Айтишим лозимки,ҳозир, бу ёзувларга киришишдан олдин, бор-йўғи бир кун олдин (ҳали Темур оғанинг ёзмишларидан бехабарлигимда) Озарбайжоннинг янги чиқажак «Китобчи» нашри томонидан берилган саволларга жавоб ёзарканман, «Сиз учун аъанавийликнинг асоси нима?» деган саволга » Мен учун аъанавийликнинг замини, энг аввало, туркий тилим ва халқим руҳининг бир қисми бўлмиш юрагимдир» деб жавоб ёзганимни эсладим.
Хуршид Даврон
НАВОИЙ КИМДИР? ТУРКМИ? ЧИҒАТОЙМИ? ЎЗБЕКМИ?
Луқма
ғамиз Темур Хўжаўғли куни кеча «Алишер Навоий кимдир?» дея саволни ўртага чиқариб,шундай ёздилар: «Ўзбекистонда Алишер Навоийни «ўзбек шоири» деб танийдилар. Ўзбекларнинг Навоий ўзлариники деб деб билишларида янглишлик йўқ, тўғридир. Аммо, Алишер Навоийни «ўзбек шоири» деб билишлари янглишдир.
Чунки Навоий 15 асрда, ўзининг айтишича, «Турк» эди ва «Турк шоири» эди. 1920 йилга қадар Туркистонда Ўзбек миллий кимлиги тушунчаси йўқ эди, бироқ Ўзбек миллий кимлиги тушунчаси совет даврида яратилди. 1924 йилдан сўнгра ўзларини Ўзбек деб билган бугунги Ўзбеклар шак-шубҳасиз тозақонли Туркдирлар!«
Сўнгги бир неча кун ичида менга Темур оғанинг ёзмишларига ўз муносабатимни билдиришни сўраб, Ўзбекистон ва чет элда яшовчи фейсбукдаги даврадошларим, хусусан афғонистонлик ўзбек биродарларим кетма-кет мурожаат қилдилар. Шу сабабдан мен ўзимнинг субъектив фикрларимни билдириб ўтишни маъқул топдим.
Айтишим лозимки,ҳозир, бу ёзувларга киришишдан олдин, бор-йўғи бир кун олдин (ҳали Темур оғанинг ёзмишларидан бехабарлигимда) Озарбайжоннинг янги чиқажак «Китобчи» нашри томонидан берилган саволларга жавоб ёзарканман, «Сиз учун аъанавийликнинг асоси нима?» деган саволга » Мен учун аъанавийликнинг замини, энг аввало, туркий тилим ва халқим руҳининг бир қисми бўлмиш юрагимдир» деб жавоб ёзганимни эсладим.
Темур оға шахсан мен учун ойдин бўлган ҳақиқатни ёзган.Ҳақиқатан ҳам, 15 асрда «Ўзбек» миллий кимлиги тушунчаси бўлмаган ва улуғ бобомиз, айнан ўзларининг айтишларича, «Турк» эдилар,»Турк шоири» эдилар. Аммо, менимча, «Алишер Навоий ўзбек шоири эмас» ёки «Алишер Навоийни ўзбек шоири дейиш янглишдир» дейишнинг ўзи ҳам янглишдир.
Бугун нафақат ўзбеклар, қардош туркманлар «Алишер Навоий туркман шоиридир», қардош уйғурлар «Алишер Навоий уйғурдир» деб ёзадилар. Алишер Навоийнинг туркий шоир эканлиги ойдин ҳақиқат бўлса, ўзбеклар, уйғурлар, туркманларнинг даъволарида ҳам маълум бир нисбий ҳақиқат борлигини рад этиб бўлмайди.
