Эски луғатлардан бўлмиш нодир манбаъ  — «Ғиёс-ул-луғот»ни титкилайман. Луғатнинг 2 жилди 306 бетида «Мансур»нинг икки очиқламаси бор экан, биринчисида исм тарзида изоҳ берилган. Иккинчи изоҳда ёзилишича «Мансур» — ишлов берилмаган дур,мутафарриқ (сочилган, тарқоқ) ва пароганда (пароканда) маъносида ва манзум (шеърий асар) бўлмаган калом (сўз) дир.

Хуршид Даврон
МАНСУРА ҲАҚИДА

Бу ёзувлар диққатимдаги мавзунинг тўлиқ маънодаги баёни эмас, улар қисқа ва бир ўтиришда битилган чизгилар эканини айтиб, аввалан,»Мансура» нима?» деган саволга жавоб топайлик. Маълумки, бу атаманинг ўзаги «мансур» сўзидан иборат. Араб тилидан ўтиб Шарқ оламига тарқалган Мансур исми борлигини яхши биламиз. Бу исм арабчада منصور‎‎ manṣūr деб ўқилади ва «ғолиб» ва «музаффар» маъносида келади. Мисрда «Ал Мансура» (Al Manşūrah -المنصورة) шаҳри ҳам бор.  Аммо, биз излаган «Мансура» бошқа ўзакка эгадир.

Ўзбекистон Миллий энциклопедиясини очиб қарайман. Ажабо, қомусда «Мансура» сўзининг очиқламаси йўқ экан. Лекин, бу сўзнинг ўзаги бўлмиш «Мансур» ҳақида қуйидаги изоҳни ўқидим: МАНСУР (араб. — сочилган, тарқоқ яъни наср ҳолида бўлган), чертим пули — Хоразм мақомлари чолғу бўлимининг номи…»

Бу изоҳдан келиб чиқиб фикрласак, «Мансура» — сочилган, тарқоқ яъни наср ҳолида бўлган шеър экан.

Яна луғат титаман. Беш жилдли «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»нинг иккинчи жилдини очаман. Афсуски, бу луғатдаям «Мансура» сўзи ҳақида маълумот берилмаган. Яна ажабланаман, «Нега?» деган сўроққа жавоб тополмайман.
Эски луғатлардан бўлмиш нодир манбаъ — «Ғиёс-ул-луғот»ни титкилайман. Луғатнинг 2 жилди 306 бетида «Мансур»нинг икки очиқламаси бор экан, биринчисида исм тарзида изоҳ берилган. Иккинчи изоҳда ёзилишича «Мансур» — ишлов берилмаган дур,мутафарриқ (сочилган, тарқоқ) ва пароганда (пароканда) маъносида ва манзум (шеърий асар) бўлмаган калом (сўз) дир.

Яна бир мукаммал луғатда ёзилишича «Мансур»:
1. Паришон ва пароканда; манзумнинг муқобили.
2. Ришта(ип)га терилмаган; лўълуи мансур пароканда лаъллар, риштага терилмаган марваридлар.
3. Мажозий тарзда насрда ёзилган, равон бадиий асар; манзумнинг муқобили.

Хуллас, бу маълумотлардан аниқ бўлдики, «Мансура» шеър тушунчасида мавжуд қофия, туроқ, вазн баҳрдан холи бадиий асар, ўзбек шеъриятида 20-йилларда шаклланган сочма шеър экан. Бу жанр илк маротиба 19 асрнинг сўнгги йилларида янгиланиш жараёнига кирган араб адабиётида «аш-шеър ал-мансур» номи билан пайдо бўлиб, Ғарб адабиёти таъсиридаги ёш араб шоирлари Амин ар-Райҳоний (1876—1940),Жуброн Халил Жуброн (1883—1931) ижодида кўринган эди.

Нега бирдан мансура ҳақида ёзишимнинг сабабини айтай:

“Ёшлик” журналининг 2011 йил, 2 (243)-сонида «Китобсиз яшаб бўлади, аммо бу яшаш ёввойи яшаш бўлади» сарлавҳаси остида таниқли адабиётшунос олим, шоир ва адиб Иброҳим Ғафуров билан бўлган суҳбат босилган эди (Суҳбат кеча сайтнинг мана бу саҳифасига қўйилган эди). Иброҳим аканинг суҳбатдоши бўлмиш Алишер Назар журнал саҳифаларида бир-биридан мазмунли ва эътиборли суҳбатлар ташкил этаётгани диққатга сазовор. Шахсан мен ҳар бир суҳбатни катта қизиқиш билан ўқиб бораман.

Алишер Назар «Китобсиз яшаб бўлади, аммо бу яшаш ёввойи яшаш бўлади» суҳбати бошида Иброҳим Ғафуровни журнал ўқувчисига тақдим этиб, суҳбатдошини адабиётимизда тутган ўрни ва хизмати ҳақида мухтасар маълумот берар экан,(Иброҳим Ғафуров туфайли) «ўзбек адабиёти “Мансура” деб аталмиш янги бир жанр билан бойиди», деб таъкидлайди.

Аввало қатъий таъкидлашим лозимки, Алишер Назар бир маънода ҳақ, яъни Иброҳим Ғафуров мансура жанрида сермаҳсул ижод қилган, уни юқори мавқеъга кўтара олган ижодкор. Унинг мансуралари ҳақида зукко олим ва файласуф Виктор Алимасов шундай ёзган эди: «Иброҳим Ғафуров — сўзларни куйлата оладиган ва бўзлата оладиган шоир…Адибнинг ҳар бир асарида шоирона идрок муқаррардир; у шоирона нафислик билан тасвирларига, образларига, шеърларига қиёслар, ташбиҳлар, сифатлар қидиради. Унинг шеъриятга машрабона ошиқ қалби ҳар қандай ифодани поетикага айлантиришга шай, Навоий, Оллоёр, Яссавий, Машраб, Нисше ҳақидаги эсселари поэтикага монанд. Мансуралари эса шоирнинг биз ҳали англаб етмаган ва етарли баҳолай олмаган поэтик дурдоналаридир…»
Ҳаққаст, яна такрорлаб айтишга мажбурман, бугунги кунда Иброҳим Ғафуров деярли мансура жанрини «ўзиники» қилиб олди ва ҳатто «мансура» деганда,аввалан, Иброҳим ака битган сочмалар шаклу шамойили кўз олдимизга келадиган бўлди. Шахсан мен Иброҳим ака мансураларини қайта-қайта мутолаа қиламан. Ҳатто 20 йилча аввал Мирзо Улуғбекка бағишланган «Алғул» драмасини ёзганимда Ойбекнинг «Навоий» романи қаторида бир саҳна кўринишида Иброҳим ака мансураларидан бирининг мотивидан фойдаланганман. Бу тажриба (яъни машҳур шоирларнинг шеърий сатрлари насрий асарларга сингдирилиши) жаҳон адабиётида, хусусан Лотин Америкаси адиблари Гарсиа Маркес, Борхес ва бошқалар ижодида ёрқин намоён бўлган.
Аммо, мансура фақат Иброҳим Ғафуров яратган сочмалар шаклидагина эмас, бу жанрга қўл урган ҳар бир шоирнинг ижодида ўзига хос тарзда намоён бўлишини унутмаслигимиз керак.

Мансура ҳақида ёзишимга сабаб бўлган асосий гап Алишер Назарнинг (Иброҳим Ғафуров туфайли) «ўзбек адабиёти “Мансура” деб аталмиш янги бир жанр билан бойиди», деган гапидир. Аниқроғи “Мансура” деб аталмиш янги бир жанр» жумласи мутлақо тўғри эмас. Тўғри эмаслиги шундаки,мансура ўзбек адабиётида бир асрдан зиёд вақтдан буён мавжуд жанрдир.

Фикримнинг исботи сифатида таниқли адабиётшунос олим Бегали Қосимовнинг қуйидаги ёзувини келтираман: «1917 йилда Абдурауф Фитрат ўзи муҳаррирлик қилган “Ҳуррият” газетасида “Юрт қайғуси” номи билан бир туркум шеърлар эълон қилди.Диққатга сазовор жойи шундаки,уларнинг аксарияти сочма шеърлар,Фитратнинг ўзи айтмоқчи,мансуралар. Бундай тажриба адабиётимизда илк бор Ҳамза томонидан қилингани маълум.»

Ҳамза билан Фитратдан кейин мансура жанрида сермаҳсул ижод қилган ижодкор Миртемир бўлди. Домланинг 20-йилларнинг охирида ёзилган «Сўнгги хат», «Меҳнат», «Кўклам куйлари», «Тонг таронаси», «Шуъла», «Бахт», «Сакко ҳам Ванцетти мотамида», «Қишлоқ кўринишлари», «Қон саҳифаси», «Тилсиз тошлардан», «Ён!», «Эдил кулганда», «Мунг», «Ойниса», «Сув ёқалаб…», «Тоғ эртаси», «Қонлар», «Қиз қабрида», «Чечаклар», «Қундуз», «Фарғона», «Юрак тошганда», «Тингла, ҳаёт!», «Ёруғ кунлар етакчиси бўл,ўғлим!», «Чўпон ота», «Қайнашларим», «Яна бир қатла», «Шу қадар мағрур, шу қадар буюк», Дарё бўйлаб», ,50-йилларда ёзилган «Қасида», 70-йилларда ёзилган «Қишлоғимдан ўтар бўлсанг», «Шайдолик», «Кисавур», «Жигарлар», «Қизалоқ», «Жийда», «Рақс», «Пиллакаш», «Қоч,ғафлат!», «Тошкент оқшомлари», «Жигарбанд», «Кўл бўйида», «Агар ман…» каби мансуралари ўзбек шеъриятида муҳим ўрин эгаллайди. Мен бу мансураларни эринмай бирма-бир санаб ўтишдан кўзлаган муродим шулки, сочма шеър — мансура жанри устоз шоир ижодининг бошланғич палласидан тортиб умрининг сўнгига қадар диққат-эътиборда турган. Хусусан, мен «Агар ман…» сочма шеърини, ҳеч қандай муболағасиз, мансура жанрининг юксак чўққиси деб биламан. Унинг замона зайлига бўйсуниб ёзилган сўнгги сатрлари аслида бутунлай бошқача битилганини шахсан мен ўзим домладан эшитганман ва бу суҳбат ҳақидаги хотирамни яқин кунларда эълон қилиш ўйимда бор.

Хуллас, ХХ асрнинг иккинчи ярмида ҳам мансура гоҳ «сочма», гоҳ «оқ шеър» (аслида бу жанр мансурадан бироз фарқли), гоҳ «верлибр», гоҳ «эркин шеър», гоҳ «сарбаст» номи билан аксарият шоирлар ижодида кўриниб келди. Айниқса,60-йилларда Нозим Ҳикматнинг, 70-йилларда замонавий француз ва турк шеъриятининг таъсирида бу ҳолат янада кучайди.

Сочма шеър — мансура, хусусан, Миразиз Аъзам, Омон Матжон, Рауф Парфи, Тилак Жўра, Усмон Азим,Муҳаммад Солиҳ, Икром Отамурод каби шоирлар ижодида ёрқин тус олди.

Қуйида ўзбек шеъриятида мансура — сочма шеър жанрида ёзилган шеърлардан намуналар тақдим этамиз. Бу намуналар ўзбек мансурасининг тўлиқ манзараси эмас, балки кичик бир кўринишидир.

ЎЗБЕК ШЕЪРИЯТИДА МАНСУРА

Абдурауф Фитрат
«ЮРТ ҚАЙҒУСИ» ТУРКУМИДАН

I

Эй Улуғ Турон, арслонлар ўлкаси!
Сенга не бўлди? Ҳолинг қалайдир? Нечук кунларга қолдинг?
Эй Чингизларнинг, Темурларнинг, Ўғузларнинг*, Отиллаларнинг** шонли бешиклари! Қани у чиқдиғинг юксак ўринлар? Қуллик чуқурлариға недан тушдинг?!
Дунёни «урҳо»лари билан титраткан йўлбарс юракли болаларинг қани? Ер тупроғини кўкларга учиратурған тоғ гавдали ўғлонларинг қани? Нечун товушлари чиқмайдир?
Ер юзининг бир неча полвонлари бўлган ботир туркларинг қани? Нечун чекиндилар? Нечун кетдилар? Кураш майдонларини ўзгаларга нечун қўйдилар? Нечун… Нечун… нечун..? Гапур менга, эй Улуғ Турон, арслонлар ўлкаси! Сенга не бўлди?!
Ер юзининг буюк салтанатларини сен қурмадингми? Ҳиндистоннинг, Эроннинг, Оврўпанинг улуғ хоқонларини сен юбормадингми? Эй хоқонлар ўчоғи! Эй қаҳрамонлар туғойи!*** Қани у чақмоқ чақишли ботир хоқонларинг? Қани аввалғи ўқ юрушли, отли бекларинг? Нечун «урҳо»ларинг эшитилмайдир?
Дунё халқини бўйсундирмаган салтанатларинг нечун бузилди? Инсонлик оламини қанотлари остинда олган хоқонлиғнинг нечун кучи ўлди? Кучингми кетди? Кимсасизми қолди?
Йўқ… йўқ… Тангри ҳаққи учун йўқ!.. Сен кучсиз эмассан, сен кимсасиз эмассан! Бугун ер юзида саксон милйун**** боланг бор. Буларнинг томирларидаги қон чингизларнинг, темурларнинг қонидир. Буларнинг кучлари сенинг кучингдир!
Эй Улуғ Турон, арслонлар ўлкаси!
Қайғурма! Эски давлатинг, эски салтанатинг, эски йигитларинг, эски арслонларинг ҳаммаси бор, ҳеч бири йўқолмамишдир.
Ёлғиз… Оҳ, ёлғиз… тарқалмишдир.

ЮРТ ҚАЙҒУСИ (сочма шеър). Фитратнинг ўз сўзлари билан айттанда «мансура» («Адабиёт қоидалари»), «Ҳуррият» газетасининг 1917 йил 28 июль 26-сонида эълон қилинган.
* Ўғузхон — хунлар давридаги қадимги турк хоқонларидан.
** Отилла — Хун хоқони Минжуқ ўғли (395—453). Акаси Велданинг ўлимидан сўнг (422 й.) хоқонлпкни тўла ўз қўлига олиб умрининг сўнггига қадар ҳоқонлик қплган.
*** туғой — туғилган жой.
**** саксон милйўн — ўша йиллари ер юзида туркпй қавмга мансуб 80 миллион аҳоли бор эди, шу рақам назарда тутилади.

II. БИР ЎЗБЕК ТИЛИДАН

Ётсам тушумда, уйғонсам ёнимда, кўз юмсам миямда, кўз очсам қаршумда мунгли бир хаёл келиб турадур! Бу бир хотун хаёли… Бир хотунки, эгнида ипакли, лекин йиртиқ ва эски бир кўйлакдан бошқа бир кийим йўқ. Бош-аёғлари яланғоч, тирсакларигача қоп-қора лойқадан ботған, бақирурға товуши, қутилурға кучи қолмаған!..
Қарайман: кимсасизлик юкиндан ориғланган танда золимона урулған қамчиларнпнг яраси бор. Кўраман: жоҳилона қилинған эмлардан носулға* қайтған яралариндан қонлар оқиб турадур!..
Эй мунгли хотун, сен кимсан?
Эй ғамли она, нечук мундан айрилмайсан?
Ёнимда, кўзимда, миямда, юрагимда нима ахтарасан, нечук кетмайсан?
Қайғу тутунлари ичра ёғдусиз қолған кўзларинг, у ёш ёмғурларин нечун тўкадир? Зулм занжирлари билан боғланган қўлларинг нечун ҳар ёнга узатиладир, нима тилайсан?..
Оҳ… Билдим… билдим… Англадим!
Сен менинг Ватанимсан, Ватанимнинг мунгли хаёлисан.
Эй муқаддас Туронимнинг хаёли, кетмай тур, айрилма.
Ёнимда, кўзларимда, юрагимда, виждонимда қол, кетма.
Туроним, сендан айрилмоқ — менинг учун ўлимим.
Сенинг учун ўлмоқ — менинг тириклигимдир,
Паноҳим, саждагоҳим, умидим!
Ёвларинг сени шу кунгами солдилар?
Тилагим, истагим, саодатим!
Болаларинг сени шу ҳолдами қўйдилар?
Суйунчим, овунчоғим, ўчоғим!
Золимлар сени кимсасизми кўрдилар?
Йўқ, сен кимсасиз эмассан. Мана мен, бутун борлиғим билан сенга кўмак қилурға ҳозир. Мана мен чин кўнгил билан сенинг йўлингда ўлурға рози.
Қоф тоғлари йўлимда тушса;
Тамуғ** оловлари қаршумдан чиқса, яна сен сари кетарман.
Устимга инсонлар эмас, шайтонлар қўшини келса,
Оёғимга занжирлар эмас, жаҳаннам илонлари сорилса,***
яна сен сари кетарман.
Дунёнинг бутун балолари бошимға тўкулса,
Зулм чўлининг темир тиконлари кўзларимга кирса, яна сени қутқарарман.
Мен сенинг учун тирилдим,
Сенинг учун яшарман,
Сенинг учун ўлурман.
Эй туркликнинг муқаддас ўчоғи!
Ўлим сенинг ўлимингни истаганларга,
Нафрат сени кўмгани келганларга!

ЮРТ ҚАЙҒУСИ (бир ўзбек тилидан) — ушбу сочма ҳам «Ҳуррият» газетаеида чоп этилган (1917, 18 август 31-сон). Қайта нашри: «Фан ва турмуш» ж., 1990, 9-сон. 7 бет.
* носулға — тузалмаган, қайта касалланган.
** тамуғ — жаҳаннам.
*** сорилмоқ — ёпишмоқ.

