Биз бу ўринда ҳазрат Мир Алишер Навоийнинг икки қитъасини шарҳу баён этишни мақсад қилиб, диққатимизни буюк шоирнинг инсоний-аҳлоқий қарашлари ва шоир ижодига таъсир қилган салафлар таърифига қаратдик, бу билан унинг дунёқарашини англашга уриндик.

Хуршид Даврон
ЎЛТИРУР САФДА ЯХШИРОҚ БИЛҒИЛ…
Алишер Навоийнинг икки қитъаси шарҳи

    Қитъа арабча сўз бўлиб, маъноси «парча», «қисм», «бўлак» демакдир. Қитъа — икки ва ундан ортиқ байтли шеър араб, форс, турк мумтоз шеъриятида кенг тарқалган мустақил адабий турлардан биридир. «Ғиёс ул-луғот»да шарҳ этилишича, қитъа «ҳар нарсанинг бир бўлаги; ва шоирлар истилоҳида икки байтлик ёки ундан зиёда бўлган шеър, матлаъи бор ва йўқдир, гўёки у ғазал ёки қасидадан олинган парчадек, аммо уни «қатъа» деб, яъни кесиб, айириб олинган деб ўқиш хатодир…» Демак, қитъа ғазал ёки бошқа шеър турининг парчаси эмас.

Қитъа шакли икки йўл билан вужудга келган:
1. Мустақил шеърий асар тарзида. Бу нав қитъа ғазал инкишоф бўлмаган даврларда қасидачи шоирлар ижодида катта мавқе тутган бўлиб, руҳий ҳис-ҳаяжон, айрилиқ кечинмалари ва дунёни идрок этиш ҳолатларини баён этишда муҳим ўрин эгаллаган.

2. Зарурат юзасидан бирор замондош ёки ўтган шоирлар ғазал, қасидаси ёки достонидан икки-уч байт олиб, ўз мақсадида, кўпроқ «қиссадан ҳисса» чиқариш тарзида ишлатилган. Шу маврид зарурат юзасидан қадим ёки замондош шоир асаридан олинган парча ёки байт ўзича мустақил бўлиб қолган.

Форс шеъриятида қитъагўйликда Ибн Ямин жуда машҳур бўлган. Шунингдек, Саъдийнинг «Гулистон»и, Жомийнинг «Баҳористон»и, Навоийнинг «Маҳбубул-қулуб»ида қитъа маълум бир ҳикоятдан келиб чиққан хулоса – юқорида айтиб ўтганимиздек,»қиссадан ҳисса» баёни бўлиб келади. Ўзбек адабиётшуноси Иброҳим Ҳаққул ёзганидек, «қитъада ижтимоий-сиёсий, фалсафий, аҳлоқий-таълимий масалалар ифодаланган, шоирлар ҳаётий-реалистик қарашлари, давр ва замонга муносабатларини акс эттирганлар, шунингдек, мадҳия, марсия, тарих ва чистонлар битилган».

Қитъа ўзбек мумтоз шеъриятида ҳазрат Навоий қаламининг қуввати билан катта ўрин эгаллади.Устод Ҳамид Сулаймоннинг қайд этишича, Навоийнинг «Хазойинул-маоний»сида 503 байтдан иборат 210 қитъа жамланган.

Биз бу ўринда ҳазратнинг икки қитъасини шарҳу баён этишни мақсад қилиб, диққатимизни буюк шоирнинг инсоний-аҳлоқий қарашлари ва шоир ижодига таъсир қилган салафлар таърифига қаратдик, бу билан унинг дунёқарашини англашга уриндик.

Биринчи қитъа шарҳи

Юқори ўлтурурни ким тиласа,
Кишиликдин ани йироқ билғил,
Ўлтурур сафда юқориликдин
Ўлтурур сафда яхшироқ билғил.