Ҳали интернет тизими энди Ўзбекистонга кириб келиб, мен ҳам бу оқимга қўшилганимда, кошғарлик бир қардошимиз «Навоий уйғур бўлса, нега сиз ўзбеклар уни ўзбек шоири дейсизлар?» деб менга савол бергани ҳануз ёдимда турибди. Ўшанда мен «Навоий бобомиз ўзбекникиям, уйғурникиям, аммо, у энг аввало, уни ўқиган, уни тарғибу тадқиқ қилганникидир. Бу масалада эса Навоий меники деган бирон бир халқ ўзбекчалик катта ва унумли ишлар қилмаганлиги рад этиб бўлмас ҳақиқатдир», деб жавоб берган эдим.
Устоз Эркин Воҳидов ҳам «Низомий туркми, форсми?» деган саволга «Ҳазрат Низомий қайси халқда кўпроқ ўқилса, ўша халқникидир» деб жавоб берганини эслайман.
Айни шу сабабдан, биз, ўзбеклар, мутафаккир бобомиз сўзига амал қилиб, «Алишер Навоий «Турк» эди ва «Турк шоири» эди» дейишга ҳам, бугунги юзага келган тарихий вазиятга биноан «Алишер Навоий «Ўзбек»дир ва «Ўзбек шоири»дир» дейишга ҳам ҳақлимиз ва бу асло янглиш эмасдир. Янглишлиги мен ёки Темур Хўжаўғлига нечоғли аён бўлмасин, кўп миллионли ўзбек халқи шундай дейиши янглиш эмасдир. Зеро, бу халқнинг асосий қисми мен ёки Темур Хўжаўғли билган гапдан бехабар, у «турк» деганда энг вввало, Туркияликларни назарда тутишини ҳисобга олмасдан иложимиз йўқ.
Қолаверса, бугун кунда «Турк» номи билан аталган, ўзини турк деб билгувчи Туркиялик қардошларимиз (зиёлиларни ҳисобга олмасак) ҳали ўзбек, қозоқ, хакас, татар ва ҳ.к. халқларини турк деб билиши учун етти қовун пишиғи бор. Ҳали 20 йилларда Мустафо Чўқай Туркияда бўлиб, «бу ердагилар Туркистонда яшовчи халқлар ҳам улар тилида гапишини мутлақо билмайди» деб ёзганини эсласак, ҳали бу масала кун тартибида тургани аён бўлади.
Туркия бугунги кунда Туркий оламнинг ҳам иқтисодий, ҳам ҳарбий, ҳам сиёсий жиҳатдан энг кучли мамлакатидир. Турклик ғояси Туркияда кучлидир, аммо мамлакатда мавжуд ғояларнинг олдида эмас, кейинидадир.
Бугунги дунё олдинги асрлардагидек, маърифий ғоя сарҳади эмас, бугунги дунё фақат ва фақат бизнес ва манфаатлар муҳорабаси ҳоким бешафқат оламдир. Бир ота-онадан туғилган ака-ука бизнес оламига кириши билан, энг аввало, фақат ўз манфаатини ўйлаганидек, омадли аканинг касод укасини эмас, ўз боласини ўйлаши табиий бўлганидек, Турк бирлиги деган шиорга қанчалик садоқатли бўлмасин, Туркия бирламчи ўз манфаатини кўзлайди. Ва бу мавжуд шароитда табиийдир.
Бутун Ғарб дунёси бир пайтлар Турк бирлигини рад этиб, уни сиёсий айблов даражасига кўтаргани оқибатида бу ғоя туркий халқларнинг бир ҳовуч (менга ўхшаган) зиёлисининг зарурати даражасида қолиб кетганини тан олмай иложимиз йўқ.
Вақту соати келиб, 1924 йилда содир бўлган хато тузатилса, Ўзбекистон номи Туркистон номига айланса, яна ярим аср кечиб, ўзбеклар ялпи равишда ўзини турк, туркий, туркистонли деб ҳис эта бошласа, Алишер Навоийнинг кимлиги ва кимга мансублиги масаласи ўз-ўзидан ечилади. Бугун эса ўзбек кишиси «Алишер Навоий «Турк» эди ва «Турк шоири» эди» деб айтганда ҳам, «Алишер Навоий «Ўзбек» эди ва «Ўзбек шоири» эди» демганда ҳам асло иккиланмасин, ҳар сафар фахр билан айтсин.
