6 июн — Буюк рус шоири Александр Пушкин таваллуд топган кун
Улуғ рус шоири Александр Сергеевич Пушкин ўзбек маданий-адабий ҳаётининг таркибий қисмига айланиб кетган бўлиб, адиб асарлари бир неча авлод таржимонлар томонидан қайта-қайта таржима қилиниб келинмоқда. Усмон Носир таржимасидаги «Боғчасарой фонтани» достони, Жамол Камол таржимасидаги «Моцарт ва Сальери» драматик достони, Ойбек таржимасидаги «Евгений Онегин» шеърий романи ҳамон ўзбек китобхони томонидан севиб ўқилмоқда.
Абдулла Орипов
ШАРҚҚА МАФТУН ШОИР
Жаҳондаги ҳеч бир халқ маънавияти ва адабиёти фақат ўз доирасида чегараланиб қолмайди. Чегараланиб қоладиган бўлса, ўзига ёмон! Миллий маҳдудлик ҳеч кимга фойда келтирган эмас. Ўз миллий заминида қатъий турган ўзбек маънавияти — азалдан очиқ маънавият. Маънавий ҳудудимизга бизни руҳий жиҳатдан бойитишга хизмат қиладиган ҳар бир улуғ сиймони марҳамат, деб кутиб оламиз.
Биз шарқмиз, аммо ғарб бадиий руҳий оламини ўзлаштирган, ўша оламнинг шаффоф сувларини симирган, шундан нафу сафо топган халқмиз. Шоиримиз тили билан айтганда, Навоий шарафи муқаддас яшаган ўзбек хонадонидан, ўзбек онгидан Ҳомер, Данте, Шекспир, Гёте, Байронлар ҳам макон топган. Лекин бадиият даҳоси Александр Пушкиннинг қадри айричадир. У бизга бир қадар яқин, бир қадар қадрдон.
Даҳолар сиёсий мақсадлар учун яшамайдилар. Шу сабабли Пушкин даҳоси ҳам шовинизм каби иллатдан аллақанча юксакликда макон топади. Даҳолар ўз азалий табиатига кўра инсоний эрк ва миллий озодликка хизмат қиладилар. Пушкиннинг ҳам армони, идеали озодлик эди. У эркинлик ва озодлик куйчисидир.
Пушкин шеърияти ҳар жиҳатдан — шаклан, руҳан ва маънан шарқ шеъриятига яқин. Унинг айрим тўртликлари теранлиги, маъносининг чуқурлиги, фалсафийлиги билан бизнинг рубоийларни эслатиб туради. Унинг шеърияти шарқ руҳи билан чуқур суғорилган десак муболаға бўлмайди. Ҳассос шоиримиз Усмон Носир она тилимизга ўгирган “Боғчасарой фонтани” достони мазмун-моҳияти билан шарқдан олинган. Достон саҳнида икки куч — шарқона воқелик ва ғарбона лирик маром бақамти келиб, яхлит бир бутунлик ҳосил қилган. “Қуръонга иқтибос” шеърий туркуми эса мусулмон оламининг муқаддас китобидаги суралар мағзидаги буюк поэзияни илғаб олиб, бошқа бир тилда улуғ шеъриятга айлантириш жиҳатидан шоён диққатга сазовор. Пушкин бу туркумда боболари руҳи билан учрашганини ҳис қилган, эркин нафас олган. Шундан икки йил кейин ёзилган машҳур “Пайғамбар” асари ҳақида ҳозиргача ким тўғрисида гап бораётганлиги устида баҳс кетади, баъзилар уни фақат Библияга боғлашса, бошқа бировлар унда Қуръон ва пайғамбаримиз Муҳаммад Алайҳиссалом ҳақида сўз юритилган, дейишади. Бизнингча, иккинчи фикр ҳақиқатга яқин ва шоир ҳамма пайғамбарлар, айниқса, бизнинг Муҳаммад Алайҳиссаломга таяниб, одамларга эзгу хабар, ёниқ сўз олиб келган пайғамбарнинг йиғма образини яратган, дейиш мумкин.
Шеърий вазн ҳақида гап кетганда, тадқиқотчилар кўпинча бир нарсани унутишади, яъни, уни қуруқ шакл, деб ҳисоблашади. Вазн аввало оҳанг дегани. Оҳанг эса одамнинг, шоирнинг қалбидан чиқади, қолаверса, қони-жонидан туғилади. Маълумки, Пушкин томирларида, жумладан, араб қони оққан. Унинг она томонидан катта бобоси буюк Петрнинг тутинган ўғли асли ҳабашистонлик Иброҳим Ҳаннибал эдики, бу нарса Пушкин шеъриятининг оҳангига ҳам таъсир ўтказмай қолмагандир. Буюк Чўлпон бизнинг мумтоз арузимизга солиб, санъаткорона ўгирган “Булбул ва гул” шеърининг аслиятида ҳам арузга хос тўлқинлар, зарблар йўқ эмас. Кейинчалик кўплаб шоирлар рус шеъриятига арузни қўллашга уриндилар, лекин Пушкин бу вазифани анча илгари уддалаган эди, чамаси, бу шеърнинг мавзуи ҳам қадим шарқ шеъриятининг жамғармасидан олинган. Оҳангга эътибор қилинг:
Нетак ли ты поешь для хладной красоты.
Опомнись, о поэт, и чему стремишься ты.
Она не слушает, не чувствует поэта,
Глядишь — она цветет; взывает — нет ответа.
Таржимаси:
Сени ҳеч севмаган бир гул учун, эй шоирим, сен ҳам
Ёнарсан, ўртанарсан, дод этарсан тинмайин бир дам.
Қўй энди, беҳуда дод этма, оҳинг унга етмайди,
Қарайсан, яшнаган бир гул, фақат додингга етмайди.
Бу сатрлар она тилимизда шу қадар табиий жаранглайдики, худди Пушкин ўзбек тилида ёзгандек туюлади.
Пушкин ғоят кенг қиррали даҳо эди. У буюк лирик шоир бўлиши билан бирга драматургия ва проза соҳасида ҳам улкан ҳамда бебаҳо мерос қолдирди. “Борис Годунов” рус адабиётида илк драматик трагедия сифатида тан олинган. Унинг трагедиялари — “Тош меҳмон”, “Моцарт ва Сальери”, “Хасис Рицарь”, “Ўлат чоғидаги базм” кичик воқеа ва ихчам сўз орқали улкан ижтимоий-фалсафий муаммоларни бадиий ифодалаш мумкинлигига ёрқин мисолдир. “Капитан Қизи”, “Дубровский”, “Белкин қиссалари” каби асарлари рус насрининг кейинги тараққиётида улкан роль ўйнади. Гоголь, Достоевский, Лев Толстой каби жаҳоний адибларнинг адабиёт майдонига чиқишида туртки ва кўприк вазифасини ўтади.
Бизнинг Туркистонда Пушкин ижодига қизиқиш анча илгари бошланган. Бу жабҳада жадидларимиз, айниқса жонбозлик кўрсатишган. Пушкиннинг адабий эртак жанрида ёзилган асарлари шарқона фикрлаши, содда ва қизиқарли баёни жиҳатидан халқимизга яқин бўлганидан, дастлаб шу эртакларнинг айримлари ўзбек тилига таржима қилинган. Кейинчалик Пушкинни таржима қилиш иши изчил йўлга қўйилди. Бу, бир жиҳатдан, ўша давр сиёсатига боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, энг муҳими, янги давр ўзбек адабиёти ўз ривожида Пушкиннинг бадиий тажрибаларига эҳтиёж сезганидан ҳам эди. Пушкиннинг қатор асарлари ўзбек тилига бир эмас, бир неча бор қайта-қайта таржима қилинди. “Евгений Онегин” шеърий романини 30-йилларда Ойбек домла тилимизга ўгирди. Таржима китобхон ва мутахассислар томонидан юксак баҳоланган эди. 80-йилларга келиб бу асарни шоир Мирза Кенжабек ўзбек тилига яна бир бор таржима қилди. Бу яхши. Зеро буюк асарлар тилимизга қайта-қайта ўгирилиши қўллаб-қувватланадиган ҳодисадир. Айтайлик, Пушкиннинг машҳур “Ҳайкал” шеърининг турли шоирлар томонидан ўнга яқин таржимаси бўлиб, уларнинг ҳар бири — бу улуғ шеърнинг бошқа таржимада кўрилмаган янги қиррасини кўрсатиши билан қимматлидир.
Пушкиннинг бир асарини яхшилаб таржима қилиш шеърий жиҳатдан бир поғона ўсиш демақдир, деган эди Ҳамид Олимжон. Пушкин асарларини ўзбек китобхонига юксак савияда етказиш ишида бир неча авлод шоир ва ёзувчилар иштирок этдилар. Улар жуда кўп, лекин шу ўринда Чўлпон, Ойбек, Усмон Носир ва Миртемирлар номини алоҳида ҳурмат ва эҳтиром билан тилга олишга ўзимни бурчли, деб биламан. Миртемир домла ўгирган биргина “Алвидо, зўр қудрат, асов ғалаён” сатрининг ўзиёқ Пушкин шеъри ўзбек тилига қанчалик сингишиб, ўзлашиб кетганига гўзал мисолдир.
Хуллас, халқимизни олижаноб, гўзал ғоялари, эзгу ҳисларига ошно қилгани учун биз Пушкиндан миннатдормиз. Лекин буюк Пушкин ҳам ўзбек халқидан миннатдор бўлса арзийди. Уни худди ўз фарзандидай бағрига олгани, ардоқлагани учун!
1999
Александр Пушкин
ШЕЪРЛАР
Александр Сергеевич Пушкин ( 6.06.1799 — 10.02.1837) улуғ рус адиби, янги рус адабиётининг асосчиси. Отаси Сергей Лвович қадимий дворянлар авлодидан, гвардия офитсери бўлиб, франтсузча шеърлар ёзиб турарди. Онаси Надежда Осиповна Пётрнинг тарбиясида бўлган ҳабаш А. П. Ганнибал (асли исми Иброҳим) нинг невараси эди. Ота-онаси ёш Пушкинни бувиси Маря Алексеевна ва энагаси Арина Родионовна тарбиясига топширган. Унинг амакиси Василий Лвович ўша даврнинг кўзга кўринган шоирлардан бўлиб, Пушкинларникига таниқли шоирлар тез-тез меҳмон бўлиб келарди. Бу муҳит Пушкинда шеъриятга ҳавас уйғотди. 1811-1817 йилларда у Сарское селодаги лицейда таълим олган. Пушкиннинг дастлабки шеъри матбуотда 1814 йилдаёқ босилган эди. 1833 йил декабрида Николай И Пушкинни камер — юнкер қилиб тайинлаган. 1837 йилда ёш франтсуз офитсери Жорж Дантес билан дуелда Пушкин оғир яраланиб, вафот этади.
Пушкиннинг кўплаб асарлари ўзбек тилига таржима қилинган («Борис Годунов», «Дубровский», «Кавказ асири» Чўлпон томонидан (1936-37), «Евгений Онегин» Ойбек томонидан (1937), «Боқчасарой фонтани» Усмон Носир томонидан (1937), «Капитан қизи» Абдулла Қаҳҳор томонидан (1939), «Руслан ва Людмила» Миртемир томонидан (1948) таржима қилинган).
Асарлари: «Эркинлик» (1817, ода), «Чаадаевга» (1818), «Қишлоқ» (1819), «Ҳанжар» (1821), «Қуръонга тақлид», «Андрей Шене», «19 октябр», «Стенка Разин ҳақида қўшиқ», «Сибирга мактуб», «Армон» каби шеърлари, «Руслан ва Людмила», «Кавказ асири» (1820-21), «Ака-ука қароқчилар» (1821-22), «Боқчасарой фонтани» (1823), «Граф Нулин», «Полтава», «Мис чавандоз» (1833), «Гавриилиада» каби поемалари, «Евгений Онегин» (шеърий роман), «Буюк Пётрнинг ҳабаши» каби романлари, «Борис Годунов» (трагедия), «Арзрумга саёҳат», «Дубровский» (повест, 1832-33), «Капитан қизи» (1836, повест), «Ўқ», «Бўрон» каби насрий асарлари, «Поп ва унинг хизматкори Балда ҳақида эртак» (1830-34), «Балиқчи ва балиқ ҳақида эртак» (1830), «Шоҳ Салтан ҳақида эртак» (1831), «Олтин Хўроз ҳақида эртак» (1834) каби эртаклари ва бошқ.
БУЛБУЛ ВА ГУЛ
Баҳор чоғида холи боғда бир зулматли тун эрди,
Ғариб булбул фиғон айлаб, «Гулим, раҳм айлагил», дерди.
Бироқ ул гул қулоқ солмас эди фарёду афғона,
Фақат ором оларди ноладин тўлғона-тўлғона.
Сени ҳеч севмаган бир гул учун, эй шоирим, сен ҳам,
Ёнарсан, ўртанарсан, ёд этарсан тинмайин бир дам.
Қўй энди, беҳуда дод этма, оҳинг унга етмайди,
Қарайса, яшнаган бир гул, фақат додингга етмайди.
Чўлпон таржимаси
* * *
Тикиламан кўрганда, дарҳол
Идрокимни йўқотиб ва лол:
Ягона кўз менинг бошимда,
Ой юзингиз ёнар қошимда,
Агар тақдир кўрмаса малол,
Эга бўлса эдим юз кўзга,
Бари билан қарардим сизга.
Ҳамид Олимжон таржимаси
ЭРКИНЛИК
Ода
Қоч, йўқол, кўринма — чекил кўзлардан.
Цитеранинг ожиз, эй маликаси!
Мағрур эрк куйчиси, қани, қайдасан.
Қайдасан шоҳларнинг зўр таҳликаси!
Кел, гултожим узиб ташла бир ёнга!
Инжиқ рубобимни парчала-синдир…
Эркни улуғлайин бутун жаҳонга.
Тахту тож қусурин топтайин бир-бир.
Шонли кулфат, офат аро сен ўзинг
Дадил қасидалар илҳомин берган —
Ўша олижаноб, улуғ инсоннинг (1)
Атоқли изларин очгил менга сан!
Ҳавойи қисматнинг арзандалари,
Жаҳон золимлари! Титранг бу замон!