III. ТЕМУР  ОЛДИНДА

Бағрим ёниқ, юзим қора, кўнглим синиқ, бўйним букук.
Сенинг зиёратингга келдим, султоним!
Эзилган бошим, қисилган виждоним, куйган қоним, ўртанган жоним учун бу сағанангдан даво излаб келдим, хоқоним!
Юз йиллардан бери жафо кўруб, ғам чекиб келган туркнинг қонли кўз ёшларин этакларингга тўкарга келдим.
Қоронғуликлар ичра ёғдусиз қолган ўзбек кўзлари учун тупроғингдан сурма олғали келдим.
Номусини бад кишиларнинг аёғлари остинда кўриб турклик қони қайнағай, мусулмонлик ҳамияти тошғай, тамуғ оловлари каби сочрағай.
Лекин ўз кучсизлигин англаб қайтиб ўтирган ва қон йиғлаган туркнинг ҳолини айтарга келдим, хоқоним!
Улуғ хоқоним! Турклик шарафи таланди.
Турк учун қўйдиғинг давлат битди, турк остиға қурдиғинг ҳоқонлик ёғийгами кетди.
Туркнинг номуси, эътибори, иймони, виждони золимларнинг аёғларн остинда қолди.
Туркнинг юрти, улоғи, ўчоғи, Турони ёт қўлларға тушди.
Туркнинг билгиси, онги, ўйлови, зийраклиги жаҳолат ўлжасиға кетди.
Сенинг қиличинг билан дунё эгаси бўлған турк тинчгина бир ётоқ тополмай қолди.
Сенинг кучинг билан дунё хўжаси бўлган турк қарлуқ темурларига* кирди.
Хоқоним!
Туркликка хиёнат қилғанлар турк бўлсалар ҳам қонларини оқизмоқ сенинг муқаддас одатингдир, ётма, тур!
Сенинг омонатингға хиёнат қилғанларни эз, ур, ўлдур!
Султоним!
Биламан, шу тобда сенинг у юксак ва улуғ руҳониятинг мен каби тубан руҳли ва ҳимматсиз бир боласининг шу ҳолиға ғазабли кулуб турубдир.
Биламан, шу чоғда сенинг тўлқунли денгизларға ўхшаған юрагинг мен каби юраксиз бир ўғлингнинг шу кўринишиндан нафрат қиладир.
Чунки юқорида айтдигим ишларнинг ҳаммасига ўзим сабаб бўлдим, барчасини ўзим қилдим,
Сенинг Туронингни ўзим талатдим,
Сенинг турклигингни ўзим эздирдим,
Сенинг омонатларингга хиёнат ўзим қилдим.
Мен уч кунлик умримни тинчгина ётиб ўтказмоқчи бўлмаса эдим, шуларнинг бирортаси бўлмас эди.
Мен қўлимға топширдиғинг қилични ташлаб, чолғуни олмаса эдим, Туроним таланмас эди!..
Мен ёлғиз қонли кўз ёшларимни бу сағанангга тўкмак учун эмас, ўз ёзиқларимни иқрор этарға келдим, ХОҚОНИМ.
Мени қўйма!
Мен ёлғиз ёзиқларимни иқрор этарға эмас, Туронға бердигим зарарларни тўламоқ учун келдим, ХОҚОНИМ.
Мендан нафрат этма!
Эй арслонлар арслони!
Меним ёзуқларимдан ўт,
Мени қўлимни тут,
Белимни боғла, муқаддас фотиҳангни бер!
Сенинг дунёга сиғмаган ғайратингга онт ичаманки, Туроннинг эски шараф ва улуғлиғини қайтармасдан бурун аёғларингда ўтирмасман.

ЮРТ ҚАЙҒУСИ (Темур олдинда). Сочма. «Ҳуррият» газетасининг 1917 йил 31 октябрь 47-сонида илк бор эълон қилинган. Қайта нашри: «Фан ва турмуш» ж., 1990, 9-сон, 7-бет.
* қарлуқ темурлар — темир панжаралар.

Абдулҳамид Чўлпон
КИЛЕЎПАТРА
Мансура-ҳикоя

Эй Мисрнинг тангриси, Нилнинг маликаси Килеўпатра!
Ойдин кечаларда, сирли Нилнинг бўйларида узун этакларингни майсалар, гуллар устидан судраб юруб янги очилғон вафо ҳидли нилуфар чечаги узубсан. Ўзингни елпиб турғу¬чи қулға чечакнинг фазилатларидан гапирганингни эшитдим: «Бу гул сувда ўсиб, сувда етишиб, яна сувда битадир», — дединг. Биламан, тенгсиз қиз, биламан. Нил суви билан ўсган нилуфарни қанча мақтасанг ҳам оздир.
Менинг бағримда-да севги ҳидли бир нилуфар ўсмакдадир. Уни сувлаб ўсдирган, етишдириб турғон нарса меним «нилий» кўзларимнинг ёшидир. Не аччиғ, не заҳар, не тотлиғ — тўюб бўлмас тоти бордир унинг!
Юзларингни энг оддий бир бозор қизининг юзларидай кўрксиз қилмоқ учун алам ҳидини соча бошлағон чоқда сергак бўл-да, менга яқинлашма! Юзлари қайғидан — сен узуб ташлағон Нил гулларидек — сўлғон ошиқларингга айт, келсинлар унинг севги ҳиди сочқон чоқларидаким, юзлари бурунғи аслига қайтсун!
Гўзал Килеўпатра! Отанг фиръавннинг заҳарлари қадар аччиғ заҳарларни унинг кўк япроқларидан — истаганинг қадар — ола биласан. Ўзингнинг юзларингдек юмшоқлик ва малоҳатни яна унинг қизил япроқларидан эма биласан.
Балки, эсингда йўқдир.
Бир кун отанг билан чиққан овдан чарчаб, ўзинг ёлғиз қайтиб келдинг. Чарчағон бўлсанг-да қарамасдан югуриб Нил бўйиға тушдинг. Ўтган тонгда бир ҳиндистонли ошиқни тимсоҳнинг оғзига ташлаб берган жойингдан бир тўплам нилуфар чечаги йиғдинг. Ҳарам уйингнинг айвонидағи супачага жой солдириб ётдинг-да, ҳалиги гул тўпламини қизил ипак билан бошингға осдириб қўйдинг. Ўйчан, қайғили кўзларингни Нилнинг устида каби кўрунган ойға тикиб олиб, тўймаслик билан гулни ҳидлаб-ҳидлаб ва шунга алданиб уйқуға кетдинг.
Тонгга ҳали йироқ эди.
Ой ёғдусини бутун тўлалиги билан сепиб, ер юзини сутдек ёруғиға кўмуб ташлаш¬ға тилар эди. Миср — у сирлар ва яширинликлар уяси бўлғон Миср ўзининг бутун гўзалликлари билан бирга ухлар эди. Қатор-қатор фаллоҳ қишлоқлари, қатор-қатор эҳромлари, қатор-қатор абулҳавллари, хавф¬дан титраб турғон бани Исроилға махсус маъбудлари билан бирга ухлар эди. Нил — оппоқ оқариб, тала ўртасида илондек буралиб ётқон Нил ҳам кечанинг шу шарпасиз қучоғида жимгина ухлар эди. Отангнинг ҳашаматли саройлари, хурмозорлар бирга-бирга, бир тўплам ҳалокат, бир қора ғужум бўлуб ухлайлар эди. Сени елпиб турғон қулча елпиғичи билан, соқиянг косаси, чолғичи қизинг чолғиси, кеча тоғлардан олдирғон подачинг найи билан ухлар эди.
Сенгина, сен — фиръавн қизи, даҳшатли фиръавннинг юмшоқ қизи — уйғондинг. Сени эркалатиб ухлатғон нилуфар гулларинг сўлғон эди: нозик қўл билан нозик ипини бир тортдинг — узулди. Гулни — ҳеч қизғонмасдан — ғужумладинг-да, бош томонингга ирғитдинг… тушди — кетди! Сен гулни ғужумлаган тинда бош томонингдан, боқчадан «оҳ» тортқон бир товуш келди; у бақирғон сенинг ошиқларингдан, эртага Нилнинг тимсоҳлар тўлуғ қучоғига киратурғон бир шаҳзода эди. Сен товушингни чиқармадинг, балки, эшитмагандирсан?!
Гулнинг сўлғониға жонинг чиқар даражада қизиғон эдинг.
Туруб бориб яна бир тўплам гул узуб келмакчи, унинг ҳиди билан тонг отдирмоқчи бўлур эдинг. Аммо буни қилмадинг, қила олмадинг, сўнг ортуқ тушунмакка, кўзингни бир нуқтаға тикиб оғир-оғир ўйланмоқға бошладинг. Бирдан турдинг, хизматчилардан бирини уйғотиб гулга юбормоқчи бўлдинг шекиллик, у ёқ-бу ёқға қарагач, яна ётдинг. Яна оғир-оғир тушунар эдинг.
Нақ бошингда — айвоннинг пастида — қараб турғон мен секингина бошингға келдим.
Сезмадинг.
Секингина бағримдаги гулни олиб бошингға ташладим.
Билмадинг.
Унинг ҳидлари сени бўшаштира бошлади. Шул қадар бўшашган эдингким, сен Килеўпатра бўлуб бунча яхши ухламағон эдинг. Кун ўзининг ўткур тиғларини юмшоқ юзларингға санчғонда-да, уйғонмас эдинг.
Ён-берингдагилар уйғондилар.
Кўрдиларким, сен ҳеч бир турмишингда кўрулмаганча тўлуб, тошиб, қайнаб, роҳатланиб ухлайсан. Ҳеч ким уйғотишқа журъат қила олмади. Отанг фиръавндан сени сўраб келган кишига пойлоқчи кампиринг: «Ул кўб тотли уйқудадир», — деб жавоб берди.
Бош томонингда эндигина бош кўтариб келаётқон ёппа-ёлғиз хурмо оғочиға суянганим ҳолда мен сени кузатар эдим. Мен сени-да, ён-берингдагиларни-да эркин-эркин кўрганим ҳолда, билмадим нима учундир, сенинг қулларинг, жорияларинг, оқсоч ва чўриларинг мени кўрмадилар ёки кўрсалар-да: «Бу-да бир бечора ошиқдир, бу-да эрта-индин Нилнинг қурбони бўлур», деб ўйлайлар эди.
Фақат унлар янглишалар эди!
Мен бош томонингда ўлтуруб сени кузатганим билан-да, кўзим — кўнгил кўзим сира сенда эмас эди. Меним кўзим ўзимизнинг мутакаббир, семиз, даҳшатли Амуда эди…
Ниҳоят кўзингни очдинг. Бошингни қалдиратиб туруб эснаш-ҳидлаш, сезгининг бутун кучи билан гул исини эснадинг. Сенинг севгисиз бағрингға юмшоқлик сепиб турғон¬ гулим шул тинларда бутун борлиғи билан сенинг тегрангга севги ҳиди сочиб турар эди.
Севгисиз кўнгилга севги ҳиди, билмадим, қандай хуш келди?
Фақат, юзларингнинг тағин-да яшариб кетганлигини очиқ-ойдин кўрдимким, мана бу гулнинг таъсири эди. Ёнингдағилар ҳам сенга ва сендаги ўзгаришга тонгға қолалар, лабларини тишлайлар эди.
Кўзларингда яна уйқу кўланкалари учқони кўрилди, яна ухламоқ истадинг. Фақат, ҳиди тегрангни қоплағон сўлмас гулнинг қайда эканини билмак истаги уйқу истагидан ортиғроқ эди. Шунинг учун-да бошингни қалдиратиб, кўзларингни ўйнатиб, тинсизгина уни излар эдинг. Ниҳоят сўрадинг:
— Бу хуш ис қайдан келадир?
Ёнингдағилар бирдан жавоб бера олмадилар. Бири — иккинчисига, иккинчиси учинчисига қарай бошлади. Фиръавн қизи эмасмисан — дарров ғазабинг чиқди:
— Шуни ҳам билмайсизми? Мен сизни нима учун боқиб ўлтураман?
Бир ҳабаш хотун дудулаб-дудулаб жавоб берди:
— Боқчадан!
Кулуб юбординг.
— Хурмозордан!
Яна кулдинг.
— Нил бўйидан!
Бу йўли аччиғинг келди:
— Жим! Тентакмисан? — дединг. Тиндилар…
Бир қизиқчи кампиринг бор экан, маймун каби қихихлаб келди-да:
— Нариги дунёдан! — деди. Шарақлаб кулуб юбординг. Кампирнинг кайфи келди:
— Нариги дунёдан деганим, яъни — гўрис¬тондан! — деди.
Бу йўли кулмадинг. Бироз қовоғингни буруштирдинг-да:
— Маъни бериш керак эмас. Бу хурмоға туз сепган каби бўлди, — дединг. Шунда мен сенинг ақлингни олқишлағон эдим.
Бирдан ўрнингдан туруб, юзинг¬ни боқча томонга қаратиб тиз чўкдинг. Бошингдан бир болишни олиб ташладинг, орадан гул келиб чиқди, севиниб кетиб «Мана тобдим!» деб дарров қўлингға олдинг.
— О-о… Бу гул ёт гулдир. Миср гули эмас!
Ёнингдағилар яна тиндилар.
— Қайдан келди бу? Ким келтирди?
Яна жавоб бўлмади. Қизидинг:
— Нимага индамайсиз? Тилингиз узулдими?
Унлар қалтириб, титраб бир-бирларига қарамоқға бошладилар. Билдимким, сенинг аччиғинг ёмон қўзғалса, у заволлилар учун ёмон бўлар эди. Шунинг учун югуриб бошингга келдим. Ортиқ такаллуф қилмай, ортиқ ерларга эгилмасдан бошим билан ҳурмат саломи бердим-да:
— Гулни мен келтирдим, у меним гулимдир, — дедим.
Сен дарров сўрадинг:
— Сен кимсан?
Тинчгина жавоб бердим:
— Мен бир адашиб келган кишиман.
Кўзларинг оғули ҳаваслар билан менга қарай бошлағон эди. Бирдан юзингға жиддият кирди, шамол тезлиги билан юзимга:
— Адашиб келган бўлсанг, йўл кўрсатсинлар, кет! — деган сўзни ташладинг.
— Гулимни олайин-да, кетайин, хўп! — деб гулга қўл узатдим.
Амирлар товуши билан бақирдинг:
— Тегма, у гул мунда қоладир!
Тўқтадим. Ўзинг кўзингни узмасдан менга қарай эдинг.
— Йигит, сен ёмон тилак билан келмадингми?
— Йўқ, тескарисидир: энг яхши ва тўғри тилаклар билан келдим.
— Айт, нима учун келдинг?
— Севганимга Миср нилуфаридан бир тўплам олиб келмак учун келдим.
Бирдан уйғондинг.
— Севганингми бор?
— Бордир.
Шошилиб-шошилиб сўрадинг:
— Фиръавннинг қизи эмасми?
— Йўқ.
— Нил бўйида эмасми?
— Эмас.
— Қайдадир?
— Аму наҳри бўйида.
— Аму… Гул кимники?
— Боя ҳам айтдим: меники.
— Ким учундир?
— У учун.
— У кимдир?
— У… менинг Килеўпатрамдир.
— Жим! Мендан бошқа Килеўпатра йўқдир.
— Сен Миср, Нилбўйи Килеўпатрасисан, у эса Ҳазарбўйи, Аму Килеўпатрасидир.
— Жим!
— Севгида жимлик бўлмас.
— Гул Аму сувиндами ўсмишдир.
— Йўқ… Кўзларимнинг ёшида ўсмишдир.
— Оҳ!
Кўзларингда томчи-томчи ёшлар кўринди. Бошингни ёстиқға қўйдинг-да, ўйга ботдинг. Бироздан сўнг ўрнингдан турдинг.
— Ол гулингни!
Олдим. Ўзинг олдимға тушдинг, менга «орқангдан юрмак учун» ишорат қилдинг, юрдик. Этакларинг ҳар-ҳар ерларни супуриб борар эдилар. Бир уйга кирдикким, зийнати мени тонгға қолдирди. Сен олтун оёқли юмшоқ супачага ўлтурдинг; сенинг ишоратинг билан мен ҳам ёнингға ўлтурдим. Сўз бошланди.
— Нега Нилбўйи нилуфарлари тез сўлалар?
— Унлар оддий гул бўлғонлари учун.
— Сенинг гулинг нега тез сўлмайдир?
— У сира сўлмас!
— Нима учун?
— Меним кўз ёшимда битиб, меним кўз ёшимда ўсгани учун.
— Кўз ёш тубда аччиқдир, бу нимага аччиғ эмас?
— Мунинг-да, аччиғ ҳид соч¬қон чоқлари бордир. Бу севги чечагидир, умидлик кўз ёшларини ҳам кўб эмгандир. Шунинг учун тотлидир.
— Менга қолдириб кетмак истамаганинг нима учун?
— Ўзимники бўлғон учун!
Тиндинг. Фақат, кўзларинг эгри ҳаваслар билан тўлғони ҳолда менга қарайлар эди. Сенинг қарашларингда хиёнат оловларини очиқ сеза бошлағон бўлсам-да, тиндим.
— Мен гулсиз қола билмайман.
— Сенинг учун мундоғ гуллар йўқ эмас, бор.
— Қайда?
— Истасанг Нилнинг бўйларида, истасанг шаҳар кўчаларида.
— Йўқ, ишонмайман — бўлмас, топилмас. Ҳам бу гулнинг эгаси бўлғон гўзал сира Миср Килеўпатраси каби бўла олмас.
— Менинг қарашимда ундан ҳам ортиғдир.
Бу жавобимга аччиғинг келмади, сўзни бурдинг:
— Мен шундай гулни қандай қилиб топаман?
— Нилга ташланғон, тимсоҳларга ем бўлғон ошиқларингда шундай гуллар бор эди.
Сен жиддийлашдинг:
— Йўқ, — дединг, — яхши ишонгилким, улар менга гўзал бўлғоним учун эмас, фиръавн қизи Килеўпатра бўлғоним учун «ошиқ» эдилар. Биргина киши бўлсун чин севиш билан севгани йўқдир. Агар сенга ўхшағон бўлсалар… Мен уларни Нилда эмас, кўзимнинг қоралари орасида сақлар эдим… Мен уларни биламан: улар бир қўрқув олдида мени унуталар. Шунинг учун мен уларни қўрқинч тимсоҳларга ем қилдим. Сенда бу йўқ. Сен фиръавн қизи Килеўпатра ёнида турғонинг ҳолда…
— Аму бўйида турғон кабиман.
Жим бўлдик.
Сўзни мен бошладим:
— Боқчангда бир ошиқ бор, чин ошиқдир.
— Сўзлама! У мени эмас, менинг жорияларимдан лублонли бир қизни севадир. Шунинг учун мен унга тегинмадим.
— Шундайми? — бармоғимни тишладим.
Шул вақтда кўзим кўзингга тушди; ёмон қўрқинч тус олғон, қизиғон эди. Ҳар иккаласидан хиёнат тўлуб-тошар эди. Қўрқа бошладим. Локин яна тиндим…
Кичкина бир ишоранг билан уйда ҳеч ким қолмади; пардалар тушди, нариги ёқда ингичка чолғи товуши аралаш қизлар қўшиғи эшитила бошлади. Танингда бир ҳовлиққанлик сездим. Ўзимда-да чолғининг таъсири билан бир тўлқун бошланди. Чол¬ғи, сездимки, эҳтирос куйини ўйнар эди. Муни сенинг хоин, кулган ва қуюқлашғон кўзларинг ўйнаб-ўйнаб кўрсатар эди.
Чолғи бир даражага етдиким, мен бўшашиб секингина ёнбошладим. Бу чоқ сенинг танингнинг ўтдек қизиғони ҳолда менга яқинлашқонини билдим.
Қалтирар, қўрқар, кўз олдимда ўз Килеўпатрамнинг хаёлини истар эдим. Оҳ, хиёнат дамларида ул нечик келсун!
Яна гул кўмагимга етди.
Сен — мени ўзингнинг эҳтирос кучинг билан маст қилиб — гулимни ва йигитлигимни тортиб олмоқ истаган эдинг. Ишни шул даражага етказган эдингким, менда қаршилик қилмоқ учун куч қолмағон; мен бутун эҳтиросим билан хоин танларингга илондек ўралиб кетган эдим…
Бирдан гул ўлимлик ҳидини сочди.
Мен уйғондим, эҳтирос танимда ўз-ўзидан эриб йўқ бўлди.
— Сен — юзларинг сўла бошлаб — бўшашиб йиқилдинг.
Мен гулимни қўлга олдим-да, тўғри Нил бўйига чиқдим. Ўзимнинг гулимни Нилнинг сувларига, кўкат-майсаларига «кўст-кўст»лаб юруб, ўз Килеўпатрам учун бир тўплам нилуфар йиғдим-да, йўлимға кетдим…
Мен Аму бўйиға етганимда орқамдан бир каптар учуб келди ва сенинг шу хатингни топширди:
«Йигит!
Мен бутун дунёға машҳур фиръавннинг қизи гўзал Килеўпатра бўлғоним ҳолда чин ва соф бир севги учратмадим. Чин муҳаббат эгаларининг кўз ёшларида етишатурғон¬ узоқ умрли, вафо ҳидли нилуфарни сенинг қўлингда кўрганимдан бери кўрмадим.
Оҳ, унинг мен ухлаёлмай ётқон чоғимда сочқон ҳидлари қандай эди? Сира англаёлмайман. Сен «севги ҳиди», дединг шекиллик. Оҳ, агар севгининг бир чечагидан чиққон ҳиди шундай бўлса, унинг ўзи қандай нарсадир? Кошки сева билсам, ўзимнинг энг ҳақир кўрган қулимни бўлса-да сева билсам!
Сени севдим, деб ўйлағон эдим, ўзинг кетгач билдимки, у сенга — сенинг йигитлигингга бўлғон шоҳона бир муҳаббатгина, бир ҳавасгина экан…
Оҳ, ул гулингга нима деяй экан? Агар ул ёмон ҳидини сочмаса, бир зумда пайдо бўлғон тентак бир ҳаваснинг қурбони бўлур эдим. Софлигим кетар эди. Оҳ, у софликнинг ҳақиқатда нима аҳамияти бор? Бўлди нима, бўлмади нима? Тубда софликни-да сақлаб қолатурғон муҳаббат керак эмасми?
Менда у йўқ…
Шунинг учун софликнинг аҳамияти ҳам йўқ… Тахтнинг, салтанатнинг қайғидан бошқа яхшилиги йўқ… Гўзал Нилнинг гўзаллиги йўқ… Хурмо ўрмонлари ваҳший… Нилуфарлар вафосиз… умрлари беш-ўн нафас…
Кел, менга соф муҳаббатдан бироз сўзлаб бер!
Энди эҳтиросга берилмайман, кел.
Мен-да соф севиб, севилмоқ истайман…
Миср, Нилбўйи. Килеўпатра».
Гўзал Килеўпатра!
Хатингни олдим. Аму кўпурмишдир, тошмишдир. Амунинг тошқини ўзимнинг Килеўпатрамга-да, сенга-да йўлни тўсди. Гулим ҳам ҳозир етим қолди…

1921

ИЗОҲЛАР:

фаллоҳ — Миср деҳқони; абу ҳавл — арабчадан сўзма-сўз таржимаси «қўрқувнинг отаси» деган маънони билдиради. Қадимги Мисрда ясалган боши одам, танаси шер шаклидаги ҳайкаллар(сфинкс); қизғонмасдан — аямасдан; тинда — бу ерда вақт, лаҳза маъносида; қизиғон — жаҳлланган, ғазабланган; тушунмак — бу ерда ўйламоқ маъносида; эснадинг — бу ерда ҳидламоқ маъносида; тинсизгина — жимгина; тубда — аслида.