Хуллас, Темур оғанинг фикри айни ҳақиқатдир, аммо, бу ҳақиқат ёнида мавжуд кунимизнинг ҳақиқатлари ҳам борлигини унутмаслигмиз керак. Демак, яна такрорлайман, улуғ бобомиз, айнан ўзларининг айтганларидек, «Турк» эдилар,»Турк шоири» эдилар» деганда ҳам, шунинг баробарида «Алишер Навоий ўзбекдир ва ўзбек шоиридир» деганда ҳам ҳақлимиз.
Xurshid Davron
NAVOIY KIMDIR? TURKMI? CHIG’ATOYMI? O’ZBEKMI?
Luqma
g’amiz Temur Xo’jao’g’li kuni kecha «Alisher Navoiy kimdir?» deya savolni o’rtaga chiqarib,shunday yozdilar: «O’zbekistonda Alisher Navoiyni «o’zbek shoiri» deb taniydilar. O’zbeklarning Navoiy o’zlariniki deb deb bilishlarida yanglishlik yo’q, to’g’ridir. Ammo, Alisher Navoiyni «o’zbek shoiri» deb bilishlari yanglishdir.
Chunki Navoiy 15 asrda, o’zining aytishicha, «Turk» edi va «Turk shoiri» edi. 1920 yilga qadar Turkistonda O’zbek milliy kimligi tushunchasi yo’q edi, biroq O’zbek milliy kimligi tushunchasi sovet davrida yaratildi. 1924 yildan so’ngra o’zlarini O’zbek deb bilgan bugungi O’zbeklar shak-shubhasiz tozaqonli Turkdirlar!«
So’nggi bir necha kun ichida menga Temur og’aning yozmishlariga o’z munosabatimni bildirishni so’rab, O’zbekiston va chet elda yashovchi feysbukdagi davradoshlarim, xususan afg’onistonlik o’zbek birodarlarim ketma-ket murojaat qildilar. Shu sababdan men o’zimning sub’ektiv fikrlarimni bildirib o’tishni ma’qul topdim.
Aytishim lozimki,hozir, bu yozuvlarga kirishishdan oldin, bor-yo’g’i bir kun oldin (hali Temur og’aning yozmishlaridan bexabarligimda) Ozarbayjonning yangi chiqajak «Kitobchi» nashri tomonidan berilgan savollarga javob yozarkanman, «Siz uchun a’anaviylikning asosi nima?» degan savolga » Men uchun a’anaviylikning zamini, eng avvalo, turkiy tilim va xalqim ruhining bir qismi bo’lmish yuragimdir» deb javob yozganimni esladim.
Temur og’a shaxsan men uchun oydin bo’lgan haqiqatni yozgan.Haqiqatan ham, 15 asrda «O’zbek» milliy kimligi tushunchasi bo’lmagan va ulug’ bobomiz, aynan o’zlarining aytishlaricha, «Turk» edilar,»Turk shoiri» edilar. Ammo, menimcha, «Alisher Navoiy o’zbek shoiri emas» yoki «Alisher Navoiyni o’zbek shoiri deyish yanglishdir» deyishning o’zi ham yanglishdir.
Bugun nafaqat o’zbeklar, qardosh turkmanlar «Alisher Navoiy turkman shoiridir», qardosh uyg’urlar «Alisher Navoiy uyg’urdir» deb yozadilar. Alisher Navoiyning turkiy shoir ekanligi oydin haqiqat bo’lsa, o’zbeklar, uyg’urlar, turkmanlarning da’volarida ham ma’lum bir nisbiy haqiqat borligini rad etib bo’lmaydi.
