9 апрель — буюк ватандошимиз Соҳибқирон Амир Темур туғилган кун

   Мустақиллик унитилган, қораланган аждодларимизни, улар қаторида Соҳибқирони Акбарни яна миллат заминига қайтарди. Боболаримиз билан бирга уларнинг тенгсиз мероси ҳам қайтди ва ўксик дилларимизни ёрита бошлади. Шунинг баробарида, елкамизга бу меросни авайлаш масъулиятини ҳам юклади (Мақоланинг «Алтойир юлдузи» ҳикояси таҳлили билан боғлиқ қисми яқин кунда эълон қилинади).

СОҲИБҚИРОН МЕРОСИ
Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири

Ҳар бир миллат ўз тарихи давомида кўп оғир воқеаларни бошдан ўткаради. Мана шундай дамларда миллат ўз қисматини фидойи фарзандлари қўлига топширади. Бу жонфидо ва комил фарзандлар ватан ва халқ тақдири ҳал бўлган оғир ва шукуҳли даврнинг рамзига айланади. Мўғуллар истибдоди авжида бўлган пайтда мамлакат ва башарият тарихи майдонига чиққан Амир Темур душман яғмосига қарши, миллий озодлик, миллий давлатчилик учун кураш рамзи бўлиб қолди.

Тарих саҳнасида пайдо бўлганидан бошлаб Соҳибқирон шахсияти нафақат унинг миллатдошларининг, шу билан баробар Шарқу Ғарб фикр аҳлининг, тарих билимдонларининг ҳам диққат марказида турганини кўрамиз. Нима учун деган саволга Шарқ ва Ғарбда айтилган икки фикрни келтириш ўринлидир. Cоҳибқирон билан суҳбатдош бўлган машҳур араб тарихчиси Ибн Халдун ёзади: “Амир Темур даври башар тарихи инкишофининг энг олий нуқтасидир. Дунё яратилгандан буён Темурникидай давлат барпо бўлмаган. Бобил ва Эрон ҳукмдорлари, ҳатто Искандар ҳам бу буюк жаҳонгир қаршисида бир соя кабидир”.

Ғарблик таниқли тарихчи олим Жан Поль Ру эса Соҳибқиронга бағишлаб ёзилган китобида мана бу сатрларни битади: “Тарихда шундай инсонлар бўладики, улар ҳали ҳаётлигидаёқ миллий доирадан чиқиб, бутун инсоният эътибори қаратилган шахсга айланадилар. Буюк Амир Темур инсоният тарихидаги ана шундай буюк зотлардан бири эди”.

Янги ХХI асрдаям ҳар йили жаҳоннинг турли давлатларида бобомизга бағишланган илмий, бадиий ва бошқа йўналишларда ўнлаб китоблар нашр этилади, юзлаб мақолалар босилади, мусиқий асарлар яратилади. Бу китоблару мақолаларда (ҳатто қоралаш ниятида ёзилганларида ҳам) бир ойдин ҳақиқат товланиб туради: Амир Темур инсоният тарихининг лаҳзалик иштирокчиси эмас, у инсоният маданий хазинасидан муносиб ўрин эгаллаган улкан маданий мерос пайдо бўлишига ва миллатимиз равнақини белгилаган қудратли салтанат яратувчиси эди. Унинг яратувчилик қудратининг асоси нима? деган саволга эса Соҳибқирон шахсияти ва фаолиятига бағишланган “Зафарномайи Соний” муаллифи Шарафиддин Али Яздийнинг мана бу сўзлари жавоб бўла олади: “Аллоҳ марҳамати сояси бўлган салтанатнинг нозик иши икки инсоний эзгу ҳиссиётга таянади: биринчиси — ўткир раъй, яъни тадбиркорлик ва етук фаҳму-фаросат, иккинчиси — комил шижоат…”.

Ана шу ўткир раъй ва комил шижоат сабаб бир неча асрлик истибдодга барҳам берган мустақил давлатнинг ташкил этилиши Соҳибқирон яратувчилигининг буюк ҳосиласи бўлди.

Бу ҳосиланинг муҳим асоси эса, энг аввало, адолат тушунчаси билан боғлиқдир. Бу тушунча бобомиз онгу шуурида салтанат изми илгига ўтган кунларда пири йўллаган мактубдаги мана бу муборак ўгит заминида пайдо бўлди: «Мамлакат куфр билан туриши мумкин, лекин зулм бор ерда туролмайди». Айни шу воқеадан кейин юртни бирлаштиришга киришган ёш ҳукмдор “Куч адолатдадир” ҳикматини ўз фаолияти шиорига айлантирди. Ҳали Ғарбда “конституция” тушунчаси пайдо бўлмаган бир пайтда Соҳибқирон мамлакатни бошқариш мезонлари ва ақидалари мажмуаси – тузукларини яратди. Орадан салкам етти аср ўтган бўлсаям, давлатимиз раҳбари таъкидлаб айтганидек, “бу тузукларда бугунги замоннинг катта-кичик муаммоларига жавоб топиш мумкин”.