Сиз-чи, эй уларнинг хор бандалари,
Мардона-мардона бошланг қўзғолон!
Қай томонга назар ташламай, эвоҳ.
Темир кишанлару зулм қамчилари;
Қонунлар хатарли, қонунлар расво,
Эрксизликнинг ночор ёш томчилари;
Ҳар ёнда хақсизлик, зўрлик ҳукмрон,
Уюшган хурофот — қуюқ мавҳумот,
Қулликнинг даҳоси қўрқинч ўлтирган,
Шонларни бўғади шум ҳирси, ҳайҳот!
Эзгу озодлик-ла қонун дўстлашса,
Айрилмас бир тусда жипслашса магар;
Содиқ қўллар қонун тиғин ушласа.
Ҳаммани қўриса хайрлик сипар;
Бош устида адл қиличи ниҳоят —
Танламасдан келиб тушса аёвсиз —
Юқоридан барбод этилса бутун жиноят,
Қиличнинг дамидан ўтса тўхтовсиз.
На очкўз, нокаслик ва на қўрқув-ла
Сотилиб кетмаса қонун беомон —
Подшоҳ бошига хавф солмас шунда
Халқларнинг уволи фақат шу замон.
Ҳукмдорлар! Сизга тожу тахт берган
Қонундир! Наинки берсин табиат.
Сиз халқдан юқори турасиз, аммо,
Мангу қонун сиздан юксакдир, албат!
Халқ ўзи ёки шоҳ қонун қўлида
Билганин қилолса, бу халқнинг шўри,
Бехабар мудраган қабилаларга
Алам! Ўшаларга тушади зўри.
Сени гувоҳликка чақирдим букун
Нуқсонлар ўтида куйган подшоҳ (2),
Яқиндаги бўронда боболар учун
Шоҳона калласин қўйган подшоҳ —
Людовик ўлимга чиқиб боради,
Буни кузатади жим зурриёти,
Тожидан ажралган шоҳона бошин
Қонли, шум кундага мутеъ уради.
Қонун жим туради — халқ туради жим,
Жиноят болтаси тушади оғир…
Ҳам ёвуз, қирмизи, ясоғлик кийим
Кишанбанд галларда ётади ахир.
Эй ёвуз ҳукмрон, бадкирдор, золим!
Нафратларим сенга, тожу тахтингга.
Сенга ва наслингга келаркан ўлим.
Қаттиқ севинч бўлиб кўринар менга
Сенинг пешанангда, эй зулм шоҳи!
Халқлар ўқир аниқ — лаънат тамғаси.
Сен жаҳон даҳшати, сен олам доғи,
Сен ерда тангрига халқлар таънаси!
Қоронғи ва ғамгин Невага боқиб,
Ярим тун юлдузи жилва қилганда,
Қайғусиз, ташвишсиз калласи оғиб,
Сокин уйқу малол келганда,
Ўйга толган шоир тикилар бедор:
Туман орасида мудҳиш уйқуда —
Хилватда золимдан қолган ёдгор(3),
Унутилган сарой — турар қаршида.
Ҳам эшитар қўрқинч Клио (4) товушин —
Шу қўрқинчли девор, сарой ортида.
Ҳам Калигуланинг (5) сўнг тин олишин
Яққол кўради у кўзи олдида…
У кўради уқалар ҳам юлдузларда,
Шароб, аччиқ ғазаб — кин ила сархуш
Яширин қотиллар борар, юзларда —
Густоҳлик — юракда ваҳима-қўрқиш.
Турар сотқин посбон сассиз-садосиз,
Аста туширилган осма кўприк ҳам,
Дарвозалар очиқ кимсасиз тунда,
Ёлланган хиёнат қўлида шу дам.
О, номус! О, бизнинг кунлар даҳшати!
Яничарлар (6) ёприлар йиртқичга ўхшаб,
Шарафсиз зарбалар бир-бир тушади…
Ҳам тождор ёвуз маҳв бўлади қақшаб.
Сизга ибрат бўлсин, эй шоҳлар, букун:
На инъом, мукофот, на оғир жазо —
На хилват зиндонлар, на-да саждагоҳ
Бўлар сизга содиқ қалқон, ё паноҳ.
Шоҳлар, бошлаб ўзингиз бош эгингиз
Мустаҳкам қонуннинг остонасига,
Халқнинг эрки, тинчи шудир, билингиз.
Шудир тахтнинг қўриқчиси мангуга!
1817
————-
1. Бу ўринда француз инқилоби тарафдори бўлган шоир Экушар-Лебрена назарда тутилмоқда.
2. Француз инқилоби томонидан қатл этилган қирол Людовик XVI назарда тутилган.
3. Рус императори Павел I ўлдирилган Михайловское саройи назарда тутилган.
4. Клио — юнон мифологиясига кўра, тарих маъбудаси
5. Калигула — Рим императори
6. Яничарлар — «янги черик» сўзидан келиб чиққан ва Туркияда шаклланган имтиёзли ҳарбийлар
ДЕНГИЗГА
Алвидо, зўр қудрат – асов ғалаён!
Яшил тўлқинларнинг сўнг дафъа суриб –
Кўзларим олдида қайнайсан чунон,
Мағрур гўзаллигинг билан барқ уриб.
Ундовинг ғавғоли, шовқининг ғамли,
Қулоғим соламан сўнг қатла мен ҳам,
Гўёки пичирлар, чорлар аламли,
Хайрлашув пайти яқин дўст, ҳамдам.
Орзули бу кўнглим истаган қирғоқ,
Сенинг соҳилингда кезардим сарсон,
Кезар эдим сокин, туманли, чарчоқ,
Эзгу ниятларим қийнар эди жон!
Нақадар ёқарди: бўғиқ овозинг
Ва теран садоли чақириқларинг,
Кечқурунги сукут ва ўжар нозинг,
Ҳаяжон ғазабинг – бақириқларинг!
Балиқчининг енгил елкан кемаси –
Истасанг кўксингда сақланар омон,
Юзар тўлқинларда, йўқдек ваҳмаси,
Лекин сен бошласанг улкан ғалаён –
Ғарқ бўлар кеманинг гала-галаси.
Мангу кетай девдим, бўлмади имкон;
Ғамгин, ҳаракатсиз, кўнгилсиз қирғоқ,
Сени шодиёна қутлай олмадим,
Тизма тоғларингдан ҳатлай олмадим,
Шоирона қочмоқ бўлгандим йироқ!
Сен кутдинг, чорладинг… мен кишандайдим,
Руҳим қанотланди беҳуда, бекор.
Қудратли орзуга мафтун бандайдим,
Шу сабаб мен қолдим қирғоқларда зор.
Нимани аяйман! Қайга бу замон –
Мен йўл солар эдим бепарво, беғам?
Битта илинж сенинг гўшангда ҳамон
Кўнглимга ҳайратлар солар дам-бадам…
У битта қоядир, шон сағанаси…
У ерда ухлайди совуқ уйқуда –
Улкан хотиралар ҳаммаси.
Наполеон ҳаёти сўнган ер шу-да!
У ерда азобда бўлди у ҳалок,
Унинг орқасида довул сингари –
Ўзга даҳо учди, дилни айлаб чок,
Ақлимизнинг ўзга бир ҳукмдори.
Кетди, эркинлик-чи, йиғлади йўқлаб,
Қолдирди тожини жаҳонга, эсиз! –
Шовқин сол, пўртана, уни улуғлаб,
У сенинг қўшиқчинг эди-ку, денгиз!
Унда барқ урарди тимсолинг аён,
Руҳан худди сендай яралган эди.
Сендай теран, ғамгин, сендай паҳлавон,
Сендай бўйсунмас, зўр инсон эди.
Дунё бўшаб қолди… энди сен мени
Қаён олиб чиқар эдинг, океан?
Инсонлар тақдири ҳар ерда бирдир,
Қайда фароғат бор бўлса, посбон –
Маърифат ё золим у ерда, аён…
Яхши қолгил, денгиз! Унутмайман ҳеч,
Сенинг тантанали бу жамолингни,
Қулоғимда турар, жаранглар ҳар кеч,
Ҳамиша тинглайман ғалаёнингни.
Ўрмонлар ва жимжит саҳролар томон –
Ёрқин хотиралар ола кетаман.
Қоялар, кўрфазлар, тўлқин ва сурон,
Соя, жилоларинг эсда тутаман.
* * *
Ғуссали тун пардасин осмиш
Мудроқ осмон равоқларида.
Водийларни сукунат бағрига босмиш,
Ўрмон оппоқ туман қучоқларида.
Сал шилдирар эманзор соясида шошган сой,
Сал пичирлар уйқучан шаббода барг-ўтларда.
Сузиб юрар каттакон оққуш янглиғ тўлин Ой —
Кумушранг булутларда.
…Бунда кўрдим: сарвига чирмашибдир мажнунтол,
Соялари жимирлар сувнинг биллур мавжида.
Далалар маликаси нилуфар мағрур, хушҳол,
Дабдабаси, зийнати, гўзаллиги авжида.
Ғадир-будур тоғлардан тушар бебош шаршара,
Марварид дарё бўлиб оқар, қайнашар,
У ёнда, сокит кўлда пари қизлар шўх, сара,
Эринчоқ тўлқинларни сачратишар, ўйнашар.
Миртемир таржимаси
* * *
Сибирь конларининг тагида
Мағрур сақланг сабот ва чидам.
Ғамгин заҳмат кетмас беҳуда —
Юксак хаёл, амалингиз ҳам.
Бахтсизликнинг содиқ синглиси —
Умид қора чуқурда, инон,
Қўзғар ғайрат, қувноқлик ҳиссин,
Келур орзу этилган замон.
Мушкул жазо инларингизга —
Эркин товшим етган сингари,
Пўлат қопқалардан ўтиб ичкари —
Севги, дўстлик етади сизга!
Парчаланур оғир кишанлар,
Зиндон қулар ва эрк шодумон
Пешвоз чиқар эшикда у он,
Қилич берур сизга ёронлар.
Миртемир таржимаси
ТУМОР
Яланг қояларга сира тўхтамай
Денгиз ҳамишалик чайқалиб урган,
Илиққина порлаб кўкда тўлин ой
Туннинг ширин пайти жилмайиб турган,
Ҳарамда мусулмон, кайфини суриб,
Яшаган диёрда — кўзлари хумор
Жоду қиз эркалаб, нозланиб туриб
Қўлимга тутқизган эди бир тумор.
Эркаланиб туриб менга дедики:
«Менинг туморимни йўқотмай сақла.
Унда сирли куч бор, муҳаббатимки
Бағишлади сенга, сен уни оқла! ,
Бўронда, довулда, мудҳиш тўфонда —
Касалдан, ўлимдан, тўфондан, эй ёр,
Бошингни сақламас ҳеч бир маконда
Сенга мен бахш этган сеҳрли тумор.
Шарқнинг сон-саноқсиз давлатларини
Бағишламас сенга бу тумор ҳеч ҳам,
Ҳамма пайғамбарнинг умматларини
Бош эгдириб сенга қилмайди қарам;
Ҳамда сени ғамгин бу узоқ юртдан
Дўстлар оғушига, ватанга, дилдор.—
Шимол сари, она юртга жанубдан
Учириб еткизмас мен берган тумор…
Ва лекин макрли, ҳийлакор нигоҳ
Мафтун этиб қўйса сани дафъатан,
Ё зулмат кечада дудоқ хар ногоҳ
Севмасдан бўсалар олса лабингдан,
Азиз дўст, ўшандай бир жиноятдан
Юракка янгидан қўймай дард, ғубор;
Хиёнат, унутиш каби ҳолатдан
Саклаб қолар сени мен берган тумор».
1827
Миртемир таржимаси
ҚУШЧА
Ватаним одатин бегона элда
Мен муқаддас билиб бажармоқдаман:
Баҳор байрамида — гўзал сайилда
Кушчага эрк бериб учирмоқдаман.
Кўнглим шундан топар тасалли — ором:
Худодан нолишим ўринли эмас,
Ахир, мен озодлик этолдим инъом
Ақалли биргина жонга бу нафас!
1823
Ҳамид Ғулом таржимаси
ЭЛЕГИЯ
Мен яна сизники, эй ёш дўст-ёр,
Туманли айрилиқ кунлари адоқ,
Оғангизга такрор очдингиз қучоқ;
Яна шўх даврада кўришдик дийдор.
Сиз ҳамон бояги, дил бошқа бироқ:
Қадрдон эмассиз унга сиз бу чоқ.
Мен хам ўзгарганман… Шодлик палласи
Ўтди кўз илғамас тор йўлдан бот-бот,
Бутунлай: тепамда бу тезоб ҳаёт
Тонгларининг турар ғира-шираси.
Хушчақчақлик бўлди кўнгилдан йироқ.
Қизғанчиқ қисматда бўлиб дарбадар
Дилшодлик, қаёқда, ором — ҳаммаси
Унутилди: қолди дилимда кадар.
Ёш бошимда ғамнинг сукут пардаси.
Беҳуда, сиз менга ҳазил сўз ташлаб,
Мулойим ва дилкаш сухбатлар бошлаб —
Бўлмоқчисиз оғир уйқумни, бекор,
Бари тамом, дилим ғам билан лиққа,
Бахтиёр шўхликнинг муҳри хам сийқа,
Оғир азобларни таратмоқ учун —
Чакки келтирасиз менга тағин соз,
Кечмиш орзулари сўндилар бутун.
Туйғусиз торларда бўғилди овоз.
Бари тамом бўлди: қолди фақат ғам!
Менга кенг жаҳон тор, ёруғ кун қора,
Кимсасиз, қоронғи ўрмонлар ора —
Бораман; хуррамлик ёт менга бу дам;
Музлади лаҳзалик қувонч изи ҳам.
Куйдингиз, кечаги гул япроқларим!
Гуллай олмадингиз бир ой ҳам тўлиб,
Чопқиллаб ўтдингиз, шодлик чоқларим!
Кетдингиз, кўз ёшим эрксиз тўкилиб,
Тонг қоронғисида қоларман сўлиб…
Эй дўстлик! Сен мени унут, унутгил,
Жимгина берайин тақдиримга тан,
Қўй, қолсин изтироб, аламларда дил,
Қўй, майли, хилватда йиғлай танҳо ман.