Hali internet tizimi endi O’zbekistonga kirib kelib, men ham bu oqimga qo’shilganimda, koshg’arlik bir qardoshimiz «Navoiy uyg’ur bo’lsa, nega siz o’zbeklar uni o’zbek shoiri deysizlar?» deb menga savol bergani hanuz yodimda turibdi. O’shanda men «Navoiy bobomiz o’zbeknikiyam, uyg’urnikiyam, ammo, u eng avvalo, uni o’qigan, uni targ’ibu tadqiq qilgannikidir. Bu masalada esa Navoiy meniki degan biron bir xalq o’zbekchalik katta va unumli ishlar qilmaganligi rad etib bo’lmas haqiqatdir», deb javob bergan edim.
Ustoz Erkin Vohidov ham «Nizomiy turkmi, forsmi?» degan savolga «Hazrat Nizomiy qaysi xalqda ko’proq o’qilsa, o’sha xalqnikidir» deb javob berganini eslayman.
Ayni shu sababdan, biz, o’zbeklar, mutafakkir bobomiz so’ziga amal qilib, «Alisher Navoiy «Turk» edi va «Turk shoiri» edi» deyishga ham, bugungi yuzaga kelgan tarixiy vaziyatga binoan «Alisher Navoiy «O’zbek»dir va «O’zbek shoiri»dir» deyishga ham haqlimiz va bu aslo yanglish emasdir. Yanglishligi men yoki Temur Xo’jao’g’liga nechog’li ayon bo’lmasin, ko’p millionli o’zbek xalqi shunday deyishi yanglish emasdir. Zero, bu xalqning
asosiy qismi men yoki Temur Xo’jao’g’li bilgan gapdan bexabar, u «turk» deganda eng vvvalo, Turkiyaliklarni nazarda tutishini hisobga olmasdan ilojimiz yo’q.
Qolaversa, bugun kunda «Turk» nomi bilan atalgan, o’zini turk deb bilguvchi Turkiyalik qardoshlarimiz (ziyolilarni hisobga olmasak) hali o’zbek, qozoq, xakas, tatar va h.k. xalqlarini turk deb bilishi uchun yetti qovun pishig’i bor. Hali 20 yillarda Mustafo Cho’qay Turkiyada bo’lib, «bu yerdagilar Turkistonda yashovchi xalqlar ham ular tilida gapishini mutlaqo bilmaydi» deb yozganini eslasak, hali bu masala kun tartibida turgani ayon bo’ladi.
Turkiya bugungi kunda Turkiy olamning ham iqtisodiy, ham harbiy, ham siyosiy jihatdan eng kuchli mamlakatidir. Turklik g’oyasi Turkiyada kuchlidir, ammo mamlakatda mavjud g’oyalarning oldida emas, keyinidadir.
Bugungi dunyo oldingi asrlardagidek, ma’rifiy g’oya sarhadi emas, bugungi dunyo faqat va faqat biznes va manfaatlar muhorabasi hokim beshafqat olamdir. Bir ota-onadan tug’ilgan aka-uka biznes olamiga kirishi bilan, eng avvalo, faqat o’z manfaatini o’ylaganidek, omadli akaning kasod ukasini emas, o’z bolasini o’ylashi tabiiy bo’lganidek, Turk birligi degan shiorga qanchalik sadoqatli bo’lmasin, Turkiya birlamchi o’z manfaatini ko’zlaydi. Va bu mavjud sharoitda tabiiydir.
Butun G’arb dunyosi bir paytlar Turk birligini rad etib, uni siyosiy ayblov darajasiga ko’targani oqibatida bu g’oya turkiy xalqlarning bir hovuch (menga o’xshagan) ziyolisining zarurati darajasida qolib ketganini tan olmay ilojimiz yo’q.
Vaqtu soati kelib, 1924 yilda sodir bo’lgan xato tuzatilsa, O’zbekiston nomi Turkiston nomiga aylansa, yana yarim asr kechib, o’zbeklar yalpi ravishda o’zini turk, turkiy, turkistonli deb his eta boshlasa, Alisher Navoiyning kimligi va kimga mansubligi masalasi o’z-o’zidan yechiladi. Bugun esa o’zbek kishisi «Alisher Navoiy «Turk» edi va «Turk shoiri» edi» deb aytganda ham, «Alisher Navoiy «O’zbek» edi va «O’zbek shoiri» edi» demganda ham aslo ikkilanmasin, har safar faxr bilan aytsin.