Соҳибқироннинг бунёдкорлигининг яна бир асоси унинг миллий юксалишга кенг йўл очганида намоён бўлади. Бундай сиёсат натижасида Марказий Осиёнинг маданий оламида янги Уйғониш жараёни бошланди, илм-фан ривожининг олий босқичга кўтарилишига имконият яратилди. Амир Темур ва темурийлар давлатининг равнақи башариятнинг улуғ фарзандлари сафидан муносиб ўрин олган туркий фалсафа, илм-фани ва санъатининг беназир намояндалари Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор, Мирзо Улуғбек, Камолиддин Беҳзод, Мавлоно Музаҳҳиб, Мавлоно Қозизода Румий, Ғиёсиддин Жамшид, Аълоуддин Али Қушчи, Мирам Чалабий, Давлатшоҳ Самарқандий, Шарафиддин Али Яздий, Шайх Озарий сингари мутафаккирлар фаолиятига замин ҳозирлади. Бу давлатнинг равнақи Самарқанд, Бухоро, Шаҳрисабз ва салтанатнинг бошқа манзилларида бунёд этилган иншоотлардаги янги меъморий услубларда, боғдорчилик санъатининг юксак намуналарида намоён бўлди. Бу олтин мавсумнинг бугунгача таъсирини йўқотмай келаётган яна бир хизмати унинг туркий тил ва адабиётни янги, аҳамиятли мавқега олиб чиққанида кўринади. Бу даврдан эътиборан туркий адабиёт мазмунан ва шаклан янги ривожланиш палласига кирди, туркий тилда ёзилган асарларнинг турлари кўпайди. Миллий мумтоз адабиётимизнинг сардафтарлари бўлмиш Мавлоно Лутфий, Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Яқиний, Атоий, Амирий, Гадоий, Алишер Навоий, Мирзо Бобур қолдирган мерос ўша давр тамаддунининг ёрқин саҳифалари бўлиб қолди.

Инсоният маънавий хазинасининг энг тўридан жой олган, Темурий тамаддун заминида кўкарган икки даҳо: ҳазрат Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур асарларида, хусусан, Хамса”нинг “ Ҳайратул — аброр”, “Садди Искандарий”, достонларини, “Мажолисун – нафоис”нинг еттинчи ва саккизинчи ва бошқа мажлисларини, “Бобурнома”ни ўқиган киши Амир Темур ва темурийлар қолдирган мероснинг қанчалик улуғвор эканидан ҳайратга тушади. Бу асарлар ўша даврда она тилимизнинг қудрати нечоғли юксалганидан хабар беради.

Фахр билан таъкидлаш лозимки, Амир Темур давлатининг юзага келиши оқибатида бошланган уйғониш жараёни нафақат минтақа, балки бутун мусулмон олами тарихида ўчмас из қолдирди, ҳатто умумжаҳон илм-фани, маданияти ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Франциянинг собиқ президенти Франсуа Миттеран эътироф этганидек, айни шу даврда салтанатнинг маркази бўлмиш Самарқанд жаҳон илмий-маданий тараққиётининг марказига айланган эди.

Амир Темурнинг шонли ҳаёти ва фаолияти узоқ йиллик қатағон замонида қораланишга, унитилишга маҳкум этилди. Буюк Турон фарзанди номини ўзларининг шукуҳсиз тарихларидан уялган кимсалар томонидан янграган ҳақорат сўзлари, алдов сўзлари — ҳар биримизни манқурлик комига чорлаган уятсизлик ва беномуслик овозлари кўмиб ётарди. Аммо, ҳар қандай инсон қиёфасини маълум муддатгагина бузиб кўрсатиш мумкин, кун келиб бари бир тарих бағрига абадият қалами битган ҳар бир инсон мужассами юзага чиқади.

Мустақиллик унитилган, қораланган аждодларимизни, улар қаторида Соҳибқирони Акбарни яна миллат заминига қайтарди. Боболаримиз билан бирга уларнинг тенгсиз мероси ҳам қайтди ва ўксик дилларимизни ёрита бошлади. Шунинг баробарида, елкамизга бу меросни авайлаш масъулиятини ҳам юклади.