1817
Миртемир таржимаси
БОҚЧАСАРОЙ ФОНТАНИГА
Ишқ фонтани, эй ўлмас фонтан.
Сенга икки қизил гул совғам!
Шилдирашинг ёқимли чунон,
Шоирона кўз ёшларинг ҳам.
Сачрар менга кумуш тўзонинг,
Эсар салқин шабнам нафаси,
Тинмайин оқ, юпанч чашмаси!
Шилдир-шилдир сўйла достонинг…
Ишқ фонтани, қайғули фонтан,
Мармарингдан айладим сўроқ,
Мен эшитдим йироқ элга шон;
Мариядан айтмадинг бироқ…
Унут бўлдинг наҳотки мангу —
Сен, эй сўлғин ҳарам юлдузи?
Ё Мария, Зарема бону —
Наҳот ширин хаёлнинг ўзи?
Ёки бари ширин бир уйқу,
Бу қоронғи хилватда хаёл,
Ё бир дамлик орзумиди у,
Ё қалбдаги ул мажҳул тимсол?
1824
Миртемир таржимаси
ПАЙҒАМБАР
Руҳий ташналикда ҳорғин, саргардон,
Зулмат саҳросида кўп санқиб юрдим.
Ҳам олти қанотлик фаришта кўрдим —
Икки йўл устида бўлди намоён.
Енгил бармоқлари — енгил туш каби
Кўзу кипригимга тўқиниб ўтди,
Башорат нури-ла чарақлаб кетди —
Сесканиб, кўз очган бургут қуш каби.
Қулоқларимга ҳам тегиб ўтди у,
Бўлди қулоқларга садо ва шов-шув;
Туйдим мен — ларзада эди осмон,
Малакларнинг баланд учишин кўрдим.
Денгиз махлуқлари юзишар чунон,
Водийларда кўкан сўлишин кўрдим.
У менинг оғзимга ёпишди шу дам,
Гуноҳкор тилимни суғуриб олди,
Каззоб, сафсатабоз эди тилим ҳам.
Жонсиз оғзим очиб, ўрната қолди —
Ҳикматли илондан олиб заҳар тил.
Қонли қўли билан дарров исрофил.
Қилич-ла сийнамни этиб чоку чок,
Титроқ юрагимни юлиб олди у,
Ёлқинланган кўмир чўғини шу чоқ
Сийнайи порамга жойлай қолди у.
Даштда ётар эдим мурда мисоли,
Ваҳий тушди кўкдан — тангри мақоли:
«Қўзғал, эй пайғамбар, менга қулоқ сол,
Иродам-ла тўлиб ҳақлик таратгил,
Денгизда, тупроқда айлан, айт мақол,
Сўз айтиб инсонлар қалбин ёқа бил.
1826
Миртемир таржимаси
* * *
Куйлама ёнимда, о, соҳибжамол,
Грузиянинг ғамгин қўшиғин, ҳайҳот,
Куйласанг, ёдимга тушади дарҳол
Йироқ соҳил ва ўзга ҳаёт.
Ҳайҳот, ҳеч шафқат йўқ бу қўшиғингда,
Хотиримга солар олис саҳрони,
Ҳам ойдин кечада — ой ёруғида
Йироқдаги қизни — шўрлик сиймони…
Азиз, маъсум хаёл чиқар ёдимдан,
Унутилар сени кўрганда, дилдор,
Сен куйлайсан, тағин мен кўз олдимда
Тасаввур киламан ўшани такрор.
Куйлама ёнимда, о, соҳибжамол,
Грузиянинг ғамгин қўшиғин, ҳайҳот,
Куйласанг, ёдимга тушади дарҳол
Йироқ соҳил ва ўзга ҳаёт.
1828
Миртемир таржимаси
АНЧАР*
Хасис тупроқ, намсиз, гиёхсиз.
Кунда қовжираган биёбон,
Шунда турар, ер узра ёлғиз,
Анчар — гўё даҳшатли посбон.
Ташна чўлда табиат уни
Ғазабли бир кунла туғаркан,
Шохлардаги ўлик баргини,
Томирин захрила суғорган.
Заҳар силқиб томиб пўстлоғидан
Кун таптида эриб оқади,
Қуюлиб кунботар чоғида
Мусаффо мум бўлиб қолади.
Яқинида қуш қоқмас қанот.
Ундан ҳатто йўлбарс ҳам қочар.
Гоҳ дуч келиб қора гирдибод
Ажал ҳидин таратиб учар.
Намлаб ўтса бир дайди булут
Унинг нурсиз қора япроғин,
Шохларидан заҳардай бўлиб
Ўтли қумга сачрайди ёғин.
Аммо унга одамни одам
Йўллади ҳукмрон назар-ла,
Итоат-ла йўл олди у ҳам.
Эртасига қайтди заҳар-ла.
Ажал мумин келтирди одам,
Ҳам барглари сўлган бир бутоқ,
Рангсиз, совуқ пешонасидан
Тер оқарди, гўёки булоқ.
Келтирди-ю, бўлди бемажол.
Чайладаги хасга етди-да,
Бечора қул шунда берди жон
Ҳукмдорнинг оёқ остида
Князь эса ўқлар нишига
Бу заҳарни суркаб бир маҳал.
Шу ўқ билан ўз қўшнисига —
Ёт элларга ёғдирди ажал.
* Анчар — заҳарли дарахт
1828
Асқад Мухтор таржимаси
ГУЛ
Қуриган, ҳиди йўқ, унутилган гул —
Китобни очаркан кўриб қолдим мен.
Ғалати хаёлга тўлди-да кўнгил,
Паришон термулиб, туриб қолдим мен:
Қаерда ва қачон, қайси баҳорда —
Гуллаган? Узоқми? Ким узди экан?
Ёт қўлми, танишми узган наҳорла.
Нима учун бу ерга қўйди экан?
Нозик бир висолнинг эсдалигими.
Ёки шум айрилиқ — фироқ ёдгори?
Ёки тинч саҳрода, ўрмон соясида
Ёлғиз сайр, томоша хотиралари?
Тирикмикан йигит, тирикмикан қиз?
Шу пайтда уларнинг қайда гўшаси?
Ёки шу қуриган — сўлғин, белгисиз
Гул каби сўлдими хар иккаласи.
1828
Миртемир таржимаси
* * *
Мери учун ичаман,
Меригинам дилрабо,
Жим эшик беркитаман,
Меҳмоним йўқ, мен танҳо,
Мери учун ичаман.
Меримдан чиройлироқ,
Бўлса бўлар, эҳтимол,
Бундай парининг бироқ, —
Бўлишлиги кўп маҳол,
Бундай меҳрибон, қувноқ!
Бахтиёр бўлгин, Мери.
Ҳаётимнинг қуёши.
Ғам, ҳижрон кўрма, пари,
Яша, билмай кўз ёши,
Бахтиёр бўлгин, Мери.
1830
Миртемир таржимаси
ЭПИГРАММА
Таъна билан жонимга тегдинг,
Жавоб сенга мухтасар, ошнам.
Ҳа, мен ишчан эмасман, лекин
Сен омилсан ялқовликда ҳам.
ЭПИГРАММА (2)
Иллатлари ҳаддан зиёда,
Нопок яшаб келди бу одам.
Гуноҳларин ёйса дунёда
Жой қолмагай қўймоққа қадам.
Инсоф кирди унга ниҳоят,
Аста-секин йўл топди тўғри.
Мана энди дуруст, хайрият,
Номи бўлди қартабоз ўғри.
КАР
Кар карни кар қозининг ҳукмига тўғрилади,
Кар деди: Бу кар менинг молимни ўғирлади.
Кар карга жавоб берди: Бекор айтибсан, эй кар,
Сен айтган у қўриққа етти пуштим дон экар.
Кар қози ҳукм қилди, пок иш булсин, бир йўл бор,
Йигитни уйлантиринг, қиз бўлса ҳам гуноҳкор.
ҲОФИЗДАН
Жанг шавқини дилда уйғотма,
Ёнма, йигит, зафар, шон билан.
Қонли ҳарбга ўзингни отма
Қорабағли оломон билан.
Балки сени ўлдирмас қотил,
Майдон аро, қиличлар аро.
Барнолигинг кўрган Азроил
Юбормагай бемаҳал қазо.
Бир нарсадан қўрқаман фақат:
Ошно бўлиб жангда бебоклик,
Сенда қолмас дилбар назокат,
Бу майинлик, гўзаллик, поклик.
Эркин Воҳидов таржимаси
…ГА
Эсимдадир ажиб дам ҳали:
Кўз олдимда бўлдинг намоён,
Пок гўзаллик даҳоси каби,
Бир лаҳзалик хаёл, тушсимон.
Ғам-аламдан дилим ёнганда
Тушларимда кўрдим чеҳрангни,
Ҳаётдаги бўм-бўш суронда
Келиб турди товшинг жаранги.
Йиллар ўтди. Исён бўрони
Хаёлларим совурди дилдан.
Ва унутдим дилбар садонгни,
Ўчди азиз чеҳранг ёдимдан.
Қувғинликнинг чангида нурсиз
Ғамга тўлиб кунларим ботди;
Худо, илҳом, кўз ёшисиз,
Ишқ, изтироб, ҳаётсиз оқди.
Мана, қалбга ошно бўлди най,
Кўз олдимда бўлдинг намоён,
Гўзалликнинг соф парисидай,
Бир лаҳзалик ажиб тушсимон.
Руҳим яна уйғонди бу дам,
Яна унда тирилди нажот;
Яна дилда худо ва илҳом,
Кўз ёши-ю муҳаббат, ҳаёт.
Зулфия таржимаси
ЎТИНЧ
Ўзинг асра энди мени, туморим,
Қувғин чоғларимда мени асрай қол.
Қалбимни чулғаса шубҳа ва малол,
Ўзинг асра энди мени, туморим.
Тўлқинлар бузишиб сабру қарорим,
Теграмни чулғашиб олсалар мутлоқ,
Булутлар солсалар ваҳший қалдироқ,
Ўзинг асра энди мени, туморим.
Бегона элларда ёзиб хуморим,
Эринчак сукунат қўйнида қолсам,
Оловли жанг ҳиссин қалбимга солсам,
Ўзинг асра энди мени, туморим.
Сирли ва муқаддас офтоб узорим,
Алдоқчи, ғаройиб, лазиз туйғулар…
Хиёнат кўкида ботдилар улар…
Ўзинг асра энди мени, туморим.
Ўтган хотиралар, дилдаги зорим,
Қалбим жароҳатин тирнамасин, бас,
Алвидо, умидлар, тинч ухла, ҳавас,
Ўзинг асра энди мени, туморим.
ҲАММАСИ ТУГАДИ
Ҳаммаси тугади, орамиз очиқ…
Сўнг бор қўлларингни ўпаркан, пари,
Шаънингга тўқийман мунгли бир қўшиқ,
Тинглайман жавобинг: .Тугади бари….
Энди алдовларни қилмасман расм
Ва сени алам-ла ахтармоқ нечун?!
Ўтди… ўтганларнинг унут ҳаммасин,
Севги яралмаган фақат мен учун.
Сен ёшсан, қалбингнинг гўзал маҳали,
Севимли бўларсан кўпларга ҳали…
ҲИКМАТ
Кулбада биттагина шам ёниб турар эди.
Равшан бўлди ёқишгач яна битта шамчироқ.
Бежиз эмас, қадимги донолар деяр эди:
Тўй яхшию ва лекин кенгашли тўй яхшироқ.
ЯНГИЛИК
Хўш, дунёда нима гап, қанақа янгилик бор?..
У эса тура берди бежавоб, ютиб нафас.
Охир деди: О, дўстим, эзмалик кимга даркор,
Сен аҳмоқсан, бу эса асло янгилик эмас..
ТЎҒРИ БАШОРАТ
Касалим тузаларми?.. Шер эшакдан сўради.
Эшак эса ўйламай деди: Аё шоҳ жаҳон,
Ўлмасангиз, яшайсиз, ўлмаганлар туради..
Икки карра икки тўрт, бу эшакка ҳам аён.
ДУНЁ
Шундоқ эди бу дунё, шундоқ бўлур ҳамиша,
Кўҳна бир ҳақиқатнинг дўкони ёпилмайди:
Доно одам жуда кам, гарчи кўп илм пеша,
Бисёрдир таниш-билиш, лекин дўст топилмайди.
Абдулла Орипов таржимаси
ҚУРЪОНГА ТАҚЛИД
П.А. Осиповага бағишланади
I
Онт ичаман жуфту тоқ ҳаққи,
Қилич ҳаққи, ғазоват ҳаққи,
Онт ичаман мен Зуҳро ҳаққи,
Хуфтондаги ибодат ҳаққи:
Айт-чи, сени қачон тарк этдим?!
Мен гўшаи таскин ичра, айт,
Бошин силаб, кимни беркитдим
Синчил нигоҳ таъқиб этган пайт?!
Мен эмасми, сен — ташна учун
Саҳро сувин йўкдан бор қилган?
Мен эмасми, тилингни бутун
Ақлларга ҳукмдор килган?
Мардона бўл, ёв бил ёлғонни,
Ҳақ йўлидан дадил юр, марғуб,
Етимларни суюб, Қуръонни
Қулларимга айлагил тарғиб.
II
Эй, Расулнинг пок аёллари,
Устуворсиз жами аёлдан:
Сизга даҳшат – фисқ хаёллари.
Сиз оромбахш гўша ичра шан,
Маъсум яшанг: сизгадир мерос
Биби Марям ёпинган либос.
Садоқатли қалбни асрангиз
Ҳалол оғуш, қутлуғ ишқ учун,
Осийларнинг назари бу кун
Юзингизга тушмагай ҳаргиз!
Сизлар эса, эй саҳобалар,
Муҳаммадга бўларкан меҳмон, —
Зинҳор уни ғайри йўл томон
Бошламоқдан қилинг тавбалар.
У илоҳий ваҳийга шайдо –
Яшар экан, боқмагай асло
Мадҳиялар, ҳиссиз сўзларга:
Шукр дея, эъзозлаб базмин,
Пок дил билан қилингиз таъзим
Уйидаги ёш канизларга.
III
Қавоқ уйди, кўнгли ғашланиб,
Кўр шарпасин сезган пайғамбар:
Югурар-у, ёмонлик яниб,
Дилга рахна солишга кўрқар.
