

— Бу тунж ҳайкал асрлар оша ҳам тураверади! — дебди таниқли одамлардан бири.

— Лекин орадан икки-уч кун ўтгач ҳайкалнинг устига мато ташлаб ёпиб қўйишди, — деди меҳмон.

— Ие, нега? — чойнакнинг қопқоғини ушлаганча қотиб қолди Турдиқул.
— Е, нега? — бошқаларнинг ҳам ҳайратларининг чеки йўқ эди.

Меҳмон пиёладаги чойдан бир ҳўплаб айтайми-айтмайми, дегандек кўзларини қисиброқ бир зум ўйланқираб турди.

— Э, айтаверинг! — қисталанг қилди Турдиқул.

— Э, айтаверинг! — чувиллашди харракдагилар ҳам. Меҳмон, нимаики бўлса — бўлди, дегандек шарт қўл силтаб, сўзида давом этди:
— Ҳайкалнинг чап қўли кўксига қовуштирилган, у ўнг қўлини чўзиб кунботар тарафга ишора қилиб турарди.

— Нима бўпти? — сўради Турдиқул. Бошқалар ҳам шовқин солишди:
— Нима бўпти?

— Ҳайкал ўнг қўли билан ишора қилиб турган тарафда ўттиз йилдан буён аёллар қамоқхонаси бор экан. Бу қамоқхонани илгари ҳеч ким билмаскан, ҳайкал баҳонасида каттаю кичикка аён бўлиб қолди. Битта-яримтаси, бай-бай, бу маҳобатли, зўр ҳайкал экан-да, хўш, қаёққа ишора қиляпти, деб сўрагудек бўлса, бошқаси, аёллар қамоқхонасига-да, дея кесатарди.

— Э-ҳа!.. — хитоб қилди Турдиқул.
— Э-ҳа! — хитоб қилишди бошқалар.

Ана шу биргина «Э-ҳа!» да оламжаҳон маъно яширинганлиги сизга аёндир.

— Кунлар ўтаверарди, — давом этди меҳмон. — Ҳайкалтарошлар ҳайкални чодирга ўриб олиб нимаики қилишса қилиб ётишибди. Баъзи одамлар, энди қамоқхонани ёпишармиш, аёлларни уй-уйларига қўйиб юборишармиш, боринглар, рўзғорларингга қараб, болаларингни эмизи-и-иб, жимгина ўтиринглар, сизларгаям, бизгаям уят бўлиб кетди, дейишармишу ҳайкални сўнгра очишармиш, дейишса; баъзилар, аксинча, фикр юритиб, ҳайкални таг-туги билан қўпориб, мунда-ай муносиброқ жойга олиб кетишармиш, дейишгача боришди.

Бироқ қамоқхонани тарқатишни ҳам, мунда-ай му-носиброқ жой топишнинг ҳам иложи бўлмаган ше-килли, орадан анча вақт ўтгач, ҳайкалнинг ўнг қўлини кўксига қовуштиришиб, чап қўлини кунчиқар тарафга узатиб қўйишди.

— Ҳа-а, тузук, — енгил нафас олди Турдиқул.
— Ҳақиқат бор экан-ку! — тотли хўрсинишди бошқалар.

Уларнинг бу кайфияти узоққа бормади.

— Икки-уч кундан сўнг ҳайкалнинг устига яна мато ташлаб ёпиб қўйишди, — деди меҳмон.

— Ие, нега? — Турдиқулнинг оғзи очилиб қолди.
— Ие, нега? — бошқаларники ҳам шундай бўлди.

— Ҳайқалнинг чап қўли ишора қилиб турган жойда ўттиз йилдан буён эркаклар камоқхонаси бор экан. Бу қамоқхонадан ҳам шаҳар аҳли бехабар экан, эшитиб, барчанинг танига титроқ кирди. Эмишки, бу ерда ашаддий каллакесарлар ётишармиш, битта-яримтаси қочиб чиққудек бўлса, ҳамманинг шўрига шўрва тўкилармиш; эмишки, улар ўша ердан туриб ҳам ҳукуматга сўзини ўтказа олишармиш, катталарнинг сир-асрорларини билишармиш… Ваҳима!
Турдиқул таассуф-ла бош чайқади. Таассуф-ла бош чайқашди қолганлар ҳам.

— Куз ўтди, қиш ўтди, айни авжи баҳорда ҳайкалнинг устидаги матони тантанасиз, мусиқасиз, баайни тобутпўшни олгандай олишди, — деди меҳмон ҳам маъюс тортиб қолган ҳолда. — Энди унинг ўнг қўли тўғрига, баайни ойдин йўлларни кўрсатаётгандек узатиб қўйилган, чап қўли эса кўксига қовуштирилганди.

Ерга кириб кетай деб ўтирган Турдиқул қаддини тиклади.

Харракдагилар ҳам елкаларини кўтаришди.

— Хайрият-э! — чуқур нафас олди Турдиқул.
— Хайрият-э! — чуқур нафас олишди бошқалар.

— Аммо роппа-роса бир ҳафтадан сўнг ҳайкалнинг устига яна мато ташлаб ёпиб қўйишди.

— Ие, нега?— Турдиқул ғазабланганидан ўрнидан туриб кетаёзди,: кўзларидан нафрат сачради, беихтиёр мушт тугиб, хаёлан нималарнидир чилпарчин қилгиси, кимларнингдир қулоғи остида шавла қайнатгиси келди.

— Ие, нега? — бошқаларнинг ҳам кўзларинш пахтаси чиқиб кетаёзди.

— Дарёнинг чап соҳилида ўн қаватли меҳмонхона бор эди, — меҳмон совиб қолган чойдан ҳўплаб, қуруқшаган томоғини ҳўллаб олди. — Ўша меҳмонхонада ўша кунлари фоҳишабозлик, ўғрилик авжига чиқиб, кимлар бедаво дардларга йўлиққан, кимлар шир яланғоч қолган, ҳаммаёқни шов-шув, миш-миш тутганди. Меҳмонхона ходимларининг кўпчилигини ҳайкал чап ва ўнг қўллари билан кўрсатган жойларга жўнатишганди. Маҳобатли, зўр, ўзиям соф тунж ҳайкалнинг олдинга чўзилган тунж кўли ўша меҳмонхонани кўрса-тиб турарди!..

Турдиқул адойи тамом бўлди. Ранги бўзариб:
— Уҳ-ҳ! — деди-ю, дам бошига, дам тиззасига муштлайверди.

Бошқалар ҳам адойи тамом бўлишди. Ранглари бўзариб:
— Уҳ-ҳ! — дейишди-ю, дам бошларига, дам тиззаларига муштлайверишди.

— Шундан сўнг ҳайкалнинг қўлини қаёққа қаратиб қўйилишини аҳолининг ўзи ҳал қиладиган бўлди, — деди меҳмон.— Одамлар гуррос-гуррос бўлиб келаверишди. Кейин таклифлар, муҳокама-мунозаралар бошланиб кетди. Биров ундай деди, биров бундай деди. Биров орқа томонни кўрсатади—уёқдан ҳам бир чатоғи чиқиб турибди; биров алланечанчи градусдаги бурчакни таклиф қилади — кўп ўтмай рад этилади.

— Бир қўлини кўксига қовуштириб, иккинчисини осмонга узатиб қўйиш керак! — дея бақирди оломон орасидан кимдир.

— Маъқул, маъқул! — деган хитоблар янгради.
— Осмон тоза, қаранглар, ҳозир булут ҳам йўқ!

— У ёққа меҳмонхона ҳам қуриб бўлмайди!
— Қамоқхона ҳам қўриб бўлмайди!

— Яшасин осмон!
— Осмонга тасаннолар!

Худди шу маҳал яна бир бақироқ аллақайси гўрдан чиқиб келиб:
— Халойиқ, тавба денглар, осмонда худо бор-ку!— деб бақирди.

Оломон бир чайқалиб тушгач, жимлик чўкди. Ахир даҳрийнинг ҳайкали худони кўрсатиб турса… Йўқ!
— Ишонманглар, худо йўқ у ерда! — сукунатни бузишга журъат этди кимдир.

Оломон гувлади.
— Худо бўлмаса ҳайкалнинг қўли нимани кўрсатади, ахир? — бақирди яна ҳалиги бақироқ.

Оломон орасидан:
— Ҳа-а, нимани кўрсатади? Нимани?! — деган товушлар чиқа бошлади.

— Иккала қўлиниям елкасидан узиб ташлаш керак!— деди яна кимдир ва шу заҳотиёқ қаршиликка учради:

— Ҳайкалда гуноҳ йўқ!..

Меҳмон узоқ тин олди. Турдиқул ҳам, харракдагилар ҳам бошларини солинқиратиб ўтиришарди.

Чархчи бир-икки гапни айлантириб, мавзуни ўзгартирмоқчи бўлганди, барибир, суҳбат қовушмади.

Ҳайкал воқеасини айтиб берган киши Турдиқулнинг дўконига тез-тез келиб турарди, негадир кейин-кейин умуман кўринмай кетди. Турдиқул ҳам анча ўзини олдириб қўйди. Рангу рўйи синиқди. Бу хафаликданми, бошқа нарсаданми — билолмадим. У негадир дўконининг кўрки бўлган харракни ташқарига улоқтириб, бу ҳам етмагандай, болта билан майдалаб ташлади.

1990

   Rosti bilmayman, badiiy asarga qanaqa mezonlar bilan yondashish kerakligini; ammo bir narsaga hayron qolaman, keyingi paytlarda badiiy asarni tahlil etayotganda matn bir yoqda qolib, allaqanaqa aniq fanlarning formula-jumboqlarimi, sxema-chizmalarimi ishlatiladigan bo‘ldi. Bu ketishda ularga yaqin orada usturlobu logarifmik jadvallar, murakkab qonunlaru nisbiylik nazariyasi formulalari ham asqatib qoladimi, deb o‘ylaysan kishi — Hazrat Abdurahmon Jomiy lutf qilganlaridek, «She’r aytasizmu yo odam qo‘rqitasiz?!”

KUNDUZGI ERTAKLAR
YOXUD 10 SAVOLGA 9 JAVOB
Yozuvchi Shoyim Bo‘tayev bilan
adabiyotshunos Marhabo Qo‘chqorova suhbati

   Yozuvchi Shoyim Bo‘tayev bilan adabiyot, badiiy ijod, adib laboratoriyasi, dolzarb ma’naviy-ijtimoiy masalalar haqida suhbat quramiz deganimizga ham roppa-rosa ikki yil to‘libdi. Adibga yozma savollar bilan murojaat qilsam-da, hech javob ololmadim. Oxiri hafsalam pir bo‘lgani, savollarim unga ma’qul kelmadimikan degan xayolga borganim ham rost. Qarangki, bir kun ertalab uning o‘zi sim qoqib, suhbat qurishga roziligini aytib turibdi-ku! Ammo barcha savolni birdan jo‘natishdek an’anaviy usulni yoqtirmasligidan so‘z ochib, bir kunga bir savol bilan cheklansak qalay bo‘larkan, degan taklifni o‘rtaga tashladi. Bajonidil rozi bo‘ldim. O‘n kunda o‘n savol… O‘n savolga — o‘n javob… Qarabsizki, ikki yildan beri tuya go‘shti yeb yotgan suhbat o‘n kunda tayyor bo‘ladi-qo‘yadi!