Зеро, тарих, шу жумладан ўтмиш шахслари ҳамиша ҳимояга муҳтож бўлади. Гўё бир пайтлар бўлиб ўтган воқеалар ўзгармас ва уларнинг иштирокчилари ҳақида ҳамма гап айтилгандек туюлса-да, юзага чиқаётган янги ижтимоий жараёнлар таъсирида тарихга бўлган муносабат жиддий ўзгаришларни кечирмоқда. Дунёнинг ўз ҳукмига бўйсундиришни истаган сиёсий бирлашмалар кечмиш саҳифаларини ҳам ўзгартиришни истамоқдалар. Бу сиёсатлашган жараён Амир Темур шахсияти ва фаолиятини таҳлил этган катта-кичик бадиий ва илмий асарлару тадқиқотларда ҳам намоён бўлмоқда. Айни шу сабабдан биз Ғарбу Шарқда боболаримиз ҳақида ёзилгани учунгина дуч келган китобни эмас, холис ва асосли қарашлар акс этган китобларнигина ўзбек тилига таржима қилишимиз керак. Яна энг муҳими, Ғарб, яъни инглиз, рус, француз олимларининг ўтмишда, кеча ва бугун Соҳибқирон хусусида, унинг фаолияти билан боғлиқ бирон бир тарихий воқеа ҳақида ёзган мулоҳазаларини, қарашларини ўйламай-нетмай ўзбек китобхонига тақдим этишдан сақланиш лозим. Кейинги пайтда бу гапларни айтишимга сабаб бўлган бир неча китоблар нашр этилди. Хусусан, ёзувчиликка даъвогар тарихчи олимлардан бири Ҳамдам Содиқовнинг “Амир Темур ҳаётидаги ғаройиботлар” (Тошкент,”Art Flex”, 2007) , “Амир Темур салтанатида хавфсизлик хизмати” (Тошкент,”Art Flex”, 2010) бунга ёрқин мисол бўла олади. Биринчи асар тўлалигича 19 асрда яшаган рус олими Владимир Череванскийнинг икки жилдлик “Икки тўлқин” (Череванский Вл. Две волны. Историческая хроника. 1147-1898. В 2-х томах. СПб Государственная типография 1898 г. 287+390) номли асарининг Амир Темур ҳаёти ва фаолиятига бағишланган иккинчи китоби*даги асоссиз ва сохта қарашлари асосида ёзилган бўлса, “Амир Темур салтанатида хавфсизлик хизмати” деб номланган ва бу ном билан илмийлик даъво қилинган асарда бирортаям тарихий манба, бирортаям илмий изоҳ йўқлиги китобхонни таажжублантиради. Аммо, унда бир қатор бадиий, хусусан, С. Бородиннинг “Самарқанд осмонида юлдузлар” асаридаги тўқима образлару воқеалар ҳеч қандай изоҳсиз акс этган.

Ҳамдам Содиқов “Амир Темур ҳаётидаги ғаройиботлар”да Владимир Череванскийнинг тарихий ҳақиқатларга зид, жумладан енгилган султон Боязидни Соҳибқирон ҳузурига бўйнига арқон солиб олиб кирганлари ҳақидаги Амир Темурни қора бўёқларда акс эттирган Ғарб тарихчилигида ҳукмрон ёлғону бўҳтонларни шундай кўчириб олган, бундай кўчиришлар ҳар бир саҳифада мавжуд. Бу ҳолат Череванскийнинг Икки тўлқин”и иккинчи жилди билан “Амир Темур ҳаётидаги ғаройиботлар”ни эринмай солиштирганда яққол намоён бўлади. Асарда Марсель Брионнинг “Менким, фотиҳ Темур” деган китоби чоп этилгандан кейин тарих майдонига Амир Темурга сабоқ берган домулла сифатида пайдо бўлган сохта қаҳрамон — мулла Алибек ҳам учрайди. Мулла Алибек фақат Ҳамдам Содиқов китобида эмас, бугун Амир Темур ҳақида ёзилган бошқа китобларда ҳам учрамоқда-ки, бу жуда ачинарлидир.

Менинг Вл. Череванский китоби билан боғлиқ ўз тарихим бор. Мен бу китоб борлигини билгач, уни узоқ вақт қидирганман. Ниҳоят, 1989 йили «Икки тўлқин» китоби атоқли таржимон Ваҳоб Рўзиматовда борлигини аниқладим. Ваҳоб акани нодир китобни бир кунгагина беришни сўраб, ундан бир неча нусха кўчирдим. Бир нусхасини Бўрибой Аҳмедовга бердим. Яна бир бир нусхасини Хуршид Дўстмуҳаммад ва Амирқул Каримга бериб, таржима қилиб беришларини сўрадим. Таржима тугагач ўзим рус тарихчиси адашган ёки ёлғон айтган жойларига изоҳлар ёздим. Кўп вақт ўтмай китоб таржимаси ҳомийлар кўмагида нашрдан чиқди.

