6 июнь — Александр Сергеевич Пушкин туғилган кун  

    Адабиётга ўзига хос овоз билан кириб келган ҳассос рус шоираси Марина Цветаева (1892-1941) ижоди рус шеъриятининг ўлмас хазинасидан муносиб ўрин олган. Буюк шоира қолдирган бой адабий меросида унинг ҳеч кимникига ўхшамаган бадиий тафаккури акс этган прозаси алоҳида эътиборга молик. Эътиборингизга ҳавола қилинаётган «Менинг Пушкиним» бадиаси 1937 йилда ёзилган. Бадианинг ҳар бир жумласига сингган шоира эҳтироси, буюк рус шоирига чексиз муҳаббати,унинг ижоди ва ҳаёти ҳақидаги титроқ ўйлари сизни лоқайд қолдирмайди, деган умиддамиз.).

Марина Цветаева
МЕНИНГ ПУШКИНИМ
Ойгул Суюндиқова таржимаси

Қизил хона. Жозибали китоб жавони. Инглиз ёзувчиси Шарлотта Бронтенинг «Жейн Эйр» романи. Жавон мени ўзига доим тортиб туради. Унга қараб юрмоққа чоғлансам, девордаги «Дуэль» деб номланган суврат ҳамиша мени тўхтатиб қолади. У жавондан кучли.

…Қор. У қанчалик оппоқ бўлмасин дарахтларнинг куйиб, қора куюк бўлган шох- ларини ёполмаган. Шохлар йиртилган енг ичидан чиққан, дарё билан осмонга кўтарилган чандиқли қўллардай… Чанада ётгани ярадор, ярадор этилган жон. Кетаётган қотил. Негадир икки кўзи орқасида, негадир қордаги излари билинар-билинмас, уни ғолиблик эмас, қўрқув, ваҳима итариб кетаётгандай. Қорга сочилган қон совқотаётган чечаклар…

Бу «Дуэль» эмас, юрагимдаги Пушкиннинг илк суврати эди. Ўзим билан бирга бу суврат улғая бошлади. Йўқ, тирила бошлади.

Пушкин шоир.
Дантес фаранги.
Пушкин шеър ёзади.
Дантес ёза олмайди.
Дантес Пушкинни ёмон кўради. Ўзи шеър ёза олмагани учун бир куяди.
Пушкин бўла олмаганидан икки куяди.

Шу ҳасад унинг қонини бузади, ёвузга айлантиради. Шоирни дуелга чақиради. Нақ қорнини кўзлаб, ўқ узади. Негадир гап Пушкиннинг қорнига бориб тақалса, кўнглим ғаш бўлади. Шоирни қорни борлиги менга ёқимсиз туюлади.

Ўша пайтда мен ҳали Гончаровани танимасдим. Пушкинни сева-сева улуғ муҳаббат ичида у билан ҳам танишиб олдим.

Хуллас, мен ўзимнинг Пушкинимни «Дуел»да ўлим онида топдим. Бу ўлим ёлғиз уники эмас эди…

Сен тасаввур қил, дея ҳаяжон билан ҳаяжонимни яна кучайтирарди онам. – Унга ўқ отдилар. Йиқилди. Лекин юраги чиқиб кетмади. «Балли, азамат!» деди. Пичирлаб эмас, эҳтирос билан айтди. Шу туришда унда Африка уйғонган эди. Қасоскорлик шиддати жануб қуёши янгли ўтли эди. Совуқ эмас эди у. Онамнинг ётоғи. Унинг ўлим, фожиа ҳақидаги сўзларидан оппоқ пардаларга қора ранг сачрайди. Пардалар, уй, ҳатто, онамнинг овози қораяди. Пушкин дунёда мен таниган Биринчи шоир эди. Менинг шоиримни ўлдирдилар. Шу лаҳзалардан бошлаб гўдаклигим, болалигим, ёшлигим умр фаслларимга тинимсиз ўқлар отилди. Гўдаклигим ярадор, болалигим, ёшлигим ярадор.

Дунё мен учун иккига бўлинди. Энг улкан бўлаги Пушкин эди дунёнинг. Қолган бўлаги бошқалар. «Сен меникисан», деб шивирладим ўша Пушкинли дунёга. Юрагим зирқираб-зирқираб кетди. Кўзларимдан ёш тирқиради. Мен кичгинагина жоним билан ўз-ўзимникига айланиб бўлган бўлакни ҳимоя қилишга чоғландим.

…Уйимизда одамнинг кўргиси келадиган, кўрмаса юраги орзиқадиган учта картина бор эди:
«Исо пайғамбарнинг халқ олдидаги чиқиши».
«Татарлар».
«Дуэль».
«Татарлар» деразасиз уйда оқ устунлар орасида туриб, ўз йўлбошчиларини қатл қилишаяпти. «Дуэл»да ҳам ўлим манзараси. Шу икки картинага узоқ термулиб турсам, бошлар бирлашади, қўллар, оёқлар ҳам. Баҳайбат одамга айланади. У ўз жонига қасд қилаётганга, ўзига ўзи хиёнат этаётганга ўхшайди. Қотилларни девордан ҳайдаб тушириб, ҳаммасини ерда чўзилиб қолгунча қувлардим. Қора терга ботиб, ҳаллослаб яна картинага қарасам воажаб, ҳалигина чанада осмонга термулиб ётган беҳуш Пушкин ё дорда солланган татар йўлбошчи ёнида яна бошдан-оёқ қоп-қора кийинган қотиллар ғимирлаб юришарди…

* * *

…Пушкин чинакам ҳабаш эди. Икки чеккасидаги бакенбарднинг ўзиёқ унинг ҳабаш эканлигини минг карра исботлаб турарди. (Чунки бу бакенбард дегани ё генералда ё ҳабашда бўлади, вассалом). Сочлари жип-жингалак. Лаблари қалин. Қора кўзларида баъзан кўкиш учқунлар сочиб қолади. Ҳабаш нима бўлгандаям ҳабаш-да. Шундай деб баъзан юрагимда баҳайбат бир ширин азобга айланган севгимга сув сепиб, совутмоқчи бўлардим. Аммо қаерга борсам у йўлимдан чиқарди. Онам бизни кўпинча Александров растасида сайр қилдирарди. Бу ерда суви қуриб қолган фавворалар қотиб туришарди. Қизиқ, уларга қараб қачонлардир камалакдан белбоғ боғлаб осмонга отилган фаввораларни эмас, Пушкинни ўйлайверардим. У ҳақидаги хотирам ёлғиз ўзимники эканига унчалик ишонмасдим. Бу олов бобомдан отамга, отамдан менга мерос ўтгандай, ҳеч қачон занжирсимон хотиранинг бирон ҳалқаси бир жойда узилиб қолмагандек туюларди.

Ёдимнинг тўлқинсимон алангаси аро Пушкин ҳамиша энг баландга қалқиб, сузиб чиқаверарди. Қўлида бош кийимини ушлаб, хиёл эгилган куйи хаёлчан турарди доим.
Хотирамдаги шоирга қанчалик бино қўйган бўлсам Пушкин ҳайкалига ҳам шу қадар бино қўярдим. Қор, ёмғирлар остида бир хилда мағрур, боши тик туришига қараб: «Баттар бўлларинг, у тураверади! Ёмғир қамчиласа нима? Қор бўронини юборса нима?» дердим. Ўз овозимдан роҳатланардим. Россиянинг оқликларини елкасида кўтариб турган қора Африка, дердим баъзан.

Ася икковимизга шу жойда югуриш сайримизнинг энг кўнгилли лаҳзалари эди. Ким Пушкинга биринчи бўлиб етиб келади? Биз биринчи бўлиб Пушкин ҳайкалига қўл теккизиш учун ҳаллослаб чопардик. Ва биринчи бўлганимиз кун бўйи шу бахтдан маст юрардик. Ғолибга етар одам бўлмасди.
Мен Пушкин ҳайкалига доим қулочимни ёзганимча борардим. Уни қучиб айланаверардим. Бошим мутлақо айланмасди, кўзим сира тинмасдим. Гоҳ унга кўзимни қисардим, шўхчан хохолардим. Бир оёқда ҳаккалардим. Йиқилиб тушмасликка жон-жаҳдим билан эринардим.
Ўша пайтда, Москвада, чинни қўғирчоқлар, ҳайкалчаларимни Пушкиннинг қадрдон оёқлари остига тизиб чиқардим. Бир марта бўлса-да, миттигина ўйинчоқларимни оёқлар атрофига юргизардим. Мен Пушкин кичраймайди деб ўйлардим. Тобора улканлашиб, баландлаб борардим. Мен унинг оёқ остига қарамаслигидан, эгилмаслиги, ҳамиша тиклигидан юз чандон, минг чандон суюниб ирғишлардим.
Мен Пушкин ҳайкалига қараб, оқ ва қора ранглар барча рангларнинг султонини эканини ҳис этдим. Зариф, нафис оқ ранг. Улкан, кучли қора ранг. Мен қорани танладим, қорани севдим. Чунки унда ҳаёт ва ҳақиқат бор эди. Пушкин ҳайкали сирли дунё, мен унинг ўқувчиси эдим. Бошидан оёғигача мум ҳайкалчаларни қаторлаштириб қўйсам, нечта ҳайкалча керак бўларкин? Миямда шундай савол келган заҳоти: «Қанча бўлсаям, етмайди», дея қатъий жавоб қайтарардим.
Ўйинчоқларимнинг эгаси — мен, менинг эгам эса — Пушкин, деган хаёлимдан заррача хижолат тортмасдим. Аксинча, бу тасаввур ўзимга беҳад ёқимли эди. Айниқса, ўзимнинг жонсиз эмас, тирик, ўйинчоқ эмас чинакам одам эканлигимдан ғурурланардим.
Шу жиҳатдан ўзимни унга муносиб деб билардим. Ва унинг атрофида айланишга, уни хоҳлаганча қучишга, ҳаккалаб ўйнашга, иссиқ кафтларимда силаб-сийпалашга ҳаққим бор деб ҳисоблардим.
Мен шу ҳайкал атрофида улғайиб борардим. Минглаб, миллионлаб мум ҳайкалчалар қўшилганда ҳам биргина Пушкинга ета олмаслигини жуда тез фаҳмладим.
Пушкин ҳайкали роял каби қоп-қоралигини айтган эдим. Мен шу қора рангга термула-термула шу ранг яқинимга айланди. Шу рангга содиқ қолдим.
Москва кўчаларида бирор бир ҳабашга кўзим тушса, юрагим «жиз» этиб кетардим. Унда менинг Пушкинимдан нимадир борга ўхшарди. Уни севишга бурчлидай туюлардим. Пушкин ҳайкали Россиянинг даҳо шоирига эмас, инсонни инсондан айиришга, кимнидир кўтариб, кимнидир ерга уришга, дунёдаги барча нотенглик, айирмакашликларга қарши ўрнатилган исён ҳайкали бўлиб туюларди, менга.
Бу исён Пушкиндан ҳам аввалроқ бошланган эди асли. Ҳабаш ўғли Осип Абрамович Ганнибал билан Мария Алексеевна Пушкина никоҳланган кезда!
Йўқ! Ундан ҳам олдин. Буюк Пётр ҳабаш ўғли Иброҳимга меҳрли назар билан қараган чоғда. Бу қараш Пушкин муқаррар туғилади, деган башорат эди, аслида.
Пушкиннинг ҳайкалининг ҳар чизиғини китобдай ўқийвераман, ўқийвераман. Ҳайкал тош занжирлар билан ўралган. Ажиб, занжирланган шоир.
Уни ҳимоя қилишаяпти, деди кимдир киноя билан.
Тош эанжир, тош занжир… Тинглаб турсам, кишанлар шилдираши эштилади… Узоқ қараб турсам, Николайнинг қўлларига ҳам ўхшайди. Бу қўллар Пушкиннни қучоқламаган, қўйиб ҳам юбормаган. Дунёдаги барча чинакам эркни ёмон кўралиган шоҳлар каби… Пушкин эса занжирларга сиғмаётганга, улардан кўтарилиб бораётганга ўхшарди.

Узоқ замон халқ меҳрига бўлажакман мушарраф,
Чунки чорловим билан эзгу ҳислар тудирдим.
Шу ёвуз замонамда қўрқмай эркни мақтадим,
Хор-зорларга ачинмоққа чорладим.

Оғриқли, қувончли дунёни бойитган бу ҳайкални Опекушин яратганини биласизми? У ҳам эрксевар шоир қиёфасида ўз ботиний исёнларини сувратлантирдимикин? Тайёр бўлган ҳайкалига қараб: «Кечир, бу мен» — дея шивирламадимикин?

Осмон худосига етди ноласи,
Қалбига илоҳий бир қудрат отди.
Ҳабаш Иброҳимнинг ўрис боласи
Буюк Русияда тенгни уйғотди.

Ҳозирги гапимни эшитиб, албатта:«Олиб қоч-а…» дейсиз. Аммо бу гап шу қадар ростки!
Кунларнинг бирида бизникига Пушкин ҳайкали меҳмонга келди. Деворлари, шифтидан оқ совуқ ранг сочилиб, жунжиктириб турадиган хонада ирғишлаб ўйнаб юрардим. Эшик қўнғироғи жиринглади. Ҳеч кимга ўхшамаган бир жаноб бемалол кириб келди. Онам уни тавозе билан қаршилаб меҳмонхонага кузатиб келди.
Муся, ҳозир келган жанобга қарадингми?
Албатта-да, ойи.
Бу Пушкинни ўғли. Тинчгина ўтир, безорилик қилма. қайтиб чиқаётганда, яхшилаб танишиб ол…
Меҳмонхона эшигидан кўзимни узмасдан киприк қоқмай қараб ўтирибман. Юрагим «гурс-гурс» уради. Ниҳоят, чиқишди. Ойим, дадам, ўртада ўша жаноб. Ҳаяжонланганимдан нуқул ойимга қарайман. Ойим жанобга ишора қилди. Фақат кўксидаги юлдуз эсимда қолибди.
Хўш, Мусенка, Пушкиннинг ўғлини кўрдингми?
Кўрди, дейман хўрсиниб.
Қандай одам экан?
Юлдузи бор одам…
Дунё юлдузлиларга тўлиб кетган, қизалоғим. Дарахтнинг силкитсанг, юлдузли одамлар «тап-тап» ёғилаверади. Доим керак бўлмаган жойни кўрасан.
Мусенка, дея онамнинг гапини оҳиста кесади отам. –Сен тўрт ёшингда Пушкиннинг ўғлини кўрдинг. Бу ҳазилакам гап эмас. Ҳали невараларингга афсонага ўхшатиб, гапириб юрасан.
Мендай одам невара кўргунча бу гапни бировга айтмай чидаб туролармиди?
Ванянинг ёнига учдим.
Ванянг ким, дейсизми? Энагамизнинг невараси. У қалай ишлаб чиқарадиган заводда ишлайди. Якшанба кунлари бизникига келиб туради. У ёқимли ,саҳий инсон. Ҳар қанақа қувончни айтсанг тушунади. Менга ўзи ясаган кумуш каптарни совға қилган. Ваня уйимизга келиб ҳеч қачон ялпайиб ўтириб олмасди. Дарров бувисини ёнига кирарди, уйларни ҳам тозалаб кетаверарди.
Уни ётсирамасдик. Хонамизга бемалол кирар, бирга чақчақлашиб чой ичардик.
Ваня, бизникига ҳайкал Пушкиннинг ўғли келди!
Назаримда, унинг оғзи лош очилиши керак эди. Аммо у жўнгина оҳангда:
Ойимқиз, бир нарса дедингизми? деб сўради. Овозимни кўтариброқ айтганимни такрорлайман.
Сенга бу гапни етказишим шарт экан. Отам айтди, қўшиб қўяман хабаримни тоши оғирроқ бўлсин деб.
Отангиздан нимадир керак бўлган-да, бекорга келармиди…
Ванянинг гапи минғирлаш бўлиб эшитилди.
Ҳеч нарса сўраб келгани йўқ. Ваняни шарт кесди энага. Шунчаки меҳмон бўлиб келди. У ахир генерал-ку! –Энага қўлларини елкасига қўйиб погон қилиб кўрсатди. Бели бақувват одам. Твер хиёбонидаги Пушкинни биласан-ку, ўшанинг ўғли.
Ҳа-а… Ванянинг овози кўтарилди. Нимадир тушунди,шекилли.
Соч-соқоли оқариб кетибди, қарибди, деди энага.
Мен бу суҳбатдан қаришнинг яхши эмаслигини ҳис этдим. Отам, онам, энагамнинг айтганлари қулоқ ёнидан ўтиб кетадиган гаплар эмаслигига, уларни хотирамда сақлаб қолишим шарт эканлигига фаҳмим етди.
…Мен ҳайкал Пушкинни ўғли ҳақида шу қадар кўп ўйладимки, бора-бора у менга шоирнинг ўзи бўлиб туюла бошлади. Яъни, оппоқ тонгда совуқдан жунжикиб турганимда уйимизга ҳайкал Пушкин меҳмон бўлиб келди!

* * *

Келинглар, яна ўша сирли китоб жавони бор қизил хонага қайтамиз. Мен билан бирга чопиб, чарчаб қолмадингизми? Ўзим билан туйғуларим, сўзларим, овозим ҳеч қачон оҳиста қадам ташламайди. Баъзан эҳтирослардан ўзим ҳам толиқиб кетаман. Эҳ, гап менда эмас-ку, сирли жавонда! Бу жавоннинг бор-йўқ сири таъқиқланган Пушкин! Яна ҳам тушунарлироқ айтсам «А.С.Пушкиннинг сайланма асарлари».
Мен таъқиқланган сайин унга қаттиқроқ ёпишаман. Бутун вужудим КАТТАКОН кўзга айланади. Бутун вужудим билан ўқийман Уни. Ҳарфдан ҳарфга сакраган сайин оловланаётган туйғуларим бўғзимга тиқилади, куйдиради. Жисми-жоним заррама-зарра Пушкинга ўта бошлайди, бармоқларим,қорачиғларим, овозим ана Муся, Марина йўқ. Пушкин, фақат Пушкин бор. Унда топган дунёи давлатимнинг биринчиси лўлилар. Қандай чиройли жаранглайди, лўлича исмлар Алеко, Земфира, Қария… Мен шоирнинг «Лўлилар» дунёсига киргунимга қадар қария деса кўз олдимга Таруса хилхонасида хизмат қиладиган Осип келарди. Акасини бодринг билан уриб ўлдирганидан кейин, қўли қуриб, ёғочга ўхшаб қолган экан.
Бобожоним Мейнни зинҳор-базинҳор қариялар қаторига қўшгим келмасди. Чунки:

Қария кўча-куйда тентираб юради.
Уни ҳеч ким севмайди.
У ҳаммага бегона.