Xullas, Temur og’aning fikri ayni haqiqatdir, ammo, bu haqiqat yonida mavjud kunimizning haqiqatlari ham borligini unutmasligmiz kerak. Demak, yana takrorlayman, ulug’ bobomiz, aynan o’zlarining aytganlaridek, «Turk» edilar,»Turk shoiri» edilar» deganda ham, shuning barobarida «Alisher Navoiy o’zbekdir va o’zbek shoiridir» deganda ham haqlimiz.
Hurşid Devran* – Nevai Kimdir?
Timur Hocaoğlu dostumuz geçen günlerde “Ali Şir Nevai Kimdir?” sorusunu ortaya atıp yazdılar: Özbekistan’da Nevai Özbek şairi diye tanınıyor. Özbeklerin Nevai’yi kendilerinin diye bilmeleri yanlış değil, doğrudur. Ama Ali Şir Nevai’yi «Özbek şairi» olarak bilmeleri yanlıştır.
Çünkü, Nevai 15. asırda kendi söylediğine göre Türktü ve Türk şairiydi. 1920 yılına kadar Türkistan’da Özbek milli kimliği düşüncesi yoktu. Özbek milli kimliği düşüncesi Sovyet devrinde yaratıldı. 1924 yılından sonra kendilerini Özbek olarak kabul eden bugünkü Özbekler şüphesiz ki tertemiz Türk kanı taşımaktadırlar.
Son günlerde bana Timur dostumuzun yazdıkları hakkındaki görüşlerimi soran Özbekistan’daki ve yurt dışında yaşayan “Facebook”daki arkadaşlarım, bilhassa Afganistanlı Özbek kardeşlerim peşpeşe müracaat ettiler. Şu sebeple ben kendi şahsi fikirlerimi ortaya koymayı uygun gördüm.
Söylemem gerek ki şimdi bu konulara girmeden önce, -hepsi hepsi bir gün önce, ben Timur Bey dostumuzun yazdıklarından habersiz iken- Azerbaycan’ın yeni çıkacak olan Kitapçı yayınları tarafından sorulan sorulara cevap yazarken “Sizin için geleneğin esası nedir?” sorusuna “Benim için geleneğin zemini önce Türkî dilim ve halkımın ruhunun bir parçası olan yüreğimdir” diye cevap yazdığımı hatırladım.
Timur Bey dostumuz şahsen benim için aşikar olan bir gerçeği yazmış. Gerçekten de 15 asırda Özbek milli kimliği düşüncesi yoktu ve büyük ecdadımız aynen -kendi deyişiyle- Türk şairiydi. Ama bana göre “Ali Şir Nevai Özbek şairi değildir” veya “Ali Şir Nevai’ye Özbek şairi demek yanlıştır” demek de yanlıştır.
Bugün yalnız Özbekler değil kardeş Türkmenler, “Ali Şir Nevai Türkmen şairidir”; kardeş Uygurlar “Ali Şir Nevai Uygur şairidir” diye yazıyorlar. Ali Şir Nevai’nin Türkî şair olduğu aşikar ise Özbekler, Uygurlar ve Türkmenlerin iddialarının da gerçek olduğunu reddetmek mümkün değildir.
Şimdi internet sisteminin Özbekistan’a girmesi ve benim de buna katılmamdan sonra Kaşgarlı bir kardeşimiz “Nevai Uygur ise neden siz Özbekler ona Özbek şairi diyorsunuz?” diye bana soru sorduğu hala hatırımdadır. Ben o zaman “ecdadımız Nevai, Özbeklerin de Uygurların da ama önce onu en çok araştıran ve ona rağbet edenindir. Bu meselede ise Nevai benimdir diyen bir çok halkın Özbekler kadar büyük ve verimli işler yapmadığı reddedilemeyecek bir gerçektir” diye cevap yazmıştım.