Аммо мана шу китоб билан танишиш ва уни нашрга тайёрлаш орасида бир қизиқ воқеа юз бергаган эди. 1990 йили мен «Ёш гвардия» ўрнида ташкил этилган «Камалак» нашриёт-матба бирлашмасида бош директорнинг нашриёт бўйича ўринбосари – нашриёт директори бўлиб ишлардим. Кунлардан бир куни олдимга тарихчи олимлардан бири келиб «Амир Темур ҳақида асар ёздим, шуни нашр этишга ёрдам беринг» деганча катта қўлёзмасини тутқазди. Асар билан танишиб, у бошдан-оёқ Череванский асаридан кўчириб олинганини тушуниб, қаршимда ўтирган муаллиф — тарих фанлари докторига нима дейишни билмай қолдим. Тўғридан-тўғри «фалон асардан кўчириб олибсиз-ку?» деб айтолмадим. Аммо, фикримни бошқача тарзда айтишга ҳаракат қилдим. «Домла, — дедим, — Череванский деган рус тарихчисининг «Икки тўлқин» асари бор. Бу асарнинг биринчи қисми Чингизхонга, иккинчи қисми Амир Темур ҳақида. Ўшани ўқиб, асарингизни бироз тўлдириб келсангиз». Тарих фанлари доктори мен нимани назарда тутганимни дарров тушунди ва зарда билан қўлёзмасини олиб чиқиб кетди. Кейинчалик икки-уч нашрда ўша ўғирланган асардан парчаларга ҳам назарим тушди. Саккиз йилча аввал уни китоб ҳолида нашр этилганини кўрдим. Китоб муаллифи сифатида муқовага 1990 йилда олдимга келган тарих фанлари доктори Ҳамдам Содиқовнинг исм-фамилияси ёзилган эди.

Энг ажаблинарсаси, бу китобнинг бошида “Тақризчидан” деб берилган матннинг муаллифи, тарих эмас, социология фанлари номзоди Тошпўлат Матибоев “Ҳамдам Содиқовнинг диққатингизга ҳавола этаётган китобини чин маънода темуршуносликда янги саҳифа дейиш мумкин” деб ёзишгача боради. Ундан-да қизиғи, Ҳамдам Содиқовнинг ҳар икки китобига тақриз ёзган кишилардан бири тарих соҳасидан узоқ социолог бўлса, иккинчиси Амир Темур ва темурийлар даврини эмас, замонавий матбуот тарихини тадқиқ этган олима эканлиги таажжублантиради. Очиғини айтиш керак, бугунги тарихий китоблар нашр этиш билан боғлиқ аҳвол жуда ташвишли. Шу сабабдан таажжубланишдан кўра йиғлаш ўринлироқ, деган бўлардим.

Янгиланаётган жамиятимизда ўз ўрнини топишга уринаётган миллий адабиётимиз ва тарих илми олдида ҳам фақат ягона қатъий мезон кўндаланг турмоғи, яъни: ўтмишимиз ёки аждодларимиз фаолиятини, улар қолдирган меросга бағишланган асарлар фақат ва фақат бадиий жиҳатдан юксак, илмий асосланган бўлмоғи лозим. Ёзилган асарларни фақатгина Амир Темур ёки Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий ёки Мирзо Бобур ҳақида ёзилгани учунгина мақтамасдан, бу асарларда акс этган тарихимиз, аждодларимиз ҳаёти нечоғли ҳаққоний, нечоғли бадиий юксак ифодаланганини теран таҳлил этишимиз шарт. Фақат шундай бўлгандагина, сохта ва бадиий саёз асарлар пайдо бўлиши олдини олишимиз мумкин.

Битигимизнинг бошида Амир Темур бунёд этган салтанатга адолат тушунчаси пойдевор бўлгани ҳақида гапирдик. Якунда ҳам ҳар қандай тараққиётнинг асоси бўлмиш адолат ва унинг биз бугунги насллар учун қандай сабоқ хусусида айтишни лозим топдим. Соҳибқирон бобомизнинг адолат хусусидаги сабоқларидан бугунги хулоса шуки, адолат ғояси ҳар бир инсонга — олиймақом арбоблардан тортиб оддий фуқарогача бирдек хос бўлганда, ҳар бир инсон бу ғоя тантанасини ҳар қадамда ва ҳамма вақт ҳис этиб тургандагина мамлакат тараққий этиши, мустақиллик ва адолат учун қизғинлик билан курашмоғи, шу йўлда керак бўлса жонини ҳам фидо этмоғи, Ватан равнақига тўсиқ бўлаётган ҳар қандай иллатга муросасиз бўлмоғи мумкин. Адолат барқарор жойда “Ватан” географик ҳудуд тушунчасидан маънавий тушунчага, ватанпарварлик эса мавҳум тушунчадан ватанда яшовчи ҳар бир инсоннинг бахту-саодатига хизмат килувчи фаолиятига айланади. Айниқса, бир тузумдан иккинчи тузумга ўтаётган,жамият янгиланаётган паллада адолатнинг жамиятда қандай ўрин тутиши кишилар онгини, тафаккурини белгилашда жуда муҳим бўлади.

Улуғвор Соҳибқироннинг “Миллат дардларига дармон бўлинг” деб айтган насиҳати ҳамиша юрагимизда уйғоқ бўлсин.