— Shoyim aka, sizga rahmat! Chunki muhim xabarni birinchi bo‘lib siz menga yetkazdingiz. Siz bilan qo‘ng‘iroqlashgandan so‘ng, internetga kirib, farmonni o‘qib chiqdim. Ayting-chi, O‘zbek tili va adabiyoti universitetining tashkil etilishi millat ma’naviy hayotida qanchalik katta hodisa? Bu o‘zgarish, yangilanishlar shoyon yaxshi natijalar beradimi? Shunday umid qilmoqqa asos bormi?

— “Ming bir kecha”da tong otishi bilan Shahrizod ertagini tugatib, tunda yana tilga kiradi. Shunaqa bo‘larkan-da suhbat yo‘sinimiz? Yo‘q, yaxshisi, kechqurun yuborgan savolingizni men ertalab olib, o‘sha kuni javob tayyorlab qo‘yishga harakat qilaman — bu endi Shahrizodning tungi ertaklaridan farqli o‘laroq, kunduzgi javoblar bo‘ladi. Yaxshi, ”Kunduzgi ertaklar» deb nomlasak-chi, sarlavha ham e’tiborni tortadi-da.

Yigirma besh yil — katta davr, asrning to‘rtdan biri. Mustaqillikning ana shu davrida suv kelsa simirib, tosh kelsa kemirib deganlaridek, ozmuncha to‘siqlaru dovonlar oshmadik. Millat ma’naviy hayotidagi ko‘plab muhim hodisalar ham shu chorak asr davomida bo‘y ko‘rsatdiki, ular haqida bugun maktab o‘quvchisiyam to‘lqinlanib so‘zlab berishi mumkin. Bunday yutuqlar bilan har qancha maqtansak arziydi. Ammo yana bir jihati borki, bu yutuqlar o‘zimizniki, hech kim ularni tortib ololmaydi, ortda qoldi deb unutilib ham ketmaydi. Adabiyotdagi o‘zgarish, yangilanish va hokazo «..lanish”lar ham bu davrda uncha-muncha to‘siqlarni pisand etmadi. Ishonchim komil, bu jarayon durust natijalar berishi shubhasiz. Keling, natijalar haqida elburundan lof urmaylik, omon bo‘lsak ko‘rarmiz. Lekin nima bo‘lganda ham mazkur farmon orqali milliy adabiyotimizning yuksak maqomini tutib turishga katta imkoniyatlar eshigi ochiladi. Va yana, farmon ijrosini ta’minlash asnosida milliy adabiyotimizning jahon adabiyoti bilan hamnafasligini teran tahlil etish imkoni ham tug‘ilsa ajabmas.

Birinchi savolga javobim — shu. Sizga xayrli tun tilab, tongda navbatdagi savolingizni qarshi olishni niyat qilaman.

— Taniqli adabiyotshunos Ibrohim G‘afurov bir maqolasida “O‘zbek adabiy tanqidchiligi shu kunga qadar bayonchilik asosida shakllandi. Haqiqiy, chin ma’nodagi o‘zbek adabiy tanqidchiligi endi boshlanadi” qabilida bir gap aytibdi. Zamonaviy o‘zbek adabiyotshunosligida Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinovdek katta olimlar qizg‘in faoliyat yuritgan. Lekin bugun ularning ham tahlil usullari xiyla soddaroq bo‘lib qoldi, menimcha. Ba’zan yozuvchilardan “Adabiy jarayonda tanqidchi qolmadi hisobi. Qo‘shjonov bilan Sharafiddinovning o‘rni sezilyapti. Ular izini bosadigan yosh tanqidchilar yetishib chiqmadi” degan iddaolarni eshitamiz. Balki bu gaplarda jon bordir. Lekin tanqidchi deganining urug‘i qurib bitgani yo‘q, bor ular, jarayonni kuzatyapti, o‘qiyapti, mulohaza yurityapti. Ammo… Hamma gap o‘sha “ammo”da… Biz ko‘nikkan analitik, qiyosiy-tipologik, germenevtik tahlil metodlari bir oz jo‘n bo‘lib qolgandek. Chunki hozirgi o‘zbek adabiyoti (she’riyat, nasr, dramaturgiya) ancha-muncha rivojlandi, murakkablashdi. Tasvir, obraz yaratish, inson ruhiyatini badiiy tahlil va taftish etishning xayolga kelmagan ko‘plab yo‘llari,usullari paydo bo‘ldi. Bu esa tanqidchini bir oz tin olib, chuqur o‘ylashga majbur qiladi. Shu bois tanqidchi sukutga cho‘mdi. Qolaversa, bugun tanqidchilikni kasb qilish — ancha mushkul ish. Juda katta bilim, yangilikka o‘chlik, fidoyilik zarur tanqidchiga. Tasavvur qiling, tanqidchi to‘rt devor ichiga qamalib, dunyo havaslaridan voz kechib, hali nomi chiqmagan bir muallifning 300-400 sahifali romanini o‘qib, maqola yozyapti… Rostini aytish kerak, zamon ham olimning ishini og‘irlashtirdi. Bozor iqtisodiyoti avvaldan ham kamxarj bo‘lgan olim zotini battar ezib, qaddini bukib tashladi. Ba’zan o‘ylab qolaman: bizning jamiyatda qay biri qadrliroq — arzon olib qimmat pullayotgan “ishbilarmon”mi yoki umrini ilm-fanga bag‘ishlagan olimmi?! To‘g‘ri, jamiyatga cho‘pon ham, farrosh ham, olim ham, tadbirkor ham kerak. Lekin ziyoli ahli durust qadrlanmayotgandek… Nima dedingiz? Sizningcha, bugungi tanqidchi uchun nimalar muhim? Sho‘ro davri adabiy tanqidchiligi bilan istiqlol adabiyoti tanqidchiligi bir-biridan farqlanishi kerakmi? Tanqidchi badiiy asar tahlilida qaysi mezonlarga suyanishi zarur, debo‘ylaysiz?

— Har kuni bitta savolga javob berish haqidagi kelishuvni yodingizdan faromush etgansiz chog‘i. Manavi savolingiz rosa boloxonador bo‘libdiki, javobni o‘qigach buni o‘zingiz ham fahmlasangiz kerak. To‘g‘ri aytasiz, “juda katta bilim, yangilikka o‘chlik, fidoyilik kerak tanqidchiga”, sanalgan fazilatlar yoniga ”yurak” degan so‘zni ham qo‘shib qo‘ysangiz a’lo bo‘lardi. Sho‘ro davrida yetishgan aksar qalamkashlar istiqlol davrida ham faol ijod qildi — ular ruhidagi erk, hurriyat, ozodlikka tashnalik chandon ortdi, qalbi to‘rida miltiragan shamchiroq alanga oldi. Yigirmanchi asrda sotsialistik realizmning tor qobig‘ida ijod qilishga majbur bo‘lgan yirik iste’dodlarning asarlaridagi yetuk obrazlar esa, baribir, mangu qoldi. Otabek, Kumush, Anvar, Ra’no, Obid ketmon, G‘afur, Jamila, Yo‘lchi, Gulnor, Solih maxdum, Mirzakarimboy, Qoravoy (Shum bola), Saida, Qalandarov, Muqaddas va yana o‘nlab obrazlar mavjudki, nima kasbu kor qilgani, qilmish-qidirmishidan qat’i nazar, tomirdoshlik tuyg‘usi bizni va kelgusi avlodlarni ular bilan mustahkam bog‘lab turaveradi. Ularsiz biz o‘zimizni birmuncha g‘arib sezamiz. Maqsud Shayxzoda, Oybek, Mirkarim Osim, Yovdat Ilyosov, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirovlarning tarixiy mavzudagi asarlari qahramonlarini bugungi kunda ham ibrat qilib olish mumkin. Ayniqsa, Maqsud Shayxzodaning Jaloliddin Manguberdi, Mirzo Ulug‘bek obrazlari shekspirona mahorat bilan yaratilganiga hozir ham hayratdamiz. Shu mohir dramaturg nima uchun ko‘proq yashamadiyu dilidagi ezgu niyati — Sohibqiron Amir Temur obrazini yaratib ketmadi, deb armon qilamiz. Ularning an’analaridan uzilib qolsak, o‘zimizning g‘aribligimizni e’tirof etgan bo‘lamiz — bu kimga ham yoqardi?!

Tarixiy xotirani e’zozlash haqida so‘z borganda, men “tarixiy xotira madaniyati” iborasini qo‘llashni ham taklif etardim. Shunda olis o‘tmishda yashagan bobolarimiz bilan yaqin davrlarda umrguzaronlik qilgan otalarimiz o‘rtasidagi uzviylik rishtasidan madad ola bilamiz. Buning uchun buyuk ajdodlarimiz e’zozlagan bag‘rikenglik, kechirimlilik kabi fazilatlarga ega bo‘lmog‘imiz lozim. Shunda Farhodning teshasi bilan Obidning ketmoni mohiyatan bir-biridan uncha farqli emasligini anglaymiz. Qulog‘imiz o‘rganib qolgan balandparvoz ohangda aytsak, Farhod o‘z cho‘kichi bilan mana shu zaminga suv chiqaray deb tog‘ni teshsa, Obid ham ketmoni bilan shu zaminni obod qilay deb yer chopadi — ular uchun tuzumlar — o‘tkinchi, millat, xalq — abadiy.

Avval — tazarru, keyin — ibodat. To‘n o‘zgarsa-yu, qalb o‘zgarmasa — bu borada har kim o‘zi xulosa chiqarib oladi. Rosti bilmayman, badiiy asarga qanaqa mezonlar bilan yondashish kerakligini; ammo bir narsaga hayron qolaman, keyingi paytlarda badiiy asarni tahlil etayotganda matn bir yoqda qolib, allaqanaqa aniq fanlarning formula-jumboqlarimi, sxema-chizmalarimi ishlatiladigan bo‘ldi. Bu ketishda ularga yaqin orada usturlobu logarifmik jadvallar, murakkab qonunlaru nisbiylik nazariyasi formulalari ham asqatib qoladimi, deb o‘ylaysan kishi — Hazrat Abdurahmon Jomiy lutf qilganlaridek, «She’r aytasizmu yo odam qo‘rqitasiz?!”

Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinov domlalarning joyi jannatda bo‘lsin, ularning o‘rni ko‘p seziladi. Qalbimda ularning samimiyati, bag‘rikengligi, xayrixohligi, dildoshligi o‘chmas iz qoldirgan. Ularni eslaganimda o‘zimda ijodga rag‘bat sezaman, ruxdari dalda berib turgandek bo‘ladi. Shogirdlari, izdoshlari ular ishini davom ettiryapti — munosib bo‘la olish tuyg‘usi shakllansa, taqchillik sezilmaydi, degan umidvorlik ko‘ngilni tark etmaydi.

