Машҳур сайёҳ ва элчи Руи Гонеалес де Клавихонинг «Кундалик» лари, азиз ўқувчи, биз тарихчилар ва адиблар сизга етказиб беришимиз лозим бўлган қарз китоблардан бири. Бу китоб Темур ва темурийлар даври тарихидан баҳо юргизувчи муҳим асарлардан бири ҳисобланади. Китоб 1404 йили Самарқандда Темур саройида турган Кастилия (Испания) қироли Генрих III (1390—1406) нннг элчиси Руи Гонсалес де Клавихонинг йўл хотираларидан иборат, яъни унинг 1403—1404 йиллари Туркия, Эрон ва Мовароуннаҳрда, хусусан Амир Темур саройида кўрган-билганларини ўз ичига олган муҳим бир асардир.

Бўривой Аҳмедов
КЛАВИХО ВА УНИНГ «КУНДАЛИГИ»

Ўзбекистон тарихини, хусусан унинг қадимги замон ва ўрта асрлардаги тарихини ўрганиишда озми-кўпми ютуғимиз бор. Лекин қилинадигаи ишлар, тарихимизнииг ёзилмаган саҳифалари ҳали бир талай. Ўзбек халқининг келиб чиқиши ва этник таркиби, Урта Осиё халқларининг чет эл истилочилари асоратига тушиб қолишининг сабаблари, Мовароуннаҳр халқларининг Темур ва темурийлар давридаги ижтимоий-сиёсий ва маданий турмуши сингари ўнлаб илмий масалалар ҳанузгача ўз ечимини топгани йўқ. Даҳшатлиси шундаки, фарзандларимиз ўз эл-юртининг тарихини яхши билишмайди, чунки уни биз кўп замонлардан бери мактабда талаб қилинган даражада ўқитаётганимиз йўқ. Ҳанузгача «Ўзбекистон тарихи» дан мактаблар, ўрта ва олий ўқув юртларига мўлжалланган яхши дарслик ва қўл-ланмалар йўқ. Яқин йилларгача биз буни шахсга сиғиниш ва турғунлик йилларига тўнкаб келдик. Бу маълум даражада тўғри, албатта. Ўша даврлар етказган зарар жуда катта бўлди. Лекин маълум даражада ўзимиз ҳам айбли эканлигимизни бўйнимизга олишимиз керак. Қайта қуриш шарофати билан катта-катта ишларга қўл урсанг эплай оладиган, тарихимизнинг ёзилмай қолган ва етарли ўрганилмаган саҳифаларини битсак бўладиган замонлар келганига ҳам тўрт-беш йил бўлди. Биз эса, тўғрисини айтсам, жуда ёмон ишлаётибмиз, ҳамон кимдандир, нимадандир ҳадиксираш балосидан қутулиб кетганимиз йўқ, ҳамон юқоридан кўрсатма кутиб турганга ўхшаймиз.

Шундай бўлса керак, биз тарихчилар, хусусан қадимги замон ва ўрта асрлар тарихидан мутахассис бўлган олимлар, кейинги пайтларда одамларнинг кўп эътирозларига дучор бўляпмиз. Улар биздан «нима сабабдан ҳанузгача ўзбек халқининг келиб чиқиши ҳақида бирон жиддий асар ёзилмади?», «юртимизнинг кўп бор ўзга мамлакатлар ва халқлар асоратига тушиб қолишининг асосий сабаби нимада?», «нега Амир Темур ва авлодининг тарихи ёзилмаган?» — деб сўрайдилар. Ва яна ота-боболардан қолган қўлёзма асарлар ва моддий-маданий ёдгорликларни ўрганиш, таъмирлаш ва авайлаб-асрашнинг умумий аҳволи, мактабларда, ўрта ва олий ўқув юртларида Ўзбекистон халқлари тарихининг ўқитилиши билан боғлиқ бўлган масалалар хусусида қизиқишадилар. Ҳа, бу — қонуний талаб ва қизиқиш, албатта. Биз тарихчиларнинг бу борада халқимиздаи қарзимиз катта. Менимча, уни узадиган вақт етди, шекилли.

Машҳур сайёҳ ва элчи Руи Гонеалес де Клавихонинг «Кундалик» лари, азиз ўқувчи, биз тарихчилар ва адиблар сизга етказиб беришимиз лозим бўлган қарз китоблардан бири. Бу китоб Темур ва темурийлар даври тарихидан баҳо юргизувчи муҳим асарлардан бири ҳисобланади. Китоб 1404 йили Самарқандда Темур саройида турган Кастилия (Испания) қироли Генрих III (1390—1406) нннг элчиси Руи Гонсалес де Клавихонинг йўл хотираларидан иборат, яъни унинг 1403—1404 йиллари Туркия, Эрон ва Мовароуннаҳрда, хусусан Амир Темур саройида кўрган-билганларини ўз ичига олган муҳим бир асардир.

«Кундалик» муаллифи Руи Гонсалес де Клавихо бадавлат ва нуфузли оқсуяк оиладан чиққан. Отаси ҳам, ўзи ҳам қирол саройида йирик мансабда туришган. У қирол. Генрих III нинг вафотидан (1406) кейин она шаҳри Мадридга кетиб қолади ва, умрининг охиригача ўша ерда истиқомат қилади. Руи Гонсалес де Клавихо 1412 йилда вафот этади ва авлиё Франциско черковидаги ота-боболарининг хилхонасига дафн этилади.