* Вл. Череванский асарининг биринчи китоби Чингизхонга бағишланган

P. S. «Маърифат» газетьасининг 2015 йил 8 апрель сонида босилган мақола муаллиф томонидан тўлдирилган тарзда эълон қилинмоқда.

SOHIBQIRON MEROSI
Xurshid Davron
O’zbekiston xalq shoiri

Har bir millat o’z tarixi davomida ko’p og’ir voqealarni boshdan o’tkaradi. Mana shunday damlarda millat o’z qismatini fidoyi farzandlari qo’liga topshiradi. Bu jonfido va komil farzandlar vatan va xalq taqdiri hal bo’lgan og’ir va shukuhli davrning ramziga aylanadi. Mo’g’ullar istibdodi avjida bo’lgan paytda mamlakat va bashariyat tarixi maydoniga chiqqan Amir Temur dushman yag’mosiga qarshi, milliy ozodlik, milliy davlatchilik uchun kurash ramzi bo’lib qoldi.

Tarix sahnasida paydo bo’lganidan boshlab Sohibqiron shaxsiyati nafaqat uning millatdoshlarining, shu bilan barobar Sharqu G’arb fikr ahlining, tarix bilimdonlarining ham diqqat markazida turganini ko’ramiz. Nima uchun degan savolga Sharq va G’arbda aytilgan ikki fikrni keltirish o’rinlidir. Cohibqiron bilan suhbatdosh bo’lgan mashhur arab tarixchisi Ibn Xaldun yozadi: “Amir Temur davri bashar tarixi inkishofining eng oliy nuqtasidir. Dunyo yaratilgandan buyon Temurnikiday davlat barpo bo’lmagan. Bobil va Eron hukmdorlari, hatto Iskandar ham bu buyuk jahongir qarshisida bir soya kabidir”.

G’arblik taniqli tarixchi olim Jan Pol` Ru esa Sohibqironga bag’ishlab yozilgan kitobida mana bu satrlarni bitadi: “Tarixda shunday insonlar bo’ladiki, ular hali hayotligidayoq milliy doiradan chiqib, butun insoniyat e’tibori qaratilgan shaxsga aylanadilar. Buyuk Amir Temur insoniyat tarixidagi ana shunday buyuk zotlardan biri edi”.

Yangi XXI asrdayam har yili jahonning turli davlatlarida bobomizga bag’ishlangan ilmiy, badiiy va boshqa yo’nalishlarda o’nlab kitoblar nashr etiladi, yuzlab maqolalar bosiladi, musiqiy asarlar yaratiladi. Bu kitoblaru maqolalarda (hatto qoralash niyatida yozilganlarida ham) bir oydin haqiqat tovlanib turadi: Amir Temur insoniyat tarixining lahzalik ishtirokchisi emas, u insoniyat madaniy xazinasidan munosib o’rin egallagan ulkan madaniy meros paydo bo’lishiga va millatimiz ravnaqini belgilagan qudratli saltanat yaratuvchisi edi. Uning yaratuvchilik qudratining asosi nima? degan savolga esa Sohibqiron shaxsiyati va faoliyatiga bag’ishlangan “Zafarnomayi Soniy” muallifi Sharafiddin Ali Yazdiyning mana bu so’zlari javob bo’la oladi: “Alloh marhamati soyasi bo’lgan saltanatning nozik ishi ikki insoniy ezgu hissiyotga tayanadi: birinchisi — o’tkir ra’y, ya’ni tadbirkorlik va yetuk fahmu-farosat, ikkinchisi — komil shijoat…”.

Ana shu o’tkir ra’y va komil shijoat sabab bir necha asrlik istibdodga barham bergan mustaqil davlatning tashkil etilishi Sohibqiron yaratuvchiligining buyuk hosilasi bo’ldi.

Bu hosilaning muhim asosi esa, eng avvalo, adolat tushunchasi bilan bog’liqdir. Bu tushuncha bobomiz ongu shuurida saltanat izmi ilgiga o’tgan kunlarda piri yo’llagan maktubdagi mana bu muborak o’git zaminida paydo bo’ldi: «Mamlakat kufr bilan turishi mumkin, lekin zulm bor yerda turolmaydi». Ayni shu voqeadan keyin yurtni birlashtirishga kirishgan yosh hukmdor “Kuch adolatdadir” hikmatini o’z faoliyati shioriga aylantirdi. Hali G’arbda “konstitutsiya” tushunchasi paydo bo’lmagan bir paytda Sohibqiron mamlakatni boshqarish mezonlari va aqidalari majmuasi – tuzuklarini yaratdi. Oradan salkam yetti asr o’tgan bo’lsayam, davlatimiz rahbari ta’kidlab aytganidek, “bu tuzuklarda bugungi zamonning katta-kichik muammolariga javob topish mumkin”.