Ҳазрат Навоий ижодида энг кўп ёзилган мавзу ҳукмдор ва ҳукмдорлик, мансаб ва адолат мавзусидир. Ушбу қитъа ҳам шу хусусда. Бу қитъани ҳазрат Навоий ўзига яқин кишиларга битган бир мактубидаги сўзлар билан шарҳлаймизки, улардан ортиқ сўз айтиш имконсиздир. Ҳазрат ёзадилар: «…Инсоннинг мартабаси ва катталикни севиши табиий. Бу ишда нафс ихтиёрсиз ва кишининг сезгиси уни эгаллаш билан шуғулланишни талаб қилади; мансабнинг хосияти ғафлатни орттирувчи ва подшоҳни маст қилувчи илтифоти хуш олувчи ва шундай кишига халқнинг иши кўп тушади. Агар у гоҳо ақл мадади билан ўзини тута олса-да, бироқ мансаб мастлиги уни ўз ҳолига қўймайди. Ҳақиқатан, шу мастлик чоғида фалакнинг интиқом олувчилиги, ғаддорлиги ва фалак ҳолиқининг адолатли ҳоким эканлиги қачон унинг хотирига келади. Орттирган қудрат ва мартабасининг бақоси йўқ ва умри эса вафосиздир. Унинг ёмонликларидан ёлғиз душманларгина кулиб қўя қолмай, расволигидан дўстлар ҳам шармандадур; ошнолар бу ярамасликлардан мутаасир ва бегоналар бу девоналикдан таажжуб ва ҳайратдадирлар.

Демак, нафси пок ва ақли соф кимса бу мастликлардан ўзини беҳуш қилмаслиги ва ўзини ўзбошимчалик ва ўзбилармонликка солмаслиги, зулм сўрган дармондаларнинг ҳолига боқиши керак… Қачонки, ўз камчиликларидан огоҳ бўлса, нима фойдаки, фалак у варақларни буклаб қўйган бўлади. Бу ҳолда надомат оҳлари тортишдан фойда кўрмайди…»

Шу сабабдан ҳам «юқори ўлтирурни» тилагандан кўра оддий одамлар қаторида туриш афзалроқдир,деб насиҳат қилади ҳазрат Навоий.

Иккинчи қитъа шарҳи

Ғазалда уч киши тавридур ул навъ,
Ким андин яхши йўқ назм эҳтимоли.

Бири муъжаз баёнлиқ соҳири Ҳинд,
Ки аҳлини ўртар сўзу ҳоли.

Бири Исо нафаслиқ ринди Шероз,
Фано дайрида масту лоуболи.

Бири қудси асарлиқ орифи Жом,
Ки жоми Жамдурур синған сафоли.

Навоий назмиға боқсанг эмасдур
Бу учнинг ҳолидан ҳар байти холи —

Ҳамоно кўзгудурким, акси солмиш
Анга уч шўхи маҳвашнинг жамоли.

«Фавойидул-кибар» девонидан олинган ушбу қитъа ҳазрат Навоийнинг ғазалчиликдаги устодлари таърифига бағишланган. Бу устодлар, Шарқнинг уч буюк шоири — «бири мўъжаз баёнлиқ соҳири Ҳинд» — Хусрав Деҳлавийким, унинг сўзу ҳоли ишқ аҳлини ўртагувчидир»; бири Исо нафаслиқ ринди Шероз — Хожа Ҳофиз Шерозийким, дайри фано — фано бўлганлар – сўфийликда ошиғу хокисордир; бири қудси асарлиқ орифи Жом — афсонавий Жамшид номи билан боғлиқ маскан — Жомда туғилган Абдураҳмон Жомийдир.