Каломулло, сенга, пайғамбар,
Берилмаган шаккоклар учун.
Тарғиб айла Қуръонни, магар
Осийларни зўрламоқ нечун!
Нимасига кеккаяр инсон –
Туғилгани учунми ожиз?
Қўғирчокдек яшаб нотавон,
Сўнг ўлгани учунми ожиз?
Тангри аввал ўлдириб фаршда,
Сўнг жон ато этганигами?
Кунларини қўриқлаб Аршда –
Қисматга жо этганигами?
Ё бергани учунми ризқ-рўз,
Зайтунни ҳам, хурмо, нонни ҳам?
Меҳнатини олқишлаб бесўз
Токзорни ҳам, пайкал, донни ҳам?
Сур тортади, бироқ, Исрофил;
Ерда қўпар қиёмат куни:
Онасидан безади ўғил,
Оғасини тарк айлар ини.
Қути ўчиб шунда қўрқувдан,
Барча энур Тангрини таниб
Ва осийлар қулар юзтубан
Ловиллаган ўтга чулғаниб.
IV
Кўп қадимда, қодир Яратган,
Кибрдан маст ҳоким бир куни
Баслашмоқчи бўлди сен билан;
Босиб қўйдинг, лекин, сен уни.
Дединг: «Ерга бахш этиб ҳаёт,
Жазоларман ўлим билан бот,
Измимдадир менинг бор дунё».
«Мен ҳам, — деди у, — бериб ҳаёт,
Жазоларман ўлим билан бот:
Мен сен билан тенгман, эй Худо».
Лек сендаги илоҳий шахтдан
Ўчди осий такаббур уни:
«Мен чиқардим қуёшни шарқдан,
Қани, чиқар ғарбдан сен уни!»
V
Ер турғундир; гумбази само
Дастингдадир, дастинг толмагай,
У қуруқлик ё сувга асло
Қулаб, бизни босиб қолмагай.
Сен қуёшни ёқдинг, Яратган,
У ёритгай еру кўкни тек
Биллур ичра ёғду таратган
Зайтун мойи сингган пиликдек!
Яратганга сиғин, у қодир:
Жазирама кунда ҳимоя;
Булутларни кўкка йиғадир;
Бахш этадир оғочга соя.
У шафикдир: у Муҳаммадга
Очди порлоқ Қуръонни Аршдан;
Топинайлик нури абадга,
Кўзимиздан арисин туман.
VI
Кирмадингиз тушга беҳуда
Салла ўраб, айтиб такбирлар,
Қўлда тутиб қонли шимширлар
Сиз хандақда, қалъа устида.
Тингланг шодон даъват сасини,
Ўтли саҳро ўғлонлари, сиз!
Канизларни асир олингиз,
Бўлашингиз жанг ўлжасини!
Сиз енгдингиз: сизга шон кулар,
Қўркоьсларнинг аҳволи хароб.
Ғазоватга бермади жавоб
Сирли тушга инонмай улар.
Суқланганча ўлжага бу дам,
Қилмишидан пушаймон, секин,
Қўшиб олинг, дерлар, бизни ҳам:
Сизлар эса рад этинг кескин.
Жангда шаҳид кетганлар албат
Жаннатмакон дея олди ном.
Улар энди дохилсиз ором,
Фароғатга чўмди то абад.
VII
Қўзғол, эй хавфнок:
Бу тун ғорингда Мукаддас чироқ
Ёнур тонггача. Сидқий тоат-ла
Қувгил, пайғамбар,
Ғамгин ўйларни,
Нопок рўёни!
Тонггача тоат,
Ибодат айла;
Арш китобини
Ўқи тонггача!
VIII
Виждонингни сотиб рангпар фақирлик узра,
Эҳсон сочма сен тамагир қўл билан сира;
Аршга мақбул бўлгай фақат тўлиқ саховат,
Маҳшар куни бўлиқ ҳосил берган ер монанд,
Уруғ сочган, бахтли ихлосманд,
У юз карра тақцирлагай заҳматинг албат.
Лекин агар бу дунёда феълинг қилиб тор,
Сен хасислик билан тутсанг гадога нисор,
Бахил кўлинг юмиб турсанг оғриниб, малул,
Билки: берган хайр-эҳсонинг харсангдан жала
Ювган гарддек кетар бир йўла, —
Яратганнинг даргоҳида бўлмагай қабул.
IX
Сўнг ҳорғин йўловчи шаккоклик килди:
Сув ила сояни Тангри деб билди.
Саҳрода тентираб уч кеча-кундуз,
Ҳарорат ва чангдан зўрға очиб кўз,
Бокаркан атрофга ноумид, нолон,
Хурмою қудуқни кўрди ногаҳон.
У танҳо хурмога отди ўзини,
Ёрилган тилию қақрок кўзини
Оромбахш сув ила сарафроз этди,
Сўнг хачир ёнида уйқуга кетди
Ва ўтди устидан йиллар карвони:
Бирубор Тангрининг шудир фармони.
Келганда йўлчига уйғонмоқ они,
Кўз очиб тинглади олис нидони:
«Кўпданми уйқуга кетдинг саҳрода?»
У жавоб беради: «Кечга самода
Чошгоҳнинг қуёши кезарди юксак,
Чошгоҳдан то чошгоҳ ухлабман, демак».
Нидо дер: «Йўқ, йўлчи, ухладинг узоқ,
Ётганда ёш эдинг, қарибсан-ку боқ,
Боқ, хурмо ўрнида бир ҳовуч кукун,
Бу сувсиз масканда қуримиш бутун
Қум босган ул қудуқ — саҳро булоғи;
Боқ, ётар оқариб хачир чаноғи».
Ғам билан оҳ тортди бир лаҳзалик чол
Қалтирок бошини эгиб бемажол…
Мўъжиза рўй берди шу дам саҳрода:
Барига жон кирди, янги жилода
Яна бош силкиди эпкиндан хурмо,
Яна сувга тўлди қудуқ руҳафзо.
Окарган сўнгаклар тикланиб бир-бир,
Вужудга кирди-ю, ҳангради хачир;
Йўлчи қувонч туйди, кучи жўш урди,
Қонида тирилган ёшлик гупурди;
Илоҳий бир ҳайрат қўзғолди унда:
Худони ёд айлаб йўл олди шунда.
1824
Абдулла Шер таржимаси
БОҒЧАСАРОЙ ФОНТАНИ
Қовоқ солиб ўтирар Гарой.
Лабларида қаҳрабо чилим.
Даҳшатли хон атрофида жим
Бош эгиб тек турарди сарой.
Жимжит эди бутун кошона:
Ҳамма хоннинг хафа юзидан,
Ғам ва ўйли ғазаб изидан
Пайқар эди мубҳам нишона.
Аммо мағрур соҳиби фармон.
Қўлларини бир силтаб солди:
Барча секин тарқалди ҳар ён.
Кўшклар аро бир ўзи қолди:
Эркин нафас олди сийнаси.
Тўлқинланиб бузмай сукутни
Ўйнаб турган кўрфаз ойнаси
Акс этгандан қора булутин
Унинг жиддий манглайи аён
Дил тўлқинин айларди баён.
У мағрур дил не ғам-ла ўлмиш,
Қандай фикр билан банд бўлмиш
Яна Рус-ла жанг қилмоқчими,
Ё Польшани танг қилмоқчими,
Нега хафа, не у синдирар,
Ва ё қонли ўчми ёндирар.
Ёки қўшин айламиш исён.
Ёки тоғли халқ жангларидан,
Генуянинғ найрангларидан
Ташвиш тортиб ўйланарми хон?
Йўқ, энди у чарчаб қолмишдир.
Зерикмишдир шуҳрат, зафардан.
Бераҳм қўл ортиқ толмишдир.
Хаёл узоқ қонди сафардан.
Наҳот, ҳарам ичра хиёнат,
Наҳот, елга учиб диёнат,
Асира қиз жиноят қилмиш,
Кофирга дил иноят қилмиш?
Йўқ, Гаройнинг хотинлари ҳеч
Бундай ишга журьат қилмаслар,
Мунгли нола чекиб эрта-кеч,
Ёмонликни асти билмаслар.
Ойна уйда ўсар гул каби,
Ой юзлари зиндон ичра берк,
Зулм остида гўё қул каби
Уларда ҳад йўкдир, йўқдир эрк,
Ою йиллар навбатма-навбат
Ғамгин оқин билан ўтарлар.
Билдирмасдан ёшлик, муҳаббат
Барчасини олиб кетарлар.
Кунлар бирдай кечадир ғамда,
Битта-битта имиллар соат.
Ялқовлик амр этар ҳарамда,
Кам кўринар сафо-фароғат.
Ёш жувонлар қайғуга тўлиб,
Бир иш қилиб овунмоқ бўлиб,
Зеб беришиб кийим кийишар,
Гаплашишар, ўйнаб ейишар.
Ёки ўйноқ сувлар сасида,
Тоза, шаффоф замзамасида
Тўп-тўп бўлиб сайр этишадир
Чинорларнинғ зич соясида.
Ортларида уларни пойлаб,
Ёвуз оға юрар ҳай-ҳайлаб,
Ундан қочиш, беркиниш бекор:
Ҳасадли кўз, динг қулоғи бор.
У ҳийлакор, у лаганбардор.
Ҳар бир ишдан воқиф, хабардор.
Унга кўра ўрнашмиш мангу
Абадий бир тартиб саройда,
Унга хоннинг изми ҳар жойда
Ягона бир қонундирки, у
Уни Қуръон фарзидек билар;
Дилда сақлар ва бажо қилар.
Унинг кўнгли севги истамас,
У бут каби сезгидан маҳрум,
У ҳиссизлик домида маҳкум,
На кўз ёши, на юмшоқ нафас,
На таънага бермас эътибор;
Асиралар чеккан оҳу зор
Унга асти қилмайди таъсир;
Пинагини бузмайди тақир;
Ёлворишга қулоқ солмайди;
Ҳақоратни қилмайди писанд.
Ҳеч на уни юмшатолмайди,
Тош қалби-ла мағрур ва хурсанд.
Унга хотин одати маълум,
У кўп кўрмиш, ҳар ерда ҳар зум.
Ҳурликда ҳам, эрксизликда ҳам
Юмшоқ нигоҳ, кўзлардаги нам
Кўнглига ҳеч ҳоким бўлолмас.
У уларга ортиқ ишонмас.
Соч ёзишиб ҳарам қизлари —
Асиралар чўмилар экан,
Сеҳр сочган гўзал юзлари
Чашмаларда кўмилар экан.
Қип-яланғоч қизларга лоқайд,
Беэътибор термилиб, шу пайт
У пойлоқчи ҳозирдир яна,
Тутқунларга нозирдир яна.
Кечалари барг ҳам мизғиру,
У ухламас. Оҳиста босиб,
Ҳар эшикка бир қулоқ осиб,
Ҳарам ичра танҳо изғир у;
Ким дам олар, ким тушда инграр,
Ким оҳ тортар— ҳаммасин тинглар
Уйдан уйга билдирмай кўчиб
Кенг ташлайди у маккор домни;
Биронтаси сандираб, чўчиб
Тилга олса бегона номни,
Ё мабодо дўстига бир оз
Тақдиридан койиб, қилиб роз
Дилдагини айласа изҳор,
Балоларга бўлар гирифтор!
Гарой нега тинмай чекар ғам?
Чилим ўчиб қолмиш қўлида.
Ботинолмай дам олгани ҳам
Остонада, хоннинг йўлида
Имо кутиб турадир оға,
Ибо тутиб турадир оға.
Ўйга ботган ҳукмдор турар:
Олдидағи дарча очиқ, у —
Кўнгли чексиз қайғуга тўлган.
Индамасдан оҳиста юрар
Кечагина севимли бўлган
Хотинларин қабрига тўғри.
Хонни кутиб, кўриш кўйида,
Ўйнаб турган фонтан бўйида
Ипак гилам узра ўйнашиб,
Бир тўда шўх қизлар осуда
Ўлтиришар эди яйрашиб:
Болалардай шодланиб, сувда
Мармар тубда кўринган лиққа
Гир-гир юзиб юрган балиққа
Термилишар эди яйрашиб.
Гоҳилари унга атайлаб
Олтин сирға ташларди бойлаб.
Жориялар атрофда хушбўй
Шарбат ташиб юрарди. Ногоҳ,
Ширин қўшиқ, жаранглаган куй
Бор ҳарамни айлади огоҳ:
Т а т а р қ ў ш и ғ и
I
Йиғи, жафоларни бошдан кўтариб
Тангри ўзи берар ҳар кимга эҳсон:
Бахтиёрдир, йиллар сўнггида қариб
Макка бориб зиёрат қилган инсон.
II
Бахтиёрдир Дунай соҳилларини
Қони билан тақдис этган баҳодир.
Жаннат қизи ёзиб кокилларини
Унга ширин кулги билан боқадир.
III
Аммо, Зарема, эшитгил тағин,
Дунё ва роҳатга бермай эътибор.
Худди гулдай сени ўз қучоғида
Эркалатган ҳаммасидан бахтиёр.
Улар куйлар. Аммо қани у,
Муҳаббатнинг юлдузи қани.
Ҳарам кўрки — кундузи қани.
Қайда қолди Зарема бону?
Ҳайҳот, унинғ гул ранги сўлмиш.
Ҳайҳот дили қайғуға тўлмиш,
Мақтовларга солмайди қулоқ,
Кўзларида ёш булоқ-булоқ,
Яшин урган хурмодек қадди
Букилмишдир, йўқ энди ҳадди.
Ҳеч на унга ёқмасдан қолди,
Чунки, Гарой боқмасдан қолди.
Вафосизлик қилди хон… Аммо,
Эй гуржи қиз, сен-ла чиройда
Ким тенглашар? Ҳаттоки ой-да
Даъво қилса, бўлур муаммо.
Чамбар қилган сочинг, эй пари,
Илон каби юрак ёрадир.
Ярқираган кўзинг жавҳари
Кундан ёруғ, тундан қорадир.
Дил дардини кимларнинг саси
Сендан кучли баёнлай билар?
Кимнинг ширин-шакар бўсаси
Сеникидан жонлилик қилар?