Sohibqironning bunyodkorligining yana bir asosi uning milliy yuksalishga keng yo’l ochganida namoyon bo’ladi. Bunday siyosat natijasida Markaziy Osiyoning madaniy olamida yangi Uyg’onish jarayoni boshlandi, ilm-fan rivojining oliy bosqichga ko’tarilishiga imkoniyat yaratildi. Amir Temur va temuriylar davlatining ravnaqi bashariyatning ulug’ farzandlari safidan munosib o’rin olgan turkiy falsafa, ilm-fani va san’atining benazir namoyandalari Xoja Bahouddin Naqshband, Xoja Ubaydulloh Ahror, Mirzo Ulug’bek, Kamoliddin Behzod, Mavlono Muzahhib, Mavlono Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid, A’louddin Ali Qushchi, Miram Chalabiy, Davlatshoh Samarqandiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Shayx Ozariy singari mutafakkirlar faoliyatiga zamin hozirladi. Bu davlatning ravnaqi Samarqand, Buxoro, Shahrisabz va saltanatning boshqa manzillarida bunyod etilgan inshootlardagi yangi me’moriy uslublarda, bog’dorchilik san’atining yuksak namunalarida namoyon bo’ldi. Bu oltin mavsumning bugungacha ta’sirini yo’qotmay kelayotgan yana bir xizmati uning turkiy til va adabiyotni yangi, ahamiyatli mavqega olib chiqqanida ko’rinadi. Bu davrdan e’tiboran turkiy adabiyot mazmunan va shaklan yangi rivojlanish pallasiga kirdi, turkiy tilda yozilgan asarlarning turlari ko’paydi. Milliy mumtoz adabiyotimizning sardaftarlari bo’lmish Mavlono Lutfiy, Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Yaqiniy, Atoiy, Amiriy, Gadoiy, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur qoldirgan meros o’sha davr tamaddunining yorqin sahifalari bo’lib qoldi.

Insoniyat ma’naviy xazinasining eng to’ridan joy olgan, Temuriy tamaddun zaminida ko’kargan ikki daho: hazrat Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarida, xususan, Xamsa”ning “ Hayratul — abror”, “Saddi Iskandariy”, dostonlarini, “Majolisun – nafois”ning yettinchi va sakkizinchi va boshqa majlislarini, “Boburnoma”ni o’qigan kishi Amir Temur va temuriylar qoldirgan merosning qanchalik ulug’vor ekanidan hayratga tushadi. Bu asarlar o’sha davrda ona tilimizning qudrati nechog’li yuksalganidan xabar beradi.

Faxr bilan ta’kidlash lozimki, Amir Temur davlatining yuzaga kelishi oqibatida boshlangan uyg’onish jarayoni nafaqat mintaqa, balki butun musulmon olami tarixida o’chmas iz qoldirdi, hatto umumjahon ilm-fani, madaniyati rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. Frantsiyaning sobiq prezidenti Fransua Mitteran e’tirof etganidek, ayni shu davrda saltanatning markazi bo’lmish Samarqand jahon ilmiy-madaniy taraqqiyotining markaziga aylangan edi.

Amir Temurning shonli hayoti va faoliyati uzoq yillik qatag’on zamonida qoralanishga, unitilishga mahkum etildi. Buyuk Turon farzandi nomini o’zlarining shukuhsiz tarixlaridan uyalgan kimsalar tomonidan yangragan haqorat so’zlari, aldov so’zlari — har birimizni manqurlik komiga chorlagan uyatsizlik va benomuslik ovozlari ko’mib yotardi. Ammo, har qanday inson qiyofasini ma’lum muddatgagina buzib ko’rsatish mumkin, kun kelib bari bir tarix bag’riga abadiyat qalami bitgan har bir inson mujassami yuzaga chiqadi.

Mustaqillik unitilgan, qoralangan ajdodlarimizni, ular qatorida Sohibqironi Akbarni yana millat zaminiga qaytardi. Bobolarimiz bilan birga ularning tengsiz merosi ham qaytdi va o’ksik dillarimizni yorita boshladi. Shuning barobarida, yelkamizga bu merosni avaylash mas’uliyatini ham yukladi.