Клавихонинг Амир Темур юртига қилган элчилик саёҳати 1403 йилнинг 22 майида бошланиб, ўн беш ой деганда у Самарқандга етиб келди. Бу саёҳатда Клавихога илоҳиёт илмининг номзоди (магистри) Альфонсо Паэс де Санта Мария, қиролнинг махсус соқчиси Гомес де Салазар ҳамроҳ бўлдилар. Клавихонинг сафари Амир Темурнинг 1402 йилда Испанияга хожа Муҳаммад қози бошчилигида йўллаган элчилигига жавобан қилинган эди. Тарихий манбаларда келтирилган маълумотларга қараганда, XIV асрнинг 80—90-йилларида Темур давлатининг шон-шуҳрати Оврўпо мамлакатларитача бориб етди. Англия, Франция, Испания, Генуя ва Византия сингари давлатларининг ҳукмдорлари Амир Темур билан сиёсий ва иқтисодий (савдо) муносабатлар ўрнатишга интилиб, улуғ жаҳонгир ҳузурига мунтазам равишда ўз элчиларини юбориб турдилар. Масалан, юқорида тилга олинган Кастилия қироли Генрих III нинг элчиси дон Пелагия де Сатоматир ва дон Фердинанд де Паласуное 1402 йили Темур Қорабоғда турганда унинг ҳузурига келишган ва ўша йилнинг 20 июлида Амир Темур билан Боязид I Йилдирим (1389—1402) қўшинлари ўртасида бўлган энг катта қирғин-барот урушни томоша қилишган эдилар. Жангдан кейин уюштирилган катта қабул маросимида булардан бошқа яна бирталай мамлакатларнииг элчилари: ҳам қатнашдилар. Хуллас, ўша йиллари Темур билан Оврўпо давлатлари ўртасидаги савдо ва сиёсий муносабатлар қандай бўлганлигинн жуда кўп расмий ҳужжатлардан ҳам билиб олиш мумкин. Булар Темур ва унинг учинчи ўғли Ғарбий Эрон, Ироқ на Озарбайжои ҳокими мирзо Мироншоҳ (1393—1408) билан Франция, Аиглия ва бошқа мамлакатлар подшоҳлари ўртасидаги мактублардир. Мактублардан айримлари бугун машҳур Британия музейи (Англия) ва Париж Миллий кутубхонасида сақланмоқда.

Клавихонинг Амир Темур ҳузурига қилган элчилик саёҳати жуда узоқ, хавф-хатар ва машаққатлар билан тўла сафар бўлди. Клавихо ва унинг ҳамроҳлари Испаниянинг жануби-шарқий тарафида жойлашган Кадис шаҳридан елканли кемада Ўрта ер денгизи бўйлаб суздилар, сўнгра Стамбул, Трабзон, Арзирум, Табриз, Теҳроп, Машҳад, Марв на Балх орқали қу-руқликда йўл босдилар. Улар Термиз қаршисида Амударёдан ўтиб, Кеш орқали 1404 йилпинг 31 августида Самарқанд қиш-лоқларидан Мисрга келдилар ва соҳибқироннинг шу атрофдаги чорбоғига келиб тушдилар. Шуни ҳам айтиш керакки, ўшанда Клавихо билан бирга Бобил (Миср) ва Туркия султонининг элчилари ҳам Самарқандга келдилар.

«Кундалик»да ўша вақтларда Амир Темур қўл остидаги мамлакатлар па шаҳарларнинг умумий аҳволи, халқининг кун кечириши, Темур ва унинг яқинлари ташаббуси билан барпо этилган бинолар қасрлар, масжидлар, мадрасалар, хонақоҳ-лар савдо расталари, дўконлар, устахоналар; Темурийлар дав-латининг Хитой, Ҳиндистон, Олтин Ўрда (Клавихо уни Татаристон деб атайди), Мўғулистон ва бошқа мамлакатлар билан бўлган сиёсий ва савдо алоқалари, Темур саройида амалда бўлган тартиб-қоидалар ва, ниҳоят, соҳибқироннинг хотинлари ва уларнинг мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида тутган ўрни ҳақида эътиборга молнк маълумотлар келтирилган. Бу маълумотлар, шубҳасиз, Туркистон заминнинг ўша вақтлардаги ижтимоий-сиёсий тарихини, ота-боболаримизпинг турмуш тарзини ўрганишда муҳим тарихий манбалардан бири ролини ўташи турган гап. Сўзимнинг исботи учуи бир неча мисол келтираман.

Самарқанд ва унда Амир Темур тарафидан қурдирилган бинолардан баъзилари ҳақида Клаихо жумладан мана буларни ёзади:

Самарқанднииг бойлиги ҳақида. «Бу юрт дон-дун, май, мева-чева, парранда гўшти, [бошқа] ҳар хил гўшт, қўйингки ҳамма нарсага бойднр… бир жуфт семиз қўйнинг нархи 1 дукат».