Сенга бир йўл кўнгли тушган эр
Қандай қилиб бошқа кўркни дер?
Лекин, лоқайд, золим Гаройхон
Ҳарамига Польша қизини
Асир қилиб олгандан буён.
Сендан нари тутиб ўзини,
Хўрлаб сени ташлаб қўйди-ю,
Ўзи ғамгин, тунлар беуйқу
Танҳоликни айлади одат.
Қўлларингдан кетди саодат!..
Усмон Носир таржимаси (Достонни тўлиқ ҳолда мана бу саҳифада ўқинг).
Abdulla Oripov
SHARQQA MAFTUN SHOIR
Jahondagi hech bir xalq ma’naviyati va adabiyoti faqat o‘z doirasida chegaralanib qolmaydi. Chegaralanib qoladigan bo‘lsa, o‘ziga yomon! Milliy mahdudlik hech kimga foyda keltirgan emas. O‘z milliy zaminida qat’iy turgan o‘zbek ma’naviyati — azaldan ochiq ma’naviyat. Ma’naviy hududimizga bizni ruhiy jihatdan boyitishga xizmat qiladigan har bir ulug‘ siymoni marhamat, deb kutib olamiz.
Biz sharqmiz, ammo g‘arb badiiy ruhiy olamini o‘zlashtirgan, o‘sha olamning shaffof suvlarini simirgan, shundan nafu safo topgan xalqmiz. Shoirimiz tili bilan aytganda, Navoiy sharafi muqaddas yashagan o‘zbek xonadonidan, o‘zbek ongidan Homer, Dante, Shekspir, Gyote, Bayronlar ham makon topgan. Lekin badiiyat dahosi Aleksandr Pushkinning qadri ayrichadir. U bizga bir qadar yaqin, bir qadar qadrdon.
Daholar siyosiy maqsadlar uchun yashamaydilar. Shu sababli Pushkin dahosi ham shovinizm kabi illatdan allaqancha yuksaklikda makon topadi. Daholar o‘z azaliy tabiatiga ko‘ra insoniy erk va milliy ozodlikka xizmat qiladilar. Pushkinning ham armoni, ideali ozodlik edi. U erkinlik va ozodlik kuychisidir.
Pushkin she’riyati har jihatdan — shaklan, ruhan va ma’nan sharq she’riyatiga yaqin. Uning ayrim to‘rtliklari teranligi, ma’nosining chuqurligi, falsafiyligi bilan bizning ruboiylarni eslatib turadi. Uning she’riyati sharq ruhi bilan chuqur sug‘orilgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Hassos shoirimiz Usmon Nosir ona tilimizga o‘girgan “Bog‘chasaroy fontani” dostoni mazmun-mohiyati bilan sharqdan olingan. Doston sahnida ikki kuch — sharqona voqelik va g‘arbona lirik marom baqamti kelib, yaxlit bir butunlik hosil qilgan. “Qur’onga iqtibos” she’riy turkumi esa musulmon olamining muqaddas kitobidagi suralar mag‘zidagi buyuk poeziyani ilg‘ab olib, boshqa bir tilda ulug‘ she’riyatga aylantirish jihatidan shoyon diqqatga sazovor. Pushkin bu turkumda bobolari ruhi bilan uchrashganini his qilgan, erkin nafas olgan. Shundan ikki yil keyin yozilgan mashhur “Payg‘ambar” asari haqida hozirgacha kim to‘g‘risida gap borayotganligi ustida bahs ketadi, ba’zilar uni faqat Bibliyaga bog‘lashsa, boshqa birovlar unda Qur’on va payg‘ambarimiz Muhammad Alayhissalom haqida so‘z yuritilgan, deyishadi. Bizningcha, ikkinchi fikr haqiqatga yaqin va shoir hamma payg‘ambarlar, ayniqsa, bizning Muhammad Alayhissalomga tayanib, odamlarga ezgu xabar, yoniq so‘z olib kelgan payg‘ambarning yig‘ma obrazini yaratgan, deyish mumkin.
She’riy vazn haqida gap ketganda, tadqiqotchilar ko‘pincha bir narsani unutishadi, ya’ni, uni quruq shakl, deb hisoblashadi. Vazn avvalo ohang degani. Ohang esa odamning, shoirning qalbidan chiqadi, qolaversa, qoni-jonidan tug‘iladi. Ma’lumki, Pushkin tomirlarida, jumladan, arab qoni oqqan. Uning ona tomonidan katta bobosi buyuk Petrning tutingan o‘g‘li asli habashistonlik Ibrohim Hannibal ediki, bu narsa Pushkin she’riyatining ohangiga ham ta’sir o‘tkazmay qolmagandir. Buyuk Cho‘lpon bizning mumtoz aruzimizga solib, san’atkorona o‘girgan “Bulbul va gul” she’rining asliyatida ham aruzga xos to‘lqinlar, zarblar yo‘q emas. Keyinchalik ko‘plab shoirlar rus she’riyatiga aruzni qo‘llashga urindilar, lekin Pushkin bu vazifani ancha ilgari uddalagan edi, chamasi, bu she’rning mavzui ham qadim sharq she’riyatining jamg‘armasidan olingan. Ohangga e’tibor qiling:
Netak li tы poyesh dlya xladnoy krasotы.
Opomnis, o poet, i chemu stremishsya tы.
Ona ne slushayet, ne chuvstvuyet poeta,
Glyadish — ona svetet; vzыvayet — net otveta.
Tarjimasi:
Seni hech sevmagan bir gul uchun, ey shoirim, sen ham
Yonarsan, o‘rtanarsan, dod etarsan tinmayin bir dam.
Qo‘y endi, behuda dod etma, ohing unga yetmaydi,
Qaraysan, yashnagan bir gul, faqat dodingga yetmaydi.
Bu satrlar ona tilimizda shu qadar tabiiy jaranglaydiki, xuddi Pushkin o‘zbek tilida yozgandek tuyuladi.
Pushkin g‘oyat keng qirrali daho edi. U buyuk lirik shoir bo‘lishi bilan birga dramaturgiya va proza sohasida ham ulkan hamda bebaho meros qoldirdi. “Boris Godunov” rus adabiyotida ilk dramatik tragediya sifatida tan olingan. Uning tragediyalari — “Tosh mehmon”, “Motsart va Salyeri”, “Xasis Ritsar”, “O‘lat chog‘idagi bazm” kichik voqea va ixcham so‘z orqali ulkan ijtimoiy-falsafiy muammolarni badiiy ifodalash mumkinligiga yorqin misoldir. “Kapitan Qizi”, “Dubrovskiy”, “Belkin qissalari” kabi asarlari rus nasrining keyingi taraqqiyotida ulkan rol o‘ynadi. Gogol, Dostoyevskiy, Lev Tolstoy kabi jahoniy adiblarning adabiyot maydoniga chiqishida turtki va ko‘prik vazifasini o‘tadi.
Bizning Turkistonda Pushkin ijodiga qiziqish ancha ilgari boshlangan. Bu jabhada jadidlarimiz, ayniqsa jonbozlik ko‘rsatishgan. Pushkinning adabiy ertak janrida yozilgan asarlari sharqona fikrlashi, sodda va qiziqarli bayoni jihatidan xalqimizga yaqin bo‘lganidan, dastlab shu ertaklarning ayrimlari o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Keyinchalik Pushkinni tarjima qilish ishi izchil yo‘lga qo‘yildi. Bu, bir jihatdan, o‘sha davr siyosatiga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, eng muhimi, yangi davr o‘zbek adabiyoti o‘z rivojida Pushkinning badiiy tajribalariga ehtiyoj sezganidan ham edi. Pushkinning qator asarlari o‘zbek tiliga bir emas, bir necha bor qayta-qayta tarjima qilindi. “Yevgeniy Onegin” she’riy romanini 30-yillarda Oybek domla tilimizga o‘girdi. Tarjima kitobxon va mutaxassislar tomonidan yuksak baholangan edi. 80-yillarga kelib bu asarni shoir Mirza Kenjabek o‘zbek tiliga yana bir bor tarjima qildi. Bu yaxshi. Zero buyuk asarlar tilimizga qayta-qayta o‘girilishi qo‘llab-quvvatlanadigan hodisadir. Aytaylik, Pushkinning mashhur “Haykal” she’rining turli shoirlar tomonidan o‘nga yaqin tarjimasi bo‘lib, ularning har biri — bu ulug‘ she’rning boshqa tarjimada ko‘rilmagan yangi qirrasini ko‘rsatishi bilan qimmatlidir.
Pushkinning bir asarini yaxshilab tarjima qilish she’riy jihatdan bir pog‘ona o‘sish demaqdir, degan edi Hamid Olimjon. Pushkin asarlarini o‘zbek kitobxoniga yuksak saviyada yetkazish ishida bir necha avlod shoir va yozuvchilar ishtirok etdilar. Ular juda ko‘p, lekin shu o‘rinda Cho‘lpon, Oybek, Usmon Nosir va Mirtemirlar nomini alohida hurmat va ehtirom bilan tilga olishga o‘zimni burchli, deb bilaman. Mirtemir domla o‘girgan birgina “Alvido, zo‘r qudrat, asov g‘alayon” satrining o‘ziyoq Pushkin she’ri o‘zbek tiliga qanchalik singishib, o‘zlashib ketganiga go‘zal misoldir.
Xullas, xalqimizni olijanob, go‘zal g‘oyalari, ezgu hislariga oshno qilgani uchun biz Pushkindan minnatdormiz. Lekin buyuk Pushkin ham o‘zbek xalqidan minnatdor bo‘lsa arziydi. Uni xuddi o‘z farzandiday bag‘riga olgani, ardoqlagani uchun!
1999
Aleksandr Pushkin
SHE’RLAR
Aleksandr Sergeevich Pushkin ulug’ rus adibi, yangi rus adabiyotining asoschisi. Otasi Sergey Lvovich qadimiy dvoryanlar avlodidan, gvardiya ofitseri bo’lib, frantsuzcha she’rlar yozib turardi. Onasi Nadejda Osipovna Pyotrning tarbiyasida bo’lgan habash A. P. Gannibal (asli ismi Ibrohim) ning nevarasi edi. Ota-onasi yosh Pushkinni buvisi Marya Alekseevna va enagasi Arina Rodionovna tarbiyasiga topshirgan. Uning amakisi Vasiliy Lvovich o’sha davrning ko’zga ko’ringan shoirlardan bo’lib, Pushkinlarnikiga taniqli shoirlar tez-tez mehmon bo’lib kelardi. Bu muhit Pushkinda she’riyatga havas uyg’otdi. 1811-1817 yillarda u Sarskoe selodagi litseyda ta’lim olgan. Pushkinning dastlabki she’ri matbuotda 1814 yildayoq bosilgan edi. 1833 yil dekabrida Nikolay I Pushkinni kamer — yunker qilib tayinlagan. 1837 yilda yosh frantsuz ofitseri Jorj Dantes bilan duelda Pushkin og’ir yaralanib, vafot etadi.Pushkinning ko’plab asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan («Boris Godunov», «Dubrovskiy», «Kavkaz asiri» Cho’lpon tomonidan (1936-37), «Yevgeniy Onegin» Oybek tomonidan (1937), «Boqchasaroy fontani» Usmon Nosir tomonidan (1937), «Kapitan qizi» Abdulla Qahhor tomonidan (1939), «Ruslan va Lyudmila» Mirtemir tomonidan (1948) tarjima qilingan).
Asarlari: «Erkinlik» (1817, oda), «Chaadaevga» (1818), «Qishloq» (1819), «Hanjar» (1821), «Qur’onga taqlid», «Andrey Shene», «19 oktyabr», «Stenka Razin haqida qo’shiq», «Sibirga maktub», «Armon» kabi she’rlari, «Ruslan va Lyudmila», «Kavkaz asiri» (1820-21), «Aka-uka qaroqchilar» (1821-22), «Boqchasaroy fontani» (1823), «Graf Nulin», «Poltava», «Mis chavandoz» (1833), «Gavriiliada» kabi poemalari, «Yevgeniy Onegin» (she’riy roman), «Buyuk Pyotrning habashi» kabi romanlari, «Boris Godunov» (tragediya), «Arzrumga sayohat», «Dubrovskiy» (povest, 1832-33), «Kapitan qizi» (1836, povest), «O’q», «Bo’ron» kabi nasriy asarlari, «Pop va uning xizmatkori Balda haqida ertak» (1830-34), «Baliqchi va baliq haqida ertak» (1830), «Shoh Saltan haqida ertak» (1831), «Oltin Xo’roz haqida ertak» (1834) kabi ertaklari va boshq.
BULBUL VA GUL
Bahor chog’ida xoli bog’da bir zulmatli tun erdi,
G’arib bulbul fig’on aylab, «Gulim, rahm aylagil», derdi.
Biroq ul gul quloq solmas edi faryodu afg’ona,
Faqat orom olardi noladin to’lg’ona-to’lg’ona.
Seni hech sevmagan bir gul uchun, ey shoirim, sen ham,
Yonarsan, o’rtanarsan, yod etarsan tinmayin bir dam.
Qo’y endi, behuda dod etma, ohing unga yetmaydi,
Qaraysa, yashnagan bir gul, faqat dodinga yetmaydi.
Cho’lpon tarjimasi
* * *
Tikilaman ko’rganda, darhol
Idrokimni yo’qotib va lol:
Yagona ko’z mening boshimda,
Oy yuzingiz yonar qoshimda,
Agar taqdir ko’rmasa malol,
Ega bo’lsa edim yuz ko’zga,
Bari bilan qarardim sizga.
Hamid Olimjon tarjimasi
ERKINLIK
Oda
Qoch, yo’qol, ko’rinma — chekil ko’zlardan.
Siteraning ojiz, ey malikasi!
Mag’rur erk kuychisi, qani, qaydasan.
Qaydasan shohlarning zo’r tahlikasi!
Kel, gultojim uzib tashla bir yonga!
Injiq rubobimni parchala-sindir…
Erkni ulug’layin butun jahonga.
Taxtu toj qusurin toptayin bir-bir.
Shonli kulfat, ofat aro sen o’zing
Dadil qasidalar ilhomin bergan —
O’sha olijanob, ulug’ insonning (1)
Atoqli izlarin ochgil menga san!