Zero, tarix, shu jumladan o’tmish shaxslari hamisha himoyaga muhtoj bo’ladi. Go’yo bir paytlar bo’lib o’tgan voqealar o’zgarmas va ularning ishtirokchilari haqida hamma gap aytilgandek tuyulsa-da, yuzaga chiqayotgan yangi ijtimoiy jarayonlar ta’sirida tarixga bo’lgan munosabat jiddiy o’zgarishlarni kechirmoqda. Dunyoning o’z hukmiga bo’ysundirishni istagan siyosiy birlashmalar kechmish sahifalarini ham o’zgartirishni istamoqdalar. Bu siyosatlashgan jarayon Amir Temur shaxsiyati va faoliyatini tahlil etgan katta-kichik badiiy va ilmiy asarlaru tadqiqotlarda ham namoyon bo’lmoqda. Ayni shu sababdan biz G’arbu Sharqda bobolarimiz haqida yozilgani uchungina duch kelgan kitobni emas, xolis va asosli qarashlar aks etgan kitoblarnigina o’zbek tiliga tarjima qilishimiz kerak. Yana eng muhimi, G’arb, ya’ni ingliz, rus, frantsuz olimlarining o’tmishda, kecha va bugun Sohibqiron xususida, uning faoliyati bilan bog’liq biron bir tarixiy voqea haqida yozgan mulohazalarini, qarashlarini o’ylamay-netmay o’zbek kitobxoniga taqdim etishdan saqlanish lozim. Keyingi paytda bu gaplarni aytishimga sabab bo’lgan bir necha kitoblar nashr etildi. Xususan, yozuvchilikka da’vogar tarixchi olimlardan biri Hamdam Sodiqovning “Amir Temur hayotidagi g’aroyibotlar” (Toshkent,”Art Flex”, 2007) , “Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati” (Toshkent,”Art Flex”, 2010) bunga yorqin misol bo’la oladi. Birinchi asar to’laligicha 19 asrda yashagan rus olimi Vladimir Cherevanskiyning ikki jildlik “Ikki to’lqin” (Cherevanskiy Vl. Dve volni. Istoricheskaya xronika. 1147-1898. V 2-x tomax. SPb Gosudarstvennaya tipografiya 1898 g. 287+390) nomli asarining Amir Temur hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan ikkinchi kitobi*dagi asossiz va soxta qarashlari asosida yozilgan bo’lsa, “Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati” deb  nomlangan va bu nom bilan ilmiylik da’vo qilingan asarda birortayam tarixiy manba, birortayam ilmiy izoh yo’qligi kitobxonni taajjublantiradi. Ammo, unda bir qator badiiy, xususan, S. Borodinning “Samarqand osmonida yulduzlar” asaridagi to’qima obrazlaru voqealar hech qanday izohsiz aks etgan.

Hamdam Sodiqov “Amir Temur hayotidagi g’aroyibotlar”da Vladimir Cherevanskiyning tarixiy haqiqatlarga zid, jumladan yengilgan sulton Boyazidni Sohibqiron huzuriga bo’yniga arqon solib olib kirganlari haqidagi Amir Temurni qora bo’yoqlarda aks ettirgan G’arb tarixchiligida hukmron yolg’onu bo’htonlarni shunday ko’chirib olgan, bunday ko’chirishlar har bir sahifada mavjud. Bu holat Cherevanskiyning Ikki to’lqin”i ikkinchi jildi bilan “Amir Temur hayotidagi g’aroyibotlar”ni erinmay solishtirganda yaqqol namoyon bo’ladi. Asarda Marsel` Brionning “Menkim, fotih Temur” degan kitobi chop etilgandan keyin tarix maydoniga Amir Temurga saboq bergan domulla sifatida paydo bo’lgan soxta qahramon — mulla Alibek ham uchraydi. Mulla Alibek faqat Hamdam Sodiqov kitobida emas, bugun Amir Temur haqida yozilgan boshqa kitoblarda ham uchramoqda-ki, bu juda achinarlidir.

Mening Vl. Cherevanskiy kitobi bilan bog’liq o’z tarixim bor. Men bu kitob borligini bilgach, uni uzoq vaqt qidirganman. Nihoyat, 1989 yili «Ikki to’lqin» kitobi atoqli tarjimon Vahob Ro’zimatovda borligini aniqladim. Vahob akani nodir kitobni bir kungagina berishni so’rab, undan bir necha nusxa ko’chirdim. Bir nusxasini Bo’riboy Ahmedovga berdim. Yana bir bir nusxasini Xurshid Do’stmuhammad va Amirqul Karimga berib, tarjima qilib berishlarini so’radim. Tarjima tugagach o’zim rus tarixchisi adashgan yoki yolg’on aytgan joylariga izohlar yozdim. Ko’p vaqt o’tmay kitob tarjimasi homiylar ko’magida nashrdan chiqdi.