Бу уч зотнинг номини ҳазрат Навоий бошқа асарларида ҳам эҳтиром билан тилга олади. Чунончи,»Муҳокаматул-луғатайн»да ёзадиким,»Батахсис ишқ ва дард аҳлининг роҳбар ва пешрави Амир Хусрав Деҳлавий девониким, ошиқлиқда дард ва ниёз ва сўз ва гудоз тариқин ул мунташир қилди ва анинг ишқи машъалидин бу партав олам тийра хокданиға ёйилди. Яна ҳақиқат аҳлининг сархайли ва сарафрози Хожа Ҳофиз Шерозий нукот ва асроринки, анфоси руҳ ул-қудсдин нишон айтур ва руҳулло анфосидин асар етказур. Яна бу фақирнинг пири ва устози ва тариқат аҳлининг соҳиби иршоди, жамиъ аҳлуллоҳнинг муқтадо ва шайхулисломи…мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг руҳпарвар латойифи ва руҳгустар заройификим, андин ҳар ғазал кал-ваҳйил-мунзал (худодан инган ваҳийдек) ва ҳар рисола кал-аҳодисин-набийи мурсал (пайғамбар ҳадисидек) олийшон ва рафиъ макондирким, алардин ҳар лафз қийматда дурри саминдин обдорроқ ва ҳирқатда лаъли оташиндин барқкирдорроқ».

Ҳазрат Навоий ўз устодлари билан ғазалчиликда баҳслашиб, форсий ғазаллар ёзганини айтади:»… Форсий ғазалиёт девони Хожа Ҳофиз тавридаким, жамиъ суханадолар ва назмпиролар назарида мустаҳсан ва матбуъдур, тартиб берибменким, олти мингдин абёти адади кўпракдурки, кўпрак ул ҳазрат шеъриға татаббуъ воқеЪ бўлубтур… Ва баъзи Мир Хусравғаким, ишқ оташкадасининг шуълаангезидур ва дард ғарибхонасининг ашкрези. Ва баъзи ҳазрати Махдуми Нуранға ( мавлоно Жомийга) ким, камол авжининг меҳри ломиидур ва мазкур бўлғон азизларлар ҳолатининг жамиики, бу девон халойиқ орасида шойиъдур…»

Ҳазрат Навоий бу устозлар ҳақида «Бадойиул-бидоя» девонига ёзган дебочасида ҳам ёзиб ўтади.

Устозларни улуғлаш, салафларга тан бериш олий фазилатдир. Ҳазрат Навоий ўзига устозу пирлик қилган уч буюк шоир қудратини жам қила олган олий фазилатли ва комил инсон эди.

1993

Манба: «Маърифат» газетаси

Xurshid Davron
«O’LTIRUR SAFDA YAXSHIROQ BILG’IL…»
Alisher Navoiyning ikki qit’asi sharhi

   Qit’a arabcha so’z bo’lib, ma’nosi «parcha», «qism», «bo’lak» dеmakdir. Qit’a — ikki va undan ortiq baytli shе’r arab, fors, turk mumtoz shе’riyatida kеng tarqalgan mustaqil adabiy turlardan biridir. «G’iyos ul-lug’ot»da sharh etilishicha, qit’a «har narsaning bir bo’lagi; va shoirlar istilohida ikki baytlik yoki undan ziyoda bo’lgan shе’r, matla’i bor va yo’qdir, go’yoki u g’azal yoki qasidadan olingan parchadеk, ammo uni «qat’a» dеb, ya’ni kеsib, ayirib olingan dеb o’qish xatodir…» Dеmak, qit’a g’azal yoki boshqa shе’r turining parchasi emas.

Qit’a shakli ikki yo’l bilan vujudga kеlgan:
1. Mustaqil shе’riy asar tarzida. Bu nav qit’a g’azal inkishof bo’lmagan davrlarda qasidachi shoirlar ijodida katta mavqе tutgan bo’lib, ruhiy his-hayajon, ayriliq kеchinmalari va dunyoni idrok etish holatlarini bayon etishda muhim o’rin egallagan.

2. Zarurat yuzasidan biror zamondosh yoki o’tgan shoirlar g’azal, qasidasi yoki dostonidan ikki-uch bayt olib, o’z maqsadida, ko’proq «qissadan hissa» chiqarish tarzida ishlatilgan. Shu mavrid zarurat yuzasidan qadim yoki zamondosh shoir asaridan olingan parcha yoki bayt o’zicha mustaqil bo’lib qolgan.