Havoyi qismatning arzandalari,
Jahon zolimlari! Titrang bu zamon!
Siz-chi, ey ularning xor bandalari,
Mardona-mardona boshlang qo’zg’olon!
Qay tomonga nazar tashlamay, evoh.
Temir kishanlaru zulm qamchilari;
Qonunlar xatarli, qonunlar rasvo,
Erksizlikning nochor yosh tomchilari;
Har yonda xaqsizlik, zo’rlik hukmron,
Uyushgan xurofot — quyuq mavhumot,
Qullikning dahosi qo’rqinch o’ltirgan,
Shonlarni bo’g’adi shum hirsi, hayhot!
Ezgu ozodlik-la qonun do’stlashsa,
Ayrilmas bir tusda jipslashsa magar;
Sodiq qo’llar qonun tig’in ushlasa.
Hammani qo’risa xayrlik sipar;
Bosh ustida adl qilichi nihoyat —
Tanlamasdan kelib tushsa ayovsiz —
Yuqoridan barbod etilsa butun jinoyat,
Qilichning damidan o’tsa to’xtovsiz.
Na ochko’z, nokaslik va na qo’rquv-la
Sotilib ketmasa qonun beomon —
Podshoh boshiga xavf solmas shunda
Xalqlarning uvoli faqat shu zamon.
Hukmdorlar! Sizga toju taxt bergan
Qonundir! Nainki bersin tabiat.
Siz xalqdan yuqori turasiz, ammo,
Mangu qonun sizdan yuksakdir, albat!
Xalq o’zi yoki shoh qonun qo’lida
Bilganin qilolsa, bu xalqning sho’ri,
Bexabar mudragan qabilalarga
Alam! O’shalarga tushadi zo’ri.
Seni guvohlikka chaqirdim bukun
Nuqsonlar o’tida kuygan podshoh (2),
Yaqindagi bo’ronda bobolar uchun
Shohona kallasin qo’ygan podshoh —
Lyudovik o’limga chiqib boradi,
Buni kuzatadi jim zurriyoti,
Tojidan ajralgan shohona boshin
Qonli, shum kundaga mute’ uradi.
Qonun jim turadi — xalq turadi jim,
Jinoyat boltasi tushadi og’ir…
Ham yovuz, qirmizi, yasog’lik kiyim
Kishanband gallarda yotadi axir.
Ey yovuz hukmron, badkirdor, zolim!
Nafratlarim senga, toju taxtingga.
Senga va naslingga kelarkan o’lim.
Qattiq sevinch bo’lib ko’rinar menga
Sening peshanangda, ey zulm shohi!
Xalqlar o’qir aniq — la’nat tamg’asi.
Sen jahon dahshati, sen olam dog’i,
Sen yerda tangriga xalqlar ta’nasi!
Qorong’i va g’amgin Nevaga boqib,
Yarim tun yulduzi jilva qilganda,
Qayg’usiz, tashvishsiz kallasi og’ib,
Sokin uyqu malol kelganda,
O’yga tolgan shoir tikilar bedor:
Tuman orasida mudhish uyquda —
Xilvatda zolimdan qolgan yodgor(3),
Unutilgan saroy — turar qarshida.
Ham eshitar qo’rqinch Klio (4) tovushin —
Shu qo’rqinchli devor, saroy ortida.
Ham Kaligulaning (5) so’ng tin olishin
Yaqqol ko’radi u ko’zi oldida…
U ko’radi uqalar ham yulduzlarda,
Sharob, achchiq g’azab — kin ila sarxush
Yashirin qotillar borar, yuzlarda —
Gustohlik — yurakda vahima-qo’rqish.
Turar sotqin posbon sassiz-sadosiz,
Asta tushirilgan osma ko’prik ham,
Darvozalar ochiq kimsasiz tunda,
Yollangan xiyonat qo’lida shu dam.
O, nomus! O, bizning kunlar dahshati!
Yanicharlar (6) yoprilar yirtqichga o’xshab,
Sharafsiz zarbalar bir-bir tushadi…
Ham tojdor yovuz mahv bo’ladi qaqshab.
Sizga ibrat bo’lsin, ey shohlar, bukun:
Na in’om, mukofot, na og’ir jazo —
Na xilvat zindonlar, na-da sajdagoh
Bo’lar sizga sodiq qalqon, yo panoh.
Shohlar, boshlab o’zingiz bosh egingiz
Mustahkam qonunning ostonasiga,
Xalqning erki, tinchi shudir, bilingiz.
Shudir taxtning qo’riqchisi manguga!
1817
————-
1. Bu o’rinda frantsuz inqilobi tarafdori bo’lgan shoir Ekushar-Lebrena nazarda tutilmoqda.
2. Frantsuz inqilobi tomonidan qatl etilgan qirol Lyudovik XVI nazarda tutilgan.
3. Rus imperatori Pavel I o’ldirilgan Mixaylovskoe saroyi nazarda tutilgan.
4. Klio — yunon mifologiyasiga ko’ra, tarix ma’budasi
5. Kaligula — Rim imperatori
6. Yanicharlar — «yangi cherik» so’zidan kelib chiqqan va Turkiyada shakllangan imtiyozli harbiylar
DENGIZGA
Alvido, zo’r qudrat – asov g’alayon!
Yashil to’lqinlarning so’ng daf’a surib –
Ko’zlarim oldida qaynaysan chunon,
Mag’rur go’zalliging bilan barq urib.
Undoving g’avg’oli, shovqining g’amli,
Qulog’im solaman so’ng qatla men ham,
Go’yoki pichirlar, chorlar alamli,
Xayrlashuv payti yaqin do’st, hamdam.
Orzuli bu ko’nglim istagan qirg’oq,
Sening sohilingda kezardim sarson,
Kezar edim sokin, tumanli, charchoq,
Ezgu niyatlarim qiynar edi jon!
Naqadar yoqardi: bo’g’iq ovozing
Va teran sadoli chaqiriqlaring,
Kechqurungi sukut va o’jar nozing,
Hayajon g’azabing – baqiriqlaring!
Baliqchining yengil yelkan kemasi –
Istasang ko’ksingda saqlanar omon,
Yuzar to’lqinlarda, yo’qdek vahmasi,
Lekin sen boshlasang ulkan g’alayon –
G’arq bo’lar kemaning gala-galasi.
Mangu ketay devdim, bo’lmadi imkon;
G’amgin, harakatsiz, ko’ngilsiz qirg’oq,
Seni shodiyona qutlay olmadim,
Tizma tog’laringdan hatlay olmadim,
Shoirona qochmoq bo’lgandim yiroq!
Sen kutding, chorlading… men kishandaydim,
Ruhim qanotlandi behuda, bekor.
Qudratli orzuga maftun bandaydim,
Shu sabab men qoldim qirg’oqlarda zor.
Nimani ayayman! Qayga bu zamon –
Men yo’l solar edim beparvo, beg’am?
Bitta ilinj sening go’shangda hamon
Ko’nglimga hayratlar solar dam-badam…
U bitta qoyadir, shon sag’anasi…
U yerda uxlaydi sovuq uyquda –
Ulkan xotiralar hammasi.
Napoleon hayoti so’ngan yer shu-da!
U yerda azobda bo’ldi u halok,
Uning orqasida dovul singari –
O’zga daho uchdi, dilni aylab chok,
Aqlimizning o’zga bir hukmdori.
Ketdi, erkinlik-chi, yig’ladi yo’qlab,
Qoldirdi tojini jahonga, esiz! –
Shovqin sol, po’rtana, uni ulug’lab,
U sening qo’shiqching edi-ku, dengiz!
Unda barq urardi timsoling ayon,
Ruhan xuddi senday yaralgan edi.
Senday teran, g’amgin, senday pahlavon,
Senday bo’ysunmas, zo’r inson edi.
Dunyo bo’shab qoldi… endi sen meni
Qayon olib chiqar eding, okean?
Insonlar taqdiri har yerda birdir,
Qayda farog’at bor bo’lsa, posbon –
Ma’rifat yo zolim u yerda, ayon…
Yaxshi qolgil, dengiz! Unutmayman hech,
Sening tantanali bu jamolingni,
Qulog’imda turar, jaranglar har kech,
Hamisha tinglayman g’alayoningni.
O’rmonlar va jimjit sahrolar tomon –
Yorqin xotiralar ola ketaman.
Qoyalar, ko’rfazlar, to’lqin va suron,
Soya, jilolaring esda tutaman.
* * *
G’ussali tun pardasin osmish
Mudroq osmon ravoqlarida.
Vodiylarni sukunat bag’riga bosmish,
O’rmon oppoq tuman quchoqlarida.
Sal shildirar emanzor soyasida shoshgan soy,
Sal pichirlar uyquchan shabboda barg-o’tlarda.
Suzib yurar kattakon oqqush yanglig’ to’lin Oy —
Kumushrang bulutlarda.
…Bunda ko’rdim: sarviga chirmashibdir majnuntol,
Soyalari jimirlar suvning billur mavjida.
Dalalar malikasi nilufar mag’rur, xushhol,
Dabdabasi, ziynati, go’zalligi avjida.
G’adir-budur tog’lardan tushar bebosh sharshara,
Marvarid daryo bo’lib oqar, qaynashar,
U yonda, sokit ko’lda pari qizlar sho’x, sara,
Erinchoq to’lqinlarni sachratishar, o’ynashar.
Mirtemir tarjimasi
* * *
Sibir` konlarining tagida
Mag’rur saqlang sabot va chidam.
G’amgin zahmat ketmas behuda —
Yuksak xayol, amalingiz ham.
Baxtsizlikning sodiq singlisi —
Umid qora chuqurda, inon,
Qo’zg’ar g’ayrat, quvnoqlik hissin,
Kelur orzu etilgan zamon.
Mushkul jazo inlaringizga —
Erkin tovshim yetgan singari,
Po’lat qopqalardan o’tib ichkari —
Sevgi, do’stlik yetadi sizga!
Parchalanur og’ir kishanlar,
Zindon qular va erk shodumon
Peshvoz chiqar eshikda u on,
Qilich berur sizga yoronlar.
Mirtemir tarjimasi
TUMOR
Yalang qoyalarga sira to’xtamay
Dengiz hamishalik chayqalib urgan,
Iliqqina porlab ko’kda to’lin oy
Tunning shirin payti jilmayib turgan,
Haramda musulmon, kayfini surib,
Yashagan diyorda — ko’zlari xumor
Jodu qiz erkalab, nozlanib turib
Qo’limga tutqizgan edi bir tumor.
Erkalanib turib menga dediki:
«Mening tumorimni yo’qotmay saqla.
Unda sirli kuch bor, muhabbatimki
Bag’ishladi senga, sen uni oqla! ,
Bo’ronda, dovulda, mudhish to’fonda —
Kasaldan, o’limdan, to’fondan, ey yor,
Boshingni saqlamas hech bir makonda
Senga men baxsh etgan sehrli tumor.
Sharqning son-sanoqsiz davlatlarini
Bag’ishlamas senga bu tumor hech ham,
Hamma payg’ambarning ummatlarini
Bosh egdirib senga qilmaydi qaram;
Hamda seni g’amgin bu uzoq yurtdan
Do’stlar og’ushiga, vatanga, dildor.—
Shimol sari, ona yurtga janubdan
Uchirib yetkizmas men bergan tumor…
Va lekin makrli, hiylakor nigoh
Maftun etib qo’ysa sani daf’atan,
YO zulmat kechada dudoq xar nogoh
Sevmasdan bo’salar olsa labingdan,
Aziz do’st, o’shanday bir jinoyatdan
Yurakka yangidan qo’ymay dard, g’ubor;
Xiyonat, unutish kabi holatdan
Saklab qolar seni men bergan tumor».
1827
Mirtemir tarjimasi
QUSHCHA
Vatanim odatin begona elda
Men muqaddas bilib bajarmoqdaman:
Bahor bayramida — go’zal sayilda
Kushchaga erk berib uchirmoqdaman.
Ko’nglim shundan topar tasalli — orom:
Xudodan nolishim o’rinli emas,
Axir, men ozodlik etoldim in’om
Aqalli birgina jonga bu nafas!
1823
Hamid G’ulom tarjimasi
ELEGIYA
Men yana sizniki, ey yosh do’st-yor,
Tumanli ayriliq kunlari adoq,
Og’angizga takror ochdingiz quchoq;
Yana sho’x davrada ko’rishdik diydor.
Siz hamon boyagi, dil boshqa biroq:
Qadrdon emassiz unga siz bu choq.
Men xam o’zgarganman… Shodlik pallasi
O’tdi ko’z ilg’amas tor yo’ldan bot-bot,
Butunlay: tepamda bu tezob hayot
Tonglarining turar g’ira-shirasi.
Xushchaqchaqlik bo’ldi ko’ngildan yiroq.
Qizg’anchiq qismatda bo’lib darbadar
Dilshodlik, qayoqda, orom — hammasi
Unutildi: qoldi dilimda kadar.
Yosh boshimda g’amning sukut pardasi.
Behuda, siz menga hazil so’z tashlab,
Muloyim va dilkash suxbatlar boshlab —
Bo’lmoqchisiz og’ir uyqumni, bekor,
Bari tamom, dilim g’am bilan liqqa,
Baxtiyor sho’xlikning muhri xam siyqa,
Og’ir azoblarni taratmoq uchun —
Chakki keltirasiz menga tag’in soz,
Kechmish orzulari so’ndilar butun.
Tuyg’usiz torlarda bo’g’ildi ovoz.
Bari tamom bo’ldi: qoldi faqat g’am!
Menga keng jahon tor, yorug’ kun qora,
Kimsasiz, qorong’i o’rmonlar ora —
Boraman; xurramlik yot menga bu dam;
Muzladi lahzalik quvonch izi ham.
Kuydingiz, kechagi gul yaproqlarim!
Gullay olmadingiz bir oy ham to’lib,
Chopqillab o’tdingiz, shodlik choqlarim!
Ketdingiz, ko’z yoshim erksiz to’kilib,
Tong qorong’isida qolarman so’lib…
Ey do’stlik! Sen meni unut, unutgil,
Jimgina berayin taqdirimga tan,
Qo’y, qolsin iztirob, alamlarda dil,
Qo’y, mayli, xilvatda yig’lay tanho man.