Ҳа-я, мен лўлилар ҳақида гапираётгандим. Уларни сира кўрмаганидим. Фақат энагамдан эшитганим бор. Унинг айтишича, тиллога ўлгудай бир лўлига олтин суви юритилган зиракни тозаси, деб сотишибди. Лўлижон ҳақиқатни билгач, зиракни қулоғидан шунақа ғазаб билан тортибдики, бир парча гўштиям қўшилиб, юлинибди.
Ана томоша-ю мана томоша… Лўли ўзининг тилида роса чинқириб, зиракниям, қулоқнинг йиртиғиниям тепиб-тепиб хумордан чиқибди.
Лўлилар ўз йўлига. Мен асардан муҳаббат деган бу дунёдаги энг чиройли сўзни топдим.
Кўксингда ўт ёнса, юрагингнинг туб-тубида денгизсифат нимадир шовулласа…
Севги эканда шу!
Мен гўдаклигимдан, эҳтимол, туғилмасимдан олдинроқ шундай ҳиссиётлар аро яшай бошлаганман. Лекин унинг исми севги эканини «Лўлилар»дан ўргандим
Оҳ, Алеко Земфирани севди. Дунёда яна биров лўлилардай севолармикин? Мен эса Алеко, Земфира, Мариул, улар яшаган макон, улар юрган йўллар, босган бари-барини яхши кўриб қолдим.
Йўқ, айтолмадим.
Тўғримгача, кўзимгача, сочимнинг толаларигача яхши кўрдим, ўлгудай яхши кўрдим. Мен ана шу яхши кўриш ичида ўзимни танидим. Ўшанда билганларим, ўйлаганларимни яна кимгадир айтиб бергим келадиган бўлди. Тингловчи ҳам тезда топила қолди — Асянинг энагаси ва унинг чевар ўртоғи. Онам тез-тез театрга тушиб турарди. Ася ширингина бўлиб уйқуга кетганда, учовимиз чойхўрликка ўтирардик. Энаганинг ўртоғиям кунда-шундалардан эди-да.
Бизнинг Мусенканинг билмагани йўқ. – Энага мени тил учида «Муся, Мусенка»ларди. Аммо пайтини топиб ота-онамга етказадиган тил топса, мақтаб қўярди: Бўри билан қўзичоқни гапириб, манови мошиначи холангни оғзини бир очиб қўй. Ё ноғорачидан оласанми?
Ё, тангрим! Беш ёшимданоқ ёзуғимга кимларгадир «маънавий озуқа» бахш этиш ёзилибди. Мен бу қисматдан ҳеч қачон ғурурланмаган эмасман. Ҳозир… тўғриси, алдаб нима қиламан, ачинаман!
Мен суҳбатдошларимга бир зум тикилиб тураман. Аввал қизғонаман. Юрагимдаги «Лўлилар»ни тилимга чиқарсам, улар бировнинг мулкига айланиб қоладигандай рашким келади. Сўнг «Нима бўлса, бўлди» дейман ичим ёниб.
Лўлилар ҳақида гапиргим келяпти.
Лў-ли-лар? дея чўзиб сўрайди энага. Улар ҳақидаям эртак тўқишибдими? Вой, савил-эй, ўша исқиртларга эртак тушиб қолибди-да.
Улар таборда яшайдилар! дейман алам аралаш ғурур билан.
Таборлари борми? Саройи бор, дегандай гапирасиз-а, ойимқиз.
Ёшроқлари-ку, йўлдан ўтказишмайди. «Тахтингдан очайми, бахтингданми? Дарди бизнинг бахту тахтимиз эмас, ақча! Ёши ўтганларини-ку бурнига хода етмайди. Бошланг. Қуло-лари, қўллари ялтирайди. Бари ўғрилик, бойлардан ўмаришган.
Бу булар бошқача лўлилар! дейман. Лабларим титраб, кўзларим чарақлаб кетгани ўзимга сезилади.
Ўз эркига қўйсанг-чи! Гапирсин! дейди энаганинг ўртоғи Балки, ойимқизнинг лўлилари чиндан ҳам бошқачадир.
Менинг лўлиларим! Мен бу ҳадя учун мана шу лаб-даҳанини бўяган хотинни бошдан — оёғигача ўпишга тайёр эдим.
Зўр йигит бор экан,йўқ олдин бир чол ва унинг бир қизи бор, сўзларим ўзимникига ўхшамасди. Туфлаб ташлагим келди шу бечорагина «бор эди, бор эди»ларни! –Йўқ, шеър айтиб бераман!
…
Қандай яхши-я, қандай яхши! юзлари нурланиб кетди мошиначи аёлнинг.
А-айиқ, деди энага бепарвогина. Лўлиларнинг айиқ ўйнатиши рост. «Қани, Миша, ўйнаб бер», дейди. Маймоғи ликонлаб айланади. Фу, шуям ўйин бўпти-ю…
Э, гапнинг белига тепмай тур. Кейин нима бўлди, Мусенка? шоширади мошиначи.
Қизи келди… «Отажон, мен севган шунқорнинг оти Алеко деди!»
Ни-ма-а?
Алеко!
Шуям исм бўпти-ю, лўлига ит ҳам от, бит ҳам! Энагани қулочкашлаб туширгим келди. Минг, минг афсус, бизда муомаланинг бошқа усули қатъиян ман этилган.
Алеко! — тишларим ғижирлаб кетади.
Алека калека.
Алека эмас, Алеко!
Мен нима дедим?
Сен Алека дединг.
Ўртоғим ўзи шунақа демоқчи эди. Тили айланмасди-да. Ўрганмаган. — мошиначи бизни муросага келтиришга уринарди. –Жаҳлинг чиқмасин, Муся, айта қол, кейин нима бўлди?
Гўзал Земфира (лўли қизнинг исмини иложи борича аниқ, чиройли айтишга ҳаракат қиламан) отасига: «Энди Алеко биз билан бирга яшайди. Тангри уни менга саҳрода дуч этди. Чолга унинг саҳрода топилгани жуда ёқиб кетибди.
«…»
Мен ҳикоямга қўшиқни улаб юбораман. Энага ҳам менга қўшилиб куйлай бошлайди.
Улар доим йўлда эдилар. Ўрмонлар, дарё соҳилларида тўхташарди. Болалари йўлларда туғилди. Шу қадар бахтли эдиларки! Митти лўличоқларни (ча дегим келмади, улар ростдан қўзичоққа ўхшаш лўличоқ эдилар-да!) саватларга солиб юришарди.
Бўпти, бўпти, дерди энага бетоқатлик билан. — Чол ҳақида гапир!
Чолнинг хотини ёш, дилбар Мариул эди. Бора-бора чолдан унинг кўнгли қолди. Лочиндай бошқа бир лўли йигитни севди-да, шартта у билан кетиб қолди.
Лўлилар доим севиб, севиб яшашни хоҳлашади. Битта одамни ҳар доим севиш уларга зерикарли туюлади. Шунинг учун Земфира ҳам бошқа янги севиклиси билан қабристонга кетди. Бу пайтда Алеко хуррак отиб ухлаб ётарди. (Ичимда «баттар бўлсин» деб қўйдим). Уйғониб қараса, Земфираси йўқ. Қуюндай учди. Хотини билан ёш лўлини қабристондан топди. Лўлига пичоқ тортиб юборади. Земфиранинг юраги ёрилиб кетади. Уям…уям…ўлиб қолади.
Одамхўр, ярамас! Пичоқ билан сўйибди, дегин. Бу лўлиларни бари бир гўр. Чолга нима бўпти, чолга?
Бунча чол, чол, дейсиз? Земфира ўлди! –дейман йиғлагудай бўлиб. –Чолга балоям ургани йўқ. Кетди. Алеко эса… бит-та ўзи қолди.
Ажаб бўпти. Қотилнинг жазоси шу яккамохов бўлиб қолаверсин. Қишлоғимизданам биттаси чиққан. Хотинини биров билан тутиб олибди. Икковиниям ўша заҳотиёқ нариги дунёга равона этибди. Вася, Василий дейишарди баттолни. Э, бу дунёда қанақа ваҳшийликлар бўлмайди, дейсан?
Севги азоби ёмон… энага алланечук бошқача бўлиб қолади. Эҳтимол, уям кимнидир эслагандир, ахир, ёш бўлган-ку…

* * *

Мен Пушкинни севги боис қаттиқ севдим. У менга одам боласини гоҳ телба, гоҳ одил, гоҳ даҳо, гоҳ гадо қиладиган; гоҳ гулханга ўхшаб сачраб-сачраб ёндирадиган бир ҳиссиётнинг исмини топиб берди. Йўқ, ўзини кўрсатди. Бир куни уй ходимимиз бировнинг деразасидан неча кунлаб киролмай турган мушукчани уйга олиб келди. Мушукча бир бурчакка қунишиб, ҳар шарпага ётсираб қараб, уч кун яшади. Кейин тўсатдан ғойиб бўлиб қолди. Шу кетганича қайтмади.
Бу муҳаббат.
Ёки Августа Ивановнанинг «Мен Ригамга етиб олсам бас, сира-сира қайтмайман», дейиши ҳам муҳаббат.
Ноғорачи ўз ихтиёри билан урушга кетиб, қайтмади.
Буям муҳаббат.
Мен уларнинг ҳаммасини кўксида ўзим биладиган ўтни шундоққина кўриб турибман. Бўри билан қўзичоқ эса муҳаббатга кирмайди. Ойижоним такрор ва такрор улардан гап очиб, икковини муҳаббатга яқинлаштирмоқчи бўлади:
«Оппоққина, майингина қўзиоқ…» дейди ачиниш оҳанги билан.
Ростини айсам, мен аслида бўриларни яхши кўрардим. Аммо Криловнинг машҳур бўрисини яхши кўргим келмасди. У қўзичоқни еб қўйди! Оғизларидан қон оқизиб гўшт еган бўри билан менинг муҳаббатим мутлақо келиша олмасди.
Унга ялиниб ётган қўзичоқни ҳам севишни истамасдим. Ундан кўра, қирғоқдан битта тош олиб, тумшуғига солса, севиш мумкин…

* * *

Менинг севикли бўрим Исёнкор йўлбошчи эди. Агар ким қулликка нафрат билан қараса, эркни севса, мен қайси исёнкор ҳақида гапираётганимни сўзсиз тушунади.
Бу Пугачёв.
Мен Пушкин, Пугачёв ва ўзим ҳақимда кейинроқ гапириб бермоқчи эдим. Ахир, пугачёвли олам бу подпоручик Гринёвли оламдан ҳам бошқачароқ. У ертубан ётган ҳақорат, кўрлик дунёси аро ҳамиша тик тургувчи кучли бир баландлик. Уни эгилиб эмас, ҳамиша тикланиб кўрасан.
Мен исёнкор йўлбошчимни ҳамма севимли жонли, жонсиз нарса ва одамлардан кўра кўп, жуда кўп яхши кўрардим.
Мен сизга сирли жавонимда Пушкин яшайди, дегандим. Бу гапимга ишонинг. Аммо исёнкор йўлбошчи яшайди, десам кўпроқ ишонинг.
…Ота-онамдан ўғринча китоб ўқишларим сабаб бўлса керак, мен ҳовлидаги ўзимга тенгдош болалардан мутлақо бошқача сўзлардим.
Гапимни мақтанчоқликка йўймаслигингиз учун онам билан бўлган суҳбатларимнинг бирини айтиб берай:
Муся, қайси ўйинчоғингни яхши кўрасан? Немис қўғирчоғинг чиройлими ё франтсузими?
Франтсузи дурустроқ.
Нега?
Чунки унинг кўзлари тирик.
Нима-а?
Унинг кўзига қараб қўрқсаям бўлади, ваҳимаси бор!
Онам мени мутлақо тушунмади. Тўғрироғи, аввал қўрқиб кетди. Кейин қўл силтаб, қўя қолди. Мен ойимдан ҳафа бўлмадим. Чунки менинг айтаётганларим сўзлар эмас, ҳислар эди. Мени фақат Пушкин тушунади. Балки бошқа шоирлар ҳам англар. Бари-бир Пушкин жуда яхши тушунади. Чунки у Биринчи шоирим.

* * *

Мусиқа тинглаб юрагим ағдар-тўнтар бўлганда олти яшар эдим. Мерзляков тор кўчасида Зограф Пласинанинг мусиқа мактаби бор эди. Рождество кечаларининг бирида онам ўша мактабга етаклади. Аввал «Сув париси»дан кўриниш томоша қилдик.

Энди қушдай учиб борамиз,
У Татяна билан учрашган боққа.

Мен бу сатрларни эшитганимдан сўнг ростдан ҳам саҳнадаги воқеалар изидан қуш бўлиб учдим.
… Ўриндиқ. Татяна ўтирибди. Онегин келди. У тик турган куйи гапира бошлайди. Қиз оҳистагина туради. Онегин сўзлайди, сўзлайверади. Татяна тинглайверади. Э, худойим-эй, кулранг мушук, Августа Ивановна, қўғирчоқлар бари-бир ёлғон муҳаббат экан-да.
Муҳаббат — Онегинни жим тинглаётган Татяна экан.
Томоша зўр бўлдими? Сенга «Сув париси» ёқандир-а? Унинг ғаройиб тегирмонлари,князлар, баҳайбат дев, Вагнеда?
Татяна билан Онегин ёқди, дейман ойимнинг майин товуши мутлақо мос келмайдиган кескин оҳангда.
Ойим юзимга ажабланиб қарайди:
Бирон нарсага ақлинг етдими? Нимани тушундинг?
Татяна билан Онегинни тушундим.
Татяна билан Онегинни.
Ойим қизиша бошлайди.
Хўш, англаганингни гапириб кўр-чи.
Бўғзимга нимадир тиқилади, жимман.
Ана, айтмадимми? Олти яшар боласан-а, нима ёқиб, нима ёқмаганини билармидинг?
Биламан. Татяна билан Онегин…
Эшшакдай қайсарсан! жавоб қилади ойим. Энди минг маротаба сўрайвер, пластинка бир хил айланади: Татяна, Онегин! Мен таниган, билган болаларнинг ҳаммасига «Сув париси» ёққан. Бу ўжарни нима қилишга ҳайронман! Онам билан икковимизнинг суҳбатимизни бехосдан эшитиб қолган мактаб директори Александр Леонтович Зограф қўшилади:
Мусенка, нега айнан улар кўнглингга ўтиришди? сўрайди директор.
Чунки улар муҳаббат, ростакам муҳаббат, иссиқ муҳаббат, дегим келади. Аммо овозимни чиқармайман.
Сабабини мен биламан, дейди Валерий Брюсовнинг синглиси Надежда Яковлевна. Маҳмаданагина бу қиз юқори синф ўқувчиси эди. — Муся еттинчи осмонда юрибди.
Еттинчи осмон? Муҳаббат яшайдиган жойми у? Директор менга бир нималар деб олмами, мандаринми узатади. Ҳаммасининг шакли-шамойили, овозлари узоқлашиб кетади. Мен тобора енгиллашиб бораман.
Мандаринлар учун раҳмат ҳам демадинг-а, бу қандай шармандагарчилик! Олти ёшида муҳаббат деб ўтирса-я. Онегинни яхши кўраман деса-я …
Ойим сал адашди. Мен уларни икковини бирга яхши кўриб қолгандим. Илк тасаввурим сабабли, бахтиёр севишганларни эмас, севилиб, айрилганларни севардим. Айрилиқли севгидан ҳузурланардим. Бу дунёдаги энг кучли ишққа ўхшарди. Ўша дамларданоқ ўзимни бахтиёр бўлмасликка кўндирдим.
Татяна Онегин уни севмаслигини, севолмаслигини биларди. Шунинг учун айнан уни танлади. Жавобсиз ишқ кучли одамга беқиёс улкан куч бахш этади. Мен буни олти ёшимдаёқ билардим, фақат сўзини топиб айта олмасдим.
Мен жамалак соч болаликдан ўла-ўлгунча Татянани ўйладим. Манна, у шамнинг кўкиш ёруғи мармардай елкалари, кўкси узра сочларини ёйиб турибди. У кўзларимда шундай туради. Ўпгим келади. Кўзларимни қучгим келади. У мардлик суврати. Ғурур суврати. Бир умр ўқиб, тўймайдиган китобим менинг Татянам!

* * *

Татяна «Евгений Онегин»дан чиқиб кўнглида севгиси бор одамларнинг севимли қаҳрамонига айланди. Гўзал маъшуқа! Татянанинг ҳонишларида заррача бўлса-да, рад этилганли алами йўқ. У мутлақо қасос алангасида ёнмайди. Аксинча, қалбидаги бениҳоя буюк севгини Тангридан инъом деб билади. Шунинг учун Онегин ҳайратда. Аммо уларнинг учрашув саҳнасидаги бор кайфиятни Татяна бошқаради. У хоҳласа, Онегинни бир пул қилиши мумкин. Аммо у буни истамайди! Бир ўзи қолади, сукунат билан. «Мен сизни севаман!» дея айтолмаган лаблари, кўзлари билан Татяна Онегинга ҳамиша севимли.
Қизлар, қизларжоним! Келинг, севимли қаҳрамонлардан бир нафасгина узилиб, мени тингланг! Илк севгини севинг, унга ишонинг. Севгидан ҳам кўпроқ ғурурингизни яхши кўринг. Зинҳор-базинҳор ўзингизни релслар устига ташламанг! Жамият ҳам, муҳаббат ҳам эзғинларни баттар эзади. Бошингизни тик тутинг. Одамсиз, ахир! «Мен»ни денг!
… Менга қадар Танюша онамнинг қадрдони бўлган. Онамнинг ҳам ошиқлари қатор-қатор эди. Ҳаммасини рад этиб, дадамни танлади. Йўқса, дадам онамнинг икки ёшини яшаган, бунинг устига икки болалик тул эркак эди. Онам уни қандай бўлса, шундайлигича севди, шундайлигича қабул қилди. Баъзи саволларига ўзи, кўзи, юзидан тополмаган жавобни дадамнинг ёзганларидан топди. Онам жим севиш, жим садоқат кўрсатишни Татянадан ўргангандай, назаримда. Шунинг учунми, менинг дунёга келишимга ҳам Пушкин ва унинг Татянаси сабаб бўлган, деб ўйлайман. Ахир, Пушкин юраги қонаб, ўша дилбар шеърий романни ёзмаганда, онам Танюшага тақлид қилиб, суймаганида мен маҳмадона Муся, Мусенка қайдан бунёд бўлардим, дейсиз…

* * *

Менинг Пушкиним бошқача.
Уларнинг яъни қолган барча одамларнинг Пушкини бошқача. Улар «Евгений Онегин»даги заҳарханда кинояни пайқашган. Даврга киноя, давр қаҳрамон-ларига киноя … Мен эса «Евгений Онегинн»ни ўқиганимда ҳали етти ёшга тўлмагандим. Ҳали муҳаббатли юракка тош отилишини билмасдим. Ҳали ҳақоратланиб, хўрланиб кўрмагандим. Ҳали қувғин деган сўзнинг оғирлиги, оғриғини ҳис этмагандим.
Фақат Тарусадаги чорбоғимиздаг боғни, бизнинг ётоқхонамиздагидай лип-лип ёнаётган шамни ва ўзимнинг бола қалбимдагидай тоза севгини билардим.
Ўқиш ман этилган, барча қўрқоқлар зир титраб қўрқадиган, кўрганда ботирларнинг ҳам юраги «шув» этиб кетадиган мовий муқовали Пушкинимни қалбимнинг туб-тубига бекитиб қўйдим. Соғинсам, қалбимга мўралайман. Эҳ, қандай мазза! Қанчалар улкан, қанчалар улуғ! Худойим балки уни ростдан ҳам қўрқоқларга қарши исён тарзида яратгандир.
…Хуллас, менга бошқа Пушкинни рўпара қилишди. Барибир эмасми? Бунисининг ҳам муқоваси — мовий рангда. Фақат қоғози юпқароқ. Шаҳар билим юртлари учун чоп этилган дарслик китоби. Китобдаги барча ёзувлар, сувратлар ичида биттаси — жону дилим. У ҳам бўлса — ҳабаш бола. Мен ўша суратни ҳозир ҳам Пушкиннинг энг яхши суврати деб биламан. Соатлаб термулсам ҳам мутлақо зерикмайман. Аксинча, ўша суврат чизгиларидан ўзим учун энг азиз дунёга кириб кетаман.
Айниқса, портретдаги қон белгисини берувчи чизгиларга бошқача бир ҳайрат билан қарайман. Бу ўз сукутига ўзи ўралиб ётган дунёда эрк овози бўлиб яралаётган шоир қони эмасмикин?
Китобчанинг ўзи эса менга ёқимли ҳисоби. Номланиш ҳам жўнгина – «Шаҳар билим юрти ўқувчилари учун». Шуям ном бўлди-ю… Улар ким эди ўзи? Совуқдан кўкариб, қалт-қалт титраб, очин-тўқин юрган болалар…
Пушкиннинг юзлари ҳам шундай чизилган эди. Фақат Пушкин оч бўлса нонга эмас, ҳақиқат, адолатга оч яшагандир… Бу сувратни кўрсанг, ачинмайсан. Ич-ичингдан кимгадир, нимагадир нафратинг тошиб келаверади. Айниқса, шоирнинг қўллари… Қаттиқ тугилган икки мушт.
Бу аламни билмас осмон қушлари,
Бу ўкинч,бу хасрат ётдир уларга…

Ўша қушлар ростдан бормикин, осмон осмонмикин ўзи? Балки бу дунё эмас, бечорагина капалакдир. Бу сатрлар Пушкинга ўхшайди. Аммо «Қиш. Деҳқон нашидаси» деган одам боласининг юрагини «жиз» эттирмайдиган сатрларни ноширлар қайси чуқурдан ковлаб топишди экан?
Тавба, нега чуқур деса кўз олдимга Пушкин ҳайкали келади… Занжири етмагандай занжирларига мих ҳам қоқилган. Узоқ қараб турсанг мих ўйилган кўзларга ҳам ўхшайди.
Бироз чалғидим. Мен Пушкиннинг шаҳар билим юрти болалари учун чоп этилган китоби ҳақида гапираётгандим. Китобни мен тугул ўша юпун болалар ҳам севолмайди. Чунки улар Пушкинни қаттиқ тугилган муштларини очишга қурбилари етмасди. Очганда ҳам унинг кафтидаги ёзувни ўқий оладиган кўзнинг ўзи йўқ эди.
Мен ўзимнинг китобларимни болалардай, болаларни эса китобларимдай яхши кўрардим.
Укам Андрюшани ўқишга тоби йўқроқ эди. Ўқиш майли-я, уни қисқартириб, кўчириб ёзиш, аллақандай саволларга жавоб топиш… Айниқса, гал шеърга келганда, Андрюша бир ёқда қолиб,онамнинг ҳам кўзларига савол қалқарди:

Ой ва юлдуз порлаган оқшом,
Тулпорни шамолга боғлаган кимдир…

Онам:
Нима дегани бу? дея сўрайди.
Андрюша эса ҳафсаласижгина елкасини қисиб қўя қолади.