Üstad Erkin Vahidov’un da “Nizami Türk mü, Fars mı” sorusuna; “Nizami hazretleri hangi halk tarafından daha fazla okunuyorsa o hakındır” diye cevap verdiğini hatırlıyorum.
Aynı şu sebepledir ki biz Özbekler, mütefekkir ecdadımızın sözüne uygun hareket ederek “Ali Şir Nevai Türk şairi idi” demekte de bugün ortaya çıkan tarihi duruma binaen “Ali Şir Nevai Özbek’tir ve Özbek şairidir” demekte de haklıyız ve bu asla yanlış değildir. Yanlışlığı bana veya Timur Hocaoğlu’na nasıl aşikâr olmasın? Milyonlarca Özbek’in böyle demesi yanlış değildir. Zira bu halkın büyük bir kısmının benim veya Timur Hocaoğlu’nun bildiği meseleden habersiz; o “Türk” dediğinde önce Türkiye vatandaşlarını göz önüne getirdiğini hesaba katmamak mümkün değildir. Ayrıca, bugün “Türk” adı ile adlandırılan, kendini Türk kabul eden Türkiye vatandaşı kardeşlerimizin -aydınları hesaba katmazsak- şimdiki Özbek, Kazak, Hakas, Tatar vb. halkları Türk olarak kabul etmeleri için çok zor. Şimdi, 1920 li yıllarda Mustafa Çokay Türkiye’de bulunmuş, “buradakiler Türkistan’da yaşayan halkları da onların dilinde konuşmayı da kesinlikle bilmiyorlar” diye yazdığını hatırlarsak şimdilik bu meselede zamana ihtiyaç olduğu açıktır.
Türkiye bugün Türk dünyasının hem iktisadi, hem askeri, hem de siyasi yönden en güçlü ülkesidir. Türklük ülküsü Türkiye’de güçlüdür ama ülkedeki mevcut ülkülerin önünde değil arkasındadır.
Bugünkü dünya önceki asırlardaki gibi ilim irfan gayelerinin sınırı değil yalnız ve ancak ticaret ve menfaatler çatışmasının hâkim olduğu acımasız bir dünyadır. Bir anne ve babanın dünyaya getirdiği ağabey ve kardeş ticaret dünyasına girer girmez önce yalnız kendi menfaatini düşündüğü gibi; kazanan ağabeyin kâr etmeyen kardeşini değil öz evladını düşünmesinin tabii olduğu gibi; Türk birliği bilincine ne kadar sadakatli olsa da Türkiye birinci olarak kendi menfaatlerini gözetmektedir. Bu mevcut şartlarda tabiidir.
Bütün batı dünyasının bir zamanlar Türk birliğini reddedip onu siyasi olarak utanılacak bir iş olarak göstermesinin sonucu bu ülkü Türkî halkların -bizim gibi- bir avuç aydınının ihtiyacı durumunda kalıp gittiğini kabul etmemek mümkün değildir.
Vakti ve saati geldiğinde 1924 yılında ortaya çıkan hata düzeltilirse, Özbekistan adı Türkistan’a dönerse, yine yarım asır geçip Özbeklerin tamamı kendini Türk, Türkî, Türkistanlı diye hissetmeğe başlarsa Ali Şir Nevai’nin kim olduğu ve kime ait olduğu meselesi kendiliğinden hallolacaktır. Bunları yazarken bir kısım Özbekler, “Ali Şir Nevai Türk’tü” veya “Ali Şir Nevai Türk şairi idi” demesinler demek de istemiyorum.
Kısacası; Timur dostumuzun düşüncesi gerçektir ama bu gerçeğin yanında günümüzün gerçeklerinin de varlığını unutmamamız gerekir. Diyeceğimi yine tekrarlıyorum: Büyük ecdadımız aynen kendilerinin dediği gibi “Türktü, Türk şairi idi” dediğimizde de bunun yanında “Ali Şir Nevai Özbek’tir ve Özbek şairidir” dediğimizde de haklıyız.