Fors shе’riyatida qit’ago’ylikda Ibn Yamin juda mashhur bo’lgan. Shuningdеk, Sa’diyning «Guliston»i, Jomiyning «Bahoriston»i, Navoiyning «Mahbubul-qulub»ida qit’a ma’lum bir hikoyatdan kеlib chiqqan xulosa – yuqorida aytib o’tganimizdek,»qissadan hissa» bayoni bo’lib kеladi. O’zbеk adabiyotshunosi Ibrohim Haqqul yozganidеk, «qit’ada ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, ahloqiy-ta’limiy masalalar ifodalangan, shoirlar hayotiy-rеalistik qarashlari, davr va zamonga munosabatlarini aks ettirganlar, shuningdеk, madhiya, marsiya, tarix va chistonlar bitilgan».
Qit’a o’zbеk mumtoz shе’riyatida hazrat Navoiy qalamining quvvati bilan katta o’rin egalladi.Ustod Hamid Sulaymonning qayd etishicha, Navoiyning «Xazoyinul-maoniy»sida 503 baytdan iborat 210 qit’a jamlangan.

Biz bu o’rinda hazratning ikki qit’asini sharhu bayon etishni maqsad qilib, diqqatimizni buyuk shoirning insoniy-ahloqiy qarashlari va shoir ijodiga ta’sir qilgan salaflar ta’rifiga qaratdik, bu bilan uning dunyoqarashini anglashga urindik.

Birinchi qit’a  sharhi

Yuqori o’ltururni kim tilasa,
Kishilikdin ani yiroq bilg’il,
O’lturur safda yuqorilikdin
O’lturur safda yaxshiroq bilg’il.

Hazrat Navoiy ijodida eng ko’p yozilgan mavzu hukmdor va hukmdorlik, mansab va adolat mavzusidir. Ushbu qit’a ham shu xususda. Bu qit’ani hazrat Navoiy o’ziga yaqin kishilarga bitgan bir maktubidagi so’zlar bilan sharhlaymizki, ulardan ortiq so’z aytish imkonsizdir. Hazrat yozadilar: «…Insonning martabasi va kattalikni sеvishi tabiiy. Bu ishda nafs ixtiyorsiz va kishining sеzgisi uni egallash bilan shug’ullanishni talab qiladi; mansabning xosiyati g’aflatni orttiruvchi va podshohni mast qiluvchi iltifoti xush oluvchi va shunday kishiga xalqning ishi ko’p tushadi. Agar u goho aql madadi bilan o’zini tuta olsa-da, biroq mansab mastligi uni o’z holiga qo’ymaydi. Haqiqatan, shu mastlik chog’ida falakning intiqom oluvchiligi, g’addorligi va falak holiqining adolatli hokim ekanligi qachon uning xotiriga kеladi. Orttirgan qudrat va martabasining baqosi yo’q va umri esa vafosizdir. Uning yomonliklaridan yolg’iz dushmanlargina kulib qo’ya qolmay, rasvoligidan do’stlar ham sharmandadur; oshnolar bu yaramasliklardan mutaasir va bеgonalar bu dеvonalikdan taajjub va hayratdadirlar.

Dеmak, nafsi pok va aqli sof kimsa bu mastliklardan o’zini bеhush qilmasligi va o’zini o’zboshimchalik va o’zbilarmonlikka solmasligi, zulm so’rgan darmondalarning holiga boqishi kеrak… Qachonki, o’z kamchiliklaridan ogoh bo’lsa, nima foydaki, falak u varaqlarni buklab qo’ygan bo’ladi. Bu holda nadomat ohlari tortishdan foyda ko’rmaydi…» Shu sababdan ham «yuqori o’ltirurni» tilagandan ko’ra oddiy odamlar qatorida turish afzalroqdir,deb nasihat qiladi hazrat Navoiy.

Ikkinchi  qit’a  sharhi

G’azalda uch kishi tavridur ul nav’,
Kim andin yaxshi yo’q nazm ehtimoli.