Savolingizning javob berilgan qismini olib, qolganini qisqartirib yubormasliklarini iltimos qilaman. Negaki, ko‘p kerakli gaplarni aytgansiz, ko‘zim qiymayapti.

Yangi tug‘ilgan qizchangizning ismi Shahrizod edimi? Mana, kun botdi, so‘rang-chi, Shahrizod yana nimalarni to‘qimoqchi ekan?

— Jamiyatda doim o‘rtamiyona, iste’dodsiz odamlar ko‘pchilikni tashkil qilib kelgan. Haqiqiy iste’dodlilar esa azal-azaldan barmoq bilan sanarli. Buni qarangki, iste’dodsiz odam o‘zini aslo iste’dodsiz hisoblamaydi, aksincha, daholikka da’vo qiladi. Ilmda, xususan, adabiyotshunoslikda ham ahvol shu. O‘rtamiyona ilmiy maqola, kitoblar yig‘ilib “tonna-tonna xirmon” ko‘tarilgan. Olim bo‘laman deb Fanlar akademiyasi kutubxonasida oylab o‘tirib, proza bo‘yicha nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalarini varaqlab chiqdim. 200 sahifali doktorlik ishida bir bet nazariy fikr ayta olmagan olimlarni ko‘rib, hayratdan yoqa ushladim. Aksar ilmiy tadqiqotlar bayonchilik, yanada yomoni ochiq-oshkor plagiatlikdan iborat. Kitobdan kitob yasash — kompilyatsiya qilish avjida. Yaxshiyam, millatimiz bag‘rikeng, o‘shanday “olimlar” ham bugun qandini urib yuribdi. Iste’dodli olim bilan chapdast ilmbozni ajratib bo‘lmay qoldi. Yo‘q, salgina qizishib ketdim shekilli. Albatta, asl bilan soxtani ajratish mumkin. Ammo iste’dodli negadir chetda qolib, iste’dodsizning pichog‘i yog‘ ustida… Yeng shimarib, fan doktori bo‘laman deb yugurib yurgan bir-ikkita ilmboz hamkasbimni ko‘rib, miyig‘imda kulib ko‘yaman. Bu soxta “olimchalar” bir kun kelib pufakka o‘xshab “paq” etib yoriladi. Lekin o‘shangacha o‘zini talantli qilib ko‘rsatib qancha odamni aldaydi, qanchasining ishonchiga kiradi. Ayting-chi, nima qilsak, bu ilmbozlardan qutulamiz? Qolaversa, badiiy ijodda-chi? O‘rtamiyonalik adabiyotda qanday salbiy oqibatlarga olib borishi mumkin?

— Yana tong otdi, qalbda yorug‘ tuyg‘ular jilva qildi. Bunday lahzalarda ufqdagi shafaqqa bir oz tikilib tursangiz, tabiatning naqadar mo‘’jizakor, Yaratganning naqadar ulug‘vorligini his etasiz-u, qalbingizga shunday nurli hislar oqib kira boshlaydiki, dunyo tashvishlari kuyinishga ko‘p ham arzimasligini his etib qolasiz. Men sizning fikr-mulohazalaringizni, keling, ularni savol deb atamaylik, shunday qarshi oldim va olimamiz bunday asabiy holda qanday uxladiykan, hoynahoy, to‘shagidan tikan unganday to‘lg‘onib chiqqan bo‘lsa kerak, deb o‘yladim. Maslahatim — ko‘ngilni kengroq qiling. Narsa-hodisalarga qanday kayfiyatda, qaysi tomondan qarashingiz ham muhim. Ichki hissiyotlaringizning qay biri sizga kerakli, qay biri o‘tkinchi — ertaga ortga qaraganda qay biridan minnatdor bo‘la olasiz, qay biridan yo‘q, gap shunda.

Hazrat Abdurahmon Jomiy davrida shoirlar yangi yozgan she’rini avval u kishiga o‘qitib, so‘ng boshqalar ham bahramand bo‘lsin, degan maqsadda katta harflar bilan qog‘ozga yozib, shahar darvozasiga ilib qo‘yar ekan. Bir kuni siz aytgan “shoir”lardan birovi kelib, hazratga yangi “manzuma”sini o‘qib beribdi. U kishi besas bosh irg‘ab o‘tiraveribdilar. Haligi havasmand ustodga ma’qul keldi degan xayolda «Shu she’rimni shahar darvozasiga ilib qo‘ysam bo‘ladimi?” deb so‘rabdi. «Bo‘ladi, — debdi Jomiy. — Faqat she’ringizning yoniga o‘zingizni ham osib qo‘ysinlar”.

Siz kutmagan gapni aytadigan bo‘lsam, o‘rtamiyonalikni yo‘qotish kerak deb, yaxshi asarlardan judo bo‘lib qolish hech gap emas. Qolaversa, bahoni kim berayotgani ham juda muhim. Iste’dodli shoirlarimiz A’zam O‘ktam, Chori Avaz, Ravshan Fayzning hozirgi zamon o‘zbek she’riyatiga ta’sir o‘tkazgani, she’rlari bilan hurlikka chorlaganini hech kim inkor etolmaydi. A’zam O‘ktamning “Taraddud” kitobi haqida muhtaram Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning bunday e’tirofini o‘qigan edim: “Ko‘pdan beri o‘ylab, izlab yurgan — she’riyat mana shu darajaga chiqsa edi degan xohish, istakni aynan ”Taraddud” kitobida ko‘rdim. Avvalo, tan olib aytishim kerakki, men A’zam O‘ktamni yaxshi tanimas ekanman. Bu ehtimol kamchiligimizdir. Lekin shunchalik she’r bitishga iqtidorli shoir vatandoshni tanimaslik, albatta, biz uchun obro‘ ham bo‘lmas”. Bu so‘zlarni eslashdan murod shuki, birga ishlab yurgan kezlarimiz bir kuni A’zamjon qovoq-tumshug‘i osilib kirib keldi va “G‘afur G‘ulom nashriyotining she’riyat bo‘limida talab juda kuchayib ketibdi, avval eng talantlilarni chiqarib olaylik, keyin sizlarga navbat, deb bizni yaqinlashtirishmayapti”, deb xafa bo‘ldi. Ancha vaqt asabiylashib yurdi, yo‘q, keyin-keyin unutib yubordi …ehtimol unutmagan hamdir. O‘shanda men nomini tilga olgan shoirlardan ancha bo‘sh qalamkashlarning kitoblari ham chiqib ketgani keyinroq ma’lum bo‘ldi.

Umuman, men sal bundayroqman, mayli, o‘zim uddalamaganimga yarasha boshqalarga yo‘l beray, degan mardona gapni kamdan-kam odam aytadi. Hozir o‘rtamiyona asarlar u yoqda tursin, o‘ta bo‘sh “ejod mahsullari” haqida ham bemalol gapira olmaysiz. Ularni radio, televideniye gumbirlatib reklama qilib yotibdi — qo‘shiq, serial va hokazolar shaklida zo‘rlik bilan emas, zo‘ravonlik bilan xalq ongiga tiqishtirilmoqda, sababi — ularning barchasi xalq mablag‘i evaziga yuzaga chiqyapti. O‘nlab-yuzlab gazeta-jurnal, nashriyotlar bu borada ”jonbozlik” ko‘rsatmoqda. Nufuzli bir nashriyot o‘zi chop etishga ruxsat bergan ko‘p jildli asarni matbuotda o‘zi tanqid qilganiga guvoh bo‘ldim — bunisiga nima deysiz? U unaqa emas, bunaqa bo‘lishi kerak edi deb… o‘ziga o‘zi aql o‘rgatyapti. Yo tavba — yoqa tutamlamoqdan bo‘lak iloj yo‘q.

Adabiyot bugungi kunda qo‘shiq, telemahsulot shaklida texnologiyalar orqali yoyilayotganini e’tibordan soqit qilmaslik kerak. Bu — bozor. Bozorni keraksiz, sifatsiz mahsulotlarga to‘ldirib yuborish xalqning ma’naviy salomatligiga putur yetkazadi, mayib-majruh qilib tashlaydi uni.

Yaratgan har kimning o‘ziga insof bersin ekan. Iqtidorli, talantlilarga, Lev Tolstoy aytmoqchi, e’tibor berish kerak, shunda ular o‘z yo‘lini topib ketgaylar, shoyad.

Shahrizod so‘zlashni o‘rganyaptimi? Nima demoqda? Kun botdi, kunduzi ertak to‘qilishi uchun savol tuzing, demoqdami?

— Badiiy adabiyot doimo ramzlar tilida so‘zlaydi. Bugun adabiyotimiz murakkab metaforalarga har doimgidan ko‘ra burkanib oldi. Bu esa oddiy kitobxonni asl badiiy matndan uzoqlashtirmoqda go‘yo. Shunday vaqtda tanqidchi kitobxon bilan yozuvchi o‘rtasida vositachilik qiladi — kitobxonga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi. Bir dugonam katta bir yozuvchimizning “Shovqin” degan romanini o‘qib tushunmabdi. Bu yog‘ini so‘rasangiz, o‘zi — filolog,o‘qituvchi. Bu roman haqida “Yoshlik“ jurnalida maqolam chop etilgan edi. ”Maqolangizni o‘qigach, bu romanni tushunib yetdim», dedi o‘sha dugonam. Bugungi o‘zbek nasrida metafora, assotsiativ tafakkur, neomifologizm, kinoya, metamorfoza hodisalari kuzatilmoqda. Siz nima deysiz, yozuvchi ana shu vositalardan foydalanishda nimalarga e’tibor qaratishi, qanday me’yorlarga amal qilishi lozim?

— “Shovqin”ni o‘qib tushunmagan dugonangiz sizga chin dugona bo‘lmasa kerak, chunki asar muallifini qanchalik hurmatlashingiz kaminaga ma’lum. Men bunaqa voqealarga to‘qnash kelaverib, ajablanmay qo‘yganman. “Bir qop tuzni tatishgan” bir oshnomiz dabdurustdan menga “Siz yozuvchi ekansiz-a?” deb qoldi katta kashfiyot qilgandek. “E, yo‘g‘-e, qo‘ysangiz-chi” deya e’tiroz bildirmoqchi bo‘lgan edim, u bo‘sh kelmay, “Yaqinda televizorda gapirayotganingizni ko‘rdim, familiyangiz tagida yozuvchi deb chiqdi”, deb baribir tan oldirdi. Keyin, nimalar haqda yozasiz o‘zi, deb ancha vaqt hol-jonimga qo‘ymagan edi, shapaloqdek kitobchamni qo‘liga tutqazib, mana, o‘qib ko‘ring, dedim. Oshno ancha vaqt jim-dim ketdi, ko‘rishib qolganimizda ham yozuvchi ekanimdan so‘z ochmaydi deng. Axiyri bir kuni yorilib, ko‘rmaysizmi ish ko‘pligini, o‘sha kitobingizni o‘qishga hech vaqt topolmayapman, keling, mening hisobimdan bir ulfatchilik qilaylik-da, ma’nosini o‘zingiz aytib bera qoling, dedi. Nima, yo‘q dermidim, taklif qilgan joyiga bordim, ammo u ziyofat bo‘yi kitob haqida og‘iz ochmadi, men ham indamay qo‘yaqoldim. U-ku, mayli, mutlaqo boshqa soha odami, tushunsa bo‘lar, lekin bir kuni yosh talaba qiz kelib, darsda sizning ”Shox“ degan asaringiz muhokamasi bo‘ldi, deb qoldi. Uning aytishicha, talabalardan bir-ikkitasi bu asarni o‘qigan ekan-u, munozara olib boradigan domla qurmag‘ur o‘zimni bilgani bilan asarim nomini ham eshitmagan ekan, syujeti qanaqa, voqeasini aytib beringlar, debdi. Aytib berishibdi — eshitib, ”Bo‘mapti!» dermish u bosh chayqab. Shu bilan muhokama bitdi, deb afsuslandi talaba.