Миртемир
ИККИ СОЧМА

СУВ ЁҚАЛАБ...

Сув ёқалаб келиб қолганим бу чечаклар уваси шунчалар гўзал, дўстим! Бир ёғи: бағри арча ўрмонлари-ла тўла буюк тоғлар, бир ёғида ўлим даҳшатин сўйлаб тургувчи учуримлар, қоялар.

Яшил дўнглар!.. Баланд жардан қараб турсанг, чуқурликда дарё. Ён-беримда райҳонлар, ялпизлар, гуллар…

Аста-секин куйлаб, ошиқиб оққан кумуш ирмоқ шалолача бўлиб дарёга қуяди,табассумкор қуёш — япроқлар, тўлқинларни қучиб суяди…

Дўнгларда, сайҳонларда кўклам гуллар очмиш-да, қушлар маст-аласт ўқийдилар. Ялтироқ харсанглар қалин яшилликлар, сунбуллар, япроқлар қучоғида ғарқ. Оҳ, шу тошларга ёнбошлаб табиатнинг бу гуноҳсиз, қанотли шоирларининг юрак наволарига қулоқ солсанг, ўйласанг… юракка қувват, севинч, мадор тўкади холос бу ёз чоқларида… Чексиз бир завқ қонларга қўшилиб ўйнар каби…

Бу…
Бу нақадар софлик, ёруғлик!.. На ярашиқли яшиллик бу? Нақадар юксалган гўзаллик бу ҳей, табиат!
Ботиб бораётган қуёшнинг олтин шуъласи рақсга тушади. Тоғ қушлари, қайгадир, уюр-уюр учади. Кечки салқин ҳаво танни бутун ўраб қучади. Ҳамон кўз ола олмайман бу гўзалликлардан..

Шоҳимардон,1928

АГАР МЕН…

Эшиккўл этагида қадимги бир жангчининг қабрини топишибди. Кафанигача олтин эмиш. Ханжари, этиги, қиличи, дубулғаси, энгил-боши, қўйинг-чи, косаси, пиёласигача қуйма олтин,тобути ҳам…

Бу бизнинг боболаримизнинг боболарига хос бурунги ер таги сағаналаридан. Номдор ва салтанат эгаларидан бирининг сағанаси. Қабр ичида устихонга боғлиқ ва ёнма-ён тўрт юзга яқин ўликка кераклигу кераксиз олтин буюм санашибди. Еттинчи асрга қадар кўмилган ўлик — саҳройи йигит, жангчи. Ё ўн саккиз,ё йигирма уч йил умр кўрган, холос.

Агар мен мангулик уйқуга кетар кун бирон бир буюм ола кетиш эрки берила қолса…
Нима олиб кетаркинман?

Энг аввало ҳовлимдаги оқ гулларнинг бир ҳовуч атри;
Кейин Ҳалимахоним авжида Навоийнинг ўсаҳ бир сатри;
Устоз Ойбек бермиш ўша бир қалам;
Олис ғурбатлардан қайтганимда, онамнинг қабрини тополмаганим важидан суяк-суякларимга сингган ўса қирқ йиллик алам;
Суйгулимнинг тирноқ юзидеккина сурати ҳам;
Нозим Ҳикматнинг денгиз сувларидай мовий кўзларидаги ўша мунг, ўша учқун, бир сўз билан айтсам, унинг хаёлимдаги армонли сийрати ҳам;
Бир ғужум Фарғона узуми;
Самарқанддаги йигитлик базми;
Қозоқ қимизидан бир кўза;
Тошкент денгизидан бир кўза;
Ҳеч бўлмаса ўша Олатов яйловида қимиз ичган заранг коса;
Ўша унутилмас ўғринча бўса;
Оқсоқ бобо* сағанасидан ложувард ғишт синиғи;
Ўлганда ҳам отини аташим ножўя бировнинг кўзларидаги тубсиз меҳрдан киприкчаси ва тиниғи;
Андижон адирларида битган ғўзадан бир лўппи чаноқ ҳам;
Тағин нима? Бўлди, шекилли.

Йўқ, онамдан қолмиш ягона эсдалик — кичкина парқу болиш — тобутимда бошимга қўйилса-ю, ўша болиш тагига бир жуфт райҳон шохчаси қўйилса…

Ўлгандан кейин бирон буюм олиб кетиш эрки берилса, мен шуларнигина ола кетишни истар эдим. Лекин ҳали ўладиган тентак йўқ, гап шунда…

* Оқсоқ бобо — Амир Темур назарда тутилмоқда

Миразиз Аъзам
СОЧМА ШЕЪРЛАР

МЕРОС

Отам кетганига уч бола эдик,
онам 24 ёшида қолди,
шубҳасиз,
қаровсиз қизини,
бобом ўз ёнига олди.
Ҳовлини 20 минг сотган йилимиз
ўлкада айирбош бўлди пулимиз,
икки минг сўмни ҳам қарз олиб бир одам
қайтиб беролмасдан ўтди оламдан,
шундай қилиб,отамдан,
мерос бизга фақат
қорахат.

ЯШАГИМ КЕЛАДИ

Мен биринчи ёмғир бўлиб ёғгим келади
Ўзбекистон ерларига.
Мен кекса чинорларнинг салобати бўлиб,
қайрағочнинг метинлиги бўлиб
яшагим келади Ўзбекистонда.
Мен тоғларимиз тепасида сойларимизнинг гувуллашин
юрак ҳовучлаб эшитганман.
Сойларимизнинг овози бўлиб қолгим келади
Ўзбекистон дараларида.
Мен азим ёнғоқлардан ёнғоқ бўлиб сочилгим келади,
тутлардан тут бўлиб,
ноклардан нок бўлиб,
олмалардан олма бўлиб,
тарс ёрилиб,
шарбат бўлиб
тўкилгим келади Ўзбекистон ерларига.
Болаларнинг кўзларида қувонч бўлиб
чопиб юргим келади яна
Ўзбекистон ерларида.
Ўзбекистон пахтасининг оқлигида, юмшоқлигида,
Салоҳиятида, саховатида
яшагим келади.

* * *

Бир куни, бир ерда, бир маъюс одам,
Кулаётган одамдан кулди.
Мен унга доноларча танбеҳ бердим:
Нима ишинг бор, кулаберсин.
Йиғлаётган одам йиғлайди, дедим
Кулаётган одам кулади,
Ишлаётган одам ишлайди,
Юлаётган одам юлади.
Бу гапимга дарахтлар индамади,
Сувлар ҳам, сойлар ҳам индамади,
Йўллар ҳам, еллар ҳам…
Буларнинг бизга алоқаси йўқ,
дейишгандир, балки…

ИҲВОН УТ-ТАЙР
(Қушлар дўстлиги)

Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” асари ёзилганига 512 йил тўлгани муносабати билан

қушлар йиғилдилар бир гўзал маъвога
бири урумчидан бири ускупдан
бирлари қораденгиз оқденгиз бўйларидан
идилдан олтойдан жайхундан сайхундан
ҳатто ҳолланд ҳатто фаранг
ҳаттоки қибрису олмон юнон элларидан
чуғурчуғур сайрашдилар
озодлик куйларини куйлашдилар
фақат
ҳар қaндай йиғин ҳам тарқалади
тарқалишди юртларига ҳаммалари
урумчига ускупга қораденгиз оқденгиз бўйларига
кўз очиб кўрган уйларига
тарқалишди қушлар
орадан йиллар ўтди
энди соғинишар бир бирларини
булбуллар гулларни соғингандай
мажнунлар лайлиларни соғингандай
шамоллар дарахтларни соғингандай
дарёлар водийларни соғингандай
ёмғирлар дон сочилган ерларни соғингандай
аммо кимлардир бор ҳурликка хушлари йўқ
қушлар дўстлигини истамаслар
қачон қайда ўрганганди қушлар билан гаплашишни
тиллашишни сулаймон пайғамбар
қуш тилини ўрганишчун
қушлар дўстлигини ўрнатишчун
битим тузиш керакми ким биландир
мен қуш тилини билгим келади
уларни юпатгим келади
гўзалликдан гап очиб гармониядан
бир куй куйлагим келади
ҳар қалай қушларнинг дўстлиги дунё дўстлиги бўлажак

Рауф Парфи
МАНСУРАЛАР

ШАМОЛЛАР

Шамоллар бошимда айланур, дарахтлар тебранур шамолларда, дарахтларнинг меваси ларзон, сояси ларзон. Хусусан дарахтлар… Дор: Ювилган кийимлар осилсин, томошо кўрсатсин дорбозлар. Чўян-ошхонада қозон. Дарё: нур. Темир: автомат бармоқ, Қабристон: гулзордир. Бошимда айланур шамоллар. Бошимда одамларнинг, ватанларнинг шамоллар шаклида ҳайқирган овози. Мен бепарво бўла билмасман, эй «бахтли» диёрнинг, эй бепарвоси. Қалбимни асримнинг томирига уларман: Майли, ошсин қон босим, шарт портласин кардиограмма. Кўзларимнинг деворига қараб ўларман.
Сендан аямасман умримни асрим. Бу умрим нимадир?! О, она Туркистон, бир варақ қоғоз каби ўзимни йиртмасам… нарсалар нарса эмас мен учун. Нарсаларда бор менинг ўчим, кесилган дарахтлар-тўнгакдир кесилгувчи бошларга. Дор: Энг гўзал фикрлар осилган — Чўян: осколка. Қайларга қуюлар бу дарё, бу дарё тинарми?.. Ёки яна қайтадан бизнинг ибтидомиз бошланажакми? Бу темир: Бу Ғе эмас, таркиби жон, шаҳидлар қабрига ҳусн-гажакдир. Қуёш фожеъ хотира, асрдош. Йўллар. Икки одам йўл ўртасида, бир-бирига боқар, сирдош, суҳбат қуришар улар. Иккови ҳам кетди бир томон, лекин хайрлашиб олишди асли. Нарсаларга нарсадай қарай билмасам, ёлғиз сен сабаб, шамоллар онаси, ҳей, асрим. Деразамни очади бўрон, бўрон очар эшикларни. Менга бир дам бермайди ором кўрганларим, эшитганларим.

МЕНИНГ ЧОРАК АСРЛИК УМРИМ

Чексиз-чексиз дақиқалардан иборатдир менинг чорак асрлик умрим. Бу қандай иморатдир бунёд этган қўлим. Гап бошқа, устоз, бошқа. Эй умрим, ҳаққимдир ахир бир соатнинг ўзида бир мазмун Нозимнинг дардлари каби узун, ишончлари каби ғолиб яшашга. Эллик ёшлик бефарзанд кишининг: «Бир ўғлим бўлса эди», «бир қизим бўлса эди» — фикрларидай оғир, ёшликнинг ширин армонлари каби олғир, айни орзуларда, айни қайғуларда, айни севинчларда, айни Туркистонда яшамоқ, устоз.
Шундай бўлмаса агар, нега керак бу келбат, бу овоз. Шунчаки дарахтдай ўсмоқми, шунчаки дарёдай оқмоқми дарбадар. У пайт кўзим очиқ лекин асли кўрмасди. У пайт юрак урар лекин асли урмасди. У пайт, дарахт-дарахт, дарё-дарё, Юсуф-Квазимодо.
Мен-ку истамасман ўлимни, бироқ ҳар соатда, ҳар дақиқада бу ёруғ дунёнинг ҳар томонидан ҳукм этмоқдалар ўлимга мени. Мен — Юлиус Фучик — дорга осилди бошим.
Тўйчи Эрйигит ўғли — отим менинг — кўксимда совуган қўрғошин. Ботган кўзларимда жаллоларнинг аянч сурати қотган. Ветнамлик бир гўдакман мен — бағри яра, қўлсиз, оёқсиз ва бошсиз ётган. Мен ҳали ҳам турма панжаси ора сўнгсиз ва озод осмонларга қарайман. Қарайман қуёшга. Мен ҳаёт истайман, гап бошқа, устоз, бошқа…

ШЕЪРИЯТ

Сени танимаган шўрликлар аянч.
Асқад Мухтор

Одам Ато ва Момо Ҳаводан олдин ҳорғин кишиларнинг руҳида бўлдинг бунёд, бунёд бўлдинг Ер ва Дунё аталган Юртда. Сен бор эдинг ҳаётбахш сувда, учар шамолда, иссиқ тупроқда, сен бор эдинг Прометей келтирмаган ўтда. Кейин даврлар, асрлар, Атом асри кейин… Дунёни қайта қурмоқ, ишончга ишонтирмоқ мумкин бўлмасди, сени билмасдан. Сени таниганнинг қўлларига дармон бердинг, кўзларига нур.
Бош отганда улуғ жангда ўлимга мағрур — ўлими гўзал эди сени таниганнинг, ўлим — мангу яшамак каби туюлди у дам. Кимдир ёқа йиртди, сени унутди, талвасада бақирди, сени танимасдан увол ўтди оламдан. Ўзи танҳо қолиб кетди қузғунларга ширин емак бўлиб бир бурда.
Шу оддий сув мавжида, заррин япроқларнинг кўксида Навоий туғилар, суронларда Нозимнинг овози. Гардандан гирдоб каби қуюлар — Элюар, Вужудимнинг ҳар бир ҳужайрасида сўзларнинг содиқ қўшини — Туркистон, Туркистон, Туркистон — Туркийнинг дунёвий қўшиғи. Йўқ, ҳали йўқ, шоир экватор бўйлаб сенинг юрагингдан отилган ўқ.
Юксак орзулари бордир шоирнинг, шоирларда бўлар фақат эзгу ният. Қалам-қалам эмас бонгга зарб ила урилгувчи чўқмор, ундан таралгувчи садо ва акс садо сен, Шеърият.
Зарб! Оқ қоғоз узра гўё ёруғ жаҳон узра урилар қалам. Зарб!!! Қасрлар, тахтлар Оъвузликлар шаклида йиқилди. Шоир кулди, Оллоҳни тан олмаган даҳрий оломон таниб олди илоҳий деб сени, Шеърият.

БАХТ ВА ТАШВИШ

Онам Сакина Исабекка

Бахт деб сен чеккан ташвишга ўғлинг арзирми, уза биларманми бир замон узиш мумкин бўлмаган қарзимни?! Ташвиш — қўрғошин каби оғир, Ватан каби, Туркистон каби, Бахт каби оғир, шунча ёшга келиб, шамолдай елиб нима қилдим, нима, ахир? Барибир хафа эмассан мендан, тўғрими? Мени деб ташвиш ютасан, мени дунё чоғлаб, бошингдан дунёни баланд тутасан, қизғонасан тўпори ўғлингни. Бир машъум зарб ила тўхташи мумкин тақдирлар умри… Истамайсан ваҳший вулқон ила тўсилиб қолсин Қуёш. Шундандир қуёшлар қайнови қонингда, шундандир кўзларингда доим ёш. Ҳа, дилларнинг доғи бор, умрларнинг адоғи бор бегумон. Аммо Инсон даҳшати билан бир куни, бир зумда оламдан ўтишимни истамайсан онажон. Мени бахтим деганинг менинг
бахтим эканинг. Бироқ қийнар ташвиш — бахтиёрлик каби жиддий иш. Сени хижолат этганим сени маломат этганим — дунёдан бош олиб кетганим. Майли, ҳаммаси олдинда, чекмаган заҳматим, битмаган хатим, олмаган нафасим олдинда, ташвишимни оқларман, Бахтимни ардоқларман қайта туғилган ўғилдай.

СЎЗЛАР

Дарак гап. Инсон. Ундов гап. Инсон!
Сўроқ гап: Инсон? Яшамакни ўргатар сўзлар.
Баъзан кўксимизда ташиган жонни ташламакни ўргатар сўзлар. Сўзлар керак, Бош Ҳарбларда яраланган. Бош Ҳарфлардан яралган сўзлар. Болари сўздони бир ажиб, сўзлардир пешонада тўпланган ажин, қўлларимиз фикрчан сўзлардир. Ҳаддан зиёд гўзал сўздир — Турон. «Ассалому алайкум» бу тонготар, «Ва алайкум ассаламу», «Яхшимисиз» — бу йўл. «Хайрли тун» — бу — Қуёшнинг ботиши. Йўлдаги киши: жуда ажойиб жумлага ўхшайди. Олижаноб сўзларга ўхшайди — Ер шари…
Яшамакни ўргатар Сўзлар.

ҲЕЧ НАРСА

Эй сиз, тўйганлар,
Эй Сиз, башанг оломон,
Юзингизга сепаман сўзларимни…
Ҳа, ҳеч нарса йўқ менда, ҳеч нарса.
Хотин — йўқ,
Фарзанд — йўқ,
Дўст — йўқ
Ватан — йўқ.
Йўқотганларимнинг алами-заҳри,
Кўксимдаги санчиқ олами,
Шеъриятдан бошқа,
Ҳеч нарса, ҳеч нарса, ҳеч нарса.