Катта хиёбон ва савдо расталари ҳақида. «Самарқанд шаҳрида ҳар йили Хитой, Ҳиндистон, Татаристон ва бошқа мамлакатлардан, шунингдек, бениҳоят бой Самарқанд салтанатининг ўзидан келтирилган моллар сотилади. Шаҳарга келтирилган молларни бир сафда тартиб билан жойлаштириб сотадиган кенг жой [шу пайтгача] йўқ эди. Подшоҳ икки тарафида қатор дўконлар жойлаштирилган савдо растасидан иборат кўча ўтказишни буюрди. Мазкур кўча шаҳарнинг бир чеккасидан бошланиб, қоқ ўртасидан ўтиб, иккинчи чеқкасидан чиқиши лозим эди. Подшоҳ бу ишни икки мирзосига топшириб, улар кечаю кундуз [тинмай] меҳнат қилдилар. Йўлга тушган уйлар кимники бў-лишидан қатъи назар, бетўхтов бузилди… Кўчанинг икки тара фига дўконлар қурилди, ҳар бир дўкон олдида мармар билан қопланган юксак курсилар ўрнатилди. Ҳар бир дўкон иккита хонадан иборат эди. Кўчанинг тепаси гумбаз шаклида ёпилган бўлиб, ёруғлик тушиб турадиган туйнукчалар қўйилган».»

«Шу йили (1404 йили — Б. А.) июнь ойида Хонбалиқ шаҳридан қарийб 800 туядан ташкил топган савдо карвони Самарқандга келди».

Ўрдабозор. [Катта тўй муносабати билан подшоҳ] «Самарқанд шаҳрининг савдо аҳли: саррофлар, читфурушлар, жавоҳир ва бошқа турли-туман моллар билан савдо қилувчилар, ошпазлар, қассоблар, новвойлар, тикувчилар, кафшдўзлар ва шаҳардаги бошқа барча ҳунармандлар подшоҳ ўрдаси жойлашган ялангликка чиқиб ва чодир тикиб савдо қилсинлар, ҳар бир косиб қароргоҳ бўйлаб кезиб, ўйин-кулги билан одамларнинг баҳр-дилини очсин», — деб буюрди. Шундан кейин барча тижорат аҳли шаҳардан чиқиб, подшоҳ қароргоҳи атрофига жойлашдилар. Ҳар бир ҳунарманд тартиб билан алоҳида-алоҳида раста ҳосил қилиб, ҳарбий ўйин-кулги уюштириб, қароргоҳ бўйлаб айландилар».

Кўксарой қасри ва ундаги подшоҳга тегишли қурол ишлаб чиқарувчи устахона ҳақида. «Шаҳар четида бир қаср бўлиб… теварак-атрофи сув оқиб турган хандақ билан ўралган бўлиб, қаср йўлаб бўлмайдиган истеҳком бўлиб қолган эди. Қаерда подшоҳнинг хазинаси сақланар, бу сабаб қозию қуззот ва унинг мулозимларидан бошқа ҳеч ким у ер га киролмас эди. Бу ерга подшоҳнинг фармойишига биноан, бир мингга яқин ҳунарманд асирлар жойлаштирилганди. Улар салтанат учун йил бўйи совут, дубулға, камон, найза ясайдилар».

Амнр Темурнинг ўзи билан бирга олиб юрадиган кўчма масжиди ҳақида. «Элчиларни… саропардада қўйилган ёғоч уй олдига бошлаб кирдилар. Бу баланд иморатта зинапоя орқали чиқилади. Унинг теварак-атрофи ёғоч даҳлиз ва ойнабанд айвон билан ўралган эди. Тамом зарҳал ва ҳаворанг бўёқлар билан нақшланган бу бино шундай қурилган эдики, керак бўлганда бўлак-бўлак қилиб тахлаб қўйилса [ҳам] бўларди. Бу —подшо ибодат қиладиган масжид бўлиб, уни [Амир Темур] сафарда ўзи билан бирга олиб юрарди».

Маҳаллий халқнииг (уни Клавихо чиғатоийлар деб атайди) турмуш тарзи ҳақида. «У — меҳнатсевар, моҳир чавандоз, камон отувчи мерган, умуман урушда сабот-матонатли халқ. У борига қаноат қилиб, нонсиз [биргина] сут ва гўшт билан ҳам кун ке-адраверадиган, гўштли ва гўштсиз овқат билан ҳам тирикчилик қилишга ўрганган халқ. Иссиқ ва совуққа, очлик ва таш-наликка чидамлиликда жаҳондаги бошқа элдан саботлироқ ва чидамлироқ халқ. Борида гўштни ҳаддан ортиқ истеъмол қилади, йўғида сувга қатиқ қўшиб қайнатиб ичиш билан кифояланади».

Феодал мажбуриятлардан бири ҳақида. «Темурбек отлари ва қўйларини ўз ясовулларидан бирига бир минг, бошқасига ўн минг бошини сурув қилиб, сақлаш учун бўлиб берган. Подшоҳ Талаб қилганда сурувларни қайтаролмаган ёки туёғини мўлжалдагидан камайтириб қайтаргундай бўлса, подшоҳ ҳеч қандай товон тўлаш шартларига кўнмайди, борини олади-ю, лекин гуноҳкорни қатлга буюради».