Икки қўллаб қалпоғига ёпишар, нега?
Чунки унда хуфя, ёвуз битта хабар бор.
Хуфя хатнинг сир-асрорин Кочубей билар,
Шоҳ Пётрни этмоқ истар бундан хабардор.

Хуфя хабар нималигини ўша пайтларда аниқ билмасдим. Фақат шу сўзни эшитганда совқотиб, жунжикардим. Ойли, юлдузли совуқ тун. Тулпор шамолдай учади. Казак икки қўллаб қалпоғини ушлаб-ушлаб қўяди. Ҳадик, хавотир олади. Чунки унда Гетман Шоҳ Пётрга ёвуз Кочубейдан хуфя фитна хати бор.
Бу менинг тарих билан илк учрашувим эди.
Ёвуз Шоҳ… Ҳар доим шу атамани тўлалигича тушунгим келади. Товушлари, ҳарфларнинг аврв-астарини ағдаришни хоҳлайман. Ким ўзи у?
Ким у? дея сўрайди онам ҳам Андрюшадан.
Андрюшага эса бу савол мутлақо ёқмайди.
Мен қайдан билай? дейди у одатдагидай елкасини қисиб.
Хўш, Муся, сен нима дейсан? онам ранжиганини билдирмаслик учун мени саволга тутади.
Паҳлавон, дейман шартта.
Нега? – энди ойимни тўхтатиб бўлмайди.
Чунки унга ҳамма бўйсунади.
Шу каби савол-жавобларда шоҳ ҳақида ўзим гапи У ҳаммага бегона.риб, ўзим бир қадар англагандек бўламан. Кўпинча, унинг оти Пётр бўлиб туюлади. Аммо у ҳамиша тасаввуримда шу исм билан қотиб туравермайди. Аста-аста ёвуз Гетман ва Кечубей билан бирлашиб кетади. Художоним-эй, наҳот Пётрни улардан ажратиб олиб бўлмаса? Бора-бора уларни бирлаштириб тургувчи менинг хаёлим эмас, тахт ва тож эканига ишона бошладим. Яна Пушкинга қайтаман. Йўқ, аслида ундан узоқлаб кетмадим. Фикримдаги барча саволларга Пушкин орқали ўтаман-ку, ахир.
Дарвоқе, савол… Шоирни ўқиганларимда унинг саволларига қараб ҳайрон қолардим. Наҳот шундай кап-катта одам шу нарсаларни билмай мендан сўраса, деб ажаблангани — ажабланган эди. Энди билсам, Пушкин ўзи учун эмас, мен учун сўроқ қўяр экан. Мени шу саволлар аро улғайтирмоқчи, кўзимга дунёни аниқроқ кўрсатмоқчи экан. Мен сўроқли сайрларни оралаб, дарёда оққандай оқаман.
Тўғрисини айтсам, шеърлардаги сўроқ аломатини ёмон кўраман. Нимага, нечун деган саволлар шеърият руҳини ўлдиради. Шеър билан менинг руҳиятим орасини узиб-узиб ташлайди. Ахир, шеър дегани топишмоқ ё масал эмас-ку. Мана «Чўкаётганлар» шеъри. Унда ҳамма нарса табиий. Биз – болалар дарё бўйида чопқиллаб ўйнаб юрибмиз. Гоҳ ниманидир талашиб қолсак, чувиллашиб, оталаримизни чақирамиз. Дарёга чўкканлардан эса қўрқиб ўтирмаймиз. Одамлар бизни нуқул мурдалар, уларнинг руҳи билан қўрқитмоқчи бўлишади. Қўрқитиб бўпти! Тарусада яшаётганимизда ҳам чўкканлар, чўкаётганлар ҳақида бизга кўп гапиришарди. Дала ҳовлимизга жуда яқин жойдан шовуллаб Ока дарёси оқарди.
Болалар чўкишарди, маст-аластлар…
Баъзан ҳушёр одамларнинг ҳам чўкканини. (эҳтимол, чўктирилганлигинидир) пичирлашиб қўйишарди. Ҳатто азиз бобожонимиз Александр Даниловични ҳам чўкиб ўлганга чиқаришган.
Мен эса уларга рак ёпишган деган фикрда эдим:

Кўпчиб ётган оғир баданга
Чип ёпишган қоп-қора раклар.

Умуман, чўктирилганларда из қолмас экан. Балки, одамлар шунинг учун ҳам ҳар қанақа ажални сувга ағдариб қўя қолишар.

Саҳарданоқ тундлашар ҳаво,
Юракларда бўронли ғамлар.
Зич ёпилган дарчани гўё
Муштлай бошлар чўккан одамлар.

Бундай сатрларимни ўқиганимда чиндан ҳам кўз олдимда арвоҳлар ғимирлай бошлайди. Яна бунинг устига руҳлар ҳақида «Бурдалак» деган ваҳимали шеър бор. Ўшани ўқий бошласам, Ваня қўрқувдан титрай бошлайди. Ранги оқариб, пешонасидан тер чиқади.
Оғзи қон Бурдалак ғажийди суяк…
Бурдалак нима ўзи?
Ваня-эй, шуям савол бўпти-ю. Ахир суякни қуш ғажимайди-ку. Бурдалак ит-да. Ваня энди қўрққани учун ит бечорани айбдор қилади. Аммо одам юрагидаги қўрқув учун, акиллаётган итлардан ҳам кўпроқ юрак айбдор. Итлар ҳам япроқдай титраб турган юрак,, жовдираган кўзга қараб вовуллайди-да. Хуллас, қўрқув ҳақида гапиришаяпмиз.
«Жинлар» ҳам қўрқинчли шеър. Лекин севаман-да шу шеърни. Шеърдаги Ой ўзи кўринмайди, лекин ҳаммани кўриб туради. У атайлаб ҳаммани кўриш учун кўринмас бўлиб олган. Тун сукунатини тилиб, тулпорлар кишнайди. Чавандоз – бўроннинг бир парчаси. Эҳ-ҳа, бундай ҳолатда оддийгина одам бўлиб ўтириб бўларканманми? Қўлингни шундай баландга кўтарсанг-да, қушга айлансанг кенгликлар кенгаяверса, учаверсанг, учаверсанг… Товушларинг осмонларда рақс этса, тинмаса. Сен ўша қушлигингда ҳам ўзингни йўқотмасанг, ўзингни сезмасанг. Шундоққина Ойнинг дўстидай, у билан қўшиқ айтиб, ёнма-ён кетаётгандай бўлсанг…
Шунда мени Пушкин, албатта, кўради. Ахир, Ой уники — да. Ойга маъюс термулганда менга-да кўзи тушади.
Бу – тасаввурим эмасди. Мен чиндан ҳам Пушкиннинг шеърларида яшар эдим. Сатрлар ичига кириб кетардим. Узоқ-узоқ қолардим. Барча туйғуларим шоир асарлари ичида туғилганга ўхшарди.
Бурдалакка ачинардим. Уни очликдан, зулмдан ҳимоя қилгим келарди. Ўз-ўзича суягини ғажиб юрган бу бечоранинг кимга зарари тегади деб ўйлардим.
Жинларга келганда савол қопим очиларди. Жинлар ҳам ўлармикин, йўқ, олдин улар турмуш қуришармикин? Ўлишса, уларни ҳам кўмишармикин? Ҳар на қилганига ишонса бўлади, аммо бу баттолларнинг шукрона қилишларига мутлақо ишонмасдим. Жину жодугарларни Худонинг ўзи уриб қўйган. Бизники ортиқча. Улар шу ҳолида ҳам менга гоҳ булутлар бўлиб кўринарди. Кулранг, ажабтовур булутлар. Осмон денгизида чўкиб, қалқаверали, чўкиб қалқаверади.
«Тўлқинли туманда суза бошлар ой». Сузар эпчил мушукдай, қароқчи хотиндай, ўзига ишонган тулкидай… «Ғамгин далаларга маъюс нур тарар”. Эҳ, нақадар улкан ҳасратлар ҳаммаси!

Қатл этасиз, эй мовий кўзлар,
Нега ахир бегуноҳ жонни?
Юраксиз, золимсиз нечун,
Қадр этмайсиз ҳатто инсонни?

Эҳтимол, «Мовий кўзлар, мовий кўзлар»ниям, бошқасиниям кимлардир Пушкин деб билмас. Мен йўқ жойда ҳам кўрадиганим кўриб ҳаяжонланадиган ойимни танимас… Аммо мен учун буларнинг ҳамма-ҳаммаси ўзимдай, кўзимдай, юрагимдай таниш… Улар менинг муҳаббатимдан ҳам улкан, бепоён. Улар Россия! Азиз Россиям! Россия Пушкинда бутунлашади, Пушкинда парчаланади.
«Суронли кунларим дўстисан, мунис кабутаргинам»…
Ҳар бир сатр – аниқ. У нима ёки ким… Аммо Асянинг энагасини мутлақо кабутаргинам, деб бўлмайди. Менинг энагамни шундай атасалар – бошқа гап, чиппа ёпишади. Асянинг энагасини ўзини айтмай қўя қолай, фамилияси ҳам бир бало – у эмас, бу эмас – Мухина.
Кабутаргинам эса шу қадар ёқимли… Бу сўзни илк бор отамдан эшитганман. Отам онамни шундай эркалатарди.
Кабутаргинам, бу нима дегани, тушунтириб берасанми?
Уларни қўявер, кабутаргинам. Ўзимизни бил!
Отам онамга ҳадеб шундай деяверганим учун «кабутар» сўзи бизга кундай равшан эди. Фақат «дўст» деган сўз «кабутар»дан сал узоқроқ эди. Чунки Ася икковимизнинг деярли дўстимиз йўқ эди. Тўғрироғи, икковимиз бир-бировимизга дўстмиз, дўстроқ деса ҳам бўлади.
Кабутар – она. Пушкин энагасини жуда яхши кўргани учун «мунис кабутар» деганига чиппа-чин ишонса бўлади.
Мен кимни кўпроқ яхши кўраман? Энагамними ё Пушкинними? Албатта Пушкинни! У ўзининг энагасини қанчалик юраги узилиб кутган бўлса, мен ҳам ўз шеърларимга шундай интизор бўламан.
Ана, ўша энага… Дераза тагида ўтирибди. Дераза тагида фақат кимгадир илҳақ одам ўтиради. Энаганинг қўллари тез-тез ҳаракат қилади, нималарнидир тўқийди. Кўзлари эса йўлда. Пушкиннинг ўзи қаерда экан? Кўринмайди. Келмайди. «Қайинзор ўрмонлар бағрида мени кутиб яшайсан ҳануз». Қайинзор ўрмонни ҳам биламан. Тарусамизда ҳам бор. Шундайгина Окага яқин. Қайинзор орол. Доим шовуллаб ётади. Жонингни яйратадиган ҳидлар олиб келади шамол. Чиройли ранглар сачрайди оролдан. Онам дарахт пўстлоқларидан турли-туман нарсалар ясашга уста эдилар. Елканли қайиқчаларни қотириб қўярди. Мен эса қайинчаларни бағримга, юзларимга, манглайимга босардим. Қайиқчалардан, қайинлардан Пушкиннинг энагасини ҳиди келарди. Мен гўзал қайинчаларни эмас, мулойим, юзлари нурли энагани қучгандай бўлардим. «Ўлтирасан шамга термулиб, деразанинг тагида мудом». Энаганинг деразаси доим ёруғ ва топ-тоза бўлган. У Пушкинни тўйиб кўриш учун ўз деразаларини ҳамиша ораста тутган, қоронғуликни яқин келтир
маган.
Шеърлар жаранглайверади. Энаганинг кўзлари тешилади. Аммо шоир йўқ! Нима қилардинг Уни? Наҳот энди ростдан ҳам келмаса?!
«Вақтга қўшилиб ёнаётган» энагажон! Қанчалар тушунаман сени! Ана, бошинг узра девор соати. Тинмай чиқиллайди. Сен эса бот-бот соатга қараб қўясан. Гўё келиш вақтини айтиб етгандай. Гўё ваъда бергандай. Соатдаги каккуча ҳам бошини чиқариб «ку-ку»лайди.
Келади, деганими?
Пушкинни ўқиб ўйлайман, ўйлаб ўқийман. Энага ҳам аста-секин кабутардан чиқиб қўллар, кўзлар соғинчига айланади. Соат милларини эслатадиган тўқиш пилталари… Бари-барида интиқлик: серажин, юмшоқ қўллар, ланг очилган дарвоза, мунғайган дераза… Мен ҳар бири олдида узоқ-узоқ тўхтаб қоламан.
Болаликда ёдингга нима ўрнашган бўлса, умринг охиригача сенга хиёнат қилмайди. Болалиги йўқ одамнинг ҳеч нарсаси йўқ…
Пушкиннинг қисқа умри давомида кўп аёлларга меҳри тушган. Аммо у бирортасини энагасидай жон-тани билан яхши кўрмаган. Бошқаларни эҳтимол севмаган лаҳзалари бўлгандир, аммо энагасини ҳатто уйқуси, тушларида ҳам яхши кўриб яшаган.
«Энага» – Пушкиннинг ҳеч қаримайдиган, ҳамиша ёш муҳаббати…

* * *

Тўғрисини айтиб қўя қолай: адабиёт дарсликларидаги Пушкин ҳақиқий Пушкин олдида хижолатдан ўлай деса керак. Чунки у шу қадар ғариб берилган. Дарсликдаги шеърларни ўқиётиб, иложи борича, бошимни кўтармасликка уринаман. Кўтарсам, шоирни истеҳзоли нигоҳларига дуч келишдан қўрқаман. Ва минг, миллионинчи бор онамдан миннатдор бўламан. Пушкиннинг буюклигини аввал онамнинг кўзлари, сўзларидан кўрганман-ку. Мен шоир шеърларига кирганимда онам бахтимга у-бу деб сўрайвермасдилар. Мен Пушкинни саволларсиз ўқишни севардим. Айниқса, ёлғиз ўқишни. Ёлғизликда шеърнинг товушлари жонланади. Мен ҳар нафасни юрагим устида ҳис этаман. Фикрларни, ҳиссиётларни ушлаб кўра оламан, қорачиғларимга босаман, кафтларимда силайман. Дардкашим, дўстимга айланади…
Далибош дегани иблис. Иблислиги учун қизил. Чир айланишни ҳам иблислар қойиллатади. Казак ер юзида бошқа дурустроқ урушувчи қолмагандай шу иблислар билан олишади.
Шу шеърни эсладим дегунча 1924 йил Прагадаги бир воқеани эслаб, тутуним чиқади. Бир эмас, икки эмас, бир варакайига учта талаба нима дейди денг? Далибош бу черкаснинг байроғи эмас, ўзи эмиш. Кечириб қўясиз. Кўзингизни очиброқ ўқинг Пушкинни. «Чир айланар қизил далибош».
Байроқ эмасми шу чир айланаётган, гоҳ унга, гоҳ бунда юзини буриб? Иблис ҳам шунинг ўзи эмасми? Бундай ғалати образли шеъриятни адабиётчилар модернизм дейишади. Баъзи модернистларни умуман англаб бўлмайди. Пушкиннинг модерни ҳам тушунарли. Уларни кўздан ҳам кўра юрак тезроқ илғайди.
Далибош, яъни иблис (байроқ ҳам шунинг ўзи!) ҳилпирайди, казакнинг боши йўқ. Улар бир-бирининг бошини ейишган:
Эй казак! Жангдан сақлан!
Далибош қизил тиғли
Ханжар билан бешафқат
Бошингни олар қасддан.
Байроқнинг ўтли тиғи казакнинг умуман, кўп замонларда буён кўпларнинг бошини егани ҳақиқат. Хуллас, мен Россиянинг етти яшарли қизчаси Россиянинг энг жасур шоири шеърларини Прага талабаларидан кўра чуқурроқ англардим.
Қорабоғликлар. «Қорабоғликлар Бонапартни кўради». Қорабоғликлар ва Бонапарт. Бир-биридан жуда узоқ бу номларнинг ёнма-ён келиши ҳам менга жуда қизиқ туюларди. Саволлар миямда ғужғон ўйнаган дамларда ҳам онамни безовта қилавермасдим. Ўзим топган жавобларимга маҳкам ёпишардим. Баъзи-баъзидагина онамдан жавобларимнинг шилвираб турган жойларини тўлдиришга интилардим.
— Ойи,Наполеон деган нимаси?
— Ростдан билмайсанми?
— Ахир, ҳеч ким ҳеч қачон менга Наполеон ҳақида гапириб бермаган-ку?
— У осмоннинг одами. Ҳамиша осмонда осилиб туради.
Шу мулоқотдан сўнг осилиб турган нарсага кўзим тушса, уни Наполеон билан боғлардим. «Осилиб турмоқ» иборасининг ўзида қандайдир бир қора қисмат бор эди. Ўз ихтиёридан ташқарилик, эрксизлик, маҳкумлик яшарди. Наполеон нимага тасаввурларда осилган? Шуҳратгами, тожу-тахтгами, чексиз ҳукумронликками?
Ўйларверсанг, толиқиб кетасан. Лекин шу ўйларнинг бари баланд-пасти билан меники эди.