Иброҳим Ғафуров
УЧ МАНСУРА

БУТУНЛИК

Сенга бутунлик керак.
Осон нарсалар керак сенга. Мени ўқима.
Олам бош-кети йўқ парчалар. Бутунлик қайда?
Айт, бутунми манави дарахт ҳосилидан айрилган,
ҳосил бериб шох-бутоғи қайрилган?
Айт, бутунми, йўл бўйида ташландиқ боғ?
Мунғаяди жуда қари ўриклар лазиз мевалари тамомила таланган?
Ёки айт-чи, бутунмикин,
манави билқиллама юриш қилиб кетиб бораётган қиз?
Айт, бутунмисан сен ўзинг.
Уйқуга ётаётганда,
саҳарда ёстиқдан бош кўтарганда
ҳеч сезасанми ўзингни бутун?
Билмайсанми, қачон,қачон бут бўлар одам?
Унгача бутунлик ҳақида
мендан сўрама.
Янгроқ қофиялар, заковат
ҳали бутунлик эмас.
Бутунлик ҳақида сўрама
парча-парча бўлиб кетган
одамдан

МЕНИ ЁЛҒИЗ ДЕМАНГ

Ёлғиз деманг мени,
Уч оғайни қолдик:
— Мен, дилим ва яна дилим,
Уч ғаним қолдик:
— Мен, тилим ва яна тилим.
Қариликнинг қори кетмас экан,
Уч умидвор қолдик:
— Мен, элим ва яна элим…

ЧЎЛПОН МУЗАСИ

Баъзан тушларинг бу ҳақиқат ва баъзан ҳақиқатларинг туш бўлиб кўринади. Балким, асл ҳаётнинг ўзи ҳам туш ва асл тушнинг ўзи ҳам ҳаётдир. Намхуш, салқин ноябрнинг охири. Андижон Қавс туманларига ғарқ бўлиб ётади. Далалар тўнғиган, ҳайдалган ерлар узра кўсанинг соқолидай диккайган ғўзапоялар тўнғиган, янги новдалари кўкка ғолиб ўрлаган тутлар тўнғиган, ҳаёт асарини йўқотган, туман зарраларига чўмилган… Катта каналнинг тўнғишдан ғолиб чиққан, совқотган сувлари шиддат билан йўлига чопади, манзилини тинмай ямлайди.

Чўлпон боғи…
Илк бор юз йилда бу боғ Чўлпон боғи бўлди.
Халқ тўлди Чўлпон боғига.

Одамларнинг чеҳраларида илк бора кўрдим: ўзгача бир ифода пайдо бўлди. Чўлпон боғига илк қадам қўйиб, уларнинг чеҳраларидан сабзи-пиёз ташвишлари ариди. Юзларида аёвсиз ажинлар кўринмай қолди. Издиҳомда юрган кишиларнинг юз-пешоналари менга ғоятда текис, кўркам, кадарлар, уқубатлардан тамом холи кўринди.

Турмушнинг барча уринишлари гўё шу боғ остонасидан нариларда, ташқариларда қолгандай эди.

Яна ким билсин, балки қуюқ Қавс тумани, Андижон тумани – тайёраларни учирмай қўядиган туман бу содда, жўмард, офтоб, шамол ва меҳнатда тобланган эран чеҳраларни текислаётгандир. Ёзиб бўлмас ажинларни ёзаётгандир. Абгор ва ноаён бўлиб қолган хаёлларни ўнглаётгандир. Шундаймикин?

Улар диққат билан тинглайдилар.

Гўё ўз қулоқларига ишонқирамагандай бўлиб турадилар.

Ва ажинларнинг ариқларига – шу чексиз, интиҳосиз ариқчаларга, шу ҳаёт ва тирикчилик наҳрларига ҳайратлар жойлашади. Худди улуғ бандаргоҳларда қатор тизилиб ўринлашган буюк кемалар каби. Ҳайрат ажинларни тўлдириб, текислайди. Нима дей… Илҳом кеза бошлайди юзларда… хоҳи қари, хоҳи ёш-илҳом кеза бошлайди манглайларда, илҳом учқунлайди кўзларда…

Кетган, сўнган, қуриган шуълалар аллақайлар, ғойиботлардан қайтиб, яна бу кўзлар, яна бу чеҳраларни макон тутади.

Маконлашади илҳом кўзларда.

Ҳеч ким ҳеч нарса демайди. ўовур эшитилмайди. Шивир эшитилмайди. Балки Қавс тумани, Андижон туманлари бу товушларни ютиб юбораётгандир ва мен эшитмай қолаётгандирман. Йўқ. Шунчалар улуғ издиҳом чурқ этмай тинг­лайди. Нотиқними тинглайди улар? Балки нотиқдан, унинг сўзларидан, шу совуқда, туманда, ёғаётган намда қалтираб янграётган сўзлардан ҳам ортиқроқ бир нарсани – ҳозир дафъатан англаш, пайқаш, ифодалаш қийин бўлган ўзга бир нарсани, бошқа бир алланимани тинглашмаётганмикин улар?

Ҳа, улар ўзларини тинглаётгандай, ўз ичларидан, юрак қаърларидан келаётган фавқулодда бир сасларга қулоқ солаётгандай эдилар. Уларнинг эран, меҳнаткаш чеҳраларини ёритган, равшан қилган ҳам ўша саслар… Улар ичдан келаётган бир тўлқин. Улар денгиз шовқинлари, денгизнинг қудратли садоларини тинглаётганга ўхшардилар. Улар ўзларини ўзлари тинглаётган каби эдилар.

Камдан-кам ҳолларда рўй берадиган ноёб бир ҳодиса…

Издиҳом илҳоми…

Бундай сўзни эшитганмисиз?

Бундай сўз, тушунча йўқ-ку дейсизми?

Издиҳом илҳоми…

Юзлаб, минглаб одамлар бир жойга жам бўлганда ва яна юзлаб, минглаб одамлар ташқарида интиқ, интизор кутганда, шу буюк издиҳом жам бўлиб ичларидан келаётган садога қулоқ тутаётганда, шундай илҳом пайдо бўлади. Бир эмас, юз эмас, минглаб одамларда зуҳур этади, уларни ўз тўлқинлари-ла чулғаб олади.

Издиҳом илҳоми…

Мен ҳам шу илҳом тўлқинига тушдим. Ёнимда хаёлга ғарқ бўлиб турган шеригим кутилмаганда пичирлайди:

— Тушга ўхшайди. Мен туш кўраётганга ўхшайман…

Чўлпон боғи…

Юз йилда илк бор тилимизни тотли қилди бу сўз.

Ва мен одамлар чеҳраларидаги ўзгаришнинг нималигини англагандай бўлдим. Одамларнинг чеҳралари бу янги боғда равшан тортган, равшанлик касб этган эди. Тўнғиган азим дарахтларнинг сарбаланд шохларидан Чўлпон сўзлари янграр эди. Янги экилаётган ниҳолларнинг яшил япроқларидан ва ҳаётбахш тупроқ бағрига олаётган уларнинг навқирон томирларидан Чўлпон сўзлари отилар эди. Кабутарлар Чўлпон сатрларини ёд айтиб тўда-тўда учиб ўтар эдилар. Бугун Андижоннинг заводлари, улкан пештоқлари, дарвозалари, кўчаларнинг деворларида Чўлпон сўзлари олтин ёмбилари каби ярақлар эди. Унинг сўзлари тирилиб, қалбларда денгиз тўлқинлари каби гувиллар, шивирлар, ҳаёт қирғоқларига урилар эди.

Чўлпон нигоҳи беҳад бир теранлик билан ўз элини қамраб олар ва нигоҳининг инсоний сеҳрига чулғарди.

Нигоҳ тирилган, сўзлар тирилган, фусункор мусиқа ва фусункор оҳанглар энди абадиятга тирилган эди.

Чўлпон ўсган, унинг қадамларни теккан жуда кўҳна гиламни кўрдим. Чўлпон шу гилам устида тетапоя бўлган, думалаб-думалаб илк тотли сўзларни айтган.

Мен ҳам худди шундай гиламда гандираклаб-гандираклаб оёқ босганман. Бу гилам ҳамон бор ва ҳамон чўғдай рангларини йўқотмаган. Мен ўзимга болаликдан таниш гиламни кўриб лол қолдим. Ва худди болаликда қилганим каби унинг гулларини нақшларини бармоқларим билан силадим, сийпадим. Бир зумда қўлларим Чўлпон оёқлари изларининг ҳароратини туйдилар. Одамнинг ҳарорати унинг руҳи каби ҳеч қачон ўлмас экан. Эй ўлмас руҳ, халқинг қалбини кундай равшан қил!

Сенинг офтобинг ҳамиша йўлларни ёритгувчи офтобдир! Сенинг илҳомингдан шу мисра туғилди: Халқим – мангу баҳорим, Юртим – сўнмас мадорим…

Омон Матжон
«ҚУЁШ СОАТИ» КИТОБИДАН

ТОҒДА ТУНАДИМ

Тоғда тунадим.
Қария нотинч эди. У қаерлардадир оғир тошларни гумбурлатиб теварак-атрофга ларза солар, гоҳ тонгдан чўғ олиб тамаки тутатишга тушар,унинг оқ тутуни олис-олисларга сузиб кетарди.
Нега тоғ нотинч, нега титрайди?
Нега иложсиз хўрсинади, совуқ терга ботади у?
Боқий ва буюк салобатни синдириб — елкасида бемалол хуррак отаётган мен — митти одамдан қаҳрланяптими?
…Тоғда тунадим.

НАФАСИНГ

Илиққина нафасинг.Аёз тонг. Сариқ япроқлар. Сокин қадам. Ҳаётбахш ҳис. Кўм-кўк осмон сахий.
Лабларингда бахтим изи. Оҳ, не фасл бу? Атрофда куз. КУЗ!
Куз атрофда. Не фасл бу, оҳ? Бахтим изи лабларингда. Сахий осмон кўм-кўк.Ҳис ҳаётбахш. Қадам сокин. Япроқлар сариқ. Тонг аёз. Нафасинггина илиқ.

Усмон Азим
СОЧМА ШЕЪРЛАР

БЕКАТ

Ёмғир. Бекат.
Эркакнинг эгнида ёмғирпўш.
Аёлнинг кўйлаги баданига ёпишган.
(Олтмишинчи автобус тўхтаб ўтади).

«Совуқ қотди,— ўйлайди эркак,—
Ёмғирпўшни елкасига ташласам
Хафа бўлмасмикин?»
(Олтмишинчи автобус тўхтаб ўтади).

«Чиройли экан,— ўйлайди эркак,—
Ёши ҳам ўттиздан ошмаган.
Қани эди, шундай хотиним бўлса…»
(Олтмишинчи автобус тўхтаб ўтади).

«Балки у тақдиримдир,—ўйлайди эркак,—
Аммо ёмғирпўштни елкасига ташласам, отиб юбормасмикан?
Барибир аёл-да
Чиройли бўлса ҳам…»
(Олтмишинчи автобус олиб кетади аёлни).

Уф тортади эркак.
(Уйида ивиган кийимларини яна ўзи — хўрсиниб — ечади аёл).

АЛПОМИШ ХУСУСИДА ШОИР ДЎСТИМ ХУРШИД ДАВРОНГА МАХФИЙ ХАТ

Арпали чўлида Алпомиш ухлар.
Уни уйғотмайман.
Уйғонса, нима иш буюрамиз унга,
Хуршид Даврон?

Укам каби Эски Жўвада писта сотадими?
Акамдай пахта терадими икки минг тонна?
Нима иш буюрамиз унга,
Хуршид Даврон?

Имонни сотмоқликни ўрганадими амакимиздан,
Ёки мукофот олмоқликнинг йўлларини?
Аммамизнинг қилмишин кўриб,
Ўзини осиб қўяди-ку!
Нима иш буюрамиз унга,
Хуршид Даврон?

Биз билан пиво ичишни удда қилармикин,
Бировнинг китобини кўчиришни-чи?
Уни уйғотмасдан…
Ўлдириб қўйсакмикин?

Бизга нима?
Алпомиш учун
Хун олса,
Отамиз олади-да…
Аммо, отамиз қандай уйғонсин,
Алпомиш ухласа…

ОРЗУНИНГ КЎРИНИШЛАРИ

Орзу – баъзан бу тарзда бўлади:
кўнглингга ёқадиган автомобиль, кўп қават иморатли уч-тўрт ҳовли, Испаниёда вилла, Англиёдаги қадимий сарой, шаҳзода Ульямс иштирок этадиган базм, камида уч-тўрт миллиард евро, “яхта” деб аталган маишат кемалар, жазманликка фақат “дунёнинг энг гўзали” ва ҳоказо.

Орзу – баъзан бу тарзда ҳам бўлади:
Ватанни севиш, озодликка ишониш, ҳақиқатни таниш, бемалол йиғлаш, ҳеч бўлмаса, бир бор бозорда ўйланмай пул сарфлаш, йиқилганни суяш, кулгинг келса – кулиш, орзунинг ортидан кетиш, инсофни ҳар кун яратиб туриш, фақат имоннинг гапига кўниш, ҳалолни “ҳалол”, ҳаромни “ҳаром” дейиш ва ҳоказо.

Орзу – яна бу тарзда ҳам бўлади:
бир парча нон,
бир парча нон,
бир парча нон,
бир парча нон…
Эсингдан чиқмасин, орзу шу тарзда ҳам бўлади.
Шу тарзда ҳам…
Эсингдан чиқмасин.

* * *

Эсингдами, деди, аёл, шишадевор қаҳвахона,
деворларни ювиб турган баҳорги ёмғир,
ёмғирдан ҳам чиройли оққан мусиқа?..
Иккаламиз юзма-юз ўлтирган эдик,
ўртамизда эса бир дона қизил гул,
бир дона қизил гул…
Эсингдами?
Эсимда, деди, эркак,
мана, сенга шишадевор қаҳвахона,
мана, сенга ёмғир, мана, мусиқа,
қаршингда ўтирибман, мана, юзма-юз,
ўртамизда эса бир дона қизил гул…
Йўқ, деди, аёл, эслагин, шишадевор қаҳвахона,
шишадевор қаҳвахона…
Бир марта эслагин!..

* * *

Нафасингдан
ўзга
ҳаво йўқ.

Қафасингдан
бошқа
озодлик.

Ёруғлик йўқ
кўзингдан бошқа.

Бор ҳаракат –
сенга интилиш.
Барча қайтиш сендан –
ўлимдир.

Соғинчингдан
бошқа
яшаш йўқ.

Ҳижронингдан бошқа
фожиа.

Энди менга
видо айт,
кетай –
такрор-такрор
айтиб исмингни.

Тириклигим
фақат исмингда –

жуда кўпдир
исмингда
ҳаёт..

Хуршид Даврон
СОЧМА ШЕЪРЛАР

ЁЛҒИЗЛИК

I

Ярим тунда
Дунёнинг четида
Кичкина шаҳарда
Қоронғу кимсасиз
Кўча бўйлаб
Борар Ёлғизлик

Дунё хавотирда
Ой хавотирда
Кичкина шаҳарнинг
Тўққизинчи қаватида
Хавотир билан
Ёлғиз қадамлар сасин
Кутар  Ёлғизлик

II

Ярим тунда
Кириб келди
Ёлғизлик

Сочи оппоқ
Соқоли оппоқ
Киприги оппоқ
Ёлғизлик

Ойнага бир қараб
Юзини ўгирди
Ёлғизлик

ДУНЁНИНГ МОҲИЯТИ

Инсон ўзгарди
Моҳияти ўзгарди дунёнинг
Ўзгарди тасаввур

Инсон ўзгартирди дунёни
Ҳақиқатга айлантирди рўёни

Пичоқ ўзгарди
Ўчоқ ўзгарди
Қучоқ ўзгарди

Нон ўзгарди
Ном ўзгарди
Томирларда оққан
Қон ўзгарди

Тил ўзгарди
Дил ўзгарди
Эл ўзгарди

Муҳаббат ўзгарди
Чунки дунёда

Тун ва кун
Қиш ва баҳор
Ёз ва куз
Ой ва қуёш
Бир-бирини қидирганидай
Эркак ва аёл
Қидириб бир-бирини
Топган дунёда
Бугун тун ичида тун яшар
Буғулар ўкириб
Жуфтини излаб
Юнусбалиқлар  жуфтини излаб
Денгиз ошган,
Уммон кечган дунёда
Аёл севар аёлни
Эркак севар эркакни

Дунё эса кўзини юмиб
Ўтирибди ақлдан озган
Достоевский сингари…

ТУНГИ ТАЙЁРА

Козларимга коринмасдан учар тунги тайёра-
Қишлоқ чети сайҳонликда чалқанча ётиб,
юлдузларга термилар чоғим.
Узоқларда ҳориган қишлоқ,
Атрофимда яшил майсалар,
Тепамда юлдузлар

Ва булутлар оша учган тунги тайёра.
Ҳорғин шивирлаймиз: «Яхши етиб олинг,
манзилингиз яқин бўлсин, одамлар».

Орзуларни, аламлару шодликларни,
ҳижрон висолларни елкага ортиб
узоқларга сингиб кетар тунги тайёра.

Кошки, мен ҳам учсам тунги тайёрада…

Истайман, мен фалакда учаётган пайт
Шаҳардами ё қишлоқдами
Шивирласа юракдан кимдир:
«Яхши етиб олинг,
манзилингиз яқин бўлсин одамлар».

ВИДО

Мен сендан кетмоқ истайман,
Ёмғирдек эмас,-
Ёмғир яна қайтиб келади.
Шамолдек эмас,-
Шамол яна қайтиб елади.
Мен сендан кетмоқ истайман
Муҳаббат каби…

ҚОР ЁҒАЁТГАН ОҚШОМ
Рауф Парфи шеърига назира

Қор ёғаётган оқшом
Шаҳарни кезсанг,
Ғира-шира кўчаларни
Қезсанг, қўлларингни чўнтакка тиқиб,
Қор эса эриса лабларингда жим.

Уйласанг олисларда қолган кимнидир,
Шу қорни ўйласанг, қалбинг энтикса.
Айниқса, ўзинг севган қизни ўйласанг,
Айниқса, ўйласанг онангни…

Қор эса тинмаса,
Тинмаса қадаминг.
Ўзинг ҳам бир қор учқунидай
Сингиб кетсанг туннинг бағрига.

Кимгадир йўл берсанг, кимгадир салом,
Аммо ўзинг билмасанг буни.
Қор эса бўралаб ёғаверса жим,
Адашсанг-да сезмасанг адашганингни…

РЎМОЛ ЎРАБ КЎЧАГА ЧИҚДИ…

Рўмол ўраб кўчага чиқди,
рўмолини ечди кўчада
ва сочлари бирдан шовиллаб
оқиб кетди елкаларидан.

Жуда гўзал аёл эди у!
Қаландардай эргашди ҳилол.

ЭНГ КУЧЛИ БАҚИРИҚ…

Энг кучли бақириқ —
Соқовнинг бақириғи.
У, қандай куч билан бақирар
қабртошлар…
Энг кучли сукунат — на кўз сукути,
на соқов сукути, на тош сукути,
Энг даҳшатли сукунат — Шоир жим юрса.

БУ ДУНЁДА

Бу дунёда орзу қилиш соатлари бор,
Айниқса, тунда, юлдузлар остида,
Яшилгина сайҳонликда, ўтлар устида
Ҳайратни қучоқлаб ётганда.