Siz haligi o‘zi filolog, o‘qituvchi dugonangizga aytib, qulog‘iga qo‘yib qo‘ying, o‘zbek nasrida metafora, assotsiativ tafakkur, neomifologizm, kinoya, metamorfoza hodisalari kuzatilishi faqat bugunga xos emas. Xalq ertaklari, qissalari zamirida shunaqa oqimlar mavjudki, qani endi o‘sha ummonlarga chuqur sho‘ng‘ib, duru gavharlarni terib chiquvchi g‘avvoslar bo‘lsa edi…

Badiiy adabiyot va adabiy tanqidchilik munosabatlari meni unchalik qiziqtiravermaydi. Badiiy asarga takkaburona, unaqa emas, bunaqa bo‘lgandaydi qabilida yondashib bo‘lmaydi. Matyoqub Qo‘shjonov matnni his qilmoq uchun bir talay badiiy asar, esselar bitgan edi. Matn bo‘lmasa, matnga suyanmasa, tanqidchi qirchang‘isini qanchalik qichamasin, qay manzilga borayotganidan bexabar qolaveradi. Siz keltirgan badiiy vositalar me’yori haqida gap ketganda, zikr etmoq joizki, toki me’yor buzilmasa yangi me’yor yuzaga chiqmasligi ayon haqiqat. Shaklni buzding, ma’noni topding. Mashrabdayam ajoyib satrlar bor-da — bunaqa gaplar eng avval Sharqda aytilgan.

Yozuvchi mifologik syujet asosida yangi asar yaratadimi, afsonalarni qayta bayon etish bilan cheklanadimi yoki boshqami, mehnatiga bitta narsa mazmun kiritadi — uning qalbida doimo yonib turgan shamchiroq! Bu shamchiroq ortida uning bolalik xotiralari, iztirob-qayg‘ulari, og‘ir-yengil kunlari, sevgan va nafratlanganlari, sadoqat ko‘rsatgan va xiyonat qilganlari — barcha-barchasi mo‘ralab, navbat kutib turadi. Bu — yozuvchi boshqaradigan jamoa. Bu jamoa, ta’bir joiz ko‘rilsa, asarni suyab turadi. Yo‘qsa, yozuvchining barcha o‘ylaganlari puchga chiqadi, mehnati sizifona samarasiz kechadi.

Anton Chexov “Falsafa san’atni razillashtiradi” degan ekan. Ehtimol daqqilashtirib ham yuborar. Nima dedingiz?

— — Adabiyotshunos olimlarimiz bir gal “Bugunning qahramoni kim bo‘lishi kerak?” deb bahslashib qolishdi. Hozirgi adabiy jarayonning faol tanqidchisi No‘’monjon Rahimjonovning bu haqda maqolasi ham chiqdi. Savol ko‘yilishining o‘zidayoq zamonasozlik sezilib turibdi. Tan olamiz, adabiyot targ‘ibotchi, tashviqotchi, mafkuraning beminnat xizmatchisi bo‘lib kelgan. Biroq bugun yozuvchi ham, adabiyotshunos ham hushyor turmog‘i kerak. Toki adabiyot va tanqidchilik yana mafkuraning arzon-garov farroshi bo‘lib qolmasin. Albatta, adabiyotda tadbirkor ham, olim ham, o‘qituvchiyu traktorchi ham — hamma-hammasi bosh qahramon bo‘lishi mumkin. Keyingi vaqtlarda o‘zbek xalqi hayoti, dard-iztirobidan mutlaqo uzoq asarlar ham paydo bo‘lyapti, qahramonlarining na qiyofasi, na millati ma’lum. Shoyim aka, ijodiy tajribangizga suyanib, ayting-chi, bugun o‘zbek yozuvchisi kimni qahramon qilib olgani, qaysi masalani bosh mavzu sifatida ko‘tarib chiqqani ma’qul?

— Siz aytgan mavzuda qachon bahs-munozara qo‘zg‘alib qolsa, negadir xayolimda Abdulla Oripovning “Inson deb falakka hayqirmoq nechun, / Inson yoningda-ku, u mening qo‘shnim” degan satrlari charx uraveradi. Bugunning qahramonini avvalo hayotning o‘zi yuzaga chiqaradi. Mustabid tuzum davrida hashar qilib bir traktorchi ming tonna paxta terib qahramon bo‘lar, sut sog‘uvchining sigiri yelinidan ariq-ariq sut oqar edi — oqibat nima bo‘ldi? Adabiyotshunos olimlarimiz bahslashib savolni ”Bugunning qahramoni kim bo‘lishi kerak?” deb qo‘yadigan bo‘lsa, o‘sha «kim”ni topolmay, avval tovuq paydo bo‘lganmi yoki tuxummi, deb o‘zini qaritishi mumkin. Adabiyot savolni bunday qo‘ymaydi, u savolni Insonning azaliy makoniga yuksalmog‘i, oliyjanobligu razilliklari, yuksakligu tubanliklari ildizini qidirish orqali qo‘yadi. Adabiyot qo‘pormaydi — hamdard bo‘ladi, o‘zingizga birrov qarab olsangiz, deb ko‘zgu tutadi — bunday ko‘zgu esa hammaga ham yoqavermaydi. Iso ham So‘z tarqatuvchi edi. Uning parchinlangan qo‘llaridan silqiyotgan qon barcha xochlar ostida halqoblanib yotgandek.

— “Shox” romaningizda neomifologik Ximer obrazi bor. Shayton obrazini yaratishda ham Qur’oni karim, ham yunon mifologiyasi, ham shu obrazni mukammal tasvirlagan G‘arb adiblari ijodiy tajribasidan unumli foydalangansiz. Mazkur roman va Ximer obrazining yaratilish tarixi haqida so‘zlab bersangiz.

— Tongdanoq bu mavzuda so‘z yuritmoq ko‘ngilsiz esa-da, va’daga muvofiq ish tutishga to‘g‘ri keladi. “Egri shox, to‘g‘ri shox, ahli turfa hol!” Iblis — Rabg‘uziyda, Mefistofel — Gyoteda, Voland — Bulgakovda. U azaliy dushmani bo‘lmish insondan ancha yuksaklarda yuradi, “misli hasharot” kabi pastda ivirsimaydi. U haqdagi barcha taassurotni, avvalo, uning o‘zidan olgan ma’qul. U yonginangizda, ko‘zguga boqing — ko‘rasiz. Nafaqat siz, insoniyat tarixi unda namoyon. Sharq va G‘arb afsona-asotirlari birikadi. Bu — juda ulug‘vor fenomen, “Shox”ga kirib qolgan ayrim jihatlar haqida esa kitobxonning o‘zi baho bergani ma’qul. Bu asar aniq hujjatlar asosida yozilgan. Keltirilgan dalillar qomuslardan olingan. Bulgakov “Usta va Margarita”ni yaratishda ”Faust”dan qattiq ta’sirlangani yaqqol ko‘rinadi, asariga qoshso‘z sifatida olingan Faustning “Sen kimsan?” degan savoliga, Mefistofelning ”Men senga hargiz yomonlik tilab, / Yaxshilik qiluvchi kuchning bir qismi” degan javobi ham shundan dalolat. Bu parchada Inson bilan Shayton munosabati oddiy-jo‘n emasligi, buning zamirida chuqur tarixiy-ruhiy jarayonlar mujassamligiga ishoralar to‘lib-toshib yotibdi. Idrok garchi idrok etish jarayonidan tashqarida bo‘lsa-da, hech kimda ortga qaytish niyati yo‘q. Ular tipologiyasining avvalida Rabg‘uziy bobomiz turadi. Ul zot men sevgan asarlardagi Mefistofelu Volandning oyog‘i nima uchun oqsoqlanib qolganini asoslab bergani turtki bo‘lib, “Shoh”ning birinchi qismini yozdim. Rahmatli adibimiz Bahodir Murodaliyev tahrirdan o‘tkazib, “Sharq yulduzi” endi chop etay deb turganda jurnal rahbariyati o‘zgarib, xayrixoh adib Omon Muxtor ishdan bo‘shadiyu asar ham bosilmay qoldi. Keyinchalik bundan xabar topgan muxbirlarimiz asarni ”Darakchi“ gazetasida chop eta boshlashdi. Qo‘yarda-qo‘ymay ikkinchi qismini ham yozdirib olishdi. Qoraqalpoq xalqining ajoyib shoiri rahmatli Bozorboy Seytayev uni qoraqalpoq tiliga tarjima qilib, ”Amudaryo“ jurnalining bir necha sonida bostirdi. ”Sharq” nashriyoti bu kitobni chop etdik deb, gazetalarga e’lon berib yuborgani bilan hali bosilib chiqqani yo‘q. Nashriyot binosiga kiraverishda “Sharq” aksiyadorlik kompaniyasida chop etilgan asarlar” degan ko‘rgazma bor. Shu ko‘rgazma oynasi ostida bu kitobning muqovasi ham namoyishga qo‘yilgan — nashr etdik, deyishgan-da. Yolg‘on xabar — o‘n yildan beri yolg‘on xabarni reklama qilishadi. Yo‘lingiz tushganda esdalik uchun suratga olib qo‘ysangiz ham bo‘ladi. Ajab ishlar bor-da.

— Dostoyevskiy “Biz hammamiz Gogolning ”Shinel“idan chiqqanmiz” degan. Shunga o‘xshash gapni Abdulla Qodiriyga nisbatan ham aytmoq mumkin. Bu o‘rinda men adibning betakror romanlari — ”O‘tkan kunlar“ va ”Mehrobdan chayon“ni nazarda tutyapman. Gap shundaki, Tohir Malik qo‘llagan ”shaytanat“, Xurshid Do‘stmuhammad qo‘llagan ”jajman“ so‘zlari XX asr boshida Abdulla Qodiriy asarlarida ishlatilgan ekan. Bu ma’lumotlarni ”Abdulla Qodiriy qomusi“ga material to‘plash asnosi aniqladim. Siz ”Yulduzlarga eltar yo‘l“, ”Bir kunlik mehmon“ qissalaringizda ishlatgan qora rang bilan bog‘liq tasvirlar (albatta, sizning ijodingizda bu rang metaforalashgan,uning turli ma’no qirralari ochilgan), xususan, ”qoraxayol“ obrazi qaysidir ma’noda Abdulla Qodiriyning ”O‘tkan kunlar» romanidagi shu obraz bilan tutashadi. Bosh qahramon Otabek qoraxayol girdobida qoladi, esingizda bo‘lsa… Demak, o‘zbek yozuvchilari Abdulla Qodiriy romanlari bag‘ridan o‘sib chiqdi, desak xato bo‘lmaydi. Siz Abdulla Qodiriy ijodiga qanday baho berasiz? Shu adibning ijodingizda tutgan o‘rni qanday?