* * *

— Ася, Муся! Ҳозир битта гап айтама…а…а…н! – бўйлари чўзилиб қолган Андрюша (Андрей Иванович Светаев (1890-1933) М.И.Светаеванинг акаси, санъатшунос). — Доктор Ярхо бор-ку, онамизни кўриб қўйди, биласанми, сил бўлганмиш. Тезгина ўлармиш. Кейин-чи, кўзимизга оқ кафанда кўринармиш. Қизиғ-а?
Ася ўша заҳотиёқ ҳўнграб юборди. Мен қотиб қолдим, оёқ-қўлим музлади. Андрюша эса бир оёқлаб ҳаккаларди. Онамни кўриб, оёқ-қўлимга жон киргандай бўлди:
Болалар! Доктор Ярхонинг фикрича, жиддий даволанишим керак эмиш. Денгиз бўйига борамиз маззами?
Йўқ. Керакмас, деди Ася ҳиққиллаб: Андрюша… у айтдики, у… Сиз… кўзимизга оқ кийим… им…
Алдама! – деди Андрюша бақириб. – Оппоқ кафанда деганман.
Кийимми, кафанми, бу гапни фақат сен айтгансан, Андрюша!
Чунки қулоғингга тушганни дарров оғзингга чиқариш фақт сенинг қўлингдан келади. Менга ҳеч нарса бўлгани йўқ, қизалоғим. Иссиқ жон, ҳамма касал бўлади. Мен эса сизларни денгизга олиб бормоқчиман.
Денгизга! Менинг эгизим — денгиз. Марина… Мари… Море… нақадар ўхшайди бу исмлар. Фақат товушлари, оҳангларигина эмас, бир олманинг икки палласига ўхшардик денгиз икковимиз.
1902 йил. Мен Пушкиннинг «Денгиз»ини адабиёт дарслигидан қўлбола китобчамга кўчириб олдим.
Мен бирданига бойиб кетгандай бахтиёр эдим. Ахир қўйнимда Пушкиннинг «Денгиз»и шовуллаб ётарди. Аммо буни ҳеч кимга билдиргим келмасди. Бировга айтсам сиримнинг ширинлиги тўкилиб кетадигандай туюларди.
Оҳ! «Денгиз»ни кўчирган пайтларим ундан-да тотли, ундан-да ҳаяжонлироқ эди. Ёлғиз панжараларига гуллар чирмашган балконда мук тушиб ўтираман. Денгизни қўлбола китобчага сиғдирмоқчи бўламан. Қўлларим, кўзимнинг нури тўлқинларга айланади. Шундай шовуллаймизки! Ҳаяжондан қаламим эгилиб-эгилиб кетади.
Баъзан ёзганларим ўзимга бирданига ёқмай қолади. Қоғозларни ғижимлаб отаман. Ҳаммасини бошқатдан бошлайман. Яна ўша аланга, ўша ёнишлар. « Алвидо зўр қудрат, асов ғалаён!»
Алвидо! Илҳом денгизига нега алвидо дейди у? Чунки жон-дили билан севади. Севги бор жойда айрилиқ бор, видо бор. Видонинг армони ҳам улкан. Қалбим бир дақиқага бўлса-да сокин яшай олмайди. Ўзим унинг эҳтирослари изидан югурганим югурган.
У томонга талпинар юрак…
У томон дегани қайда экан? Оканинг нариги қирғоғимикин? Холам бир пайтлар шивирлаб гапириб берарди. Ўша тарафда қоп-қоронғи тунларда қоровуллар оҳиста куйлашар экан. Қайси хонадонни чироғи ёниқ, ёруғ бўлса келиб, олиб кетишар экан. Олиб кетилганлар эса деярли қайтиб келмайди.
Мен бу нарсанинг даҳшатини бутун вужудим билан ҳис этсам — да, нариги соҳилга қизиқавераман. Ўша тарафга ўтсам, бошқа одамга айланиб қолгандайман. Исмимни ҳам Катями ё Рогнеда деб ўзгартиришадигандай…
Шундай дейману ўйларимдан қўрқиб кетаман. Ахир, мен ўз исмимсиз, ота-онамсиз, Ася, Андрюшасизяшай олармидим?

Сен кутдинг, чорладинг… мен кишандайдим,
Руҳим қанотланди бекордан бекор.
Қудратли орзуга мафтун бандайдим,
Шу сабаб мен қолдим қирғоқларда зор.

Пушкин ҳам мендай денгизни севган. Тош қирғоқларга урилиб, увлаб изига қайтаётган, баландга сапчиб, яна йиқилаётган тўлқинларга узоқ термулиб турган…
Қирғоқларда қолиб кетдим зор…

Худди севгилимдай таниш соғинч, таниш интизорлик.

У битта қоядир-шон сағанаси,
У ерда ухлайди совуқ уйқуда
Улкан хотиралар ҳаммаси
Наполеон ҳаёти сўнган ер шу-да.

Сағана, тош, Наполеон. Бир-бирини жон-жаҳди билан рад этувчи тушунчалар. Агар мен бу сатрларни илгарироқ ўқиганимда эди, онаизоримни: «Наполеон ким?» деб қийнаб ўтирмаган бўлардим.
У ерда азобда бўлди у ҳалок,
Унинг орқасидан довул цингари –
Ўзга даҳо учди, дилни айлаб чок
Ақлимизнинг ўзга бир ҳукмдори.
Ким эди ўша? Байрон!
Шовқин сол пўртана, уни улуғлаб,
У сенинг қўшиқчинг эди-ку, денгиз!
Кўзларимда ёшлар тирқирайди. «Алвидо, эй, денгиз, унутмайман ҳеч…»
Денгиз билан ҳар ким ҳам видолашмас. Денгизга ҳар ким ҳам ваъдалар бермас. Мен ҳам бир замонлар Тарусамиздан чиқиб кетаётганимизда худди шундай йиғлаган эдим. Арчалар, қайинлар, ёнғоқларимга, дарёмга видо сўзларини титраб-титраниб айтгандим.
Ўрмонлар ва жимжит саҳролар томон –
Ёрқин хотиралар ола кетаман.
Қоялар, кўрфазлар, тўлқин ва сурон
Соя, жилғаларинг ёдда тутаман.
Пушкин, менинг Пушкиним!
Денгизларни қучоқлаб йиллардан-йилларга ўтади. Тўлқинлари шовуллайди, узоқ-яқинларни уйғотади, ҳаракатга келтиради. Шоир бағридаги денгиз осмонга ҳам ўхшайди. Осмонда чақмоқлар қарсиллаб, момақалдироқлар гулдураётгандай. Менинг денгизим – Пушкин. Осмоним – Пушкин.

* * *

Ўша 1902 йил ноябр охирларида онам ётоғимизга кириб «Денгиз» деганларида дунёдаги энг чиройли сўз шу, деб ўйлагандим. Шу сўздан онамнинг юзларига, ётоқхонамизга, менинг юрагимга шуъла таралган эди. Шу лаҳзадан бошлаб юрагим чағалай бўлди. Тунда, тонгда, оқшомда қайси соат, қайси кун бўлмасин ўйлаган ўйларим мени денгизга етаклаб кетарди. «Денгизга кетамиз» дердим. Товушимдан учқунлар сачрарди. Товушим гўзал эди. Ўзим қаттиқ ишонардим товушларимга. «Келинг, орзулашайлик». Бу сўзим ҳам «Денгизга кетамиз» каби азиз эди менга. Онам тинимсиз йўталарди, оғир ҳансирар, зўриқиб нафас оларди. Ўтинчим ичимга чўкиб кетарди. «Келинг, орзулашайлик»нинг «к-э…з…»лари синиб-синиб, парчаланиб-парчаланиб ичимга чўкарди.
Менинг орзуларим — ёлғиз орол. Ҳаётнинг шафқатсиз қонунлари эса оролимга муттасил ҳужум қилувчи ваҳший аждаҳо эканин пайқадим. Пайқамаган чоғларим жуда ёш эдим. Англаб етгунимча умр ўтибди.
Ася, кел, хаёл сурамиз! Йўқ дема, жон сингилчам, бир зумгина, бир нафасгина.
Хаёл суриш жонимга тегди! Яхшиси, расм чизаман.
Мен сенга Серёжани бераман (Серёжа деганим тухум).
Ишониб бўпман! Аллақачон пачоғини чиқаргансан!
Пўчоғи сағал дарз кетган, холос. Ичи бут-бутун, мана қара…
Майли, дейди Ася хўрсиниб, орзу қилсак, қилибмиз. Аммо роса расм чизгим келаётган эди.
Тухумни берган заҳоти қайтариб оламан. Чунки Асягина хаёл суриш, орзу қилишга тоқати йўқ. Нари борса қайроқ тошлар, чиғаноқлар дейди… Унинг фикрича, бу зерикарли машғулот эмиш. Хоҳламасмиш!
Оҳ, мен-чи! Денгиз орзусига тушганимда қандай ҳайқираман, қанчалар шовуллайман! Туйғуларим қон томирларимни ёриб юборай дейди.
Валерия Асядан бошқачароқ. У катта опам. Валерия Қрим, Қора денгиз, Парилар, Дарвешлар чўққиси ҳақида менга ажабтовур тушунтиришлар қилади. Татарча туфлилару, дала ҳовлилар ҳақида ҳам яхшигина маълумотларга эга эдим. Аммо унинг суҳбатида заррача ёмонлик бўлмаса-да, юрагим сиқиларди.
У менинг «мен»ларимдан йироқ нарсалар эди. Ахир, мен Асядан, Валериядан, уй ходимамиз Генрихова, оқсоч Аришадан нима истадим?
Истаганим, излаганим Твер хиёбонидаги Пушкин ҳайкали атрофидаги занжирланган эрк исёнларимиди? Йўқ. Улар ҳамиша менинг юрагимда эди. Йўқса, нега ҳиссиётларим бунчалар чопарди, бу қадар учарди? Нимага етолмасдим? Нени тутолмасдим! Пушкинга чорловларними, видоларними?

* * *

Кутавериб, тоқатим тоқ бўлди. Қачон сафарга чиқамиз? Қа-чон? Сабримнинг сўнги томчиси узилай-узилай деб турганимда Надя Иловойская (М.И.Светаеванинг отасининг биринчи хотини В.Д.Иловайскойнинг қариндошларидан бири) ташриф қоғози келди. Денгизга таклифнома! Умрим бўйи бу қадар чиройли қоғозни кўрмаган эдим. Кўкиш тусли қайинлар, қоронғуликдан қочаётган осмон, юпқа тортаётган булутлар, пориллаётган ой, чўққилардан бошланган денгиз суврати бор эди таклифномада. Ундаги ҳар чизги: — «Тезроқ келинглар!» — дея чорлаётгандай эди.
Бир пасда мен бу мўъжизакор қоғозни хўжайинига айландим. Қўлимга ҳам, кўзимга ҳам ишонмайман уни. Бировга бериб қўйса-я, бировга кўрсатиб қўйса-я, деган хавотир доим ёнимда пичирлаб туради… Кўрсам, берсам бу мўъжизакор қоғозни сеҳри заифлашадигандай…
Уни энг севимли китобларимнинг энг севимли саҳифаларига бекитиб қўяман. Бекитиб қўйган жойларимдан денгиз шовуллаб туради. Мен, фақат ўзимгина бу қудратли товушларни эшитаман. Эҳ, қанчалар ажойиб эди ўша дамлар! Чинакамига ҳаёт деса бўларди ўша кунларни. Орзуларим, қувончларим бир лаҳзага бўлса-да кичраймади, улканлашгандан улканлашаверади. Мен умримнинг бундай лаҳзаларини ҳеч қачон эсимдан чиқармайман. Муся, Марина фақат ана шундай кунларда яшаган, қолган дамларда…

* * *

Ася, Муся, қаранглар денгиз!
Қани?
Ана, ана-ку!
«Ана»га ўзимизни ташлагудай термуламиз. Ўрмон дейишга мутлақо арзимайдиган ёғочзор, пастроқда бир текис сув, худди кўпираверганидан кимдир сапчиган тўлқинларимга бошларини шарт узиб ташлагандай – теп-текис. Ася икковимизнинг ҳафсаламиз пир бўлди. Онам бир қарашдаёқ буни ҳис қилдилар:
Бу — Генуес қўлтиғи. Сувнинг шиддати бу жойда ҳамиша пасаяди. Чинакам денгизни эртага кўрасизлар, деди онам.
Эрталаб эрталарга уланаверди. Аммо денгизга борадиган йўл кўринмасди. Қайси йўлга тушсак ҳам бизни торгина кўчада қўнишиб турган меҳмонхонага ё унга ёпиштириб қурилган уйлар тизимига бошлаб борарди. «Денгиз»га қарагим келмасди, чунки унинг қўлтиқ эканини аллақачон билиб олган эдим.
Аммо ҳақиқий денгиз сира хаёлимдан кетмасди. Қўлларим, кўзларим, юзларимда ҳайқирарди бу денгиз. Аммо ҳар нарсанинг кўтарилиши, баландлиги, тушкин лаҳзалари бўлганидек денгизга бўлган ишонч, иштиёқим ҳам оҳиста сўна бошлади. Отам онамнинг иссиғини ўлчаб: «Болакайлар, ниҳоят бугун кечқурун дегизни кўрасизлар», дегани менга оддийгина «Ухлаб турасизлар» дегандек эшитилди.
Билсам, бу бекорга эмас экан. Бир-икки соат ўтар-ўтмас уйимиздаги вазит ўзгарди. Кўчишимизга тўғри келди. Бутун кучимиз парронлардаги кутишга, юк тушириб, киритишга, «Рус пансионати»га етиб келишга ем бўлди. Шунгача тун яримладию онамнинг иссиғи кўтарилиб кетди, ахволи оғирлашди.
Онамнинг тепасида туриб, денгизга бўлган севгим, соғинчимни ёмон кўриб кетдим. Ундан кўра, Яратган эгамга онам учун илтижолар қилсам бўлмасмиди? Онажоним, мен энди денгиз билан дийдорни эмас, Худодан сизнинг жонингиз, азиз жонингизни сўрайман…
Бу илтижом қанчалик чин бўлмасин, мени кўринмас бир қудрат денгиз билан абадий боғлаган эди.
Мана, у! Денгиз. Орамизда тун. Икковимиз туннинг икки қирғоғидамиз. Тонг отгандагина мен Денгиз билан туташаман. Балки у ҳам менга севгилисига интилгандай интилгандир. Балки тўлқинлар туннинг қора кўзларидан ўпиб: «Марина, Марина!» дея эҳтиросли шивирлагандир. Мени кутгандир, соғингандир. О, художон-эй, ахир мен ҳам денгизни эҳтиёжиман-ку. Икковимиз ҳам эҳтиёж болаларимиз.
Биласизми, айнан шу қабатимда мени ҳамма тушунаётгандай ўхшайди. Дунё денгизлангандай, бўронми, пўртанами босиб келаётгандай.
Бу тасаввур эмас, бу қаттиқ истак. Ахир, ҳаммаси шу ҳолича, сукунатда абадий қолиши мумкин эмас-ку. Сукунат ҳам жаранглайди-ку, гулдурос солади-ку.

* * *

Ҳидини сезяпсанми? Оҳ, оҳ! – деди Валерия тонгда.
Сезмай бўларканми? Денгиз ҳиди гуркираб кетди. Ташрифномадаги сувратига термулиб қувончдан юрагим ёрилай деганди… Қани, мен кутган денгизми шу? Нега руҳим жисмнигина ечиб ташлаб, оппоқ тўлқинларига қўшилиб гувилламайди? Нега шеър қуюлиб келавермайди, нега оддий ҳаяжон?
Балки, менинг кутганим бошқача денгиздир… Ҳа-а…

* * *

Энг аввал кўзларим чиқиб кетди денгизга вужудимни ташлаб. (Орадан ўн саккиз йил ўтгач, мен Блокка худди шундай кўз билан термулганман).
Бу чўққининг номи росаям қизиқ, Бақа – уй эгасининг ўғли Володя бизни ён-атроф билан таништира бошлади.
Биздан бир қадамча нарида — сув! Қайроқ тошлар ярқирайди.
Пастда ғор бор, бу жойларнинг бари бизники. Эҳтиёт бўлинглар, йиқилиб тушманглар. Аксига олгандай, йўл кўрсатувчимиз гапини тугатар-тугатмас, йиқилиб тушамиз. Бошдан-оёғимиз шалаббо бўлади. Володя сургалаклаб олиб чиқиб тошга ўтқазади. Кўйлакларимни қуритгим келмайди. Ася билан Володя тош теришга тушиб кетишган. Мен эса бутун борлиғим билан сувга тикиламан. Ярқирайди. Синади, бутунланади. Чўққига узайиб, бармоғим учида ёза бошлайман.
Алвидо, эй асов ғалаён!
Сўзлар чўққига сиғмайди, пастга тушаман. Яқин атрофда ёзса бўладиган силлиқ жой йўқ. Ҳарфларни сиқиштираман. Шамол қўзғалади. Тўлқинлар чопа бошлайди. Мен эса тўлқин етиб келгунча ёзиб тугатаман:
АЛЕКСАНДР СЕРГЕЕВИЧ ПУШКИН
Аммо тўлқин тилларини осилтириб югуриб келади, ҳарфларимни ювиб юборади. Қоп-қора тош билан ёлғиз қоламан.

* * *

Денгизга узоқ нтилган бўлсам ҳам илк учрашувданоқ севиб қолганим йўқ. Ҳаммаси аста-секинлик билан юз берди. Қайроқ тошчалар териб денгизга ташлайман. Такрорлардан ниманидир қаттиқ кутаман.
Орадан ўттиз йил ўтгач, билдимки, денгиз бу сувлоқ эмас. Александр Сергеевичнинг дунёси экан. Мен бу ғалаёнли дунёга ёлғиз ўзим эмас Байрон, Напалеон билан, тун орзулари, кундузнинг ишончлари билан интилган эканман. Кейинчалик Ўртаер денгиз бўйлари, Қора денгиз, Бақалар чўққиси, Атлантида уммони дея аталган улкан сувлоқларда ҳам ўша мурғак пайтимдаги ташрифномадагидек поёнсиз денгиз кўрмадим.
Денгиз ва Пушкин тасавуримда мудом ёнма-ён яшади.
Денгиз Пушкинни кутади.
Пушкин қайтаман, дея ваъдалар қилади.
Тасаввурим шу қадар чексиз эдики, доим бу чексизликда шошиб, оташланиб, адашиб юрардим. Шу оташланиш, адашиш ўзим учун қанчалар ёқимли эканини айтиб тушунтира олмайман.
Мен чўққига қайта-қайта «Алвидо, эй асов ғалаён» деб ёздим. Аммо бу видо мендаги ғалаённинг интиҳоси эмас, ибтидоси эди. Мен жонажон денгизим – Пушкин дунёсида муттасил ғолибликни ўргандим, қўрқувни унутдим. Зулм, ўлим – бари-бари денгиз тўлқинларида ювилиб кетажак, йитажак хас-чўпга ўхшаб туюлди.
Мени ана шу хаёлот улғайтирди, юраклантирди. Тўлқинлар гулдурос солиб, тонгги, шомги шафақЛар аксида ёлқинланиб, мен билан йиллардан-йилларга ўтаверади. Шеърият, шеъриятим ўзим Денгизга қўшила бошладим. Шунда қанчадир севганим видо сўзининг кучи заифлашганини ҳис этдим. «Салом»га ишқ, ишонч боғладим. Ҳар эрк соғинчи, ҳар қулликка исён, ҳар қўзғолиш, ҳар гулдуросда уфғон бошладим.
Уй-ғо-на бошладим.

1937 йил

Манба: ziyouz.com

26 sentyabr kuni hassos rus shoirasi Marina Svetaeva (1892-1941) tavalludining 120 yilligi  nishonlanadi. Adabiyotga o’ziga xos ovoz bilan kirib kelgan shoira ijodi rus she’riyatining o’lmas xazinasidan munosib o’rin olgan. Men ham shoiraning she’rlariga juda erta maftun bo’lib, uning bir necha she’rini o’zbek tiliga tarjima qilganim bilan faxrlanaman (Mazkur saytda tarjimalarim bilan tanishib olish imkoniga egasiz).
Buyuk shoira qoldirgan boy adabiy merosida uning hech kimnikiga o’xshamagan badiiy tafakkuri aks etgan prozasi alohida e’tiborga molik. E’tiboringizga havola qilinayotgan «Mening Pushkinim» badiasi 1937 yilda yozilgan. Badianing har bir jumlasiga singgan shoira ehtirosi, buyuk rus shoiriga cheksiz muhabbati,uning ijodi va hayoti haqidagi titroq o’ylari sizni loqayd qoldirmaydi, degan umiddamiz.