Амир Темур саройида аёлларнинг мавқеи ҳақида. «1404 йилнинг 23 октябрида, пайшанба куни подшоҳ ўрдада [яна бир] катта тўй бериб, элчиларни ҳам [унга]таклиф қилди. Тўйга кўп меҳмонлар келишди. Кўп-ўйин кулги, хурсандчилик бўлди. Подшоҳнинг хотинлари, аввалги тўйлардаги сингари кийинишиб ҳозир бўлдилар, эркаклар билан бирга ўйин-кулги қилдилар…»

Шаҳзодалар ва Амир Темур саройидаги хотинлар тасвири. Хонзода бегим тасвири: «…Элчиларни ичкарига бошлаб кирдилар, Хонзода [бегим] ўлтирган жойга яқинлашганимизда у элчиларни ўз қаршисидаги соябон остидаги супага чиқиб ўлтиришга таклиф этди, Хонзода [бегим] ва унинг ҳузуридаги аёллар катта чодир эшиги олдидаги соябон остида ўлтирдилар… У Хонзода бегим бугун қариндошларидан бирининг никоҳ тўйини ўтказаётган эди. Бегим кўринишда қирқ ёшлар чамасидаги тўладан келган, оқ юзли аёл эди».

Сароймулкхоним тасвири: «Барча халқ ўринларига ўлтириб, саранжомлик ўрнатилгандан кейин тўйда, подшоҳ ҳузурида бўлиши лозим бўлган катта Каньо чодирлар ёнидаги саропардаларнинг биридан чиқиб келди. Хоним мана бундай кийинган эди: эгнида зар билан тикилган, этаги ергача судралиб турган узун ва кенг енгсиз қизил шойи кўйлак. Ёқа ва икки енг ўрни-дан бўлак очиқ жойи бўлмаған бу кўйлак белидан торайтирилган, этагига қадар кенгайиб боради… Кўйлак этагини ўн бешга яқин аёл кўтариб борарди. Хонимнинг юзига офтобдан сақланиш учун шу қадар кўп оқ ёғли упа сурилган эдики, чеҳраси бамисоли оқ қоғозга ўхшарди. Қишда ва ёзда сафарга чиққан барча асилзода аёллар юзларига шунақа ёғли упа суртадилар Хонимнинг юзига юпқа оқ мато ташланган, бошида фақат жангда кийиладиган дубулғага ўхшаш баланд, қизил тусдаги бош кийими. Унинг бир учи хонимнинг елкасиға тушиб турибди. Ўша қизил дубулғага жуда кўп йирик, дона-дона марваридлар, ёқут, фируза ва бошқа хилма-хил. [қимматбаҳо] тошлар қадалган. Бош кийимнинг ҳалиги елкага тушиб турган қисми зар билан тикилган, [унга] қимматбаҳо тошлар ва йирик марваридлар билан безатилган чиройли олтин баргак қадалган… Хонимнинг тим қора сочлари елкасига тушиб турарди…»

Халил султон тасвири: «Халил султон отасига ўхшаш миқти гавдали, оқ юзли, 22 га кирган йигит эди».

«Кундалик»да шунга ўхшаш қизиқарли маълумотлар жуда кўп.

Клавихонинг «Кундалиги» да айрим ноаниқликлар, хато ва камчиликлар ҳам учрайди. Улардан баъзиларини келтирамиз».

«Айтишларича,— деб ёзади Клавихо,— Темурбек ўзининг тўрт-беш хизматкори билан қўшни хонадонларнинг бир куни қўйини, иккинчи куни сигирини тортиб ола бошлайди… Баъзан базмга берилиб кетиб ўғирланган қўйлар билан уларни меҳмон қиларди. Баъзан жасурлиги, олижаноблиги тутиб кетиб, бор нарсасини ўз одамларига сидқидилдан бўлиб берганлиги туфайли, унинг атрофига кўп одамлар тўплана бошлайди. Охири унинг отлиқлари 300 га етади. Шундан кейин у ўз отлиқлари билан узоқларга бориб ўзи ва одамларига керак бўлган нарсаларни талаш ва ўғирлаш билан машғул бўлди; йўлларга чиқиб савдогарларни ҳам талай бошлади». Лекин соҳибқиронинг ҳаётига бағишланган биронта тарихий асарда унинг ўғри ва йўлтўсар бўлганлиги ҳақида маълумот учратмадик. Бу ҳақда ҳозирги айрим китобларда учраб турадиган бундай гаплар афтидан Клавихонинг кимдандир эшитган мана шу ярим афсона гапларига асосланганга ўхшайди.

«Кундалик»да Чиғатойнинг ўлими Ҳалил султоннинг Амир Темур вафот қилган кунлардаги аҳволи ҳақида айтилган гаплар ҳам ҳақиқатдагн йироқдир. Ҳусусан, Клавйхонинг айтишича, Чиғатойни Самарқанд халқи ўлдирган эмиш, Халил султон бўлса, Темур вафот қилган кунлари Самарқандда бўлмаган эмиш. Аслида бундай эмас. Чиғатой ўз ўрдасида, Ила дарёси бўйида 1242 йили вафот қилган, Халил Султон эса Темур ва фот этган куни Тошкентда бўлган.

Клавихо Амир Темур 1404 йилнинг 4 сентябрь куни Тўхтамишнинг элчисини ўз юртига жўнатиш билан банд бўлганлигини ёзади. Маълумки, Тўхтамиш бу вақтда йўқ эди, Самарқандға, Темур ҳузурига эса унинг ўғилларидан Чеҳра ўғлон келганди.