— Tun chog‘i “qoraxayol” degan so‘zni yozmoqdan tiyilish kerakligini sizga aytishni faromush etibman. “O‘tkan kunlar”ni o‘qigan mahalim, ehtimol, xayolimning bir chetida qolgandir. Ammo biz ulg‘aygan qishloqlarda ham bu so‘z tez-tez takrorlanardi: ”Nima, boshingda qoraxayol aylanib qoldimi, gangiysan?” Buni jonivorlarga, masalan, qo‘y-qo‘zilarga nisbatan ishlatsa boshqacha bo‘ladi: “Anavi qo‘yni suyib yubor, boshida mamaniyoz aylanib qopti, baribir odam bo‘lmaydi”. Xalq tili qiziq. Quyma. Obrazlarga boy. Ba’zan tushunib ham bo‘lmay qoladi. Hayvon baribir odam bo‘lmaydi-ku, deb ko‘zini lo‘q qiladi ma’rifatli muharrir. Nima qilasiz, xalq tilini buzasizmi? Abdulla Qodiriyning ”Kalvak maxzumning xotira daftaridan”, “Toshpo‘lat tajang nima deydi?” kabi hikoyalarida xalq tili unsurlari juda jonli, o‘rnida ishlatilgan. Millat fojiasini yirik asarlarida tarixiy dalillar asosida unutilmas obrazlar orqali ifodalagani bois ham adib milliy ongimizning tarkibiy qismiga aylanib ketgan. O‘zaro to‘qnashuvlar, xon saroyi, haram… qaysi tarixiy kitobda bu qadar haqqoniyatni ko‘rasiz?! U ko‘p narsalarni ko‘rib-bilib, his etib yozgani uchun ham shu maqomga erishgan. Qolaversa, uning bitiklarida bugungi kunga xos jihatlar ham talay. Shundan ko‘rinadiki, adibda yoziladigan asarning xamirturushi, materiali qanchalik salmoqli bo‘lsa, bu uning kitobida aks etmay qolmaydi.

— Ba’zi qissa va hikoyalaringizda “Utashan” degan qishloq nomi tilga olingan. Bu nom sizning tarjimai holingiz bilan bog‘liqmi? “Yulduzlarga eltar yo‘l” qissangizda o‘ttizga yaqin qishloq nomini sanaysiz. Qadimiy nomlar-ku bular… Bundan qandaydir badiiy maqsad ko‘zlanganmi?

— Biz tug‘ilib o‘sgan joylar Turkiston tizma tog‘lari etaklarida yastangan. Siz tilga olgan qissaga qishloqlar nomini kiritganim bejiz emas. Hozir qo‘shni respublika hududida qolgan bu qishloqlarning atalishida urug‘lar nomi va boshqa tarixiy aspektlar mavjud. Zamonaviy nomlar qo‘yilishi bilan ular unutilib ketishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Bu borada qo‘limdan boshqa ish kelmagach, jillaqursa, ular mashqlarimda qolsin deganman. Men qishloqlar nomini yozayotganimda ko‘z o‘ngimda qadrdon manzaralar paydo bo‘ladi — hammasiniyam bilavermasam-da, o‘tmishi, odamlari, tabiati o‘z-o‘zidan jonlanadi. Bu qishloqlarni boshqa nomda xayolimga keltirolmayman, boshqacha nomlar qalin parda tortadi tasavvurimga. Bir vaqtlar yo‘qolib ketgan Kavkazdagi monastir Lermontov surgundalik paytida bitgan bir she’rining qog‘ozi hoshiyasiga chizgan rasmiga qarab qayta qurilgan. Adabiy arealga aholi bilan birga joylar ham kiradi — ularning o‘z qabr-mozorlari bor.

— “Sho‘rodan qolgan odamlar”, “Shohona sovg‘a” qissalaringiz qahramonlari — qamoqxona nazoratchisi, sobiq vazir – tanazzulga uchragan sho‘ro davrining sho‘rpeshona kimsalaridir. Qamoqxona nazoratchisi va sobiq vazirning prototiplari bormi?Shu qissalarga asos bo‘lgan voqealarni, odamlarni hayotdan olganmisiz?

— Albatta, hayotdan olganman, ularning prototiplari ham bor — ammo gap bunda emas. Nazoratchi ham, sobiq vazir ham kitobxonda achinish hissi uyg‘otadi. Mening o‘zimda ham. Ammo hayotda unaqa emas: qarshingizda turgan qasamxo‘r, yolg‘onchi, razil kimsalardan nafratlanasiz. Ularga achinmaysiz, achingudek bo‘lsangiz ham boshqalardan baloga qolasiz. Hali yaratilmagan, ammo yaratilishi zarur bo‘lgan shunaqa xarakterlar bor: hayotda ko‘rgani ko‘zingiz, otgani o‘qingiz bo‘lmagan nobakorlar adabiy qahramonga aylanganida, adabiyot ular yashayotgan hayotga ko‘zgu tutganida, beixtiyor o‘sha qahramonlarga achina boshlaysiz, afsuski, boyoqishlar Inson otlig‘ ulug‘ xilqat ekanini fahmlamay, ko‘zi ochilmagan itvachcha kabi yashamoqda, deb achinasiz. Hayotda bu razolat ko‘zga aniq tashlanmasligi mumkin, biroq adabiy asarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Hayotda-ku bundaylarga so‘z aytishga botinolmassiz, aytolmaysiz, lekin mijjangizdan kitob sahifasiga beixtiyor bir tomchi yosh tomganda, birodarlar, endi bunaqa yashamang, o‘zingizga qarang, qarab oling o‘zingizga, axir kimlarga o‘xshab ketyapsiz, deya olasiz. Adabiyot sizni har tomonlama qamrab oladi, shunisi bilan u hayotdan ustun turadi. Shu ma’noda, siyosat tanazzuli bilan inson fojialari yakun topmaydi — o‘sha zaminda yangi razolatlar barq uradi. Fojiaviy qismat umu- miylik kasb etadi shunda. “Sho‘rodan qolgan odamlar” nomi hozir o‘ng‘aysiz tuyuladi, shuning uchun uni “Isiriq isi” deb o‘zgartirdim. ”Yozuvchi” gazetasida qissadan ayrim boblarni chop ettirganimda Shukur Xolmirzayev ba’zi takliflarni aytgan edi. Ulardan e’ti- borga olganlarim ham bo‘ldi, shu sabab juz’iy tahrirlariyam bor.

— Bugun xalqimiz o‘zligini tanidi, ongi tubdan o‘zgarmoqda. Uning adabiyot-san’atga ixlosi o‘sib, did-saviyasi yuksaldi. Shunday emasmi? Buhaqda siz nima deya olasiz?

Avvaldan kelishganimizdek, Shoyim Bo‘tayevdan o‘n kunda o‘n savolimga o‘nta javob olaman, deb eldan burun suyungan ekanman, negadir so‘nggi savol javobsiz qoldi. Ehtimol savol yoqmagandir, ehtimol boshqa sababdir — na- chora, suhbatni o‘n savolga to‘qqiz javob bilan yakunlab qo‘yaqoldim.

NЕOMIFOLOGIK OBRAZ TALQINI
Marhabo QO‘CHQOROVA

Marhabo Qo‘chqorova 1976 yilda Xorazm viloyatida tug‘ilgan. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti doktoranti. “Badiiy so‘z va ruhiyat manzaralari” ilmiy monografiyasining muallifi. Respublika nashrlarida va “Xurshid Davron kutubxonasi” sahifalarida ham ko‘plab ilmiy, ilmiy-ommabop maqolalari chop etilgan.

Rus adabiyotshunosligida V.M.Jirmunskiy sharhi va so‘zboshisi bilan “Doktor Faust haqida afsonalar” deb atalgan kattagina kitob yozilgan. Kitobda jamlangan materiallardan ma’lumki, Doktor Faust va Mefistofel haqidagi asarning tub zamini nemis xalq og‘zaki ijodi bilan bog‘liq. Shayton obrazi dunyo xalqlari adabiyotida turfa nomlar bilan atab kelinadi. Mazkur obrazning badiiy genezisi aslida diniy manbalarga borib taqaladi. Xususan, “Qur’oni karim”dagi shaytoni la’yin haqidagi oyatlar bu fikrimizni tasdiqlaydi.

Taniqli yozuvchi Shoyim Bo‘tayev “Shox” romanida ikki yosh ishbilarmonlar Hotam va Qulmahmudning g‘alati, quloq eshitib, ko‘z ko‘rmagan sarguzashtlaridan hikoya etadi. Roman strukturasida parodiyaviy-hajviy ohang, parodiya-obraz, kinoya, niqobli kishilar obrazi, voqealar va qahramonlarni boshqa mamlakat, boshqa millat qiyofasiga ko‘chirib tasvirlash, shuningdek, neomif unsurlari ko‘rinish berib turadi. Asarda ironik badiiy modus bilan neomifologik modus qorishiq qo‘llangan.

Nemis adibi Gyotening “Faust” tragediyasidan “Egri shox, to‘g‘ri shox, ahli turfahol” misrasi “Shox” romaniga epigraf sifatida tanlangan. Yuqorida ayt­ganimizdek, Gyote “Faust” tragediyasini yaratishda nemis xalq afsonasiga suyanadi. Unda aqlli inson (doktor Faust) va shayton (Mefistofel) obrazi aks ettirilgan. Shoyim Bo‘tayev “Shox” romanida uzoq badiiy genezisga ega bo‘lgan Shayton obrazini bugungi kun voqealari va odamlari qatorida “Janob Ximer” qiyofasida qayta jonlantiradi. Bu obrazga berilgan tavsiflar, uning dam-badam mutoala qiladigan ota-bobolari tarixini varaqlashi, barcha-barcha ramziy detallar uning “Shayton” obrazi ekanini tasdiqlaydi.