Marina Svetayeva
MENING PUSHKINIM
Oygul Suyundiqova tarjimasi

Qizil xona. Jozibali kitob javoni. Ingliz yozuvchisi Sharlotta Brontening «Jeyn Eyr» romani. Javon meni o‘ziga doim tortib turadi. Unga qarab yurmoqqa chog‘lansam, devordagi «Duyel» deb nomlangan suvrat hamisha meni to‘xtatib qoladi. U javondan kuchli.
…Qor. U qanchalik oppoq bo‘lmasin daraxtlarning kuyib, qora kuyuk bo‘lgan shox- larini yopolmagan. Shoxlar yirtilgan yeng ichidan chiqqan, daryo bilan osmonga ko‘tarilgan chandiqli qo‘llarday… Chanada yotgani yarador, yarador etilgan jon. Ketayotgan qotil. Negadir ikki ko‘zi orqasida, negadir qordagi izlari bilinar-bilinmas, uni g‘oliblik emas, qo‘rquv, vahima itarib ketayotganday. Qorga sochilgan qon sovqotayotgan chechaklar…

Bu «Duyel» emas, yuragimdagi Pushkinning ilk suvrati edi. O‘zim bilan birga bu suvrat ulg‘aya boshladi. Yo‘q, tirila boshladi.
Pushkin shoir.
Dantes farangi.
Pushkin she’r yozadi.
Dantes yoza olmaydi.
Dantes Pushkinni yomon ko‘radi. O‘zi she’r yoza olmagani uchun bir kuyadi.
Pushkin bo‘la olmaganidan ikki kuyadi.
Shu hasad uning qonini buzadi, yovuzga aylantiradi. Shoirni duelga chaqiradi. Naq qornini ko‘zlab, o‘q uzadi. Negadir gap Pushkinning qorniga borib taqalsa, ko‘nglim g‘ash bo‘ladi. Shoirni qorni borligi menga yoqimsiz tuyuladi.
O‘sha paytda men hali Goncharovani tanimasdim. Pushkinni seva-seva ulug‘ muhabbat ichida u bilan ham tanishib oldim.
Xullas, men o‘zimning Pushkinimni «Duel»da o‘lim onida topdim. Bu o‘lim yolg‘iz uniki emas edi…
Sen tasavvur qil, deya hayajon bilan hayajonimni yana kuchaytirardi onam. – Unga o‘q otdilar. Yiqildi. Lekin yuragi chiqib ketmadi. «Balli, azamat!» dedi. Pichirlab emas, ehtiros bilan aytdi. Shu turishda unda Afrika uyg‘ongan edi. Qasoskorlik shiddati janub quyoshi yangli o‘tli edi. Sovuq emas edi u. Onamning yotog‘i. Uning o‘lim, fojia haqidagi so‘zlaridan oppoq pardalarga qora rang sachraydi. Pardalar, uy, hatto, onamning ovozi qorayadi. Pushkin dunyoda men tanigan Birinchi shoir edi. Mening shoirimni o‘ldirdilar. Shu lahzalardan boshlab go‘dakligim, bolaligim, yoshligim umr fasllarimga tinimsiz o‘qlar otildi. Go‘dakligim yarador, bolaligim, yoshligim yarador.
Dunyo men uchun ikkiga bo‘lindi. Eng ulkan bo‘lagi Pushkin edi dunyoning. Qolgan bo‘lagi boshqalar. «Sen menikisan», deb shivirladim o‘sha Pushkinli dunyoga. Yuragim zirqirab-zirqirab ketdi. Ko‘zlarimdan yosh tirqiradi. Men kichginagina jonim bilan o‘z-o‘zimnikiga aylanib bo‘lgan bo‘lakni himoya qilishga chog‘landim.
…Uyimizda odamning ko‘rgisi keladigan, ko‘rmasa yuragi orziqadigan uchta kartina bor edi:
«Iso payg‘ambarning xalq oldidagi chiqishi».
«Tatarlar».
«Duel».
«Tatarlar» derazasiz uyda oq ustunlar orasida turib, o‘z yo‘lboshchilarini qatl qilishayapti. «Duel»da ham o‘lim manzarasi. Shu ikki kartinaga uzoq termulib tursam, boshlar birlashadi, qo‘llar, oyoqlar ham. Bahaybat odamga aylanadi. U o‘z joniga qasd qilayotganga, o‘ziga o‘zi xiyonat etayotganga o‘xshaydi. Qotillarni devordan haydab tushirib, hammasini yerda cho‘zilib qolguncha quvlardim. Qora terga botib, halloslab yana kartinaga qarasam voajab, haligina chanada osmonga termulib yotgan behush Pushkin yo dorda sollangan tatar yo‘lboshchi yonida yana boshdan-oyoq qop-qora kiyingan qotillar g‘imirlab yurishardi…

* * *

…Pushkin chinakam habash edi. Ikki chekkasidagi bakenbardning o‘ziyoq uning habash ekanligini ming karra isbotlab turardi. (Chunki bu bakenbard degani yo generalda yo habashda bo‘ladi, vassalom). Sochlari jip-jingalak. Lablari qalin. Qora ko‘zlarida ba’zan ko‘kish uchqunlar sochib qoladi. Habash nima bo‘lgandayam habash-da. Shunday deb ba’zan yuragimda bahaybat bir shirin azobga aylangan sevgimga suv sepib, sovutmoqchi bo‘lardim. Ammo qaerga borsam u yo‘limdan chiqardi. Onam bizni ko‘pincha Aleksandrov rastasida sayr qildirardi. Bu yerda suvi qurib qolgan favvoralar qotib turishardi. Qiziq, ularga qarab qachonlardir kamalakdan belbog‘ bog‘lab osmonga otilgan favvoralarni emas, Pushkinni o‘ylayverardim. U haqidagi xotiram yolg‘iz o‘zimniki ekaniga unchalik ishonmasdim. Bu olov bobomdan otamga, otamdan menga meros o‘tganday, hech qachon zanjirsimon xotiraning biron halqasi bir joyda uzilib qolmagandek tuyulardi.
Yodimning to‘lqinsimon alangasi aro Pushkin hamisha eng balandga qalqib, suzib chiqaverardi. Qo‘lida bosh kiyimini ushlab, xiyol egilgan kuyi xayolchan turardi doim.
Xotiramdagi shoirga qanchalik bino qo‘ygan bo‘lsam Pushkin haykaliga ham shu qadar bino qo‘yardim. Qor, yomg‘irlar ostida bir xilda mag‘rur, boshi tik turishiga qarab: «Battar bo‘llaring, u turaveradi! Yomg‘ir qamchilasa nima? Qor bo‘ronini yuborsa nima?» derdim. O‘z ovozimdan rohatlanardim. Rossiyaning oqliklarini yelkasida ko‘tarib turgan qora Afrika, derdim ba’zan.
Asya ikkovimizga shu joyda yugurish sayrimizning eng ko‘ngilli lahzalari edi. Kim Pushkinga birinchi bo‘lib yetib keladi? Biz birinchi bo‘lib Pushkin haykaliga qo‘l tekkizish uchun halloslab chopardik. Va birinchi bo‘lganimiz kun bo‘yi shu baxtdan mast yurardik. G‘olibga yetar odam bo‘lmasdi.
Men Pushkin haykaliga doim qulochimni yozganimcha borardim. Uni quchib aylanaverardim. Boshim mutlaqo aylanmasdi, ko‘zim sira tinmasdim. Goh unga ko‘zimni qisardim, sho‘xchan xoxolardim. Bir oyoqda hakkalardim. Yiqilib tushmaslikka jon-jahdim bilan erinardim.
O‘sha paytda, Moskvada, chinni qo‘g‘irchoqlar, haykalchalarimni Pushkinning qadrdon oyoqlari ostiga tizib chiqardim. Bir marta bo‘lsa-da, mittigina o‘yinchoqlarimni oyoqlar atrofiga yurgizardim. Men Pushkin kichraymaydi deb o‘ylardim. Tobora ulkanlashib, balandlab borardim. Men uning oyoq ostiga qaramasligidan, egilmasligi, hamisha tikligidan yuz chandon, ming chandon suyunib irg‘ishlardim.
Men Pushkin haykaliga qarab, oq va qora ranglar barcha ranglarning sultonini ekanini his etdim. Zarif, nafis oq rang. Ulkan, kuchli qora rang. Men qorani tanladim, qorani sevdim. Chunki unda hayot va haqiqat bor edi. Pushkin haykali sirli dunyo, men uning o‘quvchisi edim. Boshidan oyog‘igacha mum haykalchalarni qatorlashtirib qo‘ysam, nechta haykalcha kerak bo‘larkin? Miyamda shunday savol kelgan zahoti: «Qancha bo‘lsayam, yetmaydi», deya qat’iy javob qaytarardim.
O‘yinchoqlarimning egasi — men, mening egam esa — Pushkin, degan xayolimdan zarracha xijolat tortmasdim. Aksincha, bu tasavvur o‘zimga behad yoqimli edi. Ayniqsa, o‘zimning jonsiz emas, tirik, o‘yinchoq emas chinakam odam ekanligimdan g‘ururlanardim.
Shu jihatdan o‘zimni unga munosib deb bilardim. Va uning atrofida aylanishga, uni xohlagancha quchishga, hakkalab o‘ynashga, issiq kaftlarimda silab-siypalashga haqqim bor deb hisoblardim.
Men shu haykal atrofida ulg‘ayib borardim. Minglab, millionlab mum haykalchalar qo‘shilganda ham birgina Pushkinga yeta olmasligini juda tez fahmladim.
Pushkin haykali royal kabi qop-qoraligini aytgan edim. Men shu qora rangga termula-termula shu rang yaqinimga aylandi. Shu rangga sodiq qoldim.
Moskva ko‘chalarida biror bir habashga ko‘zim tushsa, yuragim «jiz» etib ketardim. Unda mening Pushkinimdan nimadir borga o‘xshardi. Uni sevishga burchliday tuyulardim. Pushkin haykali Rossiyaning daho shoiriga emas, insonni insondan ayirishga, kimnidir ko‘tarib, kimnidir yerga urishga, dunyodagi barcha notenglik, ayirmakashliklarga qarshi o‘rnatilgan isyon haykali bo‘lib tuyulardi, menga.
Bu isyon Pushkindan ham avvalroq boshlangan edi asli. Habash o‘g‘li Osip Abramovich Gannibal bilan Mariya Alekseevna Pushkina nikohlangan kezda!
Yo‘q! Undan ham oldin. Buyuk Pyotr habash o‘g‘li Ibrohimga mehrli nazar bilan qaragan chog‘da. Bu qarash Pushkin muqarrar tug‘iladi, degan bashorat edi, aslida.
Pushkinning haykalining har chizig‘ini kitobday o‘qiyveraman, o‘qiyveraman. Haykal tosh zanjirlar bilan o‘ralgan. Ajib, zanjirlangan shoir.
Uni himoya qilishayapti, dedi kimdir kinoya bilan.
Tosh eanjir, tosh zanjir… Tinglab tursam, kishanlar shildirashi eshtiladi… Uzoq qarab tursam, Nikolayning qo‘llariga ham o‘xshaydi. Bu qo‘llar Pushkinnni quchoqlamagan, qo‘yib ham yubormagan. Dunyodagi barcha chinakam erkni yomon ko‘raligan shohlar kabi… Pushkin esa zanjirlarga sig‘mayotganga, ulardan ko‘tarilib borayotganga o‘xshardi.

Uzoq zamon xalq mehriga bo‘lajakman musharraf,
Chunki chorlovim bilan ezgu hislar tudirdim.
Shu yovuz zamonamda qo‘rqmay erkni maqtadim,
Xor-zorlarga achinmoqqa chorladim.

Og‘riqli, quvonchli dunyoni boyitgan bu haykalni Opekushin yaratganini bilasizmi? U ham erksevar shoir qiyofasida o‘z botiniy isyonlarini suvratlantirdimikin? Tayyor bo‘lgan haykaliga qarab: «Kechir, bu men» — deya shivirlamadimikin?

Osmon xudosiga yetdi nolasi,
Qalbiga ilohiy bir qudrat otdi.
Habash Ibrohimning o‘ris bolasi
Buyuk Rusiyada tengni uyg‘otdi.

Hozirgi gapimni eshitib, albatta:«Olib qoch-a…» deysiz. Ammo bu gap shu qadar rostki!
Kunlarning birida biznikiga Pushkin haykali mehmonga keldi. Devorlari, shiftidan oq sovuq rang sochilib, junjiktirib turadigan xonada irg‘ishlab o‘ynab yurardim. Eshik qo‘ng‘irog‘i jiringladi. Hech kimga o‘xshamagan bir janob bemalol kirib keldi. Onam uni tavoze bilan qarshilab mehmonxonaga kuzatib keldi.
Musya, hozir kelgan janobga qaradingmi?
Albatta-da, oyi.
Bu Pushkinni o‘g‘li. Tinchgina o‘tir, bezorilik qilma. qaytib chiqayotganda, yaxshilab tanishib ol…
Mehmonxona eshigidan ko‘zimni uzmasdan kiprik qoqmay qarab o‘tiribman. Yuragim «gurs-gurs» uradi. Nihoyat, chiqishdi. Oyim, dadam, o‘rtada o‘sha janob. Hayajonlanganimdan nuqul oyimga qarayman. Oyim janobga ishora qildi. Faqat ko‘ksidagi yulduz esimda qolibdi.
Xo‘sh, Musenka, Pushkinning o‘g‘lini ko‘rdingmi?
Ko‘rdi, deyman xo‘rsinib.
Qanday odam ekan?
Yulduzi bor odam…
Dunyo yulduzlilarga to‘lib ketgan, qizalog‘im. Daraxtning silkitsang, yulduzli odamlar «tap-tap» yog‘ilaveradi. Doim kerak bo‘lmagan joyni ko‘rasan.
Musenka, deya onamning gapini ohista kesadi otam. –Sen to‘rt yoshingda Pushkinning o‘g‘lini ko‘rding. Bu hazilakam gap emas. Hali nevaralaringga afsonaga o‘xshatib, gapirib yurasan.
Menday odam nevara ko‘rguncha bu gapni birovga aytmay chidab turolarmidi?
Vanyaning yoniga uchdim.
Vanyang kim, deysizmi? Enagamizning nevarasi. U qalay ishlab chiqaradigan zavodda ishlaydi. Yakshanba kunlari biznikiga kelib turadi. U yoqimli ,sahiy inson. Har qanaqa quvonchni aytsang tushunadi. Menga o‘zi yasagan kumush kaptarni sovg‘a qilgan. Vanya uyimizga kelib hech qachon yalpayib o‘tirib olmasdi. Darrov buvisini yoniga kirardi, uylarni ham tozalab ketaverardi.
Uni yotsiramasdik. Xonamizga bemalol kirar, birga chaqchaqlashib choy ichardik.
Vanya, biznikiga haykal Pushkinning o‘g‘li keldi!
Nazarimda, uning og‘zi losh ochilishi kerak edi. Ammo u jo‘ngina ohangda:
Oyimqiz, bir narsa dedingizmi? deb so‘radi. Ovozimni ko‘taribroq aytganimni takrorlayman.
Senga bu gapni yetkazishim shart ekan. Otam aytdi, qo‘shib qo‘yaman xabarimni toshi og‘irroq bo‘lsin deb.
Otangizdan nimadir kerak bo‘lgan-da, bekorga kelarmidi…
Vanyaning gapi ming‘irlash bo‘lib eshitildi.
Hech narsa so‘rab kelgani yo‘q. Vanyani shart kesdi enaga. Shunchaki mehmon bo‘lib keldi. U axir general-ku! –Enaga qo‘llarini yelkasiga qo‘yib pogon qilib ko‘rsatdi. Beli baquvvat odam. Tver xiyobonidagi Pushkinni bilasan-ku, o‘shaning o‘g‘li.
Ha-a… Vanyaning ovozi ko‘tarildi. Nimadir tushundi,shekilli.
Soch-soqoli oqarib ketibdi, qaribdi, dedi enaga.
Men bu suhbatdan qarishning yaxshi emasligini his etdim. Otam, onam, enagamning aytganlari quloq yonidan o‘tib ketadigan gaplar emasligiga, ularni xotiramda saqlab qolishim shart ekanligiga fahmim yetdi.
…Men haykal Pushkinni o‘g‘li haqida shu qadar ko‘p o‘yladimki, bora-bora u menga shoirning o‘zi bo‘lib tuyula boshladi. Ya’ni, oppoq tongda sovuqdan junjikib turganimda uyimizga haykal Pushkin mehmon bo‘lib keldi!

* * *

Kelinglar, yana o‘sha sirli kitob javoni bor qizil xonaga qaytamiz. Men bilan birga chopib, charchab qolmadingizmi? O‘zim bilan tuyg‘ularim, so‘zlarim, ovozim hech qachon ohista qadam tashlamaydi. Ba’zan ehtiroslardan o‘zim ham toliqib ketaman. Eh, gap menda emas-ku, sirli javonda! Bu javonning bor-yo‘q siri ta’qiqlangan Pushkin! Yana ham tushunarliroq aytsam «A.S.Pushkinning saylanma asarlari».
Men ta’qiqlangan sayin unga qattiqroq yopishaman. Butun vujudim KATTAKON ko‘zga aylanadi. Butun vujudim bilan o‘qiyman Uni. Harfdan harfga sakragan sayin olovlanayotgan tuyg‘ularim bo‘g‘zimga tiqiladi, kuydiradi. Jismi-jonim zarrama-zarra Pushkinga o‘ta boshlaydi, barmoqlarim,qorachig‘larim, ovozim ana Musya, Marina yo‘q. Pushkin, faqat Pushkin bor. Unda topgan dunyoi davlatimning birinchisi lo‘lilar. Qanday chiroyli jaranglaydi, lo‘licha ismlar Aleko, Zemfira, Qariya… Men shoirning «Lo‘lilar» dunyosiga kirgunimga qadar qariya desa ko‘z oldimga Tarusa xilxonasida xizmat qiladigan Osip kelardi. Akasini bodring bilan urib o‘ldirganidan keyin, qo‘li qurib, yog‘ochga o‘xshab qolgan ekan.
Bobojonim Meynni zinhor-bazinhor qariyalar qatoriga qo‘shgim kelmasdi. Chunki:

Qariya ko‘cha-kuyda tentirab yuradi.
Uni hech kim sevmaydi.
U hammaga begona.