Асарда учрайдиган яна бир камчилик — бу киши ва жой номларининг ёзилишидаги чалкашликлардир. Албатта, бошқа миллат кишиси учун маҳаллий атамалар ва сўзларни тўғри талаффуз қилиш жуда қийин. «Қундалик»да тилга олинган Амират —Мурод, Кариль султан — Халил султон, Кирманоли — Мануил Палеолог, Карамиш — Тўхтамиш, Миаша мирасса —-Мироншоҳ мирзо, Ангури — Ангора, Балдат—Бағдод, Баубер-ель—Бовард, Қанбалек—Хонбалиқ, Каррас—Аракс, Орасан— Хуросон эканлигини англаш мумкин. Лекин улар орасида Буамо, Талисия, Жагаро каби атамалар ҳам борки, уларни асло аниқлаб бўлмайди.

Энди бир неча сўз «Кундалик»нинг чопэтилиши ва таржималари ҳақида. Асар биринчи марта 1582 йили, яъни ёзиб тамомлангандан 150 йил кейин Испаниянинг Севилья шаҳрида «Буюк Темурнинг ҳаёти ва фаолияти» иоми билан чоп этилди. Орадан 200 йил кечгач, 1782 йили у Мадридда шу номда иккинчи марта нашр этилди. «Кундалик» испан тилида учинчи марта 1949 йили Мадридда Лопес Эстрада тарафидан нашр этилди. Асар рус тилида биринчи марта (таржимон И. И. Срезневский) 1881 йили Петербургда чоп этилган. Яқинда (1990) «Кундалик» нинг яна битта русча нашри (И. С. Миракова нашри) амалга оширилди. Таниқли адабиётшунос олим профессор Очил Тоғаевнинг ўзбекча нашри И. И. Срезневскин нашрига асосланган ва талаб даражасида амалга оширилган.

Mashhur sayyoh va elchi Rui Goneales de Klavixoning «Kundalik» lari, aziz o‘quvchi, biz tarixchilar va adiblar sizga yetkazib berishimiz lozim bo‘lgan qarz kitoblardan biri. Bu kitob Temur va temuriylar davri tarixidan baho yurgizuvchi muhim asarlardan biri hisoblanadi. Kitob 1404 yili Samarqandda Temur saroyida turgan Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III (1390—1406) nnng elchisi Rui Gonsales de Klavixoning yo‘l xotiralaridan iborat, ya’ni uning 1403—1404 yillari Turkiya, Eron va Movarounnahrda, xususan Amir Temur saroyida ko‘rgan-bilganlarini o‘z ichiga olgan muhim bir asardir.

Bo‘rivoy Ahmedov
KLAVIXO VA UNING “KUNDALIGI”

O‘zbekiston tarixini, xususan uning qadimgi zamon va o‘rta asrlardagi tarixini o‘rganiishda ozmi-ko‘pmi yutug‘imiz bor. Lekin qilinadigai ishlar, tariximizniig yozilmagan sahifalari hali bir talay. O‘zbek xalqining kelib chiqishi va etnik tarkibi, Urta Osiyo xalqlarining chet el istilochilari asoratiga tushib qolishining sabablari, Movarounnahr xalqlarining Temur va temuriylar davridagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy turmushi singari o‘nlab ilmiy masalalar hanuzgacha o‘z yechimini topgani yo‘q. Dahshatlisi shundaki, farzandlarimiz o‘z el-yurtining tarixini yaxshi bilishmaydi, chunki uni biz ko‘p zamonlardan beri maktabda talab qilingan darajada o‘qitayotganimiz yo‘q. Hanuzgacha «O‘zbekiston tarixi» dan maktablar, o‘rta va oliy o‘quv yurtlariga mo‘ljallangan yaxshi darslik va qo‘l-lanmalar yo‘q. Yaqin yillargacha biz buni shaxsga sig‘inish va turg‘unlik yillariga to‘nkab keldik. Bu ma’lum darajada to‘g‘ri, albatta. O‘sha davrlar yetkazgan zarar juda katta bo‘ldi. Lekin ma’lum darajada o‘zimiz ham aybli ekanligimizni bo‘ynimizga olishimiz kerak. Qayta qurish sharofati bilan katta-katta ishlarga qo‘l ursang eplay oladigan, tariximizning yozilmay qolgan va yetarli o‘rganilmagan sahifalarini bitsak bo‘ladigan zamonlar kelganiga ham to‘rt-besh yil bo‘ldi. Biz esa, to‘g‘risini aytsam, juda yomon ishlayotibmiz, hamon kimdandir, nimadandir hadiksirash balosidan qutulib ketganimiz yo‘q, hamon yuqoridan ko‘rsatma kutib turganga o‘xshaymiz.