1817
Mirtemir tarjimasi
BOQCHASAROY FONTANIGA
Ishq fontani, ey o’lmas fontan.
Senga ikki qizil gul sovg’am!
Shildirashing yoqimli chunon,
Shoirona ko’z yoshlaring ham.
Sachrar menga kumush to’zoning,
Esar salqin shabnam nafasi,
Tinmayin oq, yupanch chashmasi!
Shildir-shildir so’yla dostoning…
Ishq fontani, qayg’uli fontan,
Marmaringdan ayladim so’roq,
Men eshitdim yiroq elga shon;
Mariyadan aytmading biroq…
Unut bo’lding nahotki mangu —
Sen, ey so’lg’in haram yulduzi?
YO Mariya, Zarema bonu —
Nahot shirin xayolning o’zi?
Yoki bari shirin bir uyqu,
Bu qorong’i xilvatda xayol,
YO bir damlik orzumidi u,
YO qalbdagi ul majhul timsol?
1824
Mirtemir tarjimasi
PAYG’AMBAR
Ruhiy tashnalikda horg’in, sargardon,
Zulmat sahrosida ko’p sanqib yurdim.
Ham olti qanotlik farishta ko’rdim —
Ikki yo’l ustida bo’ldi namoyon.
Yengil barmoqlari — yengil tush kabi
Ko’zu kiprigimga to’qinib o’tdi,
Bashorat nuri-la charaqlab ketdi —
Seskanib, ko’z ochgan burgut qush kabi.
Quloqlarimga ham tegib o’tdi u,
Bo’ldi quloqlarga sado va shov-shuv;
Tuydim men — larzada edi osmon,
Malaklarning baland uchishin ko’rdim.
Dengiz maxluqlari yuzishar chunon,
Vodiylarda ko’kan so’lishin ko’rdim.
U mening og’zimga yopishdi shu dam,
Gunohkor tilimni sug’urib oldi,
Kazzob, safsataboz edi tilim ham.
Jonsiz og’zim ochib, o’rnata qoldi —
Hikmatli ilondan olib zahar til.
Qonli qo’li bilan darrov isrofil.
Qilich-la siynamni etib choku chok,
Titroq yuragimni yulib oldi u,
Yolqinlangan ko’mir cho’g’ini shu choq
Siynayi poramga joylay qoldi u.
Dashtda yotar edim murda misoli,
Vahiy tushdi ko’kdan — tangri maqoli:
«Qo’zg’al, ey payg’ambar, menga quloq sol,
Irodam-la to’lib haqlik taratgil,
Dengizda, tuproqda aylan, ayt maqol,
So’z aytib insonlar qalbin yoqa bil.
1826
Mirtemir tarjimasi
* * *
Kuylama yonimda, o, sohibjamol,
Gruziyaning g’amgin qo’shig’in, hayhot,
Kuylasang, yodimga tushadi darhol
Yiroq sohil va o’zga hayot.
Hayhot, hech shafqat yo’q bu qo’shig’ingda,
Xotirimga solar olis sahroni,
Ham oydin kechada — oy yorug’ida
Yiroqdagi qizni — sho’rlik siymoni…
Aziz, ma’sum xayol chiqar yodimdan,
Unutilar seni ko’rganda, dildor,
Sen kuylaysan, tag’in men ko’z oldimda
Tasavvur kilaman o’shani takror.
Kuylama yonimda, o, sohibjamol,
Gruziyaning g’amgin qo’shig’in, hayhot,
Kuylasang, yodimga tushadi darhol
Yiroq sohil va o’zga hayot.
1828
Mirtemir tarjimasi
ANCHAR
Xasis tuproq, namsiz, giyoxsiz.
Kunda qovjiragan biyobon,
Shunda turar, yer uzra yolg’iz,
Anchar — go’yo dahshatli posbon.
Tashna cho’lda tabiat uni
G’azabli bir kunla tug’arkan,
Shoxlardagi o’lik bargini,
Tomirin zaxrila sug’organ.
Zahar silqib tomib po’stlog’idan
Kun taptida erib oqadi,
Quyulib kunbotar chog’ida
Musaffo mum bo’lib qoladi.
Yaqinida qush qoqmas qanot.
Undan hatto yo’lbars ham qochar.
Goh duch kelib qora girdibod
Ajal hidin taratib uchar.
Namlab o’tsa bir daydi bulut
Uning nursiz qora yaprog’in,
Shoxlaridan zaharday bo’lib
O’tli qumga sachraydi yog’in.
Ammo unga odamni odam
Yo’lladi hukmron nazar-la,
Itoat-la yo’l oldi u ham.
Ertasiga qaytdi zahar-la.
Ajal mumin keltirdi odam,
Ham barglari so’lgan bir butoq,
Rangsiz, sovuq peshonasidan
Ter oqardi, go’yoki buloq.
Keltirdi-yu, bo’ldi bemajol.
Chayladagi xasga yetdi-da,
Bechora qul shunda berdi jon
Hukmdorning oyoq ostida
Knyaz` esa o’qlar nishiga
Bu zaharni surkab bir mahal.
Shu o’q bilan o’z qo’shnisiga —
Yot ellarga yog’dirdi ajal.
1828
Asqad Muxtor tarjimasi
GUL
Qurigan, hidi yo’q, unutilgan gul —
Kitobni ocharkan ko’rib qoldim men.
G’alati xayolga to’ldi-da ko’ngil,
Parishon termulib, turib qoldim men:
Qaerda va qachon, qaysi bahorda —
Gullagan? Uzoqmi? Kim uzdi ekan?
Yot qo’lmi, tanishmi uzgan nahorla.
Nima uchun bu yerga qo’ydi ekan?
Nozik bir visolning esdaligimi.
Yoki shum ayriliq — firoq yodgori?
Yoki tinch sahroda, o’rmon soyasida
Yolg’iz sayr, tomosha xotiralari?
Tirikmikan yigit, tirikmikan qiz?
Shu paytda ularning qayda go’shasi?
Yoki shu qurigan — so’lg’in, belgisiz
Gul kabi so’ldimi xar ikkalasi.
1828
Mirtemir tarjimasi
* * *
Meri uchun ichaman,
Meriginam dilrabo,
Jim eshik berkitaman,
Mehmonim yo’q, men tanho,
Meri uchun ichaman.
Merimdan chiroyliroq,
Bo’lsa bo’lar, ehtimol,
Bunday parining biroq, —
Bo’lishligi ko’p mahol,
Bunday mehribon, quvnoq!
Baxtiyor bo’lgin, Meri.
Hayotimning quyoshi.
G’am, hijron ko’rma, pari,
Yasha, bilmay ko’z yoshi,
Baxtiyor bo’lgin, Meri.
1830
Mirtemir tarjimasi
EPIGRAMMA
Ta’na bilan jonimga tegding,
Javob senga muxtasar, oshnam.
Ha, men ishchan emasman, lekin
Sen omilsan yalqovlikda ham.
EPIGRAMMA (2)
Illatlari haddan ziyoda,
Nopok yashab keldi bu odam.
Gunohlarin yoysa dunyoda
Joy qolmagay qo’ymoqqa qadam.
Insof kirdi unga nihoyat,
Asta-sekin yo’l topdi to’g’ri.
Mana endi durust, xayriyat,
Nomi bo’ldi qartaboz o’g’ri.
KAR
Kar karni kar qozining hukmiga to’g’riladi,
Kar dedi: Bu kar mening molimni o’g’irladi.
Kar karga javob berdi: Bekor aytibsan, ey kar,
Sen aytgan u qo’riqqa yetti pushtim don ekar.
Kar qozi hukm qildi, pok ish bulsin, bir yo’l bor,
Yigitni uylantiring, qiz bo’lsa ham gunohkor.
HOFIZDAN
Jang shavqini dilda uyg’otma,
Yonma, yigit, zafar, shon bilan.
Qonli harbga o’zingni otma
Qorabag’li olomon bilan.
Balki seni o’ldirmas qotil,
Maydon aro, qilichlar aro.
Barnoliging ko’rgan Azroil
Yubormagay bemahal qazo.
Bir narsadan qo’rqaman faqat:
Oshno bo’lib jangda beboklik,
Senda qolmas dilbar nazokat,
Bu mayinlik, go’zallik, poklik.
Erkin Vohidov tarjimasi
…GA
Esimdadir ajib dam hali:
Ko’z oldimda bo’lding namoyon,
Pok go’zallik dahosi kabi,
Bir lahzalik xayol, tushsimon.
G’am-alamdan dilim yonganda
Tushlarimda ko’rdim chehrangni,
Hayotdagi bo’m-bo’sh suronda
Kelib turdi tovshing jarangi.
Yillar o’tdi. Isyon bo’roni
Xayollarim sovurdi dildan.
Va unutdim dilbar sadongni,
O’chdi aziz chehrang yodimdan.
Quvg’inlikning changida nursiz
G’amga to’lib kunlarim botdi;
Xudo, ilhom, ko’z yoshisiz,
Ishq, iztirob, hayotsiz oqdi.
Mana, qalbga oshno bo’ldi nay,
Ko’z oldimda bo’lding namoyon,
Go’zallikning sof parisiday,
Bir lahzalik ajib tushsimon.
Ruhim yana uyg’ondi bu dam,
Yana unda tirildi najot;
Yana dilda xudo va ilhom,
Ko’z yoshi-yu muhabbat, hayot.
Zulfiya tarjimasi
O’TINCH
O’zing asra endi meni, tumorim,
Quvg’in chog’larimda meni asray qol.
Qalbimni chulg’asa shubha va malol,
O’zing asra endi meni, tumorim.
To’lqinlar buzishib sabru qarorim,
Tegramni chulg’ashib olsalar mutloq,
Bulutlar solsalar vahshiy qaldiroq,
O’zing asra endi meni, tumorim.
Begona ellarda yozib xumorim,
Erinchak sukunat qo’ynida qolsam,
Olovli jang hissin qalbimga solsam,
O’zing asra endi meni, tumorim.
Sirli va muqaddas oftob uzorim,
Aldoqchi, g’aroyib, laziz tuyg’ular…
Xiyonat ko’kida botdilar ular…
O’zing asra endi meni, tumorim.
O’tgan xotiralar, dildagi zorim,
Qalbim jarohatin tirnamasin, bas,
Alvido, umidlar, tinch uxla, havas,
O’zing asra endi meni, tumorim.
HAMMASI TUGADI
Hammasi tugadi, oramiz ochiq…
So’ng bor qo’llaringni o’parkan, pari,
Sha’ningga to’qiyman mungli bir qo’shiq,
Tinglayman javobing: .Tugadi bari….
Endi aldovlarni qilmasman rasm
Va seni alam-la axtarmoq nechun?!
O’tdi… o’tganlarning unut hammasin,
Sevgi yaralmagan faqat men uchun.
Sen yoshsan, qalbingning go’zal mahali,
Sevimli bo’larsan ko’plarga hali…
HIKMAT
Kulbada bittagina sham yonib turar edi.
Ravshan bo’ldi yoqishgach yana bitta shamchiroq.
Bejiz emas, qadimgi donolar deyar edi:
To’y yaxshiyu va lekin kengashli to’y yaxshiroq.
YANGILIK
Xo’sh, dunyoda nima gap, qanaqa yangilik bor?..
U esa tura berdi bejavob, yutib nafas.
Oxir dedi: O, do’stim, ezmalik kimga darkor,
Sen ahmoqsan, bu esa aslo yangilik emas..
TO’G’RI BASHORAT
Kasalim tuzalarmi?.. Sher eshakdan so’radi.
Eshak esa o’ylamay dedi: Ayo shoh jahon,
O’lmasangiz, yashaysiz, o’lmaganlar turadi..
Ikki karra ikki to’rt, bu eshakka ham ayon.
DUNYO
Shundoq edi bu dunyo, shundoq bo’lur hamisha,
Ko’hna bir haqiqatning do’koni yopilmaydi:
Dono odam juda kam, garchi ko’p ilm pesha,
Bisyordir tanish-bilish, lekin do’st topilmaydi.
Abdulla Oripov tarjimasi
QUR’ONGA TAQLID
P.A. Osipovaga bag’ishlanadi
I
Ont ichaman juftu toq haqqi,
Qilich haqqi, g’azovat haqqi,
Ont ichaman men Zuhro haqqi,
Xuftondagi ibodat haqqi:
Ayt-chi, seni qachon tark etdim?!
Men go’shai taskin ichra, ayt,
Boshin silab, kimni berkitdim
Sinchil nigoh ta’qib etgan payt?!
Men emasmi, sen — tashna uchun
Sahro suvin yo’kdan bor qilgan?
Men emasmi, tilingni butun
Aqllarga hukmdor kilgan?
Mardona bo’l, yov bil yolg’onni,
Haq yo’lidan dadil yur, marg’ub,
Yetimlarni suyub, Qur’onni
Qullarimga aylagil targ’ib.
II
Ey, Rasulning pok ayollari,
Ustuvorsiz jami ayoldan:
Sizga dahshat – fisq xayollari.
Siz orombaxsh go’sha ichra shan,
Ma’sum yashang: sizgadir meros
Bibi Maryam yopingan libos.
Sadoqatli qalbni asrangiz
Halol og’ush, qutlug’ ishq uchun,
Osiylarning nazari bu kun
Yuzingizga tushmagay hargiz!
Sizlar esa, ey sahobalar,
Muhammadga bo’larkan mehmon, —
Zinhor uni g’ayri yo’l tomon
Boshlamoqdan qiling tavbalar.
U ilohiy vahiyga shaydo –
Yashar ekan, boqmagay aslo
Madhiyalar, hissiz so’zlarga:
Shukr deya, e’zozlab bazmin,
Pok dil bilan qilingiz ta’zim
Uyidagi yosh kanizlarga.
III
Qavoq uydi, ko’ngli g’ashlanib,
Ko’r sharpasin sezgan payg’ambar:
Yugurar-u, yomonlik yanib,
Dilga raxna solishga ko’rqar.
Kalomullo, senga, payg’ambar,
Berilmagan shakkoklar uchun.
Targ’ib ayla Qur’onni, magar
Osiylarni zo’rlamoq nechun!
Nimasiga kekkayar inson –
Tug’ilgani uchunmi ojiz?
Qo’g’irchokdek yashab notavon,
So’ng o’lgani uchunmi ojiz?