Бу дунёда азобланиш соатлари бор,
Айниқса, тунда, юлдузлар остида,
Яшилгина сайҳонликда, ўтлар устида
Ҳасратни қучоқлаб ётганда.

Бу дунёда севиш, севилиш соатлари бор,
Айниқса, тунда, юлдузлар остида,
Яшилгина сайҳонликда, ўтлар устида
Хаёлни қучоқлаб ётганда,
Ҳаётни қучоқлаб ётганда,
Аёлни қучоқлаб ётганда.

Xurshid Davron
MANSURA HAQIDA

Bu yozuvlar diqqatimdagi mavzuning to’liq ma’nodagi bayoni emas, ular qisqa va bir o’tirishda bitilgan  chizgilar ekanini aytib, avvalan,»Mansura» nima?» degan savolga javob topaylik. Ma’lumki, bu atamaning o’zagi «mansur» so’zidan iborat. Arab tilidan o’tib Sharq olamiga tarqalgan Mansur ismi borligini yaxshi bilamiz. Bu ism arabchada منصور‎‎ manṣūr deb o’qiladi va «g’olib» va «muzaffar» ma’nosida keladi. Misrda «Al Mansura» (Al Mansurah -المنصورة) shahri ham bor. Ammo, biz izlagan «Mansura» boshqa o’zakka egadir.

O’zbekiston Milliy entsiklopediyasini ochib qarayman. Ajabo, qomusda «Mansura» so’zining ochiqlamasi yo’q ekan. Lekin, bu so’zning o’zagi bo’lmish «Mansur» haqida quyidagi izohni o’qidim: MANSUR (arab. — sochilgan, tarqoq ya’ni nasr holida bo’lgan), chertim puli — Xorazm maqomlari cholg’u bo’limining nomi…»

Bu izohdan kelib chiqib fikrlasak, «Mansura» — sochilgan, tarqoq ya’ni nasr holida bo’lgan she’r ekan.

Yana lug’at titaman. Besh jildli «O’zbek tilining izohli lug’ati»ning ikkinchi jildini ochaman. Afsuski, bu lug’atdayam «Mansura» so’zi haqida ma’lumot berilmagan. Yana ajablanaman, «Nega?» degan so’roqqa javob topolmayman.
Eski lug’atlardan bo’lmish nodir manba’  — «G’iyos-ul-lug’ot»ni titkilayman. Lug’atning 2 jildi 306 betida «Mansur»ning ikki ochiqlamasi bor ekan, birinchisida ism tarzida izoh berilgan. Ikkinchi izohda yozilishicha «Mansur» — ishlov berilmagan dur,mutafarriq (sochilgan, tarqoq) va paroganda (parokanda) ma’nosida va manzum (she’riy asar) bo’lmagan kalom (so’z) dir.

Yana bir mukammal lug’atda yozilishicha «Mansur»:
1. Parishon va parokanda; manzumning muqobili.
2. Rishta(ip)ga terilmagan; lo»lui mansur parokanda la’llar, rishtaga terilmagan marvaridlar.
3. Majoziy tarzda nasrda yozilgan, ravon badiiy asar; manzumning muqobili.

Xullas, bu ma’lumotlardan aniq bo’ldiki, «Mansura» she’r tushunchasida mavjud qofiya, turoq, vazn,bahrdan xoli badiiy asar, o’zbek she’riyatida 20-yillarda shakllangan sochma she’r ekan. Bu janr ilk marotiba 19 asrning so’nggi yillarida yangilanish jarayoniga kirgan arab adabiyotida «ash-she’r al-mansur» nomi bilan paydo bo’lib, G’arb adabiyoti ta’siridagi yosh arab shoirlari Amin ar-Rayhoniy (1876—1940),Jubron Xalil Jubron (1883—1931) ijodida ko’ringan edi.

Nega birdan mansura haqida yozishimning sababini aytay:

“Yoshlik” jurnalining 2011 yil, 2 (243)-sonida «Kitobsiz yashab bo’ladi, ammo bu yashash yovvoyi yashash  bo’ladi» sarlavhasi ostida taniqli adabiyotshunos olim, shoir va adib Ibrohim G’afurov bilan bo’lgan suhbat bosilgan edi (Suhbat kecha saytning mana bu sahifasiga qo’yilgan edi). Ibrohim akaning suhbatdoshi bo’lmish Alisher Nazar jurnal sahifalarida bir-biridan mazmunli va e’tiborli suhbatlar tashkil etayotgani diqqatga sazovor. Shaxsan men har bir suhbatni katta qiziqish bilan o’qib boraman.

Alisher Nazar «Kitobsiz yashab bo’ladi, ammo bu yashash yovvoyi yashash bo’ladi» suhbati boshida Ibrohim G’afurovni jurnal o’quvchisiga taqdim etib, suhbatdoshini adabiyotimizda tutgan o’rni va xizmati haqida muxtasar ma’lumot berar ekan,(Ibrohim G’afurov tufayli) «o’zbek adabiyoti “Mansura” deb atalmish yangi bir janr bilan boyidi», deb ta’kidlaydi.

Avvalo qat’iy ta’kidlashim lozimki, Alisher Nazar bir ma’noda haq, ya’ni Ibrohim G’afurov mansura janrida sermahsul ijod qilgan, uni yuqori mavqe’ga ko’tara olgan ijodkor. Uning mansuralari haqida zukko olim va faylasuf Viktor Alimasov shunday yozgan edi: «Ibrohim G’afurov — so’zlarni kuylata oladigan va bo’zlata oladigan shoir…Adibning har bir asarida shoirona idrok muqarrardir; u shoirona nafislik bilan tasvirlariga, obrazlariga, she’rlariga qiyoslar, tashbihlar, sifatlar qidiradi. Uning she’riyatga mashrabona oshiq qalbi har qanday ifodani poetikaga aylantirishga shay, Navoiy, Olloyor, Yassaviy, Mashrab, Nisshe haqidagi esselari poetikaga monand. Mansuralari esa shoirning biz hali anglab yetmagan va yetarli baholay olmagan poetik durdonalaridir…»
Haqqast, yana takrorlab aytishga majburman, bugungi kunda Ibrohim G’afurov deyarli mansura janrini «o’ziniki» qilib oldi va hatto «mansura» deganda,avvalan, Ibrohim aka bitgan sochmalar shakli ko’z oldimizga keladigan bo’ldi. Shaxsan men Ibrohim aka mansuralarini qayta-qayta mutolaa qilaman. Hatto 20 yilcha avval Mirzo Ulug’bekka bag’ishlangan «Alg’ul» dramasini yozganimda Oybekning «Navoiy» romani qatorida bir sahna ko’rinishida Ibrohim aka mansuralaridan birining motividan foydalanganman. Bu tajriba (ya’ni mashhur shoirlarning she’riy satrlari nasriy asarlarga singdirilishi) jahon adabiyotida, xususan Lotin Amerikasi adiblari Garsia Markes, Borxes va boshqalar ijodida yorqin namoyon bo’lgan.
Ammo, mansura faqat Ibrohim G’afurov yaratgan sochmalar shaklidagina emas, bu janrga qo’l urgan har bir shoirning ijodida o’ziga xos tarzda namoyon bo’lishini unutmasligimiz kerak.

Mansura haqida yozishimga sabab bo’lgan asosiy gap Alisher Nazarning (Ibrohim G’afurov tufayli) «o’zbek adabiyoti “Mansura” deb atalmish yangi bir janr bilan boyidi», degan gapidir. Aniqrog’i “Mansura” deb atalmish yangi bir janr» jumlasi mutlaqo to’g’ri emas. To’g’ri emasligi shundaki,mansura o’zbek adabiyotida bir asrdan ziyod vaqtdan buyon mavjud janrdir.

Fikrimning isboti sifatida taniqli adabiyotshunos olim Begali Qosimovning quyidagi yozuvini keltiraman: «1917 yilda Abdurauf Fitrat o’zi muharrirlik qilgan “Hurriyat” gazetasida “Yurt qayg’usi” nomi bilan bir turkum she’rlar e’lon qildi.Diqqatga sazovor joyi shundaki,ularning aksariyati sochma she’rlar,Fitratning o’zi aytmoqchi,mansuralar. Bunday tajriba adabiyotimizda ilk bor Hamza tomonidan  qilingani ma’lum.»

Hamza bilan Fitratdan keyin mansura janrida sermahsul ijod qilgan ijodkor Mirtemir bo’ldi. Domlaning 20-yillarning oxirida yozilgan «So’nggi xat», «Mehnat», «Ko’klam kuylari», «Tong taronasi», «Shu’la», «Baxt», «Sakko ham Vantsetti motamida», «Qishloq ko’rinishlari», «Qon sahifasi», «Tilsiz toshlardan», «Yon!», «Edil kulganda», «Mung», «Oynisa», «Suv yoqalab…», «Tog’ ertasi», «Qonlar», «Qiz qabrida», «Chechaklar», «Qunduz», «Farg’ona», «Yurak toshganda», «Tingla, hayot!», «Yorug’ kunlar yetakchisi bo’l,o’g’lim!», «Cho’pon ota», «Qaynashlarim», «Yana bir qatla», «Shu qadar mag’rur, shu qadar buyuk», Daryo bo’ylab», ,50-yillarda yozilgan «Qasida», 70-yillarda yozilgan «Qishlog’imdan o’tar bo’lsang», «Shaydolik», «Kisavur», «Jigarlar», «Qizaloq», «Jiyda», «Raqs», «Pillakash», «Qoch,g’aflat!», «Toshkent oqshomlari», «Jigarband», «Ko’l bo’yida», «Agar man…» kabi mansuralari o’zbek she’riyatida muhim o’rin egallaydi. Men bu mansuralarni erinmay birma-bir sanab o’tishdan ko’zlagan murodim shulki, sochma she’r — mansura janri ustoz shoir ijodining boshlang’ich pallasidan tortib umrining so’ngiga qadar diqqat-e’tiborda turgan. Xususan, men «Agar man…» sochma she’rini, hech qanday mubolag’asiz, mansura janrining yuksak cho’qqisi deb bilaman. Uning zamona zayliga bo’ysunib yozilgan so’nggi satrlari aslida butunlay boshqacha bitilganini shaxsan men o’zim domladan eshitganman va bu suhbat haqidagi xotiramni yaqin kunlarda e’lon qilish o’yimda bor.

Xullas, XX asrning ikkinchi yarmida ham mansura goh «sochma», goh «oq she’r» (aslida bu janr mansuradan  biroz farqli), goh «verlibr», goh «erkin she’r», goh «sarbast» nomi bilan aksariyat shoirlar ijodida ko’rinib keldi. Ayniqsa,60-yillarda Nozim Hikmatning, 70-yillarda zamonaviy frantsuz va turk she’riyatining ta’sirida bu holat yanada kuchaydi.

Sochma she’r — mansura, xususan, Miraziz A’zam, Omon Matjon, Rauf Parfi, Tilak Jo’ra, Usmon Azim, Muhammad Solih, Ikrom Otamurod kabi shoirlar ijodida yorqin tus oldi. Ammo,yana takrorlashga to’g’ri keladi, so’nggi chorak asr mobaynida bu janrni qaytadan jonlantirgan ijodkor Ibrohim G’afurov bo’ldi, desam, aslo xato qilmagan bo’laman. O’ylashimcha, Alisher Nazar ham yuqoridagi ta’rifini yozayotganda ayni shu mulohazani ko’zda tutganiga ishonaman.

Quyida o’zbek she’riyatida mansura — sochma she’r janrida yozilgan she’rlardan namunalar taqdim etamiz. Bu namunalar o’zbek mansurasining to’liq manzarasi emas, balki kichik bir ko’rinishidir.

O’ZBEK SHE’RIYATIDA MANSURA

Abdurauf Fitrat
«YURT QAYG’USI» TURKUMIDAN

I

Ey Ulug’ Turon, arslonlar o’lkasi!
Senga ne bo’ldi? Holing qalaydir? Nechuk kunlarga qolding?
Ey Chingizlarning, Temurlarning, O’g’uzlarning*, Otillalarning** shonli beshiklari! Qani u chiqdig’ing yuksak o’rinlar? Qullik  chuqurlarig’a nedan tushding?!
Dunyoni «urho»lari bilan titratkan yo’lbars yurakli bolalaring qani? Yer tuprog’ini ko’klarga uchiraturg’an tog’ gavdali o’g’lonlaring qani? Nechun tovushlari chiqmaydir?
Yer yuzining bir necha polvonlari bo’lgan botir turklaring qani? Nechun chekindilar? Nechun ketdilar? Kurash maydonlarini o’zgalarga nechun qo’ydilar? Nechun… Nechun… nechun..? Gapur menga, ey Ulug’ Turon, arslonlar o’lkasi! Senga ne bo’ldi?!
Yer yuzining buyuk saltanatlarini sen qurmadingmi? Hindistonning, Eronning, Ovro’paning ulug’ xoqonlarini sen yubormadingmi?
Ey xoqonlar o’chog’i! Ey qahramonlar tug’oyi!*** Qani u chaqmoq chaqishli botir xoqonlaring? Qani avvalg’i o’q yurushli, otli beklaring? Nechun «urho»laring eshitilmaydir?
Dunyo xalqini bo’ysundirmagan saltanatlaring nechun buzildi? Insonlik olamini qanotlari ostinda olgan xoqonlig’ning nechun kuchi o’ldi? Kuchingmi ketdi? Kimsasizmi qoldi?
Yo’q… yo’q… Tangri haqqi uchun yo’q!.. Sen kuchsiz emassan, sen kimsasiz emassan! Bugun yer yuzida sakson milyun**** bolang bor.
Bularning tomirlaridagi qon chingizlarning, temurlarning qonidir. Bularning kuchlari sening kuchingdir!
Ey Ulug’ Turon, arslonlar o’lkasi!
Qayg’urma! Eski davlating, eski saltanating, eski yigitlaring, eski arslonlaring hammasi bor, hech biri yo’qolmamishdir.
Yolg’iz… Oh, yolg’iz… tarqalmishdir.

YURT QAYG’USI (sochma she’r). Fitratning o’z so’zlari bilan ayttanda «mansura» («Adabiyot  qoidalari»), «Hurriyat» gazetasining 1917 yil 28 iyul` 26-sonida e’lon qilingan.
* O’g’uzxon — xunlar davridagi qadimgi turk xoqonlaridan.
** Otilla — Xun xoqoni Minjuq o’g’li (395—453). Akasi Veldaning o’limidan so’ng (422 y.) xoqonlpkni to’la o’z qo’liga olib umrining so’nggiga qadar hoqonlik qplgan.
*** tug’oy — tug’ilgan joy.
**** sakson milyo’n — o’sha yillari yer yuzida turkpy qavmga mansub 80 million aholi bor edi, shu raqam nazarda
tutiladi.

II. BIR O’ZBEK TILIDAN

Yotsam tushumda, uyg’onsam yonimda, ko’z yumsam miyamda, ko’z ochsam qarshumda mungli bir xayol kelib
turadur! Bu bir xotun xayoli… Bir xotunki, egnida ipakli, lekin yirtiq va eski bir ko’ylakdan boshqa bir kiyim yo’q. Bosh-ayog’lari yalang’och, tirsaklarigacha qop-qora loyqadan botg’an, baqirurg’a tovushi, qutilurg’a kuchi qolmag’an!..
Qarayman: kimsasizlik yukindan orig’langan tanda zolimona urulg’an qamchilarnpng yarasi bor. Ko’raman: johilona qiling’an emlardan nosulg’a* qaytg’an yaralarindan qonlar oqib turadur!..
Ey mungli xotun, sen kimsan?
Ey g’amli ona, nechuk mundan ayrilmaysan?
Yonimda, ko’zimda, miyamda, yuragimda nima axtarasan, nechuk ketmaysan?
Qayg’u tutunlari ichra yog’dusiz qolg’an ko’zlaring, u yosh yomg’urlarin nechun to’kadir? Zulm zanjirlari bilan bog’langan qo’llaring  nechun har yonga uzatiladir, nima tilaysan?..
Oh… Bildim… bildim… Angladim!
Sen mening Vatanimsan, Vatanimning mungli xayolisan.
Ey muqaddas Turonimning xayoli, ketmay tur, ayrilma.
Yonimda, ko’zlarimda, yuragimda, vijdonimda qol, ketma.
Turonim, sendan ayrilmoq — mening uchun o’limim.
Sening uchun o’lmoq — mening tirikligimdir,
Panohim, sajdagohim, umidim!
Yovlaring seni shu kungami soldilar?
Tilagim, istagim, saodatim!
Bolalaring seni shu holdami qo’ydilar?
Suyunchim, ovunchog’im, o’chog’im!
Zolimlar seni kimsasizmi ko’rdilar?
Yo’q, sen kimsasiz emassan. Mana men, butun borlig’im bilan senga ko’mak qilurg’a hozir. Mana men chin ko’ngil bilan sening yo’lingda  o’lurg’a rozi.
Qof tog’lari yo’limda tushsa;
Tamug’** olovlari qarshumdan chiqsa, yana sen sari ketarman.
Ustimga insonlar emas, shaytonlar qo’shini kelsa,
Oyog’imga zanjirlar emas, jahannam ilonlari sorilsa,*** yana sen sari ketarman.
Dunyoning butun balolari boshimg’a to’kulsa,
Zulm cho’lining temir tikonlari ko’zlarimga kirsa, yana seni qutqararman.
Men sening uchun tirildim,
Sening uchun yasharman,
Sening uchun o’lurman.
Ey turklikning muqaddas o’chog’i!
O’lim sening o’limingni istaganlarga,
Nafrat seni ko’mgani kelganlarga!

YURT QAYG’USI (bir o’zbek tilidan) — ushbu sochma ham «Hurriyat» gazetaeida chop etilgan (1917,18 avgust 31-son). Qayta nashri: «Fan va turmush» j., 1990, 9-son. 7 bet.
* nosulg’a — tuzalmagan, qayta kasallangan.
** tamug’ — jahannam.
*** sorilmoq — yopishmoq.