Shunday bo‘lsa kerak, biz tarixchilar, xususan qadimgi zamon va o‘rta asrlar tarixidan mutaxassis bo‘lgan olimlar, keyingi paytlarda odamlarning ko‘p e’tirozlariga duchor bo‘lyapmiz. Ular bizdan «nima sababdan hanuzgacha o‘zbek xalqining kelib chiqishi haqida biron jiddiy asar yozilmadi?», «yurtimizning ko‘p bor o‘zga mamlakatlar va xalqlar asoratiga tushib qolishining asosiy sababi nimada?», «nega Amir Temur va avlodining tarixi yozilmagan?» — deb so‘raydilar. Va yana ota-bobolardan qolgan qo‘lyozma asarlar va moddiy-madaniy yodgorliklarni o‘rganish, ta’mirlash va avaylab-asrashning umumiy ahvoli, maktablarda, o‘rta va oliy o‘quv yurtlarida O‘zbekiston xalqlari tarixining o‘qitilishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar xususida qiziqishadilar. Ha, bu — qonuniy talab va qiziqish, albatta. Biz tarixchilarning bu borada xalqimizdai qarzimiz katta. Menimcha, uni uzadigan vaqt yetdi, shekilli.

Mashhur sayyoh va elchi Rui Goneales de Klavixoning «Kundalik» lari, aziz o‘quvchi, biz tarixchilar va adiblar sizga yetkazib berishimiz lozim bo‘lgan qarz kitoblardan biri. Bu kitob Temur va temuriylar davri tarixidan baho yurgizuvchi muhim asarlardan biri hisoblanadi. Kitob 1404 yili Samarqandda Temur saroyida turgan Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III (1390—1406) nnng elchisi Rui Gonsales de Klavixoning yo‘l xotiralaridan iborat, ya’ni uning 1403—1404 yillari Turkiya, Eron va Movarounnahrda, xususan Amir Temur saroyida ko‘rgan-bilganlarini o‘z ichiga olgan muhim bir asardir.

«Kundalik» muallifi Rui Gonsales de Klavixo badavlat va nufuzli oqsuyak oiladan chiqqan. Otasi ham, o‘zi ham qirol saroyida yirik mansabda turishgan. U qirol. Genrix III ning vafotidan (1406) keyin ona shahri Madridga ketib qoladi va, umrining oxirigacha o‘sha yerda istiqomat qiladi. Rui Gonsales de Klavixo 1412 yilda vafot etadi va avliyo Fransisko cherkovidagi ota-bobolarining xilxonasiga dafn etiladi.

Klavixoning Amir Temur yurtiga qilgan elchilik sayohati 1403 yilning 22 mayida boshlanib, o‘n besh oy deganda u Samarqandga yetib keldi. Bu sayohatda Klavixoga ilohiyot ilmining nomzodi (magistri) Alfonso Paes de Santa Mariya, qirolning maxsus soqchisi Gomes de Salazar hamroh bo‘ldilar. Klavixoning safari Amir Temurning 1402 yilda Ispaniyaga xoja Muhammad qozi boshchiligida yo‘llagan elchiligiga javoban qilingan edi. Tarixiy manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, XIV asrning 80—90-yillarida Temur davlatining shon-shuhrati Ovro‘po mamlakatlaritacha borib yetdi. Angliya, Fransiya, Ispaniya, Genuya va Vizantiya singari davlatlarining hukmdorlari Amir Temur bilan siyosiy va iqtisodiy (savdo) munosabatlar o‘rnatishga intilib, ulug‘ jahongir huzuriga muntazam ravishda o‘z elchilarini yuborib turdilar. Masalan, yuqorida tilga olingan Kastiliya qiroli Genrix III ning elchisi don Pelagiya de Satomatir va don Ferdinand de Palasunoye 1402 yili Temur Qorabog‘da turganda uning huzuriga kelishgan va o‘sha yilning 20 iyulida Amir Temur bilan Boyazid I Yildirim (1389—1402) qo‘shinlari o‘rtasida bo‘lgan eng katta qirg‘in-barot urushni tomosha qilishgan edilar. Jangdan keyin uyushtirilgan katta qabul marosimida bulardan boshqa yana birtalay mamlakatlarniig elchilari: ham qatnashdilar. Xullas, o‘sha yillari Temur bilan Ovro‘po davlatlari o‘rtasidagi savdo va siyosiy munosabatlar qanday bo‘lganliginn juda ko‘p rasmiy hujjatlardan ham bilib olish mumkin. Bular Temur va uning uchinchi o‘g‘li G‘arbiy Eron, Iroq na Ozarbayjoi hokimi mirzo Mironshoh (1393—1408) bilan Fransiya, Aigliya va boshqa mamlakatlar podshohlari o‘rtasidagi maktublardir. Maktublardan ayrimlari bugun mashhur Britaniya muzeyi (Angliya) va Parij Milliy kutubxonasida saqlanmoqda.

Klavixoning Amir Temur huzuriga qilgan elchilik sayohati juda uzoq, xavf-xatar va mashaqqatlar bilan to‘la safar bo‘ldi. Klavixo va uning hamrohlari Ispaniyaning janubi-sharqiy tarafida joylashgan Kadis shahridan yelkanli kemada O‘rta yer dengizi bo‘ylab suzdilar, so‘ngra Stambul, Trabzon, Arzirum, Tabriz, Tehrop, Mashhad, Marv na Balx orqali qu-ruqlikda yo‘l bosdilar. Ular Termiz qarshisida Amudaryodan o‘tib, Kesh orqali 1404 yilping 31 avgustida Samarqand qish-loqlaridan Misrga keldilar va sohibqironning shu atrofdagi chorbog‘iga kelib tushdilar. Shuni ham aytish kerakki, o‘shanda Klavixo bilan birga Bobil (Misr) va Turkiya sultonining elchilari ham Samarqandga keldilar.