Romanning yangilangan neomifologemalari sifatida yaratilgan janob Ximer va Doktor Rabinovich mohiyatan Gyotening Mefistofeli bilan doktor Faustini eslatadi. Bu adabiy obrazlar o‘rtasida anchayin nozik parallellar kuzatiladi. Shoyim Bo‘tayev nemis xalq afsonalari ta’sirida yaratilgan “Faust” asaridagi badiiy obrazdan mahorat bilan foydalanadi. Ammo yozuvchi tragediyadagi mashhur xalq afsonasida aytilgan syujetni aynan takrorlamaydi, o‘zining shaxsiy fantaziyasi, yuksak badiiy tafakkuri bilan “Shox” romanini yozadi. Yozuvchi Shayton obrazini yaratishda nafaqat nemis adibi Gyote asariga tayanadi, balki turkiy xalqlar afsonalaridan ham ta’sirlanadi, ulardan unumli foydalanadi. Eng muhim manba sifatida Nosiriddin Rabg‘uziyning “Qissas ul-anbiyo” asarlaridagi hikoyatlar mag‘zini roman sahifalariga mahorat bilan muhrlaydi. “Janob Ximer bobosi Iblisning yer yuziga tushishi haqida turli xalqlarda turlicha to‘qilgan yuzlab rivoyatlardan yana bittasini shu kitob ichidan topib olib, qiziqsinib ko‘zdan kechirmoqda edi…”. Yozuvchi Odam Otaning Sarandib tog‘iga, Momo Havoning Jadda tog‘iga, Iblisning Basraga tushishi haqidagi hikoyatlarni romanda Janob Ximer obrazi va uning ota-bobolari o‘tmishi sifatida qiziqarli uslubda bayon etadi. Janob Ximer romanda “aql, tadbirkorlik” timsoli bo‘lishi bilan birga odamlar o‘rtasida “nifoq, aldov, harom-harish, zinokorlik, ko‘zbo‘yamachilikning doyasi” sifatida ham ramziy talqin etiladi.

Roman qahramonlari Hotam va Qulmahmud uzum biznes qilayotib, noqonuniy ravishda, o‘zlari anglab-anglamay yana bir ishga qo‘l urishadi. Sayg‘oq shoxini biznes qilishadi. “Shox biznesi”, “Oltin shox mukofoti”, “Oltin shox shou” dasturining o‘tkazilishi asarda original bir syujet sifatida topilgan.

Ma’lumki, manbalarda Shayton obrazi shoxli, dumli, tuyoqli, jundor maxluq sifatida ko‘rsatiladi. Shoyim Bo‘tayev mazkur obraz haqidagi afsonaviy va adabiy qarashlarga suyangan holda Shayton obrazini xuddi shu tarzda va inson qiyofasida tasvirlaydi. Masalan, shaytonni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Polina bayonida shunday ifodalanadi: “– Ko‘chada ortimdan quvib kelgan shoxdor maxluqni anavu yerda ko‘rganday bo‘ldim, – dedi Polina halizamon Qulmahmud turgan joyni qo‘li bilan ko‘rsatganicha. – Hammayog‘ini jun bosib ketgan, ko‘zlari qip-qizil maxluq…”. Yoki yana bir qahramon Lo‘li qiz ta’rifida Shayton shunday tasvirlanadi: “– Siz qaramang, ko‘raman deb ovora bo‘lmang, – vaysardi lo‘li. – Baribir ko‘rolmaysiz. U-u-u, ko‘zi yamonakan, ko‘zidan man qo‘rxdim. Qulog‘ini jun bosgan, yelkalari bukchaygan, chixgan”; “Haydovchi quvib yuborgan lo‘li qiz Hotam bergan pulni uvada-suvada kiyimlarining ichiga tiqar ekan, hadeb:
– Shayton, shayton! – deya g‘o‘ldirar, qalt-qalt titrardi”.

Janob Ximerning yana bir alohida xususiyati odamning ichidagi fikrini o‘qiydi. Shoyim Bo‘tayev Shayton qiyofasidagi “Janob Ximer”ning aynan shu xususiyatiga urg‘u berib boradi.

XX asr zamonaviy o‘zbek nasrida Shayton obrazining talqini Fitratning “Shaytonning tangriga isyoni” asarida boshlanib, yangi asr boshida Shoyim Bo‘tayevning “Shox”, Nazar Eshonqulning “Tun panjaralari” asarlarida unga takror murojaat etildi. Har ikki yozuvchi Shayton obrazini roman va hikoya janrida tasvirlar ekan, Rabg‘uziyning “Qissasul-anbiyo” asarlaridagi Shayton haqidagi rivoyatlar mazmuni va bu obrazning zohiriy va botiniy xususiyatlariga bir xilda yondashib, ayni paytda har biri alohida individual badiiy to‘qima orqali timsolni mukammal neomifolagema sifatida yaratish uchun o‘zlarining ijodkorlik salohiyatini namoyon etishgan. Biz yuqorida, Shoyim Bo‘tayevning “Shox” romanidagi Janob Ximer (shayton) obraziga biroz to‘xtalib o‘tdik. Endi esa unga Nazar Eshonqulning “Tun panjaralari” qissasini qiyoslab ko‘rsak. Adib Shoyim Bo‘tayevdan farqli ravishda qissani ommabop uslubda yozmagan. Mazkur qissada qahramonning omadsizlik, alamzadalik, loqaydlik, faoliyatsizlik, xudbinlik, jaholatga botgan, o‘z qobig‘iga o‘ralashib qolgan ruhiyat qatlamlarini yozuvchi ramziy-majoziy, lirik-kechinmali uslubda hikoya etadi. Qissa ichki monolog asosiga qurilgan. Qahramon sevgi va do‘stlikda hech omadi yurishmay, ishsiz, bekorchi almoyi-jalmoyi xayollar surib o‘tkazgan tunlarning birida Shayton bilan do‘stlashadi. Qissa qahramoni tilida Shayton shunday ta’riflanadi: “…meni hayratga solgan narsa, xuddi Nitshe tasvirlaganidek, sochining malla tusdaligi bo‘ldi, u juda ham surbet hamda butun vujudidan, hatto ichak-chavog‘idan ham shubha ufurib turardi; u hamma narsadan shubha va ishonchsizlik izlardi; biroq e’tirof etish kerak, u juda aqlli va makkor edi”; “U juda ohorli shim, oq ko‘ylak kiygan, g‘ilay ko‘zlariga yarashmasa ham ensizgina qora galstuk taqib olgan edi. Boshida esa soyaboni keng qo‘nqaygan shlyapa, qancha yashirishga tirishmasin, shimining tor balog‘idan o‘ynoqlab turadigan sarg‘ish, jundor dumi ko‘rinib turardi. Shlyapasi tagida esa tekis va silliq qilib taralgan oltin sochlari yaltirardi”. Shoyim Bo‘tayev “Shox” romanida Shayton obrazini tasvir­lashda ikki xil yo‘ldan boradi. Birinchisi, inson qiyofasidagi shayton obrazining badiiy timsolini Janob Ximer obrazida mujassamlashtirgan bo‘lsa, ikkinchisi, Nazar Eshonqul tasviridagidek junli, tuyoqli, dumli qilib aks ettiradi. Biz yuqorida roman qahramonlari ko‘ziga ko‘ringan parchalarni e’tiboringizga havola etdik. Shoyim Bo‘tayev Shayton obrazining ikkinchi tasvirida “shoxdor, jundor, bukchaygan, ko‘zlari qip-qizil maxluq” sifatida ifodalaydi.

Nazar Eshonqul ma’nisizlik girdobiga tushib qolgan qahramon – Inson bilan Shayton obrazini qarshilantirish orqali yangicha assotsiativ badiiy tafakkur usulini qo‘llaydi. Shaytonning qilmishi bemaza, qissa qahramoni hayoti, ruhiyati ham bemaza bo‘lib qolgan. Shu noo‘xshash o‘xshashlik asosida Nazar Eshonqul yangicha badiiy shartli vosita – assotsiativ obrazli uslub yaratadi.

Shoyim Bo‘tayev Shayton obrazida Nazar Eshonquldan ko‘ra boshqacharoq yo‘ldan boradi. Xususan, Janob Ximer tez-tez varaqlab o‘qiydigan yashil kitob, uning ko‘zlarida o‘ynaydigan yashil uchqun, patnisda keltirilgan stakandagi ichimlikda ko‘ringan yashil uchqunlar, “Ko‘k alanga” korporotsiyasi singari ramziy-halqali detallar birlashib, jahon adabiyoti tajribalarida sinalgan Shayton obrazini yaratishdagi ijodiy an’analarga ergashganligi, yana boshqa jihatdan esa yozuvchining yangicha original badiiy talqini kuzatiladi. Jumladan, ingliz yozuvchisi Robert Stivinsonning “Shaytoniy shisha” hikoyasida bo‘yni uzun, qorni baqaloq shisha ichidagi shaytonning “alanga”, “soya” sifatida zohir bo‘lishi bilan Shoyim Bo‘tayev yaratgan Janob Ximer (Shayton) atrofidagi barcha yashil rangli alanga o‘rtasida muayyan mushtaraklik borligi anglashiladi. Jumladan: “Patnisda odamlarning soniga teng miqdorda qadahchalar bor edi. Qadahchalar ichidagi oliy nav vino ko‘kish alanga sochib turardi. Bu yig‘ilganlarning kayfiyatini birdaniga ko‘tarib yubordi.

Hamma o‘rnidan turdi.

Kotiba ko‘zlaridan ko‘kish alanga sachratgancha patnisni har bir kishining oldiga olib borar, ko‘zi bilan qadahni olishga undab, so‘ngra minnatdorlik bildirayotgandek jilmayib qo‘yib, nari ketardi”. Robert Stivensonda ham alanga va soyaga urg‘u beriladi: “Mezbon shunday deb allaqanday javonni ochdi va ichidan uzun bo‘yinli va qorni baqaloq shishani oldi. Shisha sutdek oqish oynadan yasalgan bo‘lib, kamalakning jamiki ranglarida yolqinlanib-tovlanib turardi. Uning ichida esa soyachami, alanga tiligami o‘xshash allambalo bir narsa to‘xtovsiz yog‘dulanib-o‘ynoqlab yotibdi”.

Shoyim Bo‘tayev bilan Robert Stivenson tasviridagi Shaytonga xos umumiy tipologik o‘xshashlik “alanga”, “ko‘kish alanga”da kuzatilmoqda. Fikrimizcha, adiblarning bunday bir xil umumiy badiiy tasviriga yana o‘sha muqaddas manbalardagi Shaytonning yaratilishi bilan bog‘liq rivoyatga bog‘lanadi. Zero, ularda yozilishicha, Odam Ota bilan Momo Havo tuproqdan, farishtalar nurdan, Shayton esa olovdan yaratiladi. Demak, Shoyim Bo‘tayev bilan Robert Stivenson tasviridagi “alanga”, “ko‘kish alanga” va “uchqun”ning tasviri bejiz emas. Ularni real diniy manbalar zamini birlashtirib turibdi.

Jahon adabiyotida tasvirlangan Shaytonga xos yana muhim belgilardan biri ular mukammal aql timsoli, tezkorlik, ayyorlik, makkorlik xislatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Onere De Balzakning “Sag‘ri teri tilsimi” va Robert Stivensonning “Shaytoniy shisha” asarlarida tengsiz boylik va orzularning ijobat bo‘lishida teri va shishaning magik detal sifatida yaratilishi ham bevosita Shayton obrazi, shaytoniy ishlar, sehr-jodular bilan bog‘liq bektakror adabiy lavhalardir. Xuddi shuningdek, Shoyim Bo‘tayev yaratgan Janob Ximer ham favqulodda tadbirkorligi, ishchanligi, puldorligi bilan Qulmahmud va Hotamtoy kabi yuzlab kishilarni o‘z izmiga bo‘ysundiradi. Bu esa ayni paytda Balzak, Stivensonning qahramonlari kabi orzulari ijobat bo‘lishi uchun imonini sotgan qahramonlarga o‘xshab ketadi. Kuzatib turganimizdek, dunyo va o‘zbek adabiyotida yaratilgan Shaytonga xos badiiy-g‘oyaviy mushtarak xususiyatlardan yana biri uning Insonni o‘z izmiga bo‘ysundirishdir.