Ammo mana shu kitob bilan tanishish va uni nashrga tayyorlash orasida bir qiziq voqea yuz bergagan edi. 1990 yili men «Yosh gvardiya» o’rnida tashkil etilgan «Kamalak» nashriyot-matba birlashmasida bosh direktorning nashriyot bo’yicha o’rinbosari – nashriyot direktori bo’lib ishlardim. Kunlardan bir kuni oldimga tarixchi olimlardan biri kelib «Amir Temur haqida asar yozdim, shuni nashr etishga yordam bering» degancha katta qo’lyozmasini tutqazdi. Asar bilan tanishib, u boshdan-oyoq Cherevanskiy asaridan ko’chirib olinganini tushunib, qarshimda o’tirgan muallif — tarix fanlari doktoriga nima deyishni bilmay qoldim. To’g’ridan-to’g’ri «falon asardan ko’chirib olibsiz-ku?» deb aytolmadim. Ammo, fikrimni boshqacha tarzda aytishga harakat qildim. «Domla, — dedim, — Cherevanskiy degan rus tarixchisining «Ikki to’lqin» asari bor. Bu asarning birinchi qismi Chingizxonga, ikkinchi qismi Amir Temur haqida. O’shani o’qib, asaringizni biroz to’ldirib kelsangiz». Tarix fanlari doktori men nimani nazarda tutganimni darrov tushundi va zarda bilan qo’lyozmasini olib chiqib ketdi. Keyinchalik ikki-uch nashrda o’sha o’g’irlangan asardan parchalarga ham nazarim tushdi. Sakkiz yilcha avval uni kitob holida nashr etilganini ko’rdim. Kitob muallifi sifatida muqovaga 1990 yilda oldimga kelgan tarix fanlari doktori Hamdam Sodiqovning ism-familiyasi yozilgan edi.

Eng ajablinarsasi, bu kitobning boshida “Taqrizchidan” deb berilgan matnning muallifi, tarix emas, sotsiologiya fanlari nomzodi Toshpo’lat Matiboev “Hamdam Sodiqovning diqqatingizga havola etayotgan kitobini chin ma’noda temurshunoslikda yangi sahifa deyish mumkin” deb yozishgacha boradi. Undan-da qizig’i, Hamdam Sodiqovning har ikki kitobiga taqriz yozgan kishilardan biri tarix sohasidan uzoq sotsiolog bo’lsa, ikkinchisi Amir Temur va temuriylar davrini emas, zamonaviy matbuot tarixini tadqiq etgan olima ekanligi taajjublantiradi. Ochig’ini aytish kerak, bugungi tarixiy kitoblar nashr etish bilan bog’liq ahvol juda tashvishli. Shu sababdan taajjublanishdan ko’ra yig’lash o’rinliroq, degan bo’lardim.

Yangilanayotgan jamiyatimizda o’z o’rnini topishga urinayotgan milliy adabiyotimiz va tarix ilmi oldida ham faqat yagona qat’iy mezon ko’ndalang turmog’i, ya’ni: o’tmishimiz yoki ajdodlarimiz faoliyatini, ular qoldirgan merosga bag’ishlangan asarlar faqat va faqat badiiy jihatdan yuksak, ilmiy asoslangan bo’lmog’i lozim. Yozilgan asarlarni faqatgina Amir Temur yoki Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy yoki Mirzo Bobur haqida yozilgani uchungina maqtamasdan, bu asarlarda aks etgan tariximiz, ajdodlarimiz hayoti nechog’li haqqoniy, nechog’li badiiy yuksak ifodalanganini teran tahlil etishimiz shart. Faqat shunday bo’lgandagina, soxta va badiiy sayoz asarlar paydo bo’lishi oldini olishimiz mumkin.

Bitigimizning boshida Amir Temur bunyod etgan saltanatga adolat tushunchasi poydevor bo’lgani haqida gapirdik. Yakunda ham har qanday taraqqiyotning asosi bo’lmish adolat va uning biz bugungi nasllar uchun qanday saboq xususida aytishni lozim topdim. Sohibqiron bobomizning adolat xususidagi saboqlaridan bugungi xulosa shuki, adolat g’oyasi har bir insonga — oliymaqom arboblardan tortib oddiy fuqarogacha birdek xos bo’lganda, har bir inson bu g’oya tantanasini har qadamda va hamma vaqt his etib turgandagina mamlakat taraqqiy etishi, mustaqillik va adolat uchun qizg’inlik bilan kurashmog’i, shu yo’lda kerak bo’lsa jonini ham fido etmog’i, Vatan ravnaqiga to’siq bo’layotgan har qanday illatga murosasiz bo’lmog’i mumkin. Adolat barqaror joyda “Vatan” geografik hudud tushunchasidan ma’naviy tushunchaga, vatanparvarlik esa mavhum tushunchadan vatanda yashovchi har bir insonning baxtu-saodatiga xizmat kiluvchi faoliyatiga aylanadi. Ayniqsa, bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o’tayotgan,jamiyat yangilanayotgan pallada adolatning jamiyatda qanday o’rin tutishi kishilar ongini, tafakkurini belgilashda juda muhim bo’ladi.

Ulug’vor Sohibqironning “Millat dardlariga darmon bo’ling” deb aytgan nasihati hamisha yuragimizda uyg’oq bo’lsin.

* Vl. Cherevanskiy asarining birinchi kitobi Chingizxonga bag’ishlangan

P. S. «Ma’rifat» gazet`asining 2015 yil 8 aprel` sonida bosilgan maqola muallif tomonidan to’ldirilgan tarzda e’lon qilinmoqda.