«Kundalik»da o‘sha vaqtlarda Amir Temur qo‘l ostidagi mamlakatlar pa shaharlarning umumiy ahvoli, xalqining kun kechirishi, Temur va uning yaqinlari tashabbusi bilan barpo etilgan binolar qasrlar, masjidlar, madrasalar, xonaqoh-lar savdo rastalari, do‘konlar, ustaxonalar; Temuriylar dav-latining Xitoy, Hindiston, Oltin O‘rda (Klavixo uni Tatariston deb ataydi), Mo‘g‘uliston va boshqa mamlakatlar bilan bo‘lgan siyosiy va savdo aloqalari, Temur saroyida amalda bo‘lgan tartib-qoidalar va, nihoyat, sohibqironning xotinlari va ularning mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o‘rni haqida e’tiborga molnk ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlar, shubhasiz, Turkiston zaminning o‘sha vaqtlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixini, ota-bobolarimizping turmush tarzini o‘rganishda muhim tarixiy manbalardan biri rolini o‘tashi turgan gap. So‘zimning isboti uchui bir necha misol keltiraman.

Samarqand va unda Amir Temur tarafidan qurdirilgan bi-nolardan ba’zilari haqida Klaixo jumladan mana bularni yozadi:

Samarqandniig boyligi haqida. «Bu yurt don-dun, may, meva-cheva, parranda go‘shti, [boshqa] har xil go‘sht, qo‘yingki hamma narsaga boydnr… bir juft semiz qo‘yning narxi 1 dukat».

Katta xiyobon va savdo rastalari haqida. «Samarqand shahrida har yili Xitoy, Hindiston, Tatariston va boshqa mamlakatlardan, shuningdek, benihoyat boy Samarqand saltanatining o‘zidan keltirilgan mollar sotiladi. Shaharga keltirilgan mollarni bir safda tartib bilan joylashtirib sotadigan keng joy [shu paytgacha] yo‘q edi. Podshoh ikki tarafida qator do‘konlar joylashtirilgan savdo rastasidan iborat ko‘cha o‘tkazishni buyurdi. Mazkur ko‘cha shaharning bir chekkasidan boshlanib, qoq o‘rtasidan o‘tib, ikkinchi cheqkasidan chiqishi lozim edi. Podshoh bu ishni ikki mirzosiga topshirib, ular kechayu kunduz [tinmay] mehnat qildilar. Yo‘lga tushgan uylar kimniki bo‘-lishidan qat’i nazar, beto‘xtov buzildi… Ko‘chaning ikki tara figa do‘konlar qurildi, har bir do‘kon oldida marmar bilan qoplangan yuksak kursilar o‘rnatildi. Har bir do‘kon ikkita xonadan iborat edi. Ko‘chaning tepasi gumbaz shaklida yopilgan bo‘lib, yorug‘lik tushib turadigan tuynukchalar qo‘yilgan».»

«Shu yili (1404 yili — B. A.) iyun oyida Xonbaliq shahridan qariyb 800 tuyadan tashkil topgan savdo karvoni Samarqandga keldi».

O‘rdabozor. [Katta to‘y munosabati bilan podshoh] «Samarqand shahrining savdo ahli: sarroflar, chitfurushlar, javohir va boshqa turli-tuman mollar bilan savdo qiluvchilar, oshpazlar, qassoblar, novvoylar, tikuvchilar, kafshdo‘zlar va shahardagi boshqa barcha hunarmandlar podshoh o‘rdasi joylashgan yalanglikka chiqib va chodir tikib savdo qilsinlar, har bir kosib qarorgoh bo‘ylab kezib, o‘yin-kulgi bilan odamlarning bahr-dilini ochsin», — deb buyurdi. Shundan keyin barcha tijorat ahli shahardan chiqib, podshoh qarorgohi atrofiga joylashdilar. Har bir hunarmand tartib bilan alohida-alohida rasta hosil qilib, harbiy o‘yin-kulgi uyushtirib, qarorgoh bo‘ylab aylandilar».

Ko‘ksaroy qasri va undagi podshohga tegishli qurol ishlab chiqaruvchi ustaxona haqida. «Shahar chetida bir qasr bo‘lib… tevarak-atrofi suv oqib turgan xandaq bilan o‘ralgan bo‘lib, qasr yo‘lab bo‘lmaydigan istehkom bo‘lib qolgan edi. Qayerda podshohning xazinasi saqlanar, bu sabab qoziyu quzzot va uning mulozimlaridan boshqa hech kim u yer ga kirolmas edi. Bu yerga podshohning farmoyishiga binoan, bir mingga yaqin hunarmand asirlar joylashtirilgandi. Ular saltanat uchun yil bo‘yi sovut, dubulg‘a, kamon, nayza yasaydilar».