Shoyim Bo‘tayev Janob Ximer obrazida, nafaqat, diniy manbadan, balki yunon afsonasi, ularda aks ettirilgan afsonaviy qahramonlar ismi, tana tuzilishidan ham foydalanadi. Masalan, qahramonning “Ximer” deb atalishi yunon afsonalarida tasvirlangan “Ximera”ni yodga tushiradi. Jumladan, N.A.Kunning “Qadimgi Yunoniston afsona va rivoyatlari” kitobida bu qahramonga shunday izoh berilgan: “Ximera – qadimgi Yunoniston rivoyatlarida og‘zidan o‘t purkovchi arslonbosh, ajdardum va echkitana dahshatli maxluq. Uni Bellofont o‘ldiradi ”. Yozuvchi Shoyim Bo‘tayev Ximeraning “echki tanali, dahshatli maxluq” ekanligini nazarda tutib, o‘z romanida Shayton qiyofasida aks ettirgan. Echki jasadli maxluq bilan shoxli, dumli, tuyoqli, jundor Shayton o‘rtasida o‘xshashlik kuzatiladi. Shu tariqa, adib “Shox” romanida “Ximera obrazi”ga yangicha neomifologik talqin beradi. Ximera yovuzlik, tubanlikning ramziy timsoli sifatida asrlar davomida dunyo xalqlar adabiyotida yashab kelgan. Shoyim Bo‘tayev juda qadim badiiy genezisga ega bo‘lgan “Ximera” obrazini o‘zbek nasriga ilk bor olib kirdi.

Ispan yozuvchisi Migel De Servantes “Don Kixot sarguzashtlari” romani bilan o‘zigacha yaratilgan barcha ritsarlik asarlariga parodiyaviy-hajviy roman yozgan edi. Shoyim Bo‘tayevning Janob Ximeri ham shu paytgacha yaratilgan barcha Shaytonlarga qarshi parodiyadir. Asarning har bir satri, har bir obrazi, tasvirida kuchli kinoya, adibning aqlli, ayyorona kulgisi seziladi. Masalan: “Janob Ximer yugurib minbarga chiqdi.

Pastdan, zimiston qo‘ynidan gulduros qarsaklar yangradi.
Go‘yoki ulkan bir dev tishlarini g‘ijirlatib to‘lg‘anayotgandek edi.

Zulmat bag‘ridagi qarsaklarning bunday bahamjihatligi ajablanarli edi: olomon bir-birini ko‘rmas, bir-birini his etmasdi. Ammo ularning har biri qarsak urayotganida qalbi to‘lqinlanib ulug‘ bir yumushga shaxsan o‘zi ko‘makdoshlik qilayotganiga ishonchi ortib borardi.

Sahnadagilar ham qarsak chalishdi.

Janob Ximer qo‘lini ko‘tardi. Uning uzugidan taralgan ko‘kish shu’la qorong‘i zal ustidan tig‘day aylanib chiqmay, yana uzukning ko‘ziga kelib qo‘ndi”. Roman sahifama-sahifa kinoyaning turli darajadagi badiiy shartli vositalari: istehzo, piching, kesatiq, hajv, parodiya, masxara, mazaxga to‘liq tasvirlar bilan boyitilgan. Kimgadir bu roman bozorbop, ommabop, yalang‘och tasvirlarga o‘xshab ko‘rinishi mumkin. Ammo bunday xulosa chiqarishga zinhor shoshilmaslik kerak. Shoyim Bo‘tayev “Shox” romanida xilma-xil badiiy shartli vositalar, masalan, “Karnaval sahnasi”, “Oltin shox” shou dasturidan ham unumli foydalanadi.

Xulosa qilib aytganda, shayton obrazining ming yillik genezisi bo‘lishiga qaramasdan, bugungi o‘zbek nosirlari bu obrazni original va o‘ziga xos tarzda tasvirlashga muvaffaq bo‘lishdi. Bu borada Shoyim Bo‘tayevning Janob Ximer, Nazar Eshonqulning Shayton obrazlarini misol keltirish mumkin. Bu ikki yozuvchi shayton obrazini tasvirlashda har biri o‘z badiiy fantaziyasi va bilimi, turfa adabiy tajribalarga tayanishida farqlanadi. Masalan, Shoyim Bo‘tayev yunon mifologiyasidagi Ximera obrazini qayta tiriltirdi. Shu bilan birga Rabg‘uziyning “Qissasul-anbiyo” asaridagi rivoyatlarga suyandi. Demak, Janob Ximer ismli shayton timsolida Sharq va G‘arb an’analari sintezini kuzatish mumkin. Nazar Eshonqul esa Shayton obrazida assotsiativ badiiy tafakkur va ramziy-majoziy uslubni qo‘lladi. Uning tasviridagi Shayton obrazi qiyofasida G‘arb adabiyotiga xos modern ustunlik qiladi.

Shoyim BO‘TAYEV
HAYKAL

Shoyim Bo‘tayev 1959 yil 20 iyunda Tojikistonning O‘ratepa tumaniga qarashli Maydoncha kishlog‘ida tug‘ilgan. Xo‘jand Davlat pedagogika institutining tarix-filologiya fakultetini tugatgan (1982). Ilk qissasi — «Sirli yulduzlar» (1984). Shundan so‘ng yozuvchining «Dunyoning sarhisobi bor» (1988), «Endi bari boshqacha» (1990), «Shamol o‘yini» (1995), «Kunbotardagi bog‘» (1997), «Hayot» (2000), «Ko‘chada qolgan ovoz» (2005) kabi qissa va hikoyalardan iborat to‘plamlari nashr etilgan. «Qo‘rg‘onlangan oy» (1996), «Shox» (2007) kabi romanlar muallifi. «Do‘stlik» ordeni bilan taqdirlangan (2001).

Hech kimning yetti uxlab tushiga kirmagan, aslida, ko‘zni sal kattaroq ochib qarasa, har qanday odam ko‘ra oladigan oddiy, ayni paytda g‘aroyib voqea sodir bo‘lgan shaharning bodu havosi, meva-chevasi va boshqa mayda-chuydasi haqida mehmon irimiga bo‘lsada bir og‘iz so‘z aytmagandi. U faqat shahar o‘rtasidan o‘tadigan, bir vaqtlar suvi zilolday bo‘lgan daryoning endilikda chiqindilarga to‘lib-toshib, bo‘tanaga aylanib, tuproq qal’adagi devday to‘lg‘anib oqib yotishini o‘z hikoyasiga qistirib o‘tgandi.

Shaharda aholi g‘ij-bijmish.

Ba’zilar, ularning juda-juda inoq yashashlarini aytisharmish; ba’zilar esa aksincha gap tarqatisharkanki, osmondan tushib, yerdan chiqqandek ko‘payishib ketgan odamlarning bir-birlarini ko‘rishga ko‘zlari, otishga o‘qlari yo‘q, deyisharkan. Harholda, bu yurimsak gaplarning qay biri to‘g‘ri-yu, qay biri bo‘htonligini ajrim qilish bo‘tana suvni ko‘rib turganday oson ish emas ekan.

O‘sha shaharning yoshu qarisi — yetti yashardan yetmish yashargacha qurama olomon yaqinda ulkan bir anjumanga uyushqoqlik bilan qatnashibdilar.
Ha-a, bitiklarda aynan shunday deb, «uyushqoqlik bilan» deb yozilibdi.

Shundan so‘ng aholining bir-birlari bilan it-mushuk emas, balki og‘a-ini ekanliklari, qadrdonlikla-ri oydek ravshanlashibdi.

Anjuman!
Uyushqoqligu inoqlik!
Ana shunday ulug‘vor hodisalarning biri ikkinchisini to‘ldirib ketaveradi.

Xullas, daryoning o‘ng sohilida endigina bitta yarimta osmono‘par uylar, jamoat binolari qurilayotganda, ya’ni obod qilinayotganda, bir ajoyib kalladan bir ajoyib fikr chiqib qolibdi…

Ana shunday damlarda odamning ertakkayam ishongisi kelib ketadi!

Biroq o‘sha shahardan bir bozorchi Turdiqul yashaydigan shaharning bozoriga borib qolib, buning ertak emas, aynan haqiqat ekanligini jiddiy tarzda turib aytdi.

O‘z qulog‘im bilan eshitib, ishondim.

Turdiqul yashaydigan shaharning bozoriga borganmisiz?!
Voy-bo‘! Yetti iqlim bozorchisi yig‘ilib shu yerga keladi-ku!

Mol bozori, somon bozori, do‘ppi bozori, qatiq bozori, qovun bozori… — hammasi alohida-alohida.
Teri bozoriyam bor.

Turdiqulning do‘konida odamning terisidan bo‘lak barcha jonzotning terisi topiladi.
— Odamning terisi boshqa joylarda, maxsus do‘konlarda shilinib, quritiladi, — deya hazil-hazul qiladi Turdiqul.
Turdiqulning do‘koni hamisha gavjum.

Birov biron narsa xarid qiladimi-qilmaydimi — farqsiz, kirib kelib, besh-olti kishi sig‘adigan xarrakka o‘tirib oladi. Negaki, terifurushning uzoq-uzoq yurtlardan yo‘qlab keladigan oshnolari bisyor. Ular shunchalik ko‘p narsalarni bilishadiki, eshitib yoqangni tutamlaysan, tavba, tarvuzday bir kallaga shuncha gap sig‘adimi-ya, deya hayron qolasan.

Haligi shahardan kelgan bozorchiyam Turdiqulning do‘konida choy ichib o‘tirib, ne xayolda, birdaniga bir kallalik odamning fikri bilan daryoning o‘ng sohiliga, butun shaharga ko‘rinadigan tepalikka juda haybatli haykal o‘rnatilganini aytib qoldi.

— Necha yilda qurishdi? — deb so‘radi Turdiqulning somonfurush oshnasi.
— Ikki yilmi-uch yilmi, ishqilib shunaqa-da! — dedi mehmon.

— Bo‘yi ham ancha bordir-a? — so‘radi yana kimdir.

— Ikki-uch yilda qurilganidan keyin ancha bo‘ladi-da! — deya mehmonning o‘rniga javob qaytardi Turdiqul, shuniyam bilmaysanmi, degandek qilib.

— Muncha baland, katta haykal nimaga kerak ekan-a? — dedi xayolga cho‘mib qolgan charxchi.

— Muhofaza, xaspo‘shlash uchun, — dedim men. Lekin, javobimga hech kim tushunmadi chamasi, yoinki tushunishsa ham o‘zlarini ovsarlikka olib turishdimi — miq etishmadi. Xijolat tortib, o‘sha savolga ikkinchi javobni ham qoyillatdim:
— Ba’zi qushlar osmonda qanot qoqib charchashganda ana shunaqa baland haykallarning boshiga qo‘nib dam olishadi!..