III. TYEMUR  OLDINDA

Bag’rim yoniq, yuzim qora, ko’nglim siniq, bo’ynim bukuk.
Sening ziyoratingga keldim, sultonim!
Ezilgan boshim, qisilgan vijdonim, kuygan qonim, o’rtangan jonim uchun bu sag’anangdan davo izlab keldim, Hoqonim!
Yuz yillardan beri jafo ko’rub, g’am chekib kelgan turkning qonli ko’z yoshlarin etaklaringga to’karga keldim.
Qorong’uliklar ichra yog’dusiz qolgan o’zbek ko’zlari uchun tuprog’ingdan surma olg’ali keldim.
Nomusini bad kishilarning ayog’lari ostinda ko’rib turklik qoni qaynag’ay, musulmonlik hamiyati toshg’ay, tamug’ olovlari kabi  sochrag’ay.
Lekin o’z kuchsizligin anglab qaytib o’tirgan va qon yig’lagan turkning holini aytarga keldim, hoqonim!
Ulug’ hoqonim! Turklik sharafi talandi.
Turk uchun qo’ydig’ing davlat bitdi, turk ostig’a qurdig’ing hoqonlik yog’iygami ketdi.
Turkning nomusi, e’tibori, iymoni, vijdoni zolimlarning ayog’larn ostinda qoldi.
Turkning yurti, ulog’i, o’chog’i, Turoni yot qo’llarg’a tushdi.
Turkning bilgisi, ongi, o’ylovi, ziyrakligi jaholat o’ljasig’a ketdi.
Sening qiliching bilan dunyo egasi bo’lg’an turk tinchgina bir yotoq topolmay qoldi.
Sening kuching bilan dunyo xo’jasi bo’lgan turk qarluq temurlariga* kirdi.
Hoqonim!
Turklikka xiyonat qilg’anlar turk bo’lsalar ham qonlarini oqizmoq sening muqaddas odatingdir, yotma, tur!
Sening omonatingg’a xiyonat qilg’anlarni ez, ur, o’ldur!
Sultonim!
Bilaman, shu tobda sening u yuksak va ulug’ ruhoniyating men kabi tuban ruhli va himmatsiz bir bolasining shu holig’a g’azabli kulub  turubdir.
Bilaman, shu chog’da sening to’lqunli dengizlarg’a o’xshag’an yuraging men kabi yuraksiz bir o’g’lingning shu ko’rinishindan nafrat qiladir.
Chunki yuqorida aytdigim ishlarning hammasiga o’zim sabab bo’ldim, barchasini o’zim qildim,
Sening Turoningni o’zim talatdim,
Sening turkligingni o’zim ezdirdim,
Sening omonatlaringga xiyonat o’zim qildim.
Men uch kunlik umrimni tinchgina yotib o’tkazmoqchi bo’lmasa edim, shularning birortasi bo’lmas edi.
Men qo’limg’a topshirdig’ing qilichni tashlab, cholg’uni olmasa edim, Turonim talanmas edi!..
Men yolg’iz qonli ko’z yoshlarimni bu sag’anangga to’kmak uchun emas, o’z yoziqlarimni iqror etarg’a keldim, Hoqonim!
Meni qo’yma!
Men yolg’iz yoziqlarimni iqror etarg’a emas, Turong’a berdigim zararlarni to’lamoq uchun keldim, Hoqonim!
Mendan nafrat etma!
Ey arslonlar arsloni!
Menim yozuqlarimdan o’t,
Meni qo’limni tut,
Belimni bog’la, muqaddas fotihangni ber!
Sening dunyoga sig’magan g’ayratingga ont ichamanki, Turonning eski sharaf va ulug’lig’ini qaytarmasdan burun ayog’laringda  o’tirmasman.

YURT QAYG’USI (Temur oldinda). Sochma. «Hurriyat» gazetasining 1917 yil 31 oktyabr` 47-sonida  ilk bor e’lon qilingan. Qayta nashri: «Fan va turmush» j., 1990, 9-son, 7-bet.
* qarluq temurlar — temir panjaralar.

Abdulhamid Cho’lpon
KILEO’PATRA
Mansura-hikoya

Ey Misrning tangrisi, Nilning malikasi Kileo’patra!
Oydin kechalarda, sirli Nilning bo’ylarida uzun etaklaringni maysalar, gullar ustidan sudrab yurub yangi ochilg’on vafo hidli nilufar chechagi uzubsan. O’zingni yelpib turg’u¬chi qulg’a chechakning fazilatlaridan gapirganingni eshitdim: «Bu gul suvda o’sib, suvda yetishib, yana suvda bitadir»,— deding. Bilaman, tengsiz qiz, bilaman. Nil suvi bilan o’sgan nilufarni qancha maqtasang ham ozdir.
Mening bag’rimda-da sevgi hidli bir nilufar o’smakdadir. Uni suvlab o’sdirgan, yetishdirib turg’on narsa menim «niliy» ko’zlarimning yoshidir. Ne achchig’, ne zahar, ne totlig’ — to’yub bo’lmas toti bordir uning!
Yuzlaringni eng oddiy bir bozor qizining yuzlariday ko’rksiz qilmoq uchun alam hidini socha boshlag’on choqda sergak bo’l-da, menga  yaqinlashma! Yuzlari qayg’idan — sen uzub tashlag’on Nil gullaridek — so’lg’on oshiqlaringga ayt, kelsinlar uning sevgi hidi sochqon choqlaridakim, yuzlari burung’i  asliga qaytsun!
Go’zal Kileo’patra! Otang fir’avnning zaharlari qadar achchig’ zaharlarni uning ko’k yaproqlaridan — istaganing qadar — ola bilasan. O’zingning yuzlaringdek yumshoqlik va malohatni yana uning qizil yaproqlaridan ema bilasan.
Balki, esingda yo’qdir.
Bir kun otang bilan chiqqan ovdan charchab, o’zing yolg’iz qaytib kelding. Charchag’on bo’lsang-da qaramasdan yugurib Nil bo’yig’a  tushding. O’tgan tongda bir hindistonli oshiqni timsohning og’ziga tashlab bergan joyingdan bir to’plam nilufar chechagi yig’ding. Haram uyingning ayvonidag’i  supachaga joy soldirib yotding-da, haligi gul to’plamini qizil ipak bilan boshingg’a osdirib qo’yding. O’ychan, qayg’ili ko’zlaringni Nilning ustida kabi ko’rungan
oyg’a tikib olib, to’ymaslik bilan gulni hidlab-hidlab va shunga aldanib uyqug’a ketding.
Tongga hali yiroq edi.
Oy yog’dusini butun to’laligi bilan sepib, yer yuzini sutdek yorug’ig’a ko’mub tashlash¬g’a tilar edi. Misr — u sirlar va yashirinliklar  uyasi bo’lg’on Misr o’zining butun go’zalliklari bilan birga uxlar edi. Qator-qator falloh qishloqlari, qator-qator ehromlari, qator-qator abulhavllari,  xavf¬dan titrab turg’on bani Isroilg’a maxsus ma’budlari bilan birga uxlar edi. Nil — oppoq oqarib, tala o’rtasida ilondek buralib yotqon Nil ham kechaning  shu sharpasiz quchog’ida jimgina uxlar edi. Otangning hashamatli saroylari, xurmozorlar birga-birga, bir to’plam halokat, bir qora g’ujum bo’lub uxlaylar edi.
Seni yelpib turg’on qulcha yelpig’ichi bilan, soqiyang kosasi, cholg’ichi qizing cholg’isi, kecha tog’lardan oldirg’on podaching nayi bilan uxlar edi.
Sengina, sen — fir’avn qizi, dahshatli fir’avnning yumshoq qizi — uyg’onding. Seni erkalatib uxlatg’on nilufar gullaring
so’lg’on edi: nozik qo’l bilan nozik ipini bir tortding — uzuldi. Gulni — hech qizg’onmasdan — g’ujumlading-da, bosh tomoningga irg’itding… tushdi — ketdi! Sen gulni g’ujumlagan tinda bosh tomoningdan, boqchadan «oh» tortqon bir tovush keldi; u baqirg’on sening oshiqlaringdan, ertaga Nilning timsohlar to’lug’ quchog’iga  kiraturg’on bir shahzoda edi. Sen tovushingni chiqarmading, balki, eshitmagandirsan?!
Gulning so’lg’onig’a joning chiqar darajada qizig’on eding.
Turub borib yana bir to’plam gul uzub kelmakchi, uning hidi bilan tong otdirmoqchi bo’lur eding. Ammo buni qilmading, qila olmading, so’ng ortuq tushunmakka, ko’zingni bir nuqtag’a tikib og’ir-og’ir o’ylanmoqg’a boshlading. Birdan turding, xizmatchilardan birini uyg’otib gulga yubormoqchi bo’lding shekillik, u yoq-bu yoqg’a qaragach, yana yotding. Yana og’ir-og’ir tushunar eding.
Naq boshingda — ayvonning pastida — qarab turg’on men sekingina boshingg’a keldim.
Sezmading.
Sekingina bag’rimdagi gulni olib boshingg’a tashladim.
Bilmading.
Uning hidlari seni bo’shashtira boshladi. Shul qadar bo’shashgan edingkim, sen Kileo’patra bo’lub buncha yaxshi uxlamag’on eding. Kun o’zining o’tkur tig’larini yumshoq yuzlaringg’a sanchg’onda-da, uyg’onmas eding.
Yon-beringdagilar uyg’ondilar.
Ko’rdilarkim, sen hech bir turmishingda ko’rulmagancha to’lub, toshib, qaynab, rohatlanib uxlaysan. Hech kim uyg’otishqa jur’at qila olmadi. Otang fir’avndan seni so’rab kelgan kishiga poyloqchi kampiring: «Ul ko’b totli uyqudadir», — deb javob berdi.
Bosh tomoningda endigina bosh ko’tarib kelayotqon yoppa-yolg’iz xurmo og’ochig’a suyanganim holda men seni kuzatar edim. Men seni-da, yon-beringdagilarni-da erkin-erkin ko’rganim holda, bilmadim nima uchundir, sening qullaring, joriyalaring, oqsoch va cho’rilaring meni ko’rmadilar yoki ko’rsalar-da: «Bu-da bir bechora oshiqdir, bu-da erta-indin Nilning qurboni bo’lur», deb o’ylaylar edi.
Faqat unlar yanglishalar edi!
Men bosh tomoningda o’lturub seni kuzatganim bilan-da, ko’zim — ko’ngil ko’zim sira senda emas edi. Menim ko’zim o’zimizning  mutakabbir, semiz, dahshatli Amuda edi…
Nihoyat ko’zingni ochding. Boshingni qaldiratib turub esnash-hidlash, sezgining butun kuchi bilan gul isini esnading. Sening sevgisiz bag’ringg’a yumshoqlik sepib turg’on¬ gulim shul tinlarda butun borlig’i bilan sening tegrangga sevgi hidi sochib turar edi.
Sevgisiz ko’ngilga sevgi hidi, bilmadim, qanday xush keldi?
Faqat, yuzlaringning tag’in-da yasharib ketganligini ochiq-oydin ko’rdimkim, mana bu gulning ta’siri edi. Yoningdag’ilar ham senga
va sendagi o’zgarishga tongg’a qolalar, lablarini tishlaylar edi.
Ko’zlaringda yana uyqu ko’lankalari uchqoni ko’rildi, yana uxlamoq istading. Faqat, hidi tegrangni qoplag’on so’lmas gulning qayda  ekanini bilmak istagi uyqu istagidan ortig’roq edi. Shuning uchun-da boshingni qaldiratib, ko’zlaringni o’ynatib, tinsizgina uni izlar eding. Nihoyat  so’rading:
— Bu xush is qaydan keladir?
Yoningdag’ilar birdan javob bera olmadilar. Biri — ikkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga qaray boshladi. Fir’avn qizi emasmisan — darrov g’azabing chiqdi:
— Shuni ham bilmaysizmi? Men sizni nima uchun boqib o’lturaman?
Bir habash xotun dudulab-dudulab javob berdi:
— Boqchadan!
Kulub yubording.
— Xurmozordan!
Yana kulding.
— Nil bo’yidan!
Bu yo’li achchig’ing keldi:
— Jim! Tentakmisan? — deding. Tindilar…
Bir qiziqchi kampiring bor ekan, maymun kabi qixixlab keldi-da:
— Narigi dunyodan! — dedi. Sharaqlab kulub yubording. Kampirning kayfi keldi:
— Narigi dunyodan deganim, ya’ni — go’ris¬tondan! — dedi.
Bu yo’li kulmading. Biroz qovog’ingni burushtirding-da:
— Ma’ni berish kerak emas. Bu xurmog’a tuz sepgan kabi bo’ldi, — deding. Shunda men sening aqlingni olqishlag’on edim.
Birdan o’rningdan turub, yuzing¬ni boqcha tomonga qaratib tiz cho’kding. Boshingdan bir bolishni olib tashlading, oradan gul kelib chiqdi, sevinib ketib «Mana tobdim!» deb darrov qo’lingg’a olding.
— O-o… Bu gul yot guldir. Misr guli emas!
Yoningdag’ilar yana tindilar.
— Qaydan keldi bu? Kim keltirdi?
Yana javob bo’lmadi. Qiziding:
— Nimaga indamaysiz? Tilingiz uzuldimi?
Unlar qaltirib, titrab bir-birlariga qaramoqg’a boshladilar. Bildimkim, sening achchig’ing yomon qo’zg’alsa, u zavollilar uchun yomon  bo’lar edi. Shuning uchun yugurib boshingga keldim. Ortiq takalluf qilmay, ortiq yerlarga egilmasdan boshim bilan hurmat salomi berdim-da:
— Gulni men keltirdim, u menim gulimdir, — dedim.
Sen darrov so’rading:
— Sen kimsan?
Tinchgina javob berdim:
— Men bir adashib kelgan kishiman.
Ko’zlaring og’uli havaslar bilan menga qaray boshlag’on edi. Birdan yuzingg’a jiddiyat kirdi, shamol tezligi bilan yuzimga:
— Adashib kelgan bo’lsang, yo’l ko’rsatsinlar, ket! — degan so’zni tashlading.
— Gulimni olayin-da, ketayin, xo’p! — deb gulga qo’l uzatdim.
Amirlar tovushi bilan baqirding:
— Tegma, u gul munda qoladir!
To’qtadim. O’zing ko’zingni uzmasdan menga qaray eding.
— Yigit, sen yomon tilak bilan kelmadingmi?
— Yo’q, teskarisidir: eng yaxshi va to’g’ri tilaklar bilan keldim.
— Ayt, nima uchun kelding?
— Sevganimga Misr nilufaridan bir to’plam olib kelmak uchun keldim.
Birdan uyg’onding.
— Sevganingmi bor?
— Bordir.
Shoshilib-shoshilib so’rading:
— Fir’avnning qizi emasmi?
— Yo’q.
— Nil bo’yida emasmi?
— Emas.
— Qaydadir?
— Amu nahri bo’yida.
— Amu… Gul kimniki?
— Boya ham aytdim: meniki.
— Kim uchundir?
— U uchun.
— U kimdir?
— U… mening Kileo’patramdir.
— Jim! Mendan boshqa Kileo’patra yo’qdir.
— Sen Misr, Nilbo’yi Kileo’patrasisan, u esa Hazarbo’yi, Amu Kileo’patrasidir.
— Jim!
— Sevgida jimlik bo’lmas.
— Gul Amu suvindami o’smishdir.
— Yo’q… Ko’zlarimning yoshida o’smishdir.
— Oh!
Ko’zlaringda tomchi-tomchi yoshlar ko’rindi. Boshingni yostiqg’a qo’yding-da, o’yga botding. Birozdan so’ng o’rningdan turding.
— Ol gulingni!
Oldim. O’zing oldimg’a tushding, menga «orqangdan yurmak uchun» ishorat qilding, yurdik. Etaklaring har-har yerlarni supurib borar
edilar. Bir uyga kirdikkim, ziynati meni tongg’a qoldirdi. Sen oltun oyoqli yumshoq supachaga o’lturding; sening ishorating bilan men ham yoningg’a o’lturdim. So’z  boshlandi.
— Nega Nilbo’yi nilufarlari tez so’lalar?
— Unlar oddiy gul bo’lg’onlari uchun.
— Sening guling nega tez so’lmaydir?
— U sira so’lmas!
— Nima uchun?
— Menim ko’z yoshimda bitib, menim ko’z yoshimda o’sgani uchun.
— Ko’z yosh tubda achchiqdir, bu nimaga achchig’ emas?
— Muning-da, achchig’ hid soch¬qon choqlari bordir. Bu sevgi chechagidir, umidlik ko’z yoshlarini ham ko’b emgandir. Shuning uchun  totlidir.
— Menga qoldirib ketmak istamaganing nima uchun?
— O’zimniki bo’lg’on uchun!
Tinding. Faqat, ko’zlaring egri havaslar bilan to’lg’oni holda menga qaraylar edi. Sening qarashlaringda xiyonat olovlarini ochiq  seza boshlag’on bo’lsam-da, tindim.
— Men gulsiz qola bilmayman.
— Sening uchun mundog’ gullar yo’q emas, bor.
— Qayda?
— Istasang Nilning bo’ylarida, istasang shahar ko’chalarida.
— Yo’q, ishonmayman — bo’lmas, topilmas. Ham bu gulning egasi bo’lg’on go’zal sira Misr Kileo’patrasi kabi bo’la olmas.
— Mening qarashimda undan ham ortig’dir.
Bu javobimga achchig’ing kelmadi, so’zni burding:
— Men shunday gulni qanday qilib topaman?
— Nilga tashlang’on, timsohlarga yem bo’lg’on oshiqlaringda shunday gullar bor edi.
Sen jiddiylashding:
— Yo’q, — deding, — yaxshi ishongilkim, ular menga go’zal bo’lg’onim uchun emas, fir’avn qizi Kileo’patra bo’lg’onim uchun «oshiq»  edilar. Birgina kishi bo’lsun chin sevish bilan sevgani yo’qdir. Agar senga o’xshag’on bo’lsalar… Men ularni Nilda emas, ko’zimning qoralari orasida saqlar edim…
Men ularni bilaman: ular bir qo’rquv oldida meni unutalar. Shuning uchun men ularni qo’rqinch timsohlarga yem qildim. Senda bu yo’q. Sen fir’avn qizi Kileo’patra  yonida turg’oning holda…
— Amu bo’yida turg’on kabiman.
Jim bo’ldik.
So’zni men boshladim:
— Boqchangda bir oshiq bor, chin oshiqdir.
— So’zlama! U meni emas, mening joriyalarimdan lublonli bir qizni sevadir. Shuning uchun men unga teginmadim.
— Shundaymi? — barmog’imni tishladim.
Shul vaqtda ko’zim ko’zingga tushdi; yomon qo’rqinch tus olg’on, qizig’on edi. Har ikkalasidan xiyonat to’lub-toshar edi. Qo’rqa boshladim.
Lokin yana tindim…
Kichkina bir ishorang bilan uyda hech kim qolmadi; pardalar tushdi, narigi yoqda ingichka cholg’i tovushi aralash qizlar qo’shig’i  eshitila boshladi. Taningda bir hovliqqanlik sezdim. O’zimda-da cholg’ining ta’siri bilan bir to’lqun boshlandi. Chol¬g’i, sezdimki, ehtiros kuyini o’ynar edi.
Muni sening xoin, kulgan va quyuqlashg’on ko’zlaring o’ynab-o’ynab ko’rsatar edi.
Cholg’i bir darajaga yetdikim, men bo’shashib sekingina yonboshladim. Bu choq sening taningning o’tdek qizig’oni holda menga  yaqinlashqonini bildim.
Qaltirar, qo’rqar, ko’z oldimda o’z Kileo’patramning xayolini istar edim. Oh, xiyonat damlarida ul nechik kelsun!
Yana gul ko’magimga yetdi.
Sen — meni o’zingning ehtiros kuching bilan mast qilib — gulimni va yigitligimni tortib olmoq istagan eding. Ishni shul  darajaga yetkazgan edingkim, menda qarshilik qilmoq uchun kuch qolmag’on; men butun ehtirosim bilan xoin tanlaringga ilondek o’ralib ketgan edim…
Birdan gul o’limlik hidini sochdi.
Men uyg’ondim, ehtiros tanimda o’z-o’zidan erib yo’q bo’ldi.
— Sen — yuzlaring so’la boshlab — bo’shashib yiqilding.
Men gulimni qo’lga oldim-da, to’g’ri Nil bo’yiga chiqdim. O’zimning gulimni Nilning suvlariga, ko’kat-maysalariga «ko’st-ko’st»lab  yurub, o’z Kileo’patram uchun bir to’plam nilufar yig’dim-da, yo’limg’a ketdim…
Men Amu bo’yig’a yetganimda orqamdan bir kaptar uchub keldi va sening shu xatingni topshirdi:
«Yigit!  Men butun dunyog’a mashhur fir’avnning qizi go’zal Kileo’patra bo’lg’onim holda chin va sof bir sevgi uchratmadim. Chin muhabbat egalarining ko’z yoshlarida yetishaturg’on¬ uzoq umrli, vafo hidli nilufarni sening qo’lingda ko’rganimdan beri ko’rmadim.
Oh, uning men uxlayolmay yotqon chog’imda sochqon hidlari qanday edi? Sira anglayolmayman. Sen «sevgi hidi», deding shekillik. Oh, agar sevgining bir chechagidan chiqqon hidi shunday bo’lsa, uning o’zi qanday narsadir? Koshki seva bilsam, o’zimning eng haqir ko’rgan qulimni bo’lsa-da seva bilsam!
Seni sevdim, deb o’ylag’on edim, o’zing ketgach bildimki, u senga — sening yigitligingga bo’lg’on shohona bir muhabbatgina, bir havasgina ekan…
Oh, ul gulingga nima deyay ekan? Agar ul yomon hidini sochmasa, bir zumda paydo bo’lg’on tentak bir havasning qurboni bo’lur edim.
Sofligim ketar edi. Oh, u soflikning haqiqatda nima ahamiyati bor? Bo’ldi nima, bo’lmadi nima? Tubda soflikni-da saqlab qolaturg’on muhabbat kerak emasmi?
Menda u yo’q…
Shuning uchun soflikning ahamiyati ham yo’q… Taxtning, saltanatning qayg’idan boshqa yaxshiligi yo’q… Go’zal Nilning go’zalligi yo’q…
Xurmo o’rmonlari vahshiy… Nilufarlar vafosiz… umrlari besh-o’n nafas…
Kel, menga sof muhabbatdan biroz so’zlab ber!
Endi ehtirosga berilmayman, kel.
Men-da sof sevib, sevilmoq istayman…
Misr, Nilbo’yi. Kileo’patra».
Go’zal Kileo’patra!
Xatingni oldim. Amu ko’purmishdir, toshmishdir. Amuning toshqini o’zimning Kileo’patramga-da, senga-da yo’lni to’sdi. Gulim ham  hozir yetim qoldi…

1921

IZOHLAR:

falloh — Misr dehqoni; abu havl — arabchadan so’zma-so’z tarjimasi «qo’rquvning otasi» degan
ma’noni bildiradi. Qadimgi Misrda yasalgan boshi odam, tanasi sher shaklidagi haykallar(sfinks); qizg’onmasdan — ayamasdan; tinda — bu yerda vaqt, lahza
ma’nosida; qizig’on — jahllangan, g’azablangan; tushunmak — bu yerda o’ylamoq ma’nosida; esnading — bu yerda hidlamoq ma’nosida; tinsizgina — jimgina; tubda
— aslida.