Ha-ya, men lo‘lilar haqida gapirayotgandim. Ularni sira ko‘rmaganidim. Faqat enagamdan eshitganim bor. Uning aytishicha, tilloga o‘lguday bir lo‘liga oltin suvi yuritilgan zirakni tozasi, deb sotishibdi. Lo‘lijon haqiqatni bilgach, zirakni qulog‘idan shunaqa g‘azab bilan tortibdiki, bir parcha go‘shtiyam qo‘shilib, yulinibdi.
Ana tomosha-yu mana tomosha… Lo‘li o‘zining tilida rosa chinqirib, zirakniyam, quloqning yirtig‘iniyam tepib-tepib xumordan chiqibdi.
Lo‘lilar o‘z yo‘liga. Men asardan muhabbat degan bu dunyodagi eng chiroyli so‘zni topdim.
Ko‘ksingda o‘t yonsa, yuragingning tub-tubida dengizsifat nimadir shovullasa…
Sevgi ekanda shu!
Men go‘dakligimdan, ehtimol, tug‘ilmasimdan oldinroq shunday hissiyotlar aro yashay boshlaganman. Lekin uning ismi sevgi ekanini «Lo‘lilar»dan o‘rgandim
Oh, Aleko Zemfirani sevdi. Dunyoda yana birov lo‘lilarday sevolarmikin? Men esa Aleko, Zemfira, Mariul, ular yashagan makon, ular yurgan yo‘llar, bosgan bari-barini yaxshi ko‘rib qoldim.
Yo‘q, aytolmadim.
To‘g‘rimgacha, ko‘zimgacha, sochimning tolalarigacha yaxshi ko‘rdim, o‘lguday yaxshi ko‘rdim. Men ana shu yaxshi ko‘rish ichida o‘zimni tanidim. O‘shanda bilganlarim, o‘ylaganlarimni yana kimgadir aytib bergim keladigan bo‘ldi. Tinglovchi ham tezda topila qoldi — Asyaning enagasi va uning chevar o‘rtog‘i. Onam tez-tez teatrga tushib turardi. Asya shiringina bo‘lib uyquga ketganda, uchovimiz choyxo‘rlikka o‘tirardik. Enaganing o‘rtog‘iyam kunda-shundalardan edi-da.
Bizning Musenkaning bilmagani yo‘q. – Enaga meni til uchida «Musya, Musenka»lardi. Ammo paytini topib ota-onamga yetkazadigan til topsa, maqtab qo‘yardi: Bo‘ri bilan qo‘zichoqni gapirib, manovi moshinachi xolangni og‘zini bir ochib qo‘y. Yo nog‘orachidan olasanmi?
Yo, tangrim! Besh yoshimdanoq yozug‘imga kimlargadir «ma’naviy ozuqa» baxsh etish yozilibdi. Men bu qismatdan hech qachon g‘ururlanmagan emasman. Hozir… to‘g‘risi, aldab nima qilaman, achinaman!
Men suhbatdoshlarimga bir zum tikilib turaman. Avval qizg‘onaman. Yuragimdagi «Lo‘lilar»ni tilimga chiqarsam, ular birovning mulkiga aylanib qoladiganday rashkim keladi. So‘ng «Nima bo‘lsa, bo‘ldi» deyman ichim yonib.
Lo‘lilar haqida gapirgim kelyapti.
Lo‘-li-lar? deya cho‘zib so‘raydi enaga. Ular haqidayam ertak to‘qishibdimi? Voy, savil-ey, o‘sha isqirtlarga ertak tushib qolibdi-da.
Ular taborda yashaydilar! deyman alam aralash g‘urur bilan.
Taborlari bormi? Saroyi bor, deganday gapirasiz-a, oyimqiz.
Yoshroqlari-ku, yo‘ldan o‘tkazishmaydi. «Taxtingdan ochaymi, baxtingdanmi? Dardi bizning baxtu taxtimiz emas, aqcha! Yoshi o‘tganlarini-ku burniga xoda yetmaydi. Boshlang. Qulo-lari, qo‘llari yaltiraydi. Bari o‘g‘rilik, boylardan o‘marishgan.
Bu bular boshqacha lo‘lilar! deyman. Lablarim titrab, ko‘zlarim charaqlab ketgani o‘zimga seziladi.
O‘z erkiga qo‘ysang-chi! Gapirsin! deydi enaganing o‘rtog‘i Balki, oyimqizning lo‘lilari chindan ham boshqachadir.
Mening lo‘lilarim! Men bu hadya uchun mana shu lab-dahanini bo‘yagan xotinni boshdan — oyog‘igacha o‘pishga tayyor edim.
Zo‘r yigit bor ekan,yo‘q oldin bir chol va uning bir qizi bor, so‘zlarim o‘zimnikiga o‘xshamasdi. Tuflab tashlagim keldi shu bechoragina «bor edi, bor edi»larni! –Yo‘q, she’r aytib beraman!
…
Qanday yaxshi-ya, qanday yaxshi! yuzlari nurlanib ketdi moshinachi ayolning.
A-ayiq, dedi enaga beparvogina. Lo‘lilarning ayiq o‘ynatishi rost. «Qani, Misha, o‘ynab ber», deydi. Maymog‘i likonlab aylanadi. Fu, shuyam o‘yin bo‘pti-yu…
E, gapning beliga tepmay tur. Keyin nima bo‘ldi, Musenka? shoshiradi moshinachi.
Qizi keldi… «Otajon, men sevgan shunqorning oti Aleko dedi!»
Ni-ma-a?
Aleko!
Shuyam ism bo‘pti-yu, lo‘liga it ham ot, bit ham! Enagani qulochkashlab tushirgim keldi. Ming, ming afsus, bizda muomalaning boshqa usuli qat’iyan man etilgan.
Aleko! — tishlarim g‘ijirlab ketadi.
Aleka kaleka.
Aleka emas, Aleko!
Men nima dedim?
Sen Aleka deding.
O‘rtog‘im o‘zi shunaqa demoqchi edi. Tili aylanmasdi-da. O‘rganmagan. — moshinachi bizni murosaga keltirishga urinardi. –Jahling chiqmasin, Musya, ayta qol, keyin nima bo‘ldi?
Go‘zal Zemfira (lo‘li qizning ismini iloji boricha aniq, chiroyli aytishga harakat qilaman) otasiga: «Endi Aleko biz bilan birga yashaydi. Tangri uni menga sahroda duch etdi. Cholga uning sahroda topilgani juda yoqib ketibdi.
«…»
Men hikoyamga qo‘shiqni ulab yuboraman. Enaga ham menga qo‘shilib kuylay boshlaydi.
Ular doim yo‘lda edilar. O‘rmonlar, daryo sohillarida to‘xtashardi. Bolalari yo‘llarda tug‘ildi. Shu qadar baxtli edilarki! Mitti lo‘lichoqlarni (cha degim kelmadi, ular rostdan qo‘zichoqqa o‘xshash lo‘lichoq edilar-da!) savatlarga solib yurishardi.
Bo‘pti, bo‘pti, derdi enaga betoqatlik bilan. — Chol haqida gapir!
Cholning xotini yosh, dilbar Mariul edi. Bora-bora choldan uning ko‘ngli qoldi. Lochinday boshqa bir lo‘li yigitni sevdi-da, shartta u bilan ketib qoldi.
Lo‘lilar doim sevib, sevib yashashni xohlashadi. Bitta odamni har doim sevish ularga zerikarli tuyuladi. Shuning uchun Zemfira ham boshqa yangi seviklisi bilan qabristonga ketdi. Bu paytda Aleko xurrak otib uxlab yotardi. (Ichimda «battar bo‘lsin» deb qo‘ydim). Uyg‘onib qarasa, Zemfirasi yo‘q. Quyunday uchdi. Xotini bilan yosh lo‘lini qabristondan topdi. Lo‘liga pichoq tortib yuboradi. Zemfiraning yuragi yorilib ketadi. Uyam…uyam…o‘lib qoladi.
Odamxo‘r, yaramas! Pichoq bilan so‘yibdi, degin. Bu lo‘lilarni bari bir go‘r. Cholga nima bo‘pti, cholga?
Buncha chol, chol, deysiz? Zemfira o‘ldi! –deyman yig‘laguday bo‘lib. –Cholga baloyam urgani yo‘q. Ketdi. Aleko esa… bit-ta o‘zi qoldi.
Ajab bo‘pti. Qotilning jazosi shu yakkamoxov bo‘lib qolaversin. Qishlog‘imizdanam bittasi chiqqan. Xotinini birov bilan tutib olibdi. Ikkoviniyam o‘sha zahotiyoq narigi dunyoga ravona etibdi. Vasya, Vasiliy deyishardi battolni. E, bu dunyoda qanaqa vahshiyliklar bo‘lmaydi, deysan?
Sevgi azobi yomon… enaga allanechuk boshqacha bo‘lib qoladi. Ehtimol, uyam kimnidir eslagandir, axir, yosh bo‘lgan-ku…

* * *

Men Pushkinni sevgi bois qattiq sevdim. U menga odam bolasini goh telba, goh odil, goh daho, goh gado qiladigan; goh gulxanga o‘xshab sachrab-sachrab yondiradigan bir hissiyotning ismini topib berdi. Yo‘q, o‘zini ko‘rsatdi. Bir kuni uy xodimimiz birovning derazasidan necha kunlab kirolmay turgan mushukchani uyga olib keldi. Mushukcha bir burchakka qunishib, har sharpaga yotsirab qarab, uch kun yashadi. Keyin to‘satdan g‘oyib bo‘lib qoldi. Shu ketganicha qaytmadi.
Bu muhabbat.
Yoki Avgusta Ivanovnaning «Men Rigamga yetib olsam bas, sira-sira qaytmayman», deyishi ham muhabbat.
Nog‘orachi o‘z ixtiyori bilan urushga ketib, qaytmadi.
Buyam muhabbat.
Men ularning hammasini ko‘ksida o‘zim biladigan o‘tni shundoqqina ko‘rib turibman. Bo‘ri bilan qo‘zichoq esa muhabbatga kirmaydi. Oyijonim takror va takror ulardan gap ochib, ikkovini muhabbatga yaqinlashtirmoqchi bo‘ladi:
«Oppoqqina, mayingina qo‘zioq…» deydi achinish ohangi bilan.
Rostini aysam, men aslida bo‘rilarni yaxshi ko‘rardim. Ammo Krilovning mashhur bo‘risini yaxshi ko‘rgim kelmasdi. U qo‘zichoqni yeb qo‘ydi! Og‘izlaridan qon oqizib go‘sht yegan bo‘ri bilan mening muhabbatim mutlaqo kelisha olmasdi.
Unga yalinib yotgan qo‘zichoqni ham sevishni istamasdim. Undan ko‘ra, qirg‘oqdan bitta tosh olib, tumshug‘iga solsa, sevish mumkin…

* * *

Mening sevikli bo‘rim Isyonkor yo‘lboshchi edi. Agar kim qullikka nafrat bilan qarasa, erkni sevsa, men qaysi isyonkor haqida gapirayotganimni so‘zsiz tushunadi.
Bu Pugachyov.
Men Pushkin, Pugachyov va o‘zim haqimda keyinroq gapirib bermoqchi edim. Axir, pugachyovli olam bu podporuchik Grinyovli olamdan ham boshqacharoq. U yertuban yotgan haqorat, ko‘rlik dunyosi aro hamisha tik turguvchi kuchli bir balandlik. Uni egilib emas, hamisha tiklanib ko‘rasan.
Men isyonkor yo‘lboshchimni hamma sevimli jonli, jonsiz narsa va odamlardan ko‘ra ko‘p, juda ko‘p yaxshi ko‘rardim.
Men sizga sirli javonimda Pushkin yashaydi, degandim. Bu gapimga ishoning. Ammo isyonkor yo‘lboshchi yashaydi, desam ko‘proq ishoning.
…Ota-onamdan o‘g‘rincha kitob o‘qishlarim sabab bo‘lsa kerak, men hovlidagi o‘zimga tengdosh bolalardan mutlaqo boshqacha so‘zlardim.
Gapimni maqtanchoqlikka yo‘ymasligingiz uchun onam bilan bo‘lgan suhbatlarimning birini aytib beray:
Musya, qaysi o‘yinchog‘ingni yaxshi ko‘rasan? Nemis qo‘g‘irchog‘ing chiroylimi yo frantsuzimi?
Frantsuzi durustroq.
Nega?
Chunki uning ko‘zlari tirik.
Nima-a?
Uning ko‘ziga qarab qo‘rqsayam bo‘ladi, vahimasi bor!
Onam meni mutlaqo tushunmadi. To‘g‘rirog‘i, avval qo‘rqib ketdi. Keyin qo‘l siltab, qo‘ya qoldi. Men oyimdan hafa bo‘lmadim. Chunki mening aytayotganlarim so‘zlar emas, hislar edi. Meni faqat Pushkin tushunadi. Balki boshqa shoirlar ham anglar. Bari-bir Pushkin juda yaxshi tushunadi. Chunki u Birinchi shoirim.

* * *

Musiqa tinglab yuragim ag‘dar-to‘ntar bo‘lganda olti yashar edim. Merzlyakov tor ko‘chasida Zograf Plasinaning musiqa maktabi bor edi. Rojdestvo kechalarining birida onam o‘sha maktabga yetakladi. Avval «Suv parisi»dan ko‘rinish tomosha qildik.

Endi qushday uchib boramiz,
U Tatyana bilan uchrashgan boqqa.

Men bu satrlarni eshitganimdan so‘ng rostdan ham sahnadagi voqealar izidan qush bo‘lib uchdim.
… O‘rindiq. Tatyana o‘tiribdi. Onegin keldi. U tik turgan kuyi gapira boshlaydi. Qiz ohistagina turadi. Onegin so‘zlaydi, so‘zlayveradi. Tatyana tinglayveradi. E, xudoyim-ey, kulrang mushuk, Avgusta Ivanovna, qo‘g‘irchoqlar bari-bir yolg‘on muhabbat ekan-da.
Muhabbat — Oneginni jim tinglayotgan Tatyana ekan.
Tomosha zo‘r bo‘ldimi? Senga «Suv parisi» yoqandir-a? Uning g‘aroyib tegirmonlari,knyazlar, bahaybat dev, Vagneda?
Tatyana bilan Onegin yoqdi, deyman oyimning mayin tovushi mutlaqo mos kelmaydigan keskin ohangda.
Oyim yuzimga ajablanib qaraydi:
Biron narsaga aqling yetdimi? Nimani tushunding?
Tatyana bilan Oneginni tushundim.
Tatyana bilan Oneginni.
Oyim qizisha boshlaydi.
Xo‘sh, anglaganingni gapirib ko‘r-chi.
Bo‘g‘zimga nimadir tiqiladi, jimman.
Ana, aytmadimmi? Olti yashar bolasan-a, nima yoqib, nima yoqmaganini bilarmiding?
Bilaman. Tatyana bilan Onegin…
Eshshakday qaysarsan! javob qiladi oyim. Endi ming marotaba so‘rayver, plastinka bir xil aylanadi: Tatyana, Onegin! Men tanigan, bilgan bolalarning hammasiga «Suv parisi» yoqqan. Bu o‘jarni nima qilishga hayronman! Onam bilan ikkovimizning suhbatimizni bexosdan eshitib qolgan maktab direktori Aleksandr Leontovich Zograf qo‘shiladi:
Musenka, nega aynan ular ko‘nglingga o‘tirishdi? so‘raydi direktor.
Chunki ular muhabbat, rostakam muhabbat, issiq muhabbat, degim keladi. Ammo ovozimni chiqarmayman.
Sababini men bilaman, deydi Valeriy Bryusovning singlisi Nadejda Yakovlevna. Mahmadanagina bu qiz yuqori sinf o‘quvchisi edi. — Musya yettinchi osmonda yuribdi.
Yettinchi osmon? Muhabbat yashaydigan joymi u? Direktor menga bir nimalar deb olmami, mandarinmi uzatadi. Hammasining shakli-shamoyili, ovozlari uzoqlashib ketadi. Men tobora yengillashib boraman.
Mandarinlar uchun rahmat ham demading-a, bu qanday sharmandagarchilik! Olti yoshida muhabbat deb o‘tirsa-ya. Oneginni yaxshi ko‘raman desa-ya …
Oyim sal adashdi. Men ularni ikkovini birga yaxshi ko‘rib qolgandim. Ilk tasavvurim sababli, baxtiyor sevishganlarni emas, sevilib, ayrilganlarni sevardim. Ayriliqli sevgidan huzurlanardim. Bu dunyodagi eng kuchli ishqqa o‘xshardi. O‘sha damlardanoq o‘zimni baxtiyor bo‘lmaslikka ko‘ndirdim.
Tatyana Onegin uni sevmasligini, sevolmasligini bilardi. Shuning uchun aynan uni tanladi. Javobsiz ishq kuchli odamga beqiyos ulkan kuch baxsh etadi. Men buni olti yoshimdayoq bilardim, faqat so‘zini topib ayta olmasdim.
Men jamalak soch bolalikdan o‘la-o‘lguncha Tatyanani o‘yladim. Manna, u shamning ko‘kish yorug‘i marmarday yelkalari, ko‘ksi uzra sochlarini yoyib turibdi. U ko‘zlarimda shunday turadi. O‘pgim keladi. Ko‘zlarimni quchgim keladi. U mardlik suvrati. G‘urur suvrati. Bir umr o‘qib, to‘ymaydigan kitobim mening Tatyanam!

* * *

Tatyana «Yevgeniy Onegin»dan chiqib ko‘nglida sevgisi bor odamlarning sevimli qahramoniga aylandi. Go‘zal ma’shuqa! Tatyananing honishlarida zarracha bo‘lsa-da, rad etilganli alami yo‘q. U mutlaqo qasos alangasida yonmaydi. Aksincha, qalbidagi benihoya buyuk sevgini Tangridan in’om deb biladi. Shuning uchun Onegin hayratda. Ammo ularning uchrashuv sahnasidagi bor kayfiyatni Tatyana boshqaradi. U xohlasa, Oneginni bir pul qilishi mumkin. Ammo u buni istamaydi! Bir o‘zi qoladi, sukunat bilan. «Men sizni sevaman!» deya aytolmagan lablari, ko‘zlari bilan Tatyana Oneginga hamisha sevimli.
Qizlar, qizlarjonim! Keling, sevimli qahramonlardan bir nafasgina uzilib, meni tinglang! Ilk sevgini seving, unga ishoning. Sevgidan ham ko‘proq g‘ururingizni yaxshi ko‘ring. Zinhor-bazinhor o‘zingizni relslar ustiga tashlamang! Jamiyat ham, muhabbat ham ezg‘inlarni battar ezadi. Boshingizni tik tuting. Odamsiz, axir! «Men»ni deng!
… Menga qadar Tanyusha onamning qadrdoni bo‘lgan. Onamning ham oshiqlari qator-qator edi. Hammasini rad etib, dadamni tanladi. Yo‘qsa, dadam onamning ikki yoshini yashagan, buning ustiga ikki bolalik tul erkak edi. Onam uni qanday bo‘lsa, shundayligicha sevdi, shundayligicha qabul qildi. Ba’zi savollariga o‘zi, ko‘zi, yuzidan topolmagan javobni dadamning yozganlaridan topdi. Onam jim sevish, jim sadoqat ko‘rsatishni Tatyanadan o‘rganganday, nazarimda. Shuning uchunmi, mening dunyoga kelishimga ham Pushkin va uning Tatyanasi sabab bo‘lgan, deb o‘ylayman. Axir, Pushkin yuragi qonab, o‘sha dilbar she’riy romanni yozmaganda, onam Tanyushaga taqlid qilib, suymaganida men mahmadona Musya, Musenka qaydan bunyod bo‘lardim, deysiz…

* * *

Mening Pushkinim boshqacha.
Ularning ya’ni qolgan barcha odamlarning Pushkini boshqacha. Ular «Yevgeniy Onegin»dagi zaharxanda kinoyani payqashgan. Davrga kinoya, davr qahramon-lariga kinoya … Men esa «Yevgeniy Oneginn»ni o‘qiganimda hali yetti yoshga to‘lmagandim. Hali muhabbatli yurakka tosh otilishini bilmasdim. Hali haqoratlanib, xo‘rlanib ko‘rmagandim. Hali quvg‘in degan so‘zning og‘irligi, og‘rig‘ini his etmagandim.
Faqat Tarusadagi chorbog‘imizdag bog‘ni, bizning yotoqxonamizdagiday lip-lip yonayotgan shamni va o‘zimning bola qalbimdagiday toza sevgini bilardim.
O‘qish man etilgan, barcha qo‘rqoqlar zir titrab qo‘rqadigan, ko‘rganda botirlarning ham yuragi «shuv» etib ketadigan moviy muqovali Pushkinimni qalbimning tub-tubiga bekitib qo‘ydim. Sog‘insam, qalbimga mo‘ralayman. Eh, qanday mazza! Qanchalar ulkan, qanchalar ulug‘! Xudoyim balki uni rostdan ham qo‘rqoqlarga qarshi isyon tarzida yaratgandir.
…Xullas, menga boshqa Pushkinni ro‘para qilishdi. Baribir emasmi? Bunisining ham muqovasi — moviy rangda. Faqat qog‘ozi yupqaroq. Shahar bilim yurtlari uchun chop etilgan darslik kitobi. Kitobdagi barcha yozuvlar, suvratlar ichida bittasi — jonu dilim. U ham bo‘lsa — habash bola. Men o‘sha suratni hozir ham Pushkinning eng yaxshi suvrati deb bilaman. Soatlab termulsam ham mutlaqo zerikmayman. Aksincha, o‘sha suvrat chizgilaridan o‘zim uchun eng aziz dunyoga kirib ketaman.
Ayniqsa, portretdagi qon belgisini beruvchi chizgilarga boshqacha bir hayrat bilan qarayman. Bu o‘z sukutiga o‘zi o‘ralib yotgan dunyoda erk ovozi bo‘lib yaralayotgan shoir qoni emasmikin?
Kitobchaning o‘zi esa menga yoqimli hisobi. Nomlanish ham jo‘ngina – «Shahar bilim yurti o‘quvchilari uchun». Shuyam nom bo‘ldi-yu… Ular kim edi o‘zi? Sovuqdan ko‘karib, qalt-qalt titrab, ochin-to‘qin yurgan bolalar…
Pushkinning yuzlari ham shunday chizilgan edi. Faqat Pushkin och bo‘lsa nonga emas, haqiqat, adolatga och yashagandir… Bu suvratni ko‘rsang, achinmaysan. Ich-ichingdan kimgadir, nimagadir nafrating toshib kelaveradi. Ayniqsa, shoirning qo‘llari… Qattiq tugilgan ikki musht.
Bu alamni bilmas osmon qushlari,
Bu o‘kinch,bu xasrat yotdir ularga…

O‘sha qushlar rostdan bormikin, osmon osmonmikin o‘zi? Balki bu dunyo emas, bechoragina kapalakdir. Bu satrlar Pushkinga o‘xshaydi. Ammo «Qish. Dehqon nashidasi» degan odam bolasining yuragini «jiz» ettirmaydigan satrlarni noshirlar qaysi chuqurdan kovlab topishdi ekan?
Tavba, nega chuqur desa ko‘z oldimga Pushkin haykali keladi… Zanjiri yetmaganday zanjirlariga mix ham qoqilgan. Uzoq qarab tursang mix o‘yilgan ko‘zlarga ham o‘xshaydi.
Biroz chalg‘idim. Men Pushkinning shahar bilim yurti bolalari uchun chop etilgan kitobi haqida gapirayotgandim. Kitobni men tugul o‘sha yupun bolalar ham sevolmaydi. Chunki ular Pushkinni qattiq tugilgan mushtlarini ochishga qurbilari yetmasdi. Ochganda ham uning kaftidagi yozuvni o‘qiy oladigan ko‘zning o‘zi yo‘q edi.
Men o‘zimning kitoblarimni bolalarday, bolalarni esa kitoblarimday yaxshi ko‘rardim.
Ukam Andryushani o‘qishga tobi yo‘qroq edi. O‘qish mayli-ya, uni qisqartirib, ko‘chirib yozish, allaqanday savollarga javob topish… Ayniqsa, gal she’rga kelganda, Andryusha bir yoqda qolib,onamning ham ko‘zlariga savol qalqardi:

Oy va yulduz porlagan oqshom,
Tulporni shamolga bog‘lagan kimdir…

Onam:
Nima degani bu? deya so‘raydi.
Andryusha esa hafsalasijgina yelkasini qisib qo‘ya qoladi.