— Safsata! — dedi Turdiqul shartta, yuzingda ko‘zing bormi, demay.
— Safsata! — qo‘shilishdi xarrakda o‘tirganlar ham.

Shundan so‘ng suhbatga huda-behuda qo‘shilib ketavermay, jim-dim, o‘tirishga majbur bo‘ldim.

Turdiqulni tanishining so‘ziga qaraganda, haykalning ostidagi ancha-muncha yer ko‘kalamzorlashtirilibdi. U, aniqroq qilib, besh-oltita oyoqyalangga hovli-joy bo‘ladigan yer edi, dedi. Men ichimda uning so‘nggi gapiga e’tiroz bildirdim, tashimga chiqaray desam, Turdiqul do‘konidan chiqarib yuborishdan ham toymaydi. Axir haykal o‘z nomi bilan haykal-da! Besh-oltita yalangoyoq bundan keyin ham uy-joysiz kunini o‘tkazar, shuncha vaqtlardan beri boshida boshpanasi bormidi — biror yeri kamayib qolgani yo‘q!

Chalg‘imaylik.

…Ko‘kalamzorlashtirilibdi, favvoralar qurilibdi, turfa gullar ekishibdi. Axiyri, uning ochilish kuni yetib kelibdi. Bu naq bayramga aylanib ketayozibdi. Ko‘ksi ordenu medallarga to‘la taniqli-taniqli odamlar so‘zga chiqishibdi.

— Bu tunj haykal asrlar osha ham turaveradi! — debdi taniqli odamlardan biri.

— Lekin oradan ikki-uch kun o‘tgach haykalning ustiga mato tashlab yopib qo‘yishdi, — dedi mehmon.

— Ie, nega? — choynakning qopqog‘ini ushlagancha qotib qoldi Turdiqul.
— Ye, nega? — boshqalarning ham hayratlarining cheki yo‘q edi.

Mehmon piyoladagi choydan bir ho‘plab aytaymi-aytmaymi, degandek ko‘zlarini qisibroq bir zum o‘ylanqirab turdi.

— E, aytavering! — qistalang qildi Turdiqul.

— E, aytavering! — chuvillashdi xarrakdagilar ham. Mehmon, nimaiki bo‘lsa — bo‘ldi, degandek shart qo‘l siltab, so‘zida davom etdi:
— Haykalning chap qo‘li ko‘ksiga qovushtirilgan, u o‘ng qo‘lini cho‘zib kunbotar tarafga ishora qilib turardi.

— Nima bo‘pti? — so‘radi Turdiqul. Boshqalar ham shovqin solishdi:
— Nima bo‘pti?

— Haykal o‘ng qo‘li bilan ishora qilib turgan tarafda o‘ttiz yildan buyon ayollar qamoqxonasi bor ekan. Bu qamoqxonani ilgari hech kim bilmaskan, haykal bahonasida kattayu kichikka ayon bo‘lib qoldi. Bitta-yarimtasi, bay-bay, bu mahobatli, zo‘r haykal ekan-da, xo‘sh, qayoqqa ishora qilyapti, deb so‘ragudek bo‘lsa, boshqasi, ayollar qamoqxonasiga-da, deya kesatardi.

— E-ha!.. — xitob qildi Turdiqul.
— E-ha! — xitob qilishdi boshqalar.

Ana shu birgina «E-ha!» da olamjahon ma’no yashiringanligi sizga ayondir.

— Kunlar o‘taverardi, — davom etdi mehmon. — Haykaltaroshlar haykalni chodirga o‘rib olib nimaiki qilishsa qilib yotishibdi. Ba’zi odamlar, endi qamoqxonani yopisharmish, ayollarni uy-uylariga qo‘yib yuborisharmish, boringlar, ro‘zg‘orlaringga qarab, bolalaringni emizi-i-ib, jimgina o‘tiringlar, sizlargayam, bizgayam uyat bo‘lib ketdi, deyisharmishu haykalni so‘ngra ochisharmish, deyishsa; ba’zilar, aksincha, fikr yuritib, haykalni tag-tugi bilan qo‘porib, munda-ay munosibroq joyga olib ketisharmish, deyishgacha borishdi.

Biroq qamoqxonani tarqatishni ham, munda-ay mu-nosibroq joy topishning ham iloji bo‘lmagan she-killi, oradan ancha vaqt o‘tgach, haykalning o‘ng qo‘lini ko‘ksiga qovushtirishib, chap qo‘lini kunchiqar tarafga uzatib qo‘yishdi.

— Ha-a, tuzuk, — yengil nafas oldi Turdiqul.
— Haqiqat bor ekan-ku! — totli xo‘rsinishdi boshqalar.

Ularning bu kayfiyati uzoqqa bormadi.

— Ikki-uch kundan so‘ng haykalning ustiga yana mato tashlab yopib qo‘yishdi, — dedi mehmon.

— Ie, nega? — Turdiqulning og‘zi ochilib qoldi.
— Ie, nega? — boshqalarniki ham shunday bo‘ldi.

— Hayqalning chap qo‘li ishora qilib turgan joyda o‘ttiz yildan buyon erkaklar kamoqxonasi bor ekan. Bu qamoqxonadan ham shahar ahli bexabar ekan, eshitib, barchaning taniga titroq kirdi. Emishki, bu yerda ashaddiy kallakesarlar yotisharmish, bitta-yarimtasi qochib chiqqudek bo‘lsa, hammaning sho‘riga sho‘rva to‘kilarmish; emishki, ular o‘sha yerdan turib ham hukumatga so‘zini o‘tkaza olisharmish, kattalarning sir-asrorlarini bilisharmish… Vahima!
Turdiqul taassuf-la bosh chayqadi. Taassuf-la bosh chayqashdi qolganlar ham.

— Kuz o‘tdi, qish o‘tdi, ayni avji bahorda haykalning ustidagi matoni tantanasiz, musiqasiz, baayni tobutpo‘shni olganday olishdi, — dedi mehmon ham ma’yus tortib qolgan holda. — Endi uning o‘ng qo‘li to‘g‘riga, baayni oydin yo‘llarni ko‘rsatayotgandek uzatib qo‘yilgan, chap qo‘li esa ko‘ksiga qovushtirilgandi.

Yerga kirib ketay deb o‘tirgan Turdiqul qaddini tikladi.

Xarrakdagilar ham yelkalarini ko‘tarishdi.

— Xayriyat-e! — chuqur nafas oldi Turdiqul.
— Xayriyat-e! — chuqur nafas olishdi boshqalar.

— Ammo roppa-rosa bir haftadan so‘ng haykalning ustiga yana mato tashlab yopib qo‘yishdi.

— Ie, nega?— Turdiqul g‘azablanganidan o‘rnidan turib ketayozdi,: ko‘zlaridan nafrat sachradi, beixtiyor musht tugib, xayolan nimalarnidir chilparchin qilgisi, kimlarningdir qulog‘i ostida shavla qaynatgisi keldi.

— Ie, nega? — boshqalarning ham ko‘zlarinsh paxtasi chiqib ketayozdi.

— Daryoning chap sohilida o‘n qavatli mehmonxona bor edi, — mehmon sovib qolgan choydan ho‘plab, quruqshagan tomog‘ini ho‘llab oldi. — O‘sha mehmonxonada o‘sha kunlari fohishabozlik, o‘g‘rilik avjiga chiqib, kimlar bedavo dardlarga yo‘liqqan, kimlar shir yalang‘och qolgan, hammayoqni shov-shuv, mish-mish tutgandi. Mehmonxona xodimlarining ko‘pchiligini haykal chap va o‘ng qo‘llari bilan ko‘rsatgan joylarga jo‘natishgandi. Mahobatli, zo‘r, o‘ziyam sof tunj haykalning oldinga cho‘zilgan tunj ko‘li o‘sha mehmonxonani ko‘rsa-tib turardi!..

Turdiqul adoyi tamom bo‘ldi. Rangi bo‘zarib:
— Uh-h! — dedi-yu, dam boshiga, dam tizzasiga mushtlayverdi.

Boshqalar ham adoyi tamom bo‘lishdi. Ranglari bo‘zarib:
— Uh-h! — deyishdi-yu, dam boshlariga, dam tizzalariga mushtlayverishdi.

— Shundan so‘ng haykalning qo‘lini qayoqqa qaratib qo‘yilishini aholining o‘zi hal qiladigan bo‘ldi, — dedi mehmon.— Odamlar gurros-gurros bo‘lib kelaverishdi. Keyin takliflar, muhokama-munozaralar boshlanib ketdi. Birov unday dedi, birov bunday dedi. Birov orqa tomonni ko‘rsatadi—uyoqdan ham bir chatog‘i chiqib turibdi; birov allanechanchi gradusdagi burchakni taklif qiladi — ko‘p o‘tmay rad etiladi.

— Bir qo‘lini ko‘ksiga qovushtirib, ikkinchisini osmonga uzatib qo‘yish kerak! — deya baqirdi olomon orasidan kimdir.

— Ma’qul, ma’qul! — degan xitoblar yangradi.
— Osmon toza, qaranglar, hozir bulut ham yo‘q!

— U yoqqa mehmonxona ham qurib bo‘lmaydi!
— Qamoqxona ham qo‘rib bo‘lmaydi!

— Yashasin osmon!
— Osmonga tasannolar!

Xuddi shu mahal yana bir baqiroq allaqaysi go‘rdan chiqib kelib:
— Xaloyiq, tavba denglar, osmonda xudo bor-ku!— deb baqirdi.

Olomon bir chayqalib tushgach, jimlik cho‘kdi. Axir dahriyning haykali xudoni ko‘rsatib tursa… Yo‘q!
— Ishonmanglar, xudo yo‘q u yerda! — sukunatni buzishga jur’at etdi kimdir.

Olomon guvladi.
— Xudo bo‘lmasa haykalning qo‘li nimani ko‘rsatadi, axir? — baqirdi yana haligi baqiroq.

Olomon orasidan:
— Ha-a, nimani ko‘rsatadi? Nimani?! — degan tovushlar chiqa boshladi.

— Ikkala qo‘liniyam yelkasidan uzib tashlash kerak!— dedi yana kimdir va shu zahotiyoq qarshilikka uchradi:

— Haykalda gunoh yo‘q!..

Mehmon uzoq tin oldi. Turdiqul ham, xarrakdagilar ham boshlarini solinqiratib o‘tirishardi.

Charxchi bir-ikki gapni aylantirib, mavzuni o‘zgartirmoqchi bo‘lgandi, baribir, suhbat qovushmadi.

Haykal voqeasini aytib bergan kishi Turdiqulning do‘koniga tez-tez kelib turardi, negadir keyin-keyin umuman ko‘rinmay ketdi. Turdiqul ham ancha o‘zini oldirib qo‘ydi. Rangu ro‘yi siniqdi. Bu xafalikdanmi, boshqa narsadanmi — bilolmadim. U negadir do‘konining ko‘rki bo‘lgan xarrakni tashqariga uloqtirib, bu ham yetmaganday, bolta bilan maydalab tashladi.

1990