Mirtemir
IKKI SOCHMA

SUV YOQALAB...

Suv yoqalab kelib qolganim bu chechaklar uvasi shunchalar go’zal, do’stim! Bir yog’i: bag’ri archa o’rmonlari-la to’la buyuk tog’lar, bir yog’ida o’lim dahshatin so’ylab turguvchi uchurimlar, qoyalar.

Yashil do’nglar!.. Baland jardan qarab tursang, chuqurlikda daryo. Yon-berimda rayhonlar, yalpizlar, gullar…

Asta-sekin kuylab, oshiqib oqqan kumush irmoq shalolacha bo’lib daryoga quyadi,tabassumkor quyosh -yaproqlar, to’lqinlarni quchib suyadi…

Do’nglarda, sayhonlarda ko’klam gullar ochmish-da, qushlar mast-alast o’qiydilar. Yaltiroq xarsanglar qalin yashilliklar, sunbullar, yaproqlar quchog’ida g’arq. Oh, shu toshlarga yonboshlab tabiatning bu gunohsiz, qanotli shoirlarining yurak navolariga quloq solsang, o’ylasang… yurakka quvvat, sevinch, mador to’kadi xolos bu yoz choqlarida… Cheksiz bir zavq qonlarga qo’shilib o’ynar kabi…

Bu…
Bu naqadar soflik, yorug’lik!.. Na yarashiqli yashillik bu? Naqadar yuksalgan go’zallik bu hey, tabiat!
Botib borayotgan quyoshning oltin shu’lasi raqsga tushadi. Tog’ qushlari, qaygadir, uyur-uyur uchadi. Kechki salqin havo tanni butun  o’rab quchadi. Hamon ko’z ola olmayman bu go’zalliklardan..

Shohimardon,1928

AGAR MEN…

Eshikko’l etagida qadimgi bir jangchining qabrini topishibdi. Kafanigacha oltin emish. Xanjari, etigi, qilichi, dubulg’asi, engil-boshi, qo’ying-chi, kosasi, piyolasigacha quyma oltin,tobuti ham…

Bu bizning bobolarimizning bobolariga xos burungi yer tagi sag’analaridan. Nomdor va saltanat egalaridan birining sag’anasi. Qabr ichida ustixonga bog’liq va yonma-yon to’rt yuzga yaqin o’likka kerakligu keraksiz oltin buyum sanashibdi. Yettinchi asrga qadar ko’milgan o’lik — sahroyi yigit, jangchi. YO o’n sakkiz,yo yigirma uch yil umr ko’rgan, xolos.

Agar men mangulik uyquga ketar kun biron bir buyum ola ketish erki berila qolsa…
Nima olib ketarkinman?

Eng avvalo hovlimdagi oq gullarning bir hovuch atri;
Keyin Halimaxonim avjida Navoiyning o’sah bir satri;
Ustoz Oybek bermish o’sha bir qalam;
Olis g’urbatlardan qaytganimda, onamning qabrini topolmaganim vajidan suyak-suyaklarimga singgan o’sa qirq yillik alam;
Suygulimning tirnoq yuzidekkina surati ham;
Nozim Hikmatning dengiz suvlariday moviy ko’zlaridagi o’sha mung, o’sha uchqun, bir so’z bilan aytsam, uning xayolimdagi armonli siyrati ham;
Bir g’ujum Farg’ona uzumi;
Samarqanddagi yigitlik bazmi;
Qozoq qimizidan bir ko’za;
Toshkent dengizidan bir ko’za;
Hech bo’lmasa o’sha Olatov yaylovida qimiz ichgan zarang kosa;
O’sha unutilmas o’g’rincha bo’sa;
Oqsoq bobo* sag’anasidan lojuvard g’isht sinig’i;
O’lganda ham otini atashim nojo’ya birovning ko’zlaridagi tubsiz mehrdan kiprikchasi va tinig’i;
Andijon adirlarida bitgan g’o’zadan bir lo’ppi chanoq ham;
Tag’in nima? Bo’ldi, shekilli.

Yo’q, onamdan qolmish yagona esdalik — kichkina parqu bolish — tobutimda boshimga qo’yilsa-yu, o’sha bolish tagiga bir juft rayhon shoxchasi qo’yilsa…

O’lgandan keyin biron buyum olib ketish erki berilsa, men shularnigina ola ketishni istar edim.
Lekin hali o’ladigan tentak yo’q, gap shunda…

* Oqsoq bobo — Amir Temur nazarda tutilmoqda

Miraziz A’zam
SOCHMA SHE’RLAR

MEROS

Otam ketganiga uch bola edik,
onam 24 yoshida qoldi,
shubhasiz,
qprovsiz qizini,
bobom o’z yoniga oldi.
Hovlini 20 ming sotgan yilimiz
o’lkada ayirbosh bo’ldi pulimiz,
ikki ming so’mni ham qarz olib bir odam
qaytib berolmasdan o’tdi olamdan,
shunday qilib,otamdan,
meros bizga faqat
qoraxat.

YASHAGIM KELADI

Men birinchi yomg’ir bo’lib yog’gim keladi
O’zbekiston yerlariga.
Men keksa chinorlarning salobati bo’lib,
qayrag’ochning metinligi bo’lib
yashagim keladi O’zbekistonda.
Men tog’larimiz tepasida soylarimizning guvullashin
yurak hovuchlab eshitganman.
Soylarimizning ovozi bo’lib qolgim keladi
O’zbekiston daralarida.
Men azim yong’oqlardan yong’oq bo’lib sochilgim keladi,
tutlardan tut bo’lib,
noklardan nok bo’lib,
olmalardan olma bo’lib,
tars yorilib,
sharbat bo’lib
to’kilgim keladi O’zbekiston yerlariga.
Bolalarning ko’zlarida quvonch bo’lib
chopib yurgim keladi yana
O’zbekiston yerlarida.
O’zbekiston paxtasining oqligida, yumshoqligida,
Salohiyatida, saxovatida
yashagim keladi.

* * *

Bir kuni, bir yerda, bir ma’yus odam,
Kulayotgan odamdan kuldi.
Men unga donolarcha tanbeh berdim:
Nima ishing bor, kulabersin.
Yig’layotgan odam yig’laydi, dedim
Kulayotgan odam kuladi,
Ishlayotgan odam ishlaydi,
Yulayotgan odam yuladi.
Bu gapimga daraxtlar indamadi,
Suvlar ham, soylar ham indamadi,
Yo’llar ham, yellar ham…
Bularning bizga aloqasi yo’q,
deyishgandir, balki…

IHVON UT-TAYR
(Qushlar do’stligi)

Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” asari yozilganiga 512 yil to’lgani munosabati bilan

qushlar yig’ildilar bir go’zal ma’voga
biri urumchidan biri uskupdan
birlari qoradengiz oqdengiz bo’ylaridan
idildan oltoydan jayxundan sayxundan
hatto holland hatto farang
hattoki qibrisu olmon yunon ellaridan
chug’urchug’ur sayrashdilar
ozodlik kuylarini kuylashdilar
faqat
har qanday yig’in ham tarqaladi
tarqalishdi yurtlariga hammalari
urumchiga uskupga qoradengiz oqdengiz bo’ylariga
ko’z ochib ko’rgan uylariga
tarqalishdi qushlar
oradan yillar o’tdi
endi sog’inishar bir birlarini
bulbullar gullarni sog’inganday
majnunlar laylilarni sog’inganday
shamollar daraxtlarni sog’inganday
daryolar vodiylarni sog’inganday
yomg’irlar don sochilgan yerlarni sog’inganday
ammo kimlardir bor hurlikka xushlari yo’q
qushlar do’stligini istamaslar
qachon qayda o’rgangandi qushlar bilan gaplashishni
tillashishni sulaymon payg’ambar
qush tilini o’rganishchun
qushlar do’stligini o’rnatishchun
bitim tuzish kerakmi kim bilandir
men qush tilini bilgim keladi
ularni yupatgim keladi
go’zallikdan gap ochib garmoniyadan
bir kuy kuylagim keladi
har qalay qushlarning do’stligi dunyo do’stligi bo’lajak

Rauf Parfi
MANSURALAR

SHAMOLLAR

Shamollar boshimda aylanur, daraxtlar tebranur shamollarda, daraxtlarning mevasi larzon, soyasi larzon. Xususan daraxtlar… Dor: Yuvilgan kiyimlar osilsin, tomosho ko’rsatsin dorbozlar. Cho’yan-oshxonada qozon. Daryo: nur. Temir: avtomat barmoq, Qabriston: gulzordir. Boshimda aylanur shamollar. Boshimda odamlarning, vatanlarning shamollar shaklida hayqirgan ovozi. Men beparvo bo’la bilmasman, ey «baxtli» diyorning, ey beparvosi. Qalbimni asrimning tomiriga ularman: Mayli, oshsin qon bosim, shart portlasin kardiogramma. Ko’zlarimning devoriga qarab o’larman.
Sendan ayamasman umrimni asrim. Bu umrim nimadir?! O, ona Turkiston, bir varaq qog’oz kabi o’zimni yirtmasam… narsalar narsa emas men uchun. Narsalarda bor mening o’chim, kesilgan daraxtlar-to’ngakdir kesilguvchi boshlarga. Dor: Eng go’zal fikrlar osilgan — Cho’yan: oskolka. Qaylarga quyular bu daryo, bu daryo tinarmi?.. Yoki yana qaytadan bizning ibtidomiz boshlanajakmi? Bu temir: Bu Ғе emas, tarkibi jon, shahidlar qabriga husn-gajakdir.
Quyosh foje’ xotira, asrdosh. Yo’llar. Ikki odam yo’l o’rtasida, bir-biriga boqar, sirdosh, suhbat qurishar ular. Ikkovi ham ketdi bir tomon, lekin xayrlashib olishdi asli. Narsalarga narsaday qaray bilmasam, yolg’iz sen sabab, shamollar onasi, hey, asrim. Derazamni ochadi bo’ron, bo’ron ochar eshiklarni. Menga bir dam  bermaydi orom ko’rganlarim, eshitganlarim.

MENING CHORAK ASRLIK UMRIM

Cheksiz-cheksiz daqiqalardan iboratdir mening chorak asrlik umrim. Bu qanday imoratdir bunyod etgan qo’lim. Gap boshqa, ustoz, boshqa. Ey umrim, haqqimdir axir bir soatning o’zida bir mazmun Nozimning dardlari kabi uzun, ishonchlari kabi g’olib yashashga. Ellik yoshlik befarzand kishining: «Bir o’g’lim bo’lsa edi», «bir qizim bo’lsa edi» — fikrlariday og’ir, yoshlikning shirin armonlari kabi olg’ir, ayni orzularda, ayni qayg’ularda, ayni sevinchlarda, ayni Turkistonda yashamoq, ustoz.
Shunday bo’lmasa agar, nega kerak bu kelbat, bu ovoz. Shunchaki daraxtday o’smoqmi, shunchaki daryoday oqmoqmi darbadar. U payt ko’zim ochiq lekin asli ko’rmasdi. U payt yurak urar lekin asli urmasdi. U payt, daraxt-daraxt, daryo-daryo, Yusuf-Kvazimodo.
Men-ku istamasman o’limni, biroq har soatda, har daqiqada bu yorug’ dunyoning har tomonidan hukm etmoqdalar o’limga meni. Men — Yulius Fuchik — dorga osildi boshim.
To’ychi Eryigit o’g’li — otim mening — ko’ksimda sovugan qo’rg’oshin. Botgan ko’zlarimda jallolarning ayanch surati qotgan. Vetnamlik bir go’dakman men — bag’ri yara, qo’lsiz, oyoqsiz va boshsiz yotgan. Men hali ham turma panjasi ora so’ngsiz va ozod osmonlarga qarayman. Qarayman quyoshga. Men hayot  istayman, gap boshqa, ustoz, boshqa…

SHE’RIYAT

Seni tanimagan sho’rliklar ayanch.
Asqad Muxtor

Odam Ato va Momo Havodan oldin horg’in kishilarning ruhida bo’lding bunyod, bunyod bo’lding Yer va Dunyo atalgan Yurtda. Sen bor eding hayotbaxsh suvda, uchar shamolda, issiq tuproqda, sen bor eding Prometey keltirmagan o’tda. Keyin davrlar, asrlar, Atom asri  keyin… Dunyoni qayta qurmoq, ishonchga ishontirmoq mumkin bo’lmasdi, seni bilmasdan. Seni taniganning qo’llariga darmon berding, ko’zlariga nur.
Bosh otganda ulug’ jangda o’limga mag’rur — o’limi go’zal edi seni taniganning, o’lim — mangu yashamak kabi tuyuldi u dam. Kimdir yoqa  yirtdi, seni unutdi, talvasada baqirdi, seni tanimasdan uvol o’tdi olamdan. O’zi tanho qolib ketdi quzg’unlarga shirin yemak bo’lib bir burda.
Shu oddiy suv mavjida, zarrin yaproqlarning ko’ksida Navoiy tug’ilar, suronlarda Nozimning ovozi. Gardandan girdob kabi quyular
— Elyuar, Vujudimning har bir hujayrasida so’zlarning sodiq qo’shini — Turkiston, Turkiston, Turkiston — Turkiyning dunyoviy qo’shig’i. Yo’q, hali yo’q, shoir ekvator bo’ylab sening yuragingdan otilgan o’q.
Yuksak orzulari bordir shoirning, shoirlarda bo’lar faqat ezgu niyat. Qalam-qalam emas bongga zarb ila urilguvchi cho’qmor, undan taralguvchi sado va aks sado sen, She’riyat.
Zarb! Oq qog’oz uzra go’yo yorug’ jahon uzra urilar qalam. Zarb!!! Qasrlar, taxtlar O’vuzliklar shaklida yiqildi. Shoir kuldi,  Ollohni tan olmagan dahriy olomon tanib oldi ilohiy deb seni, She’riyat.

BAXT VA TASHVISH

Onam Sakina Isabekka

Baxt deb sen chekkan tashvishga o’g’ling arzirmi, uza bilarmanmi bir zamon uzish mumkin bo’lmagan qarzimni?! Tashvish — qo’rg’oshin kabi og’ir, Vatan kabi, Turkiston kabi, Baxt kabi og’ir, shuncha yoshga kelib, shamolday yelib nima qildim, nima, axir? Baribir xafa  emassan mendan, to’g’rimi? Meni deb tashvish yutasan, meni dunyo chog’lab, boshingdan dunyoni baland tutasan, qizg’onasan to’pori o’g’lingni. Bir mash’um zarb ila  to’xtashi mumkin taqdirlar umri… Istamaysan vahshiy vulqon ila to’silib qolsin Quyosh. Shundandir quyoshlar qaynovi qoningda, shundandir ko’zlaringda doim yosh.
Ha, dillarning dog’i bor, umrlarning adog’i bor begumon. Ammo Inson dahshati bilan bir kuni, bir zumda olamdan o’tishimni istamaysan onajon. Meni baxtim  deganing mening  baxtim ekaning. Biroq qiynar tashvish — baxtiyorlik kabi jiddiy ish. Seni xijolat etganim seni malomat etganim — dunyodan bosh  olib ketganim. Mayli, hammasi oldinda, chekmagan zahmatim, bitmagan xatim, olmagan nafasim oldinda, tashvishimni oqlarman, Baxtimni ardoqlarman qayta  tug’ilgan o’g’ilday.

SO’ZLAR

Darak gap. Inson. Undov gap. Inson!
So’roq gap: Inson? Yashamakni o’rgatar so’zlar.
Ba’zan ko’ksimizda tashigan jonni tashlamakni o’rgatar so’zlar. So’zlar kerak, Bosh Harblarda yaralangan. Bosh Harflardan yaralgan  so’zlar. Bolari so’zdoni bir ajib, so’zlardir peshonada to’plangan ajin, qo’llarimiz fikrchan so’zlardir. Haddan ziyod go’zal so’zdir — Turon. «Assalomu alaykum» bu  tongotar, «Va alaykum assalamu», «Yaxshimisiz» — bu yo’l. «Xayrli tun» — bu — Quyoshning botishi. Yo’ldagi kishi: juda ajoyib jumlaga o’xshaydi. Olijanob  so’zlarga o’xshaydi — Yer shari…
Yashamakni o’rgatar So’zlar.

HECH NARSA

Ey siz, to’yganlar,
Ey Siz, bashang olomon,
Yuzingizga sepaman so’zlarimni…
Ha, hech narsa yo’q menda, hech narsa.
Xotin — yo’q,
Farzand — yo’q,
Do’st — yo’q
Vatan — yo’q.
Yo’qotganlarimning alami-zahri,
Ko’ksimdagi sanchiq olami,
She’riyatdan boshqa,
Hech narsa, hech narsa, hech narsa.