Ikki qo‘llab qalpog‘iga yopishar, nega?
Chunki unda xufya, yovuz bitta xabar bor.
Xufya xatning sir-asrorin Kochubey bilar,
Shoh Pyotrni etmoq istar bundan xabardor.

Xufya xabar nimaligini o‘sha paytlarda aniq bilmasdim. Faqat shu so‘zni eshitganda sovqotib, junjikardim. Oyli, yulduzli sovuq tun. Tulpor shamolday uchadi. Kazak ikki qo‘llab qalpog‘ini ushlab-ushlab qo‘yadi. Hadik, xavotir oladi. Chunki unda Getman Shoh Pyotrga yovuz Kochubeydan xufya fitna xati bor.
Bu mening tarix bilan ilk uchrashuvim edi.
Yovuz Shoh… Har doim shu atamani to‘laligicha tushungim keladi. Tovushlari, harflarning avrv-astarini ag‘darishni xohlayman. Kim o‘zi u?
Kim u? deya so‘raydi onam ham Andryushadan.
Andryushaga esa bu savol mutlaqo yoqmaydi.
Men qaydan bilay? deydi u odatdagiday yelkasini qisib.
Xo‘sh, Musya, sen nima deysan? onam ranjiganini bildirmaslik uchun meni savolga tutadi.
Pahlavon, deyman shartta.
Nega? – endi oyimni to‘xtatib bo‘lmaydi.
Chunki unga hamma bo‘ysunadi.
Shu kabi savol-javoblarda shoh haqida o‘zim gapirib, o‘zim bir qadar anglagandek bo‘laman. Ko‘pincha, uning oti Pyotr bo‘lib tuyuladi. Ammo u hamisha tasavvurimda shu ism bilan qotib turavermaydi. Asta-asta yovuz Getman va Kechubey bilan birlashib ketadi. Xudojonim-ey, nahot Pyotrni ulardan ajratib olib bo‘lmasa? Bora-bora ularni birlashtirib turguvchi mening xayolim emas, taxt va toj ekaniga ishona boshladim. Yana Pushkinga qaytaman. Yo‘q, aslida undan uzoqlab ketmadim. Fikrimdagi barcha savollarga Pushkin orqali o‘taman-ku, axir.
Darvoqe, savol… Shoirni o‘qiganlarimda uning savollariga qarab hayron qolardim. Nahot shunday kap-katta odam shu narsalarni bilmay mendan so‘rasa, deb ajablangani — ajablangan edi. Endi bilsam, Pushkin o‘zi uchun emas, men uchun so‘roq qo‘yar ekan. Meni shu savollar aro ulg‘aytirmoqchi, ko‘zimga dunyoni aniqroq ko‘rsatmoqchi ekan. Men so‘roqli sayrlarni oralab, daryoda oqqanday oqaman.
To‘g‘risini aytsam, she’rlardagi so‘roq alomatini yomon ko‘raman. Nimaga, nechun degan savollar she’riyat ruhini o‘ldiradi. She’r bilan mening ruhiyatim orasini uzib-uzib tashlaydi. Axir, she’r degani topishmoq yo masal emas-ku. Mana «Cho‘kayotganlar» she’ri. Unda hamma narsa tabiiy. Biz – bolalar daryo bo‘yida chopqillab o‘ynab yuribmiz. Goh nimanidir talashib qolsak, chuvillashib, otalarimizni chaqiramiz. Daryoga cho‘kkanlardan esa qo‘rqib o‘tirmaymiz. Odamlar bizni nuqul murdalar, ularning ruhi bilan qo‘rqitmoqchi bo‘lishadi. Qo‘rqitib bo‘pti! Tarusada yashayotganimizda ham cho‘kkanlar, cho‘kayotganlar haqida bizga ko‘p gapirishardi. Dala hovlimizga juda yaqin joydan shovullab Oka daryosi oqardi.
Bolalar cho‘kishardi, mast-alastlar…
Ba’zan hushyor odamlarning ham cho‘kkanini. (ehtimol, cho‘ktirilganliginidir) pichirlashib qo‘yishardi. Hatto aziz bobojonimiz Aleksandr Danilovichni ham cho‘kib o‘lganga chiqarishgan.
Men esa ularga rak yopishgan degan fikrda edim:

Ko‘pchib yotgan og‘ir badanga
Chip yopishgan qop-qora raklar.

Umuman, cho‘ktirilganlarda iz qolmas ekan. Balki, odamlar shuning uchun ham har qanaqa ajalni suvga ag‘darib qo‘ya qolishar.

Sahardanoq tundlashar havo,
Yuraklarda bo‘ronli g‘amlar.
Zich yopilgan darchani go‘yo
Mushtlay boshlar cho‘kkan odamlar.

Bunday satrlarimni o‘qiganimda chindan ham ko‘z oldimda arvohlar g‘imirlay boshlaydi. Yana buning ustiga ruhlar haqida «Burdalak» degan vahimali she’r bor. O‘shani o‘qiy boshlasam, Vanya qo‘rquvdan titray boshlaydi. Rangi oqarib, peshonasidan ter chiqadi.
Og‘zi qon Burdalak g‘ajiydi suyak…
Burdalak nima o‘zi?
Vanya-ey, shuyam savol bo‘pti-yu. Axir suyakni qush g‘ajimaydi-ku. Burdalak it-da. Vanya endi qo‘rqqani uchun it bechorani aybdor qiladi. Ammo odam yuragidagi qo‘rquv uchun, akillayotgan itlardan ham ko‘proq yurak aybdor. Itlar ham yaproqday titrab turgan yurak,, jovdiragan ko‘zga qarab vovullaydi-da. Xullas, qo‘rquv haqida gapirishayapmiz.
«Jinlar» ham qo‘rqinchli she’r. Lekin sevaman-da shu she’rni. She’rdagi Oy o‘zi ko‘rinmaydi, lekin hammani ko‘rib turadi. U ataylab hammani ko‘rish uchun ko‘rinmas bo‘lib olgan. Tun sukunatini tilib, tulporlar kishnaydi. Chavandoz – bo‘ronning bir parchasi. Eh-ha, bunday holatda oddiygina odam bo‘lib o‘tirib bo‘larkanmanmi? Qo‘lingni shunday balandga ko‘tarsang-da, qushga aylansang kengliklar kengayaversa, uchaversang, uchaversang… Tovushlaring osmonlarda raqs etsa, tinmasa. Sen o‘sha qushligingda ham o‘zingni yo‘qotmasang, o‘zingni sezmasang. Shundoqqina Oyning do‘stiday, u bilan qo‘shiq aytib, yonma-yon ketayotganday bo‘lsang…
Shunda meni Pushkin, albatta, ko‘radi. Axir, Oy uniki — da. Oyga ma’yus termulganda menga-da ko‘zi tushadi.
Bu – tasavvurim emasdi. Men chindan ham Pushkinning she’rlarida yashar edim. Satrlar ichiga kirib ketardim. Uzoq-uzoq qolardim. Barcha tuyg‘ularim shoir asarlari ichida tug‘ilganga o‘xshardi.
Burdalakka achinardim. Uni ochlikdan, zulmdan himoya qilgim kelardi. O‘z-o‘zicha suyagini g‘ajib yurgan bu bechoraning kimga zarari tegadi deb o‘ylardim.
Jinlarga kelganda savol qopim ochilardi. Jinlar ham o‘larmikin, yo‘q, oldin ular turmush qurisharmikin? O‘lishsa, ularni ham ko‘misharmikin? Har na qilganiga ishonsa bo‘ladi, ammo bu battollarning shukrona qilishlariga mutlaqo ishonmasdim. Jinu jodugarlarni Xudoning o‘zi urib qo‘ygan. Bizniki ortiqcha. Ular shu holida ham menga goh bulutlar bo‘lib ko‘rinardi. Kulrang, ajabtovur bulutlar. Osmon dengizida cho‘kib, qalqaverali, cho‘kib qalqaveradi.
«To‘lqinli tumanda suza boshlar oy». Suzar epchil mushukday, qaroqchi xotinday, o‘ziga ishongan tulkiday… «G‘amgin dalalarga ma’yus nur tarar”. Eh, naqadar ulkan hasratlar hammasi!

Qatl etasiz, ey moviy ko‘zlar,
Nega axir begunoh jonni?
Yuraksiz, zolimsiz nechun,
Qadr etmaysiz hatto insonni?

Ehtimol, «Moviy ko‘zlar, moviy ko‘zlar»niyam, boshqasiniyam kimlardir Pushkin deb bilmas. Men yo‘q joyda ham ko‘radiganim ko‘rib hayajonlanadigan oyimni tanimas… Ammo men uchun bularning hamma-hammasi o‘zimday, ko‘zimday, yuragimday tanish… Ular mening muhabbatimdan ham ulkan, bepoyon. Ular Rossiya! Aziz Rossiyam! Rossiya Pushkinda butunlashadi, Pushkinda parchalanadi.
«Suronli kunlarim do‘stisan, munis kabutarginam»…
Har bir satr – aniq. U nima yoki kim… Ammo Asyaning enagasini mutlaqo kabutarginam, deb bo‘lmaydi. Mening enagamni shunday atasalar – boshqa gap, chippa yopishadi. Asyaning enagasini o‘zini aytmay qo‘ya qolay, familiyasi ham bir balo – u emas, bu emas – Muxina.
Kabutarginam esa shu qadar yoqimli… Bu so‘zni ilk bor otamdan eshitganman. Otam onamni shunday erkalatardi.
Kabutarginam, bu nima degani, tushuntirib berasanmi?
Ularni qo‘yaver, kabutarginam. O‘zimizni bil!
Otam onamga hadeb shunday deyaverganim uchun «kabutar» so‘zi bizga kunday ravshan edi. Faqat «do‘st» degan so‘z «kabutar»dan sal uzoqroq edi. Chunki Asya ikkovimizning deyarli do‘stimiz yo‘q edi. To‘g‘rirog‘i, ikkovimiz bir-birovimizga do‘stmiz, do‘stroq desa ham bo‘ladi.
Kabutar – ona. Pushkin enagasini juda yaxshi ko‘rgani uchun «munis kabutar» deganiga chippa-chin ishonsa bo‘ladi.
Men kimni ko‘proq yaxshi ko‘raman? Enagamnimi yo Pushkinnimi? Albatta Pushkinni! U o‘zining enagasini qanchalik yuragi uzilib kutgan bo‘lsa, men ham o‘z she’rlarimga shunday intizor bo‘laman.
Ana, o‘sha enaga… Deraza tagida o‘tiribdi. Deraza tagida faqat kimgadir ilhaq odam o‘tiradi. Enaganing qo‘llari tez-tez harakat qiladi, nimalarnidir to‘qiydi. Ko‘zlari esa yo‘lda. Pushkinning o‘zi qaerda ekan? Ko‘rinmaydi. Kelmaydi. «Qayinzor o‘rmonlar bag‘rida meni kutib yashaysan hanuz». Qayinzor o‘rmonni ham bilaman. Tarusamizda ham bor. Shundaygina Okaga yaqin. Qayinzor orol. Doim shovullab yotadi. Joningni yayratadigan hidlar olib keladi shamol. Chiroyli ranglar sachraydi oroldan. Onam daraxt po‘stloqlaridan turli-tuman narsalar yasashga usta edilar. Yelkanli qayiqchalarni qotirib qo‘yardi. Men esa qayinchalarni bag‘rimga, yuzlarimga, manglayimga bosardim. Qayiqchalardan, qayinlardan Pushkinning enagasini hidi kelardi. Men go‘zal qayinchalarni emas, muloyim, yuzlari nurli enagani quchganday bo‘lardim. «O‘ltirasan shamga termulib, derazaning tagida mudom». Enaganing derazasi doim yorug‘ va top-toza bo‘lgan. U Pushkinni to‘yib ko‘rish uchun o‘z derazalarini hamisha orasta tutgan, qorong‘ulikni yaqin keltirmagan.
She’rlar jaranglayveradi. Enaganing ko‘zlari teshiladi. Ammo shoir yo‘q! Nima qilarding Uni? Nahot endi rostdan ham kelmasa?!
«Vaqtga qo‘shilib yonayotgan» enagajon! Qanchalar tushunaman seni! Ana, boshing uzra devor soati. Tinmay chiqillaydi. Sen esa bot-bot soatga qarab qo‘yasan. Go‘yo kelish vaqtini aytib yetganday. Go‘yo va’da berganday. Soatdagi kakkucha ham boshini chiqarib «ku-ku»laydi.
Keladi, deganimi?
Pushkinni o‘qib o‘ylayman, o‘ylab o‘qiyman. Enaga ham asta-sekin kabutardan chiqib qo‘llar, ko‘zlar sog‘inchiga aylanadi. Soat millarini eslatadigan to‘qish piltalari… Bari-barida intiqlik: serajin, yumshoq qo‘llar, lang ochilgan darvoza, mung‘aygan deraza… Men har biri oldida uzoq-uzoq to‘xtab qolaman.
Bolalikda yodingga nima o‘rnashgan bo‘lsa, umring oxirigacha senga xiyonat qilmaydi. Bolaligi yo‘q odamning hech narsasi yo‘q…
Pushkinning qisqa umri davomida ko‘p ayollarga mehri tushgan. Ammo u birortasini enagasiday jon-tani bilan yaxshi ko‘rmagan. Boshqalarni ehtimol sevmagan lahzalari bo‘lgandir, ammo enagasini hatto uyqusi, tushlarida ham yaxshi ko‘rib yashagan.
«Enaga» – Pushkinning hech qarimaydigan, hamisha yosh muhabbati…

* * *

To‘g‘risini aytib qo‘ya qolay: adabiyot darsliklaridagi Pushkin haqiqiy Pushkin oldida xijolatdan o‘lay desa kerak. Chunki u shu qadar g‘arib berilgan. Darslikdagi she’rlarni o‘qiyotib, iloji boricha, boshimni ko‘tarmaslikka urinaman. Ko‘tarsam, shoirni istehzoli nigohlariga duch kelishdan qo‘rqaman. Va ming, millioninchi bor onamdan minnatdor bo‘laman. Pushkinning buyukligini avval onamning ko‘zlari, so‘zlaridan ko‘rganman-ku. Men shoir she’rlariga kirganimda onam baxtimga u-bu deb so‘rayvermasdilar. Men Pushkinni savollarsiz o‘qishni sevardim. Ayniqsa, yolg‘iz o‘qishni. Yolg‘izlikda she’rning tovushlari jonlanadi. Men har nafasni yuragim ustida his etaman. Fikrlarni, hissiyotlarni ushlab ko‘ra olaman, qorachig‘larimga bosaman, kaftlarimda silayman. Dardkashim, do‘stimga aylanadi…
Dalibosh degani iblis. Iblisligi uchun qizil. Chir aylanishni ham iblislar qoyillatadi. Kazak yer yuzida boshqa durustroq urushuvchi qolmaganday shu iblislar bilan olishadi.
Shu she’rni esladim deguncha 1924 yil Pragadagi bir voqeani eslab, tutunim chiqadi. Bir emas, ikki emas, bir varakayiga uchta talaba nima deydi deng? Dalibosh bu cherkasning bayrog‘i emas, o‘zi emish. Kechirib qo‘yasiz. Ko‘zingizni ochibroq o‘qing Pushkinni. «Chir aylanar qizil dalibosh».
Bayroq emasmi shu chir aylanayotgan, goh unga, goh bunda yuzini burib? Iblis ham shuning o‘zi emasmi? Bunday g‘alati obrazli she’riyatni adabiyotchilar modernizm deyishadi. Ba’zi modernistlarni umuman anglab bo‘lmaydi. Pushkinning moderni ham tushunarli. Ularni ko‘zdan ham ko‘ra yurak tezroq ilg‘aydi.
Dalibosh, ya’ni iblis (bayroq ham shuning o‘zi!) hilpiraydi, kazakning boshi yo‘q. Ular bir-birining boshini yeyishgan:
Ey kazak! Jangdan saqlan!
Dalibosh qizil tig‘li
Xanjar bilan beshafqat
Boshingni olar qasddan.
Bayroqning o‘tli tig‘i kazakning umuman, ko‘p zamonlarda buyon ko‘plarning boshini yegani haqiqat. Xullas, men Rossiyaning yetti yasharli qizchasi Rossiyaning eng jasur shoiri she’rlarini Praga talabalaridan ko‘ra chuqurroq anglardim.
Qorabog‘liklar. «Qorabog‘liklar Bonapartni ko‘radi». Qorabog‘liklar va Bonapart. Bir-biridan juda uzoq bu nomlarning yonma-yon kelishi ham menga juda qiziq tuyulardi. Savollar miyamda g‘ujg‘on o‘ynagan damlarda ham onamni bezovta qilavermasdim. O‘zim topgan javoblarimga mahkam yopishardim. Ba’zi-ba’zidagina onamdan javoblarimning shilvirab turgan joylarini to‘ldirishga intilardim.
— Oyi,Napoleon degan nimasi?
— Rostdan bilmaysanmi?
— Axir, hech kim hech qachon menga Napoleon haqida gapirib bermagan-ku?
— U osmonning odami. Hamisha osmonda osilib turadi.
Shu muloqotdan so‘ng osilib turgan narsaga ko‘zim tushsa, uni Napoleon bilan bog‘lardim. «Osilib turmoq» iborasining o‘zida qandaydir bir qora qismat bor edi. O‘z ixtiyoridan tashqarilik, erksizlik, mahkumlik yashardi. Napoleon nimaga tasavvurlarda osilgan? Shuhratgami, toju-taxtgami, cheksiz hukumronlikkami?
O‘ylarversang, toliqib ketasan. Lekin shu o‘ylarning bari baland-pasti bilan meniki edi.