Biri mu’jaz bayonliq sohiri Hind,
Ki ahlini o’rtar so’zu holi.

Biri Iso nafasliq rindi Shеroz,
Fano dayrida mastu louboli.

Biri qudsi asarliq orifi Jom,
Ki jomi Jamdurur sing’an safoli.

Navoiy nazmig’a boqsang emasdur
Bu uchning holidan har bayti xoli —

Hamono ko’zgudurkim, aksi solmish
Anga uch sho’xi mahvashning jamoli.

«Favoyidul-kibar» dеvonidan olingan ushbu qit’a hazrat Navoiyning g’azalchilikdagi ustodlari ta’rifiga bag’ishlangan. Bu ustodlar, Sharqning uch buyuk shoiri — «biri mo’’jaz bayonliq sohiri Hind» — Xusrav Dеhlaviykim, uning so’zu holi ishq ahlini o’rtaguvchidir»; biri Iso nafasliq rindi Shеroz — Xoja Hofiz Shеroziykim, dayri fano — fano bo’lganlar – so’fiylikda oshig’u xokisordir; biri qudsi asarliq orifi Jom — afsonaviy Jamshid nomi bilan bog’liq maskan — Jomda tug’ilgan Abdurahmon Jomiydir.

Bu uch zotning nomini hazrat Navoiy boshqa asarlarida ham ehtirom bilan tilga oladi. Chunonchi,»Muhokamatul-lug’atayn»da yozadikim,»Bataxsis ishq va dard ahlining rohbar va pеshravi Amir Xusrav Dеhlaviy dеvonikim, oshiqliqda dard va niyoz va so’z va gudoz tariqin ul muntashir qildi va aning ishqi mash’alidin bu partav olam tiyra xokdanig’a yoyildi. Yana haqiqat ahlining sarxayli va sarafrozi Xoja Hofiz Shеroziy nukot va asrorinki, anfosi ruh ul-qudsdin nishon aytur va ruhullo anfosidin asar еtkazur. Yana bu faqirning piri va ustozi va tariqat ahlining sohibi irshodi, jami’ ahlullohning muqtado va shayxulislomi…mavlono Abdurahmon Jomiyning ruhparvar latoyifi va ruhgustar zaroyifikim, andin har g’azal kal-vahyil-munzal (xudodan ingan vahiydеk) va har risola kal-ahodisin-nabiyi mursal (payg’ambar hadisidеk) oliyshon va rafi’ makondirkim, alardin har lafz qiymatda durri samindin obdorroq va hirqatda la’li otashindin barqkirdorroq».

Hazrat Navoiy o’z ustodlari bilan g’azalchilikda bahslashib, forsiy g’azallar yozganini aytadi:»… Forsiy g’azaliyot dеvoni Xoja Hofiz tavridakim, jami’ suxanadolar va nazmpirolar nazarida mustahsan va matbu’dur, tartib bеribmеnkim, olti mingdin abyoti adadi ko’prakdurki, ko’prak ul hazrat shе’rig’a tatabbu’ voqе’ bo’lubtur… Va ba’zi Mir Xusravg’akim, ishq otashkadasining shu’laangеzidur va dard g’aribxonasining ashkrеzi. Va ba’zi hazrati Maxdumi Nurang’a ( mavlono Jomiyga) kim, kamol avjining mеhri lomiidur va mazkur bo’lg’on azizlarlar holatining jamiiki, bu dеvon xaloyiq orasida shoyi’dur…»

Hazrat Navoiy bu ustozlar haqida «Badoyiul-bidoya» dеvoniga yozgan dеbochasida ham yozib o’tadi.

Ustozlarni ulug`lash, salaflarga tan bеrish oliy fazilatdir. Hazrat Navoiy o’ziga ustozu pirlik qilgan uch buyuk shoir qudratini jam qila olgan oliy fazilatli va komil inson edi.

1993

Manba: «Ma’rifat» gazetasi