Ibrohim G’afurov
UCH MANSURA

BUTUNLIK

Senga butunlik kerak.
Oson narsalar kerak senga. Meni o’qima.
Olam bosh-keti yo’q parchalar. Butunlik qayda?
Ayt, butunmi manavi daraxt hosilidan ayrilgan,
hosil berib shox-butog’i qayrilgan?
Ayt, butunmi, yo’l bo’yida tashlandiq bog’?
Mung’ayadi juda qari o’riklar laziz mevalari tamomila talangan?
Yoki ayt-chi, butunmikin,
manavi bilqillama yurish qilib ketib borayotgan qiz?
Ayt, butunmisan sen o’zing.
Uyquga yotayotganda,
saharda yostiqdan bosh ko’targanda
hech sezasanmi o’zingni butun?
Bilmaysanmi, qachon,qachon but bo’lar odam?
Ungacha butunlik haqida
mendan so’rama.
Yangroq qofiyalar, zakovat
hali butunlik emas.
Butunlik haqida so’rama
parcha-parcha bo’lib ketgan
odamdan

MENI YOLG’IZ DEMANG

Yolg’iz demang meni,
Uch og’ayni qoldik:
— Men, dilim va yana dilim,
Uch g’anim qoldik:
— Men, tilim va yana tilim.
Qarilikning qori ketmas ekan,
Uch umidvor qoldik:
— Men, elim va yana elim…

CHO’LPON MUZASI

Ba’zan tushlaring bu haqiqat va ba’zan haqiqatlaring tush bo’lib ko’rinadi. Balkim, asl hayotning o’zi  ham tush va asl tushning o’zi ham hayotdir. Namxush, salqin noyabrning oxiri. Andijon Qavs tumanlariga g’arq bo’lib yotadi. Dalalar to’ng’igan, haydalgan yerlar uzra  ko’saning soqoliday dikkaygan g’o’zapoyalar to’ng’igan, yangi novdalari ko’kka g’olib o’rlagan tutlar to’ng’igan, hayot asarini yo’qotgan, tuman zarralariga cho’milgan…
Katta kanalning to’ng’ishdan g’olib chiqqan, sovqotgan suvlari shiddat bilan yo’liga chopadi, manzilini tinmay yamlaydi.

Cho’lpon bog’i…
Ilk bor yuz yilda bu bog’ Cho’lpon bog’i bo’ldi.
Xalq to’ldi Cho’lpon bog’iga.

Odamlarning chehralarida ilk bora ko’rdim: o’zgacha bir ifoda paydo bo’ldi. Cho’lpon bog’iga ilk qadam  qo’yib, ularning chehralaridan sabzi-piyoz tashvishlari aridi. Yuzlarida ayovsiz ajinlar ko’rinmay qoldi. Izdihomda yurgan kishilarning yuz-peshonalari menga  g’oyatda tekis, ko’rkam, kadarlar, uqubatlardan tamom xoli ko’rindi.

Turmushning barcha urinishlari go’yo shu bog’ ostonasidan narilarda, tashqarilarda qolganday  edi.

Yana kim bilsin, balki quyuq Qavs tumani, Andijon tumani – tayyoralarni uchirmay qo’yadigan tuman bu
sodda, jo’mard, oftob, shamol va mehnatda toblangan eran chehralarni tekislayotgandir. Yozib bo’lmas ajinlarni yozayotgandir. Abgor va noayon bo’lib qolgan  xayollarni o’nglayotgandir. Shundaymikin?

Ular diqqat bilan tinglaydilar.

Go’yo o’z quloqlariga ishonqiramaganday bo’lib turadilar.

Va ajinlarning ariqlariga – shu cheksiz, intihosiz ariqchalarga, shu hayot va tirikchilik nahrlariga  hayratlar joylashadi. Xuddi ulug’ bandargohlarda qator tizilib o’rinlashgan buyuk kemalar kabi. Hayrat ajinlarni to’ldirib, tekislaydi. Nima dey… Ilhom keza  boshlaydi yuzlarda… xohi qari, xohi yosh-ilhom keza boshlaydi manglaylarda, ilhom uchqunlaydi ko’zlarda…

Ketgan, so’ngan, qurigan shu’lalar allaqaylar, g’oyibotlardan qaytib, yana bu ko’zlar, yana bu chehralarni  makon tutadi.

Makonlashadi ilhom ko’zlarda.

Hech kim hech narsa demaydi. o’ovur eshitilmaydi. Shivir eshitilmaydi. Balki Qavs tumani, Andijon tumanlari bu tovushlarni yutib yuborayotgandir va men eshitmay qolayotgandirman. Yo’q. Shunchalar ulug’ izdihom churq etmay ting­laydi. Notiqnimi tinglaydi ular?
Balki notiqdan, uning so’zlaridan, shu sovuqda, tumanda, yog’ayotgan namda qaltirab yangrayotgan so’zlardan ham ortiqroq bir narsani – hozir daf’atan anglash,  payqash, ifodalash qiyin bo’lgan o’zga bir narsani, boshqa bir allanimani tinglashmayotganmikin ular?

Ha, ular o’zlarini tinglayotganday, o’z ichlaridan, yurak qa’rlaridan kelayotgan favqulodda bir  saslarga quloq solayotganday edilar. Ularning eran, mehnatkash chehralarini yoritgan, ravshan qilgan ham o’sha saslar… Ular ichdan kelayotgan bir to’lqin. Ular  dengiz shovqinlari, dengizning qudratli sadolarini tinglayotganga o’xshardilar. Ular o’zlarini o’zlari tinglayotgan kabi edilar.

Kamdan-kam hollarda ro’y beradigan noyob bir hodisa…

Izdihom ilhomi…

Bunday so’zni eshitganmisiz?

Bunday so’z, tushuncha yo’q-ku deysizmi?

Izdihom ilhomi…

Yuzlab, minglab odamlar bir joyga jam bo’lganda va yana yuzlab, minglab odamlar tashqarida intiq, intizor kutganda, shu buyuk izdihom jam bo’lib ichlaridan kelayotgan sadoga quloq tutayotganda, shunday ilhom paydo bo’ladi. Bir emas, yuz emas, minglab odamlarda  zuhur etadi, ularni o’z to’lqinlari-la chulg’ab oladi.

Izdihom ilhomi…

Men ham shu ilhom to’lqiniga tushdim. Yonimda xayolga g’arq bo’lib turgan sherigim kutilmaganda  pichirlaydi:

— Tushga o’xshaydi. Men tush ko’rayotganga o’xshayman…

Cho’lpon bog’i…

Yuz yilda ilk bor tilimizni totli qildi bu so’z.

Va men odamlar chehralaridagi o’zgarishning nimaligini anglaganday bo’ldim. Odamlarning chehralari  bu yangi bog’da ravshan tortgan, ravshanlik kasb etgan edi. To’ng’igan azim daraxtlarning sarbaland shoxlaridan Cho’lpon so’zlari yangrar edi. Yangi ekilayotgan  nihollarning yashil yaproqlaridan va hayotbaxsh tuproq bag’riga olayotgan ularning navqiron tomirlaridan Cho’lpon so’zlari otilar edi. Kabutarlar Cho’lpon  satrlarini yod aytib to’da-to’da uchib o’tar edilar. Bugun Andijonning zavodlari, ulkan peshtoqlari, darvozalari, ko’chalarning devorlarida Cho’lpon so’zlari oltin  yombilari kabi yaraqlar edi. Uning so’zlari tirilib, qalblarda dengiz to’lqinlari kabi guvillar, shivirlar, hayot qirg’oqlariga urilar edi.

Cho’lpon nigohi behad bir teranlik bilan o’z elini qamrab olar va nigohining insoniy sehriga  chulg’ardi.

Nigoh tirilgan, so’zlar tirilgan, fusunkor musiqa va fusunkor ohanglar endi abadiyatga tirilgan  edi.

Cho’lpon o’sgan, uning qadamlarni tekkan juda ko’hna gilamni ko’rdim. Cho’lpon shu gilam ustida tetapoya bo’lgan, dumalab-dumalab ilk totli so’zlarni aytgan.

Men ham xuddi shunday gilamda gandiraklab-gandiraklab oyoq bosganman. Bu gilam hamon bor va hamon cho’g’day ranglarini yo’qotmagan. Men o’zimga bolalikdan tanish gilamni ko’rib lol qoldim. Va xuddi bolalikda qilganim kabi uning gullarini naqshlarini  barmoqlarim bilan siladim, siypadim. Bir zumda qo’llarim Cho’lpon oyoqlari izlarining haroratini tuydilar. Odamning harorati uning ruhi kabi hech qachon o’lmas ekan. Ey o’lmas ruh, xalqing qalbini kunday ravshan qil!

Sening oftobing hamisha yo’llarni yoritguvchi oftobdir! Sening ilhomingdan shu misra tug’ildi:
Xalqim – mangu bahorim, Yurtim – so’nmas madorim…

Omon Matjon
«QUYOSH SOATI» KITOBIDAN

TOG’DA TUNADIM

Tog’da tunadim.
Qariya notinch edi. U qaerlardadir og’ir toshlarni gumburlatib tevarak-atrofga larza solar, goh tongdan cho’g’ olib tamaki  tutatishga tushar,uning oq tutuni olis-olislarga suzib ketardi.
Nega tog’ notinch, nega titraydi?
Nega ilojsiz xo’rsinadi, sovuq terga botadi u?
Boqiy va buyuk salobatni sindirib — yelkasida bemalol xurrak otayotgan men — mitti odamdan qahrlanyaptimi?
…Tog’da tunadim.

NAFASING

Iliqqina nafasing.Ayoz tong. Sariq yaproqlar. Sokin qadam. Hayotbaxsh his. Ko’m-ko’k osmon  saxiy.
Lablaringda baxtim izi. Oh, ne fasl bu? Atrofda kuz. KUZ!
Kuz atrofda. Ne fasl bu, oh? Baxtim izi lablaringda. Saxiy osmon ko’m-ko’k.His hayotbaxsh. Qadam sokin. Yaproqlar sariq. Tong ayoz. Nafasinggina iliq.

Usmon Azim
SOCHMA SHE’RLAR

BEKAT

Yomg’ir. Bekat.
Erkakning egnida yomg’irpo’sh.
Ayolning ko’ylagi badaniga yopishgan.
(Oltmishinchi avtobus to’xtab o’tadi).

«Sovuq qotdi,— o’ylaydi erkak,—
Yomg’irpo’shni yelkasiga tashlasam
Xafa bo’lmasmikin?»
(Oltmishinchi avtobus to’xtab o’tadi).

«Chiroyli ekan,— o’ylaydi erkak,—
Yoshi ham o’ttizdan oshmagan.
Qani edi, shunday xotinim bo’lsa…»
(Oltmishinchi avtobus to’xtab o’tadi).

«Balki u taqdirimdir,—o’ylaydi erkak,—
Ammo yomg’irpo’shtni yelkasiga tashlasam, otib yubormasmikan?
Baribir ayol-da
Chiroyli bo’lsa ham…»
(Oltmishinchi avtobus olib ketadi ayolni).

Uf tortadi erkak.
(Uyida ivigan kiyimlarini yana o’zi — xo’rsinib — yechadi ayol).

ALPOMISH XUSUSIDA SHOIR DO’STIM XURSHID DAVRONGA MAXFIY
XAT

Arpali cho’lida Alpomish uxlar.
Uni uyg’otmayman.
Uyg’onsa, nima ish buyuramiz unga,
Xurshid Davron?

Ukam kabi Eski Jo’vada pista sotadimi?
Akamday paxta teradimi ikki ming tonna?
Nima ish buyuramiz unga,
Xurshid Davron?

Imonni sotmoqlikni o’rganadimi amakimizdan,
Yoki mukofot olmoqlikning yo’llarini?
Ammamizning qilmishin ko’rib,
O’zini osib qo’yadi-ku!
Nima ish buyuramiz unga,
Xurshid Davron?

Biz bilan pivo ichishni udda qilarmikin,
Birovning kitobini ko’chirishni-chi?
Uni uyg’otmasdan…
O’ldirib qo’ysakmikin?

Bizga nima?
Alpomish uchun
Xun olsa,
Otamiz oladi-da…
Ammo, otamiz qanday uyg’onsin,
Alpomish uxlasa…

ORZUNING KO’RINISHLARI

Orzu – ba’zan bu tarzda bo’ladi:
ko’nglingga yoqadigan avtomobil`, ko’p qavat imoratli uch-to’rt hovli, Ispaniyoda villa, Angliyodagi qadimiy saroy, shahzoda Ul`yams  ishtirok etadigan bazm, kamida uch-to’rt milliard yevro, “yaxta” deb atalgan maishat kemalar, jazmanlikka faqat “dunyoning eng go’zali” va hokazo.

Orzu – ba’zan bu tarzda ham bo’ladi:
Vatanni sevish, ozodlikka ishonish, haqiqatni tanish, bemalol yig’lash, hech bo’lmasa, bir bor bozorda o’ylanmay pul sarflash, yiqilganni suyash, kulging kelsa – kulish, orzuning ortidan ketish, insofni har kun yaratib turish, faqat imonning gapiga ko’nish, halolni “halol”, haromni “harom”  deyish va hokazo.

Orzu – yana bu tarzda ham bo’ladi:
bir parcha non,
bir parcha non,
bir parcha non,
bir parcha non…
Esingdan chiqmasin, orzu shu tarzda ham bo’ladi.
Shu tarzda ham…
Esingdan chiqmasin.

* * *

Esingdami, dedi, ayol, shishadevor qahvaxona,
devorlarni yuvib turgan bahorgi yomg’ir,
yomg’irdan ham chiroyli oqqan musiqa?..
Ikkalamiz yuzma-yuz o’ltirgan edik,
o’rtamizda esa bir dona qizil gul,
bir dona qizil gul…
Esingdami?
Esimda, dedi, erkak,
mana, senga shishadevor qahvaxona,
mana, senga yomg’ir, mana, musiqa,
qarshingda o’tiribman, mana, yuzma-yuz,
o’rtamizda esa bir dona qizil gul…
Yo’q, dedi, ayol, eslagin, shishadevor qahvaxona,
shishadevor qahvaxona…
Bir marta eslagin!..

* * *

Nafasingdan
o’zga
havo yo’q.

Qafasingdan
boshqa
ozodlik.

Yorug’lik yo’q
ko’zingdan boshqa.

Bor harakat –
senga intilish.
Barcha qaytish sendan –
o’limdir.

Sog’inchingdan
boshqa
yashash yo’q.

Hijroningdan boshqa
fojia.

Endi menga
vido ayt,
ketay –
takror-takror
aytib ismingni.

Tirikligim
faqat ismingda –

juda ko’pdir
ismingda
hayot..

Xurshid Davron
SOCHMA SHE’RLAR

YOLG’IZLIK

I

Yarim tunda
Dunyoning chetida
Kichkina shaharda
Qorong’u kimsasiz
Ko’cha bo’ylab
Borar  Yolg’izlik

Dunyo xavotirda
Oy xavotirda
Kichkina shaharning
To’qqizinchi qavatida
Xavotir bilan
Yolg’iz qadamlar sasin
Kutar  Yolg’izlik

II

Yarim tunda
Kirib keldi
Yolg’izlik

Sochi oppoq
Soqoli oppoq
Kiprigi oppoq
Yolg’izlik

Oynaga bir qarab
Yuzini o’girdi
Yolg’izlik

DUNYONING MOHIYATI

Inson o’zgardi
Mohiyati o’zgardi dunyoning
O’zgardi tasavvur

Inson o’zgartirdi dunyoni
Haqiqatga aylantirdi ro’yoni

Pichoq o’zgardi
O’choq o’zgardi
Quchoq o’zgardi

Non o’zgardi
Nom o’zgardi
Tomirlarda oqqan
Qon o’zgardi

Til o’zgardi
Dil o’zgardi
El o’zgardi

Muhabbat o’zgardi
Chunki dunyoda

Tun va kun
Qish va bahor
Yoz va kuz
Oy va quyosh
Bir-birini qidirganiday
Erkak va ayol
Qidirib bir-birin
Topgan dunyoda
Bugun tun ichida tun yashar
Bug’ular o’kirib
Juftini izlab
Yunusbaliqlar  juftini izlab
Dengiz oshgan,
Ummon kechgan dunyoda
Ayol sevar ayolni
Erkak sevar erkakni

Dunyo esa ko’zini yumib
O’tiribdi aqldan ozgan
Dostoevskiy singari…

…

TUNGI TAYYORA

Kozlarimga korinmasdan uchar tungi tayyora-
Qishloq cheti sayhonlikda chalqancha yotib,
yulduzlarga termilar chog’im.
Uzoqlarda horigan qishloq,
Atrofimda yashil maysalar,
Tepamda yulduzlar

Va bulutlar osha uchgan tungi tayyora.
Horg’in shivirlaymiz: «Yaxshi yetib oling,
manzilingiz yaqin bo’lsin, odamlar».

Orzularni, alamlaru shodliklarni,
hijron visollarni yelkaga ortib
uzoqlarga singib ketar tungi tayyora.

Koshki, men ham uchsam tungi tayyorada…

Istayman, men falakda uchayotgan payt
Shahardami yo qishloqdami
Shivirlasa yurakdan kimdir:
«Yaxshi yetib oling,
manzilingiz yaqin bo’lsin odamlar».

VIDO

Men sendan ketmoq istayman,
Yomg’irdek emas,-
Yomg’ir yana qaytib keladi.
Shamoldek emas,-
Shamol yana qaytib yeladi.
Men sendan ketmoq istayman
Muhabbat kabi…

QOR YOG’AYOTGAN OQSHOM
Rauf Parfi she’riga nazira

Qor yog’ayotgan oqshom
Shaharni kezsang,
G’ira-shira ko’chalarni
Qezsang, qo’llaringni cho’ntakka tiqib,
Qor esa erisa lablaringda jim.

Uylasang olislarda qolgan kimnidir,
Shu qorni o’ylasang, qalbing entiksa.
Ayniqsa, o’zing sevgan qizni o’ylasang,
Ayniqsa, o’ylasang onangni…

Qor esa tinmasa,
Tinmasa qadaming.
O’zing ham bir qor uchquniday
Singib ketsang tunning bag’riga.

Kimgadir yo’l bersang, kimgadir salom,
Ammo o’zing bilmasang buni.
Qor esa bo’ralab yog’aversa jim,
Adashsang-da sezmasang adashganingni…

RO’MOL O’RAB KO’CHAGA CHIQDI…

Ro’mol o’rab ko’chaga chiqdi,
ro’molini yechdi ko’chada
va sochlari birdan shovillab
oqib ketdi yelkalaridan.

Juda go’zal ayol edi u!
Qalandarday ergashdi hilol.

ENG KUCHLI BAQIRIQ…

Eng kuchli baqiriq —
Soqovning baqirig’i.
U, qanday kuch bilan baqirar
qabrtoshlar…
Eng kuchli sukunat — na ko’z sukuti,
na soqov sukuti, na tosh sukuti,
Eng dahshatli sukunat — Shoir jim yursa.

BU DUNYODA

Bu dunyoda orzu qilish soatlari bor,
Ayniqsa, tunda, yulduzlar ostida,
Yashilgina sayhonlikda, o’tlar ustida
Hayratni quchoqlab yotganda.

Bu dunyoda azoblanish soatlari bor,
Ayniqsa, tunda, yulduzlar ostida,
Yashilgina sayhonlikda, o’tlar ustida
Hasratni quchoqlab yotganda.

Bu dunyoda sevish, sevilish soatlari bor,
Ayniqsa, tunda, yulduzlar ostida,
Yashilgina sayhonlikda, o’tlar ustida
Xayolni quchoqlab yotganda,
Hayotni quchoqlab yotganda,
Ayolni quchoqlab yotganda.