* * *

— Asya, Musya! Hozir bitta gap aytama…a…a…n! – bo‘ylari cho‘zilib qolgan Andryusha (Andrey Ivanovich Svetaev (1890-1933) M.I.Svetaevaning akasi, san’atshunos). — Doktor Yarxo bor-ku, onamizni ko‘rib qo‘ydi, bilasanmi, sil bo‘lganmish. Tezgina o‘larmish. Keyin-chi, ko‘zimizga oq kafanda ko‘rinarmish. Qizig‘-a?
Asya o‘sha zahotiyoq ho‘ngrab yubordi. Men qotib qoldim, oyoq-qo‘lim muzladi. Andryusha esa bir oyoqlab hakkalardi. Onamni ko‘rib, oyoq-qo‘limga jon kirganday bo‘ldi:
Bolalar! Doktor Yarxoning fikricha, jiddiy davolanishim kerak emish. Dengiz bo‘yiga boramiz mazzami?
Yo‘q. Kerakmas, dedi Asya hiqqillab: Andryusha… u aytdiki, u… Siz… ko‘zimizga oq kiyim… im…
Aldama! – dedi Andryusha baqirib. – Oppoq kafanda deganman.
Kiyimmi, kafanmi, bu gapni faqat sen aytgansan, Andryusha!
Chunki qulog‘ingga tushganni darrov og‘zingga chiqarish faqt sening qo‘lingdan keladi. Menga hech narsa bo‘lgani yo‘q, qizalog‘im. Issiq jon, hamma kasal bo‘ladi. Men esa sizlarni dengizga olib bormoqchiman.
Dengizga! Mening egizim — dengiz. Marina… Mari… More… naqadar o‘xshaydi bu ismlar. Faqat tovushlari, ohanglarigina emas, bir olmaning ikki pallasiga o‘xshardik dengiz ikkovimiz.
1902 yil. Men Pushkinning «Dengiz»ini adabiyot darsligidan qo‘lbola kitobchamga ko‘chirib oldim.
Men birdaniga boyib ketganday baxtiyor edim. Axir qo‘ynimda Pushkinning «Dengiz»i shovullab yotardi. Ammo buni hech kimga bildirgim kelmasdi. Birovga aytsam sirimning shirinligi to‘kilib ketadiganday tuyulardi.
Oh! «Dengiz»ni ko‘chirgan paytlarim undan-da totli, undan-da hayajonliroq edi. Yolg‘iz panjaralariga gullar chirmashgan balkonda muk tushib o‘tiraman. Dengizni qo‘lbola kitobchaga sig‘dirmoqchi bo‘laman. Qo‘llarim, ko‘zimning nuri to‘lqinlarga aylanadi. Shunday shovullaymizki! Hayajondan qalamim egilib-egilib ketadi.
Ba’zan yozganlarim o‘zimga birdaniga yoqmay qoladi. Qog‘ozlarni g‘ijimlab otaman. Hammasini boshqatdan boshlayman. Yana o‘sha alanga, o‘sha yonishlar. « Alvido zo‘r qudrat, asov g‘alayon!»
Alvido! Ilhom dengiziga nega alvido deydi u? Chunki jon-dili bilan sevadi. Sevgi bor joyda ayriliq bor, vido bor. Vidoning armoni ham ulkan. Qalbim bir daqiqaga bo‘lsa-da sokin yashay olmaydi. O‘zim uning ehtiroslari izidan yugurganim yugurgan.
U tomonga talpinar yurak…
U tomon degani qayda ekan? Okaning narigi qirg‘og‘imikin? Xolam bir paytlar shivirlab gapirib berardi. O‘sha tarafda qop-qorong‘i tunlarda qorovullar ohista kuylashar ekan. Qaysi xonadonni chirog‘i yoniq, yorug‘ bo‘lsa kelib, olib ketishar ekan. Olib ketilganlar esa deyarli qaytib kelmaydi.
Men bu narsaning dahshatini butun vujudim bilan his etsam — da, narigi sohilga qiziqaveraman. O‘sha tarafga o‘tsam, boshqa odamga aylanib qolgandayman. Ismimni ham Katyami yo Rogneda deb o‘zgartirishadiganday…
Shunday deymanu o‘ylarimdan qo‘rqib ketaman. Axir, men o‘z ismimsiz, ota-onamsiz, Asya, Andryushasizyashay olarmidim?

Sen kutding, chorlading… men kishandaydim,
Ruhim qanotlandi bekordan bekor.
Qudratli orzuga maftun bandaydim,
Shu sabab men qoldim qirg‘oqlarda zor.

Pushkin ham menday dengizni sevgan. Tosh qirg‘oqlarga urilib, uvlab iziga qaytayotgan, balandga sapchib, yana yiqilayotgan to‘lqinlarga uzoq termulib turgan…
Qirg‘oqlarda qolib ketdim zor…

Xuddi sevgilimday tanish sog‘inch, tanish intizorlik.

U bitta qoyadir-shon sag‘anasi,
U yerda uxlaydi sovuq uyquda
Ulkan xotiralar hammasi
Napoleon hayoti so‘ngan yer shu-da.

Sag‘ana, tosh, Napoleon. Bir-birini jon-jahdi bilan rad etuvchi tushunchalar. Agar men bu satrlarni ilgariroq o‘qiganimda edi, onaizorimni: «Napoleon kim?» deb qiynab o‘tirmagan bo‘lardim.
U yerda azobda bo‘ldi u halok,
Uning orqasidan dovul singari –
O‘zga daho uchdi, dilni aylab chok
Aqlimizning o‘zga bir hukmdori.
Kim edi o‘sha? Bayron!
Shovqin sol po‘rtana, uni ulug‘lab,
U sening qo‘shiqching edi-ku, dengiz!
Ko‘zlarimda yoshlar tirqiraydi. «Alvido, ey, dengiz, unutmayman hech…»
Dengiz bilan har kim ham vidolashmas. Dengizga har kim ham va’dalar bermas. Men ham bir zamonlar Tarusamizdan chiqib ketayotganimizda xuddi shunday yig‘lagan edim. Archalar, qayinlar, yong‘oqlarimga, daryomga vido so‘zlarini titrab-titranib aytgandim.
O‘rmonlar va jimjit sahrolar tomon –
Yorqin xotiralar ola ketaman.
Qoyalar, ko‘rfazlar, to‘lqin va suron
Soya, jilg‘alaring yodda tutaman.
Pushkin, mening Pushkinim!
Dengizlarni quchoqlab yillardan-yillarga o‘tadi. To‘lqinlari shovullaydi, uzoq-yaqinlarni uyg‘otadi, harakatga keltiradi. Shoir bag‘ridagi dengiz osmonga ham o‘xshaydi. Osmonda chaqmoqlar qarsillab, momaqaldiroqlar guldurayotganday. Mening dengizim – Pushkin. Osmonim – Pushkin.

* * *

O‘sha 1902 yil noyabr oxirlarida onam yotog‘imizga kirib «Dengiz» deganlarida dunyodagi eng chiroyli so‘z shu, deb o‘ylagandim. Shu so‘zdan onamning yuzlariga, yotoqxonamizga, mening yuragimga shu’la taralgan edi. Shu lahzadan boshlab yuragim chag‘alay bo‘ldi. Tunda, tongda, oqshomda qaysi soat, qaysi kun bo‘lmasin o‘ylagan o‘ylarim meni dengizga yetaklab ketardi. «Dengizga ketamiz» derdim. Tovushimdan uchqunlar sachrardi. Tovushim go‘zal edi. O‘zim qattiq ishonardim tovushlarimga. «Keling, orzulashaylik». Bu so‘zim ham «Dengizga ketamiz» kabi aziz edi menga. Onam tinimsiz yo‘talardi, og‘ir hansirar, zo‘riqib nafas olardi. O‘tinchim ichimga cho‘kib ketardi. «Keling, orzulashaylik»ning «k-e…z…»lari sinib-sinib, parchalanib-parchalanib ichimga cho‘kardi.
Mening orzularim — yolg‘iz orol. Hayotning shafqatsiz qonunlari esa orolimga muttasil hujum qiluvchi vahshiy ajdaho ekanin payqadim. Payqamagan chog‘larim juda yosh edim. Anglab yetgunimcha umr o‘tibdi.
Asya, kel, xayol suramiz! Yo‘q dema, jon singilcham, bir zumgina, bir nafasgina.
Xayol surish jonimga tegdi! Yaxshisi, rasm chizaman.
Men senga Seryojani beraman (Seryoja deganim tuxum).
Ishonib bo‘pman! Allaqachon pachog‘ini chiqargansan!
Po‘chog‘i sag‘al darz ketgan, xolos. Ichi but-butun, mana qara…
Mayli, deydi Asya xo‘rsinib, orzu qilsak, qilibmiz. Ammo rosa rasm chizgim kelayotgan edi.
Tuxumni bergan zahoti qaytarib olaman. Chunki Asyagina xayol surish, orzu qilishga toqati yo‘q. Nari borsa qayroq toshlar, chig‘anoqlar deydi… Uning fikricha, bu zerikarli mashg‘ulot emish. Xohlamasmish!
Oh, men-chi! Dengiz orzusiga tushganimda qanday hayqiraman, qanchalar shovullayman! Tuyg‘ularim qon tomirlarimni yorib yuboray deydi.
Valeriya Asyadan boshqacharoq. U katta opam. Valeriya Qrim, Qora dengiz, Parilar, Darveshlar cho‘qqisi haqida menga ajabtovur tushuntirishlar qiladi. Tatarcha tuflilaru, dala hovlilar haqida ham yaxshigina ma’lumotlarga ega edim. Ammo uning suhbatida zarracha yomonlik bo‘lmasa-da, yuragim siqilardi.
U mening «men»larimdan yiroq narsalar edi. Axir, men Asyadan, Valeriyadan, uy xodimamiz Genrixova, oqsoch Arishadan nima istadim?
Istaganim, izlaganim Tver xiyobonidagi Pushkin haykali atrofidagi zanjirlangan erk isyonlarimidi? Yo‘q. Ular hamisha mening yuragimda edi. Yo‘qsa, nega hissiyotlarim bunchalar chopardi, bu qadar uchardi? Nimaga yetolmasdim? Neni tutolmasdim! Pushkinga chorlovlarnimi, vidolarnimi?

* * *

Kutaverib, toqatim toq bo‘ldi. Qachon safarga chiqamiz? Qa-chon? Sabrimning so‘ngi tomchisi uzilay-uzilay deb turganimda Nadya Ilovoyskaya (M.I.Svetaevaning otasining birinchi xotini V.D.Ilovayskoyning qarindoshlaridan biri) tashrif qog‘ozi keldi. Dengizga taklifnoma! Umrim bo‘yi bu qadar chiroyli qog‘ozni ko‘rmagan edim. Ko‘kish tusli qayinlar, qorong‘ulikdan qochayotgan osmon, yupqa tortayotgan bulutlar, porillayotgan oy, cho‘qqilardan boshlangan dengiz suvrati bor edi taklifnomada. Undagi har chizgi: — «Tezroq kelinglar!» — deya chorlayotganday edi.
Bir pasda men bu mo‘‘jizakor qog‘ozni xo‘jayiniga aylandim. Qo‘limga ham, ko‘zimga ham ishonmayman uni. Birovga berib qo‘ysa-ya, birovga ko‘rsatib qo‘ysa-ya, degan xavotir doim yonimda pichirlab turadi… Ko‘rsam, bersam bu mo‘‘jizakor qog‘ozni sehri zaiflashadiganday…
Uni eng sevimli kitoblarimning eng sevimli sahifalariga bekitib qo‘yaman. Bekitib qo‘ygan joylarimdan dengiz shovullab turadi. Men, faqat o‘zimgina bu qudratli tovushlarni eshitaman. Eh, qanchalar ajoyib edi o‘sha damlar! Chinakamiga hayot desa bo‘lardi o‘sha kunlarni. Orzularim, quvonchlarim bir lahzaga bo‘lsa-da kichraymadi, ulkanlashgandan ulkanlashaveradi. Men umrimning bunday lahzalarini hech qachon esimdan chiqarmayman. Musya, Marina faqat ana shunday kunlarda yashagan, qolgan damlarda…

* * *

Asya, Musya, qaranglar dengiz!
Qani?
Ana, ana-ku!
«Ana»ga o‘zimizni tashlaguday termulamiz. O‘rmon deyishga mutlaqo arzimaydigan yog‘ochzor, pastroqda bir tekis suv, xuddi ko‘piraverganidan kimdir sapchigan to‘lqinlarimga boshlarini shart uzib tashlaganday – tep-tekis. Asya ikkovimizning hafsalamiz pir bo‘ldi. Onam bir qarashdayoq buni his qildilar:
Bu — Genues qo‘ltig‘i. Suvning shiddati bu joyda hamisha pasayadi. Chinakam dengizni ertaga ko‘rasizlar, dedi onam.
Ertalab ertalarga ulanaverdi. Ammo dengizga boradigan yo‘l ko‘rinmasdi. Qaysi yo‘lga tushsak ham bizni torgina ko‘chada qo‘nishib turgan mehmonxonaga yo unga yopishtirib qurilgan uylar tizimiga boshlab borardi. «Dengiz»ga qaragim kelmasdi, chunki uning qo‘ltiq ekanini allaqachon bilib olgan edim.
Ammo haqiqiy dengiz sira xayolimdan ketmasdi. Qo‘llarim, ko‘zlarim, yuzlarimda hayqirardi bu dengiz. Ammo har narsaning ko‘tarilishi, balandligi, tushkin lahzalari bo‘lganidek dengizga bo‘lgan ishonch, ishtiyoqim ham ohista so‘na boshladi. Otam onamning issig‘ini o‘lchab: «Bolakaylar, nihoyat bugun kechqurun degizni ko‘rasizlar», degani menga oddiygina «Uxlab turasizlar» degandek eshitildi.
Bilsam, bu bekorga emas ekan. Bir-ikki soat o‘tar-o‘tmas uyimizdagi vazit o‘zgardi. Ko‘chishimizga to‘g‘ri keldi. Butun kuchimiz parronlardagi kutishga, yuk tushirib, kiritishga, «Rus pansionati»ga yetib kelishga yem bo‘ldi. Shungacha tun yarimladiyu onamning issig‘i ko‘tarilib ketdi, axvoli og‘irlashdi.
Onamning tepasida turib, dengizga bo‘lgan sevgim, sog‘inchimni yomon ko‘rib ketdim. Undan ko‘ra, Yaratgan egamga onam uchun iltijolar qilsam bo‘lmasmidi? Onajonim, men endi dengiz bilan diydorni emas, Xudodan sizning joningiz, aziz joningizni so‘rayman…
Bu iltijom qanchalik chin bo‘lmasin, meni ko‘rinmas bir qudrat dengiz bilan abadiy bog‘lagan edi.
Mana, u! Dengiz. Oramizda tun. Ikkovimiz tunning ikki qirg‘og‘idamiz. Tong otgandagina men Dengiz bilan tutashaman. Balki u ham menga sevgilisiga intilganday intilgandir. Balki to‘lqinlar tunning qora ko‘zlaridan o‘pib: «Marina, Marina!» deya ehtirosli shivirlagandir. Meni kutgandir, sog‘ingandir. O, xudojon-ey, axir men ham dengizni ehtiyojiman-ku. Ikkovimiz ham ehtiyoj bolalarimiz.
Bilasizmi, aynan shu qabatimda meni hamma tushunayotganday o‘xshaydi. Dunyo dengizlanganday, bo‘ronmi, po‘rtanami bosib kelayotganday.
Bu tasavvur emas, bu qattiq istak. Axir, hammasi shu holicha, sukunatda abadiy qolishi mumkin emas-ku. Sukunat ham jaranglaydi-ku, gulduros soladi-ku.

* * *

Hidini sezyapsanmi? Oh, oh! – dedi Valeriya tongda.
Sezmay bo‘larkanmi? Dengiz hidi gurkirab ketdi. Tashrifnomadagi suvratiga termulib quvonchdan yuragim yorilay degandi… Qani, men kutgan dengizmi shu? Nega ruhim jismnigina yechib tashlab, oppoq to‘lqinlariga qo‘shilib guvillamaydi? Nega she’r quyulib kelavermaydi, nega oddiy hayajon?
Balki, mening kutganim boshqacha dengizdir… Ha-a…

* * *

Eng avval ko‘zlarim chiqib ketdi dengizga vujudimni tashlab. (Oradan o‘n sakkiz yil o‘tgach, men Blokka xuddi shunday ko‘z bilan termulganman).
Bu cho‘qqining nomi rosayam qiziq, Baqa – uy egasining o‘g‘li Volodya bizni yon-atrof bilan tanishtira boshladi.
Bizdan bir qadamcha narida — suv! Qayroq toshlar yarqiraydi.
Pastda g‘or bor, bu joylarning bari bizniki. Ehtiyot bo‘linglar, yiqilib tushmanglar. Aksiga olganday, yo‘l ko‘rsatuvchimiz gapini tugatar-tugatmas, yiqilib tushamiz. Boshdan-oyog‘imiz shalabbo bo‘ladi. Volodya surgalaklab olib chiqib toshga o‘tqazadi. Ko‘ylaklarimni quritgim kelmaydi. Asya bilan Volodya tosh terishga tushib ketishgan. Men esa butun borlig‘im bilan suvga tikilaman. Yarqiraydi. Sinadi, butunlanadi. Cho‘qqiga uzayib, barmog‘im uchida yoza boshlayman.
Alvido, ey asov g‘alayon!
So‘zlar cho‘qqiga sig‘maydi, pastga tushaman. Yaqin atrofda yozsa bo‘ladigan silliq joy yo‘q. Harflarni siqishtiraman. Shamol qo‘zg‘aladi. To‘lqinlar chopa boshlaydi. Men esa to‘lqin yetib kelguncha yozib tugataman:
ALYeKSANDR SYeRGYeYeVICh PUShKIN
Ammo to‘lqin tillarini osiltirib yugurib keladi, harflarimni yuvib yuboradi. Qop-qora tosh bilan yolg‘iz qolaman.

* * *

Dengizga uzoq ntilgan bo‘lsam ham ilk uchrashuvdanoq sevib qolganim yo‘q. Hammasi asta-sekinlik bilan yuz berdi. Qayroq toshchalar terib dengizga tashlayman. Takrorlardan nimanidir qattiq kutaman.
Oradan o‘ttiz yil o‘tgach, bildimki, dengiz bu suvloq emas. Aleksandr Sergeevichning dunyosi ekan. Men bu g‘alayonli dunyoga yolg‘iz o‘zim emas Bayron, Napaleon bilan, tun orzulari, kunduzning ishonchlari bilan intilgan ekanman. Keyinchalik O‘rtaer dengiz bo‘ylari, Qora dengiz, Baqalar cho‘qqisi, Atlantida ummoni deya atalgan ulkan suvloqlarda ham o‘sha murg‘ak paytimdagi tashrifnomadagidek poyonsiz dengiz ko‘rmadim.
Dengiz va Pushkin tasavurimda mudom yonma-yon yashadi.
Dengiz Pushkinni kutadi.
Pushkin qaytaman, deya va’dalar qiladi.
Tasavvurim shu qadar cheksiz ediki, doim bu cheksizlikda shoshib, otashlanib, adashib yurardim. Shu otashlanish, adashish o‘zim uchun qanchalar yoqimli ekanini aytib tushuntira olmayman.
Men cho‘qqiga qayta-qayta «Alvido, ey asov g‘alayon» deb yozdim. Ammo bu vido mendagi g‘alayonning intihosi emas, ibtidosi edi. Men jonajon dengizim – Pushkin dunyosida muttasil g‘oliblikni o‘rgandim, qo‘rquvni unutdim. Zulm, o‘lim – bari-bari dengiz to‘lqinlarida yuvilib ketajak, yitajak xas-cho‘pga o‘xshab tuyuldi.
Meni ana shu xayolot ulg‘aytirdi, yuraklantirdi. To‘lqinlar gulduros solib, tonggi, shomgi shafaqLar aksida yolqinlanib, men bilan yillardan-yillarga o‘taveradi. She’riyat, she’riyatim o‘zim Dengizga qo‘shila boshladim. Shunda qanchadir sevganim vido so‘zining kuchi zaiflashganini his etdim. «Salom»ga ishq, ishonch bog‘ladim. Har erk sog‘inchi, har qullikka isyon, har qo‘zg‘olish, har guldurosda ufg‘on boshladim.
Uy-g‘o-na boshladim.

1937 yil

Aleksandr Pushkin. Tanlangan asarlar. 3-jild. Dostonlar by Khurshid Davron on Scribd