Tangri avval o’ldirib farshda,
So’ng jon ato etganigami?
Kunlarini qo’riqlab Arshda –
Qismatga jo etganigami?
YO bergani uchunmi rizq-ro’z,
Zaytunni ham, xurmo, nonni ham?
Mehnatini olqishlab beso’z
Tokzorni ham, paykal, donni ham?
Sur tortadi, biroq, Isrofil;
Yerda qo’par qiyomat kuni:
Onasidan bezadi o’g’il,
Og’asini tark aylar ini.
Quti o’chib shunda qo’rquvdan,
Barcha enur Tangrini tanib
Va osiylar qular yuztuban
Lovillagan o’tga chulg’anib.
IV
Ko’p qadimda, qodir Yaratgan,
Kibrdan mast hokim bir kuni
Baslashmoqchi bo’ldi sen bilan;
Bosib qo’yding, lekin, sen uni.
Deding: «Yerga baxsh etib hayot,
Jazolarman o’lim bilan bot,
Izmimdadir mening bor dunyo».
«Men ham, — dedi u, — berib hayot,
Jazolarman o’lim bilan bot:
Men sen bilan tengman, ey Xudo».
Lek sendagi ilohiy shaxtdan
O’chdi osiy takabbur uni:
«Men chiqardim quyoshni sharqdan,
Qani, chiqar g’arbdan sen uni!»
V
Yer turg’undir; gumbazi samo
Dastingdadir, dasting tolmagay,
U quruqlik yo suvga aslo
Qulab, bizni bosib qolmagay.
Sen quyoshni yoqding, Yaratgan,
U yoritgay yeru ko’kni tek
Billur ichra yog’du taratgan
Zaytun moyi singgan pilikdek!
Yaratganga sig’in, u qodir:
Jazirama kunda himoya;
Bulutlarni ko’kka yig’adir;
Baxsh etadir og’ochga soya.
U shafikdir: u Muhammadga
Ochdi porloq Qur’onni Arshdan;
Topinaylik nuri abadga,
Ko’zimizdan arisin tuman.
VI
Kirmadingiz tushga behuda
Salla o’rab, aytib takbirlar,
Qo’lda tutib qonli shimshirlar
Siz xandaqda, qal’a ustida.
Tinglang shodon da’vat sasini,
O’tli sahro o’g’lonlari, siz!
Kanizlarni asir olingiz,
Bo’lashingiz jang o’ljasini!
Siz yengdingiz: sizga shon kular,
Qo’rko`slarning ahvoli xarob.
G’azovatga bermadi javob
Sirli tushga inonmay ular.
Suqlangancha o’ljaga bu dam,
Qilmishidan pushaymon, sekin,
Qo’shib oling, derlar, bizni ham:
Sizlar esa rad eting keskin.
Jangda shahid ketganlar albat
Jannatmakon deya oldi nom.
Ular endi doxilsiz orom,
Farog’atga cho’mdi to abad.
VII
Qo’zg’ol, ey xavfnok:
Bu tun g’oringda Mukaddas chiroq
Yonur tonggacha. Sidqiy toat-la
Quvgil, payg’ambar,
G’amgin o’ylarni,
Nopok ro’yoni!
Tonggacha toat,
Ibodat ayla;
Arsh kitobini
O’qi tonggacha!
VIII
Vijdoningni sotib rangpar faqirlik uzra,
Ehson sochma sen tamagir qo’l bilan sira;
Arshga maqbul bo’lgay faqat to’liq saxovat,
Mahshar kuni bo’liq hosil bergan yer monand,
Urug’ sochgan, baxtli ixlosmand,
U yuz karra taqtsirlagay zahmating albat.
Lekin agar bu dunyoda fe’ling qilib tor,
Sen xasislik bilan tutsang gadoga nisor,
Baxil ko’ling yumib tursang og’rinib, malul,
Bilki: bergan xayr-ehsoning xarsangdan jala
Yuvgan garddek ketar bir yo’la, —
Yaratganning dargohida bo’lmagay qabul.
IX
So’ng horg’in yo’lovchi shakkoklik kildi:
Suv ila soyani Tangri deb bildi.
Sahroda tentirab uch kecha-kunduz,
Harorat va changdan zo’rg’a ochib ko’z,
Bokarkan atrofga noumid, nolon,
Xurmoyu quduqni ko’rdi nogahon.
U tanho xurmoga otdi o’zini,
Yorilgan tiliyu qaqrok ko’zini
Orombaxsh suv ila sarafroz etdi,
So’ng xachir yonida uyquga ketdi
Va o’tdi ustidan yillar karvoni:
Birubor Tangrining shudir farmoni.
Kelganda yo’lchiga uyg’onmoq oni,
Ko’z ochib tingladi olis nidoni:
«Ko’pdanmi uyquga ketding sahroda?»
U javob beradi: «Kechga samoda
Choshgohning quyoshi kezardi yuksak,
Choshgohdan to choshgoh uxlabman, demak».
Nido der: «Yo’q, yo’lchi, uxlading uzoq,
Yotganda yosh eding, qaribsan-ku boq,
Boq, xurmo o’rnida bir hovuch kukun,
Bu suvsiz maskanda qurimish butun
Qum bosgan ul quduq — sahro bulog’i;
Boq, yotar oqarib xachir chanog’i».
G’am bilan oh tortdi bir lahzalik chol
Qaltirok boshini egib bemajol…
Mo»jiza ro’y berdi shu dam sahroda:
Bariga jon kirdi, yangi jiloda
Yana bosh silkidi epkindan xurmo,
Yana suvga to’ldi quduq ruhafzo.
Okargan so’ngaklar tiklanib bir-bir,
Vujudga kirdi-yu, hangradi xachir;
Yo’lchi quvonch tuydi, kuchi jo’sh urdi,
Qonida tirilgan yoshlik gupurdi;
Ilohiy bir hayrat qo’zg’oldi unda:
Xudoni yod aylab yo’l oldi shunda.
1824
Abdulla Sher tarjimasi
BOG’CHASAROY FONTANI
Qovoq solib o’tirar Garoy.
Lablarida qahrabo chilim.
Dahshatli xon atrofida jim
Bosh egib tek turardi saroy.
Jimjit edi butun koshona:
Hamma xonning xafa yuzidan,
G’am va o’yli g’azab izidan
Payqar edi mubham nishona.
Ammo mag’rur sohibi farmon.
Qo’llarini bir siltab soldi:
Barcha sekin tarqaldi har yon.
Ko’shklar aro bir o’zi qoldi:
Erkin nafas oldi siynasi.
To’lqinlanib buzmay sukutni
O’ynab turgan ko’rfaz oynasi
Aks etgandan qora bulutin
Uning jiddiy manglayi ayon
Dil to’lqinin aylardi bayon.
U mag’rur dil ne g’am-la o’lmish,
Qanday fikr bilan band bo’lmish
Yana Rus-la jang qilmoqchimi,
YO Pol`shani tang qilmoqchimi,
Nega xafa, ne u sindirar,
Va yo qonli o’chmi yondirar.
Yoki qo’shin aylamish isyon.
Yoki tog’li xalq janglaridan,
Genuyaning’ nayranglaridan
Tashvish tortib o’ylanarmi xon?
Yo’q, endi u charchab qolmishdir.
Zerikmishdir shuhrat, zafardan.
Berahm qo’l ortiq tolmishdir.
Xayol uzoq qondi safardan.
Nahot, haram ichra xiyonat,
Nahot, yelga uchib diyonat,
Asira qiz jinoyat qilmish,
Kofirga dil inoyat qilmish?
Yo’q, G’aroyning xotinlari hech
Bunday ishga jur`at qilmaslar,
Mungli nola chekib erta-kech,
Yomonlikni asti bilmaslar.
Oyna uyda o’sar gul kabi,
Oy yuzlari zindon ichra berk,
Zulm ostida go’yo qul kabi
Ularda had yo’kdir, yo’qdir erk,
Oyu yillar navbatma-navbat
G’amgin oqin bilan o’tarlar.
Bildirmasdan yoshlik, muhabbat
Barchasini olib ketarlar.
Kunlar birday kechadir g’amda,
Bitta-bitta imillar soat.
Yalqovlik amr etar haramda,
Kam ko’rinar safo-farog’at.
Yosh juvonlar qayg’uga to’lib,
Bir ish qilib ovunmoq bo’lib,
Zeb berishib kiyim kiyishar,
Gaplashishar, o’ynab yeyishar.
Yoki o’ynoq suvlar sasida,
Toza, shaffof zamzamasida
To’p-to’p bo’lib sayr etishadir
Chinorlarning’ zich soyasida.
Ortlarida ularni poylab,
Yovuz og’a yurar hay-haylab,
Undan qochish, berkinish bekor:
Hasadli ko’z, ding qulog’i bor.
U hiylakor, u laganbardor.
Har bir ishdan voqif, xabardor.
Unga ko’ra o’rnashmish mangu
Abadiy bir tartib saroyda,
Unga xonning izmi har joyda
Yagona bir qonundirki, u
Uni Qur’on farzidek bilar;
Dilda saqlar va bajo qilar.
Uning ko’ngli sevgi istamas,
U but kabi sezgidan mahrum,
U hissizlik domida mahkum,
Na ko’z yoshi, na yumshoq nafas,
Na ta’naga bermas e’tibor;
Asiralar chekkan ohu zor
Unga asti qilmaydi ta’sir;
Pinagini buzmaydi taqir;
Yolvorishga quloq solmaydi;
Haqoratni qilmaydi pisand.
Hech na uni yumshatolmaydi,
Tosh qalbi-la mag’rur va xursand.
Unga xotin odati ma’lum,
U ko’p ko’rmish, har yerda har zum.
Hurlikda ham, erksizlikda ham
Yumshoq nigoh, ko’zlardagi nam
Ko’ngliga hech hokim bo’lolmas.
U ularga ortiq ishonmas.
Soch yozishib haram qizlari —
Asiralar cho’milar ekan,
Sehr sochgan go’zal yuzlari
Chashmalarda ko’milar ekan.
Qip-yalang’och qizlarga loqayd,
Bee’tibor termilib, shu payt
U poyloqchi hozirdir yana,
Tutqunlarga nozirdir yana.
Kechalari barg ham mizg’iru,
U uxlamas. Ohista bosib,
Har eshikka bir quloq osib,
Haram ichra tanho izg’ir u;
Kim dam olar, kim tushda ingrar,
Kim oh tortar— hammasin tinglar
Uydan uyga bildirmay ko’chib
Keng tashlaydi u makkor domni;
Birontasi sandirab, cho’chib
Tilga olsa begona nomni,
YO mabodo do’stiga bir oz
Taqdiridan koyib, qilib roz
Dildagini aylasa izhor,
Balolarga bo’lar giriftor!
Garoy nega tinmay chekar g’am?
Chilim o’chib qolmish qo’lida.
Botinolmay dam olgani ham
Ostonada, xonning yo’lida
Imo kutib turadir og’a,
Ibo tutib turadir og’a.
O’yga botgan hukmdor turar:
Oldidag’i darcha ochiq, u —
Ko’ngli cheksiz qayg’uga to’lgan.
Indamasdan ohista yurar
Kechagina sevimli bo’lgan
Xotinlarin qabriga to’g’ri.
Xonni kutib, ko’rish ko’yida,
O’ynab turgan fontan bo’yida
Ipak gilam uzra o’ynashib,
Bir to’da sho’x qizlar osuda
O’ltirishar edi yayrashib:
Bolalarday shodlanib, suvda
Marmar tubda ko’ringan liqqa
Gir-gir yuzib yurgan baliqqa
Termilishar edi yayrashib.
Gohilari unga ataylab
Oltin sirg’a tashlardi boylab.
Joriyalar atrofda xushbo’y
Sharbat tashib yurardi. Nogoh,
Shirin qo’shiq, jaranglagan kuy
Bor haramni ayladi ogoh:
T a t a r q o’ sh i g’ i
I
Yig’i, jafolarni boshdan ko’tarib
Tangri o’zi berar har kimga ehson:
Baxtiyordir, yillar so’nggida qarib
Makka borib ziyorat qilgan inson.
II
Baxtiyordir Dunay sohillarini
Qoni bilan taqdis etgan bahodir.
Jannat qizi yozib kokillarini
Unga shirin kulgi bilan boqadir.
III
Ammo, Zarema, eshitgil tag’in,
Dunyo va rohatga bermay e’tibor.
Xuddi gulday seni o’z quchog’ida
Erkalatgan hammasidan baxtiyor.
Ular kuylar. Ammo qani u,
Muhabbatning yulduzi qani.
Haram ko’rki — kunduzi qani.
Qayda qoldi Zarema bonu?
Hayhot, uning’ gul rangi so’lmish.
Hayhot dili qayg’ug’a to’lmish,
Maqtovlarga solmaydi quloq,
Ko’zlarida yosh buloq-buloq,
Yashin urgan xurmodek qaddi
Bukilmishdir, yo’q endi haddi.
Hech na unga yoqmasdan qoldi,
Chunki, Garoy boqmasdan qoldi.
Vafosizlik qildi xon… Ammo,
Ey gurji qiz, sen-la chiroyda
Kim tenglashar? Hattoki oy-da
Da’vo qilsa, bo’lur muammo.
Chambar qilgan soching, ey pari,
Ilon kabi yurak yoradir.
Yarqiragan ko’zing javhari
Kundan yorug’, tundan qoradir.
Dil dardini kimlarning sasi
Sendan kuchli bayonlay bilar?
Kimning shirin-shakar bo’sasi
Senikidan jonlilik qilar?
Senga bir yo’l ko’ngli tushgan er
Qanday qilib boshqa ko’rkni der?
Lekin, loqayd, zolim Garoyxon
Haramiga Pol`sha qizini
Asir qilib olgandan buyon.
Sendan nari tutib o’zini,
Xo’rlab seni tashlab qo’ydi-yu,
O’zi g’amgin, tunlar beuyqu
Tanholikni ayladi odat.
Qo’llaringdan ketdi saodat!..
Usmon Nosir tarjimasi (Dostonni to’liq holda mana bu sahifada o’qing).
Aleksandr Pushkin. Tanlangan asarlar. She’rlar — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd
Pushkin я вас люблю she’rini tarjimasi bormi o’zbek tilida