Amnr Temurning o‘zi bilan birga olib yuradigan ko‘chma masjidi haqida. «Elchilarni… saropardada qo‘yilgan yog‘och uy oldiga boshlab kirdilar. Bu baland imoratta zinapoya orqali chiqiladi. Uning tevarak-atrofi yog‘och dahliz va oynaband ayvon bilan o‘ralgan edi. Tamom zarhal va havorang bo‘yoqlar bilan naqshlangan bu bino shunday qurilgan ediki, kerak bo‘lganda bo‘lak-bo‘lak qilib taxlab qo‘yilsa [ham] bo‘lardi. Bu —podsho ibodat qiladigan masjid bo‘lib, uni [Amir Temur] safarda o‘zi bilan birga olib yurardi».

Mahalliy xalqniig (uni Klavixo chig‘atoiylar deb ataydi) turmush tarzi haqida. «U — mehnatsevar, mohir chavandoz, kamon otuvchi mergan, umuman urushda sabot-matonatli xalq. U boriga qanoat qilib, nonsiz [birgina] sut va go‘sht bilan ham kun ke-adraveradigan, go‘shtli va go‘shtsiz ovqat bilan ham tirikchilik qilishga o‘rgangan xalq. Issiq va sovuqqa, ochlik va tash-nalikka chidamlilikda jahondagi boshqa eldan sabotliroq va chidamliroq xalq. Borida go‘shtni haddan ortiq iste’mol qiladi, yo‘g‘ida suvga qatiq qo‘shib qaynatib ichish bilan kifoyalanadi».

Feodal majburiyatlardan biri haqida. «Temurbek otlari va qo‘ylarini o‘z yasovullaridan biriga bir ming, boshqasiga o‘n ming boshini suruv qilib, saqlash uchun bo‘lib bergan. Podshoh Talab qilganda suruvlarni qaytarolmagan yoki tuyog‘ini mo‘ljaldagidan kamaytirib qaytargunday bo‘lsa, podshoh hech qanday tovon to‘lash shartlariga ko‘nmaydi, borini oladi-yu, lekin gunohkorni qatlga buyuradi».

Amir Temur saroyida ayollarning mavqei haqida. «1404 yilning 23 oktyabrida, payshanba kuni podshoh o‘rdada [yana bir] katta to‘y berib, elchilarni ham [unga]taklif qildi. To‘yga ko‘p mehmonlar kelishdi. Ko‘p-o‘yin kulgi, xursandchilik bo‘ldi. Podshohning xotinlari, avvalgi to‘ylardagi singari kiyinishib hozir bo‘ldilar, erkaklar bilan birga o‘yin-kulgi qildilar…»
Shahzodalar va Amir Temur saroyidagi xotinlar tasviri. Xonzoda begim tasviri: «…Elchilarni ichkariga boshlab kirdilar, Xonzoda [begim] o‘ltirgan joyga yaqinlashganimizda u elchilarni o‘z qarshisidagi soyabon ostidagi supaga chiqib o‘ltirishga taklif etdi, Xonzoda [begim] va uning huzuridagi ayollar katta chodir eshigi oldidagi soyabon ostida o‘ltirdilar… U Xonzoda begim bugun qarindoshlaridan birining nikoh to‘yini o‘tkazayotgan edi. Begim ko‘rinishda qirq yoshlar chamasidagi to‘ladan kelgan, oq yuzli ayol edi».

Saroymulkxonim tasviri: «Barcha xalq o‘rinlariga o‘ltirib, saranjomlik o‘rnatilgandan keyin to‘yda, podshoh huzurida bo‘lishi lozim bo‘lgan katta Kano chodirlar yonidagi saropardalarning biridan chiqib keldi. Xonim mana bunday kiyingan edi: egnida zar bilan tikilgan, etagi yergacha sudralib turgan uzun va keng yengsiz qizil shoyi ko‘ylak. Yoqa va ikki yeng o‘rni-dan bo‘lak ochiq joyi bo‘lmag‘an bu ko‘ylak belidan toraytirilgan, etagiga qadar kengayib boradi… Ko‘ylak etagini o‘n beshga yaqin ayol ko‘tarib borardi. Xonimning yuziga oftobdan saqlanish uchun shu qadar ko‘p oq yog‘li upa surilgan ediki, chehrasi bamisoli oq qog‘ozga o‘xshardi. Qishda va yozda safarga chiqqan barcha asilzoda ayollar yuzlariga shunaqa yog‘li upa surtadilar Xonimning yuziga yupqa oq mato tashlangan, boshida faqat jangda kiyiladigan dubulg‘aga o‘xshash baland, qizil tusdagi bosh kiyimi. Uning bir uchi xonimning yelkasig‘a tushib turibdi. O‘sha qizil dubulg‘aga juda ko‘p yirik, dona-dona marvaridlar, yoqut, firuza va boshqa xilma-xil. [qimmatbaho] toshlar qadalgan. Bosh kiyimning haligi yelkaga tushib turgan qismi zar bilan tikilgan, [unga] qimmatbaho toshlar va yirik marvaridlar bilan bezatilgan chiroyli oltin bargak qadalgan… Xonimning tim qora sochlari yelkasiga tushib turardi…»

Xalil sulton tasviri: «Xalil sulton otasiga o‘xshash miqti gavdali, oq yuzli, 22 ga kirgan yigit edi».

«Kundalik»da shunga o‘xshash qiziqarli ma’lumotlar juda ko‘p.

Klavixoning «Kundaligi» da ayrim noaniqliklar, xato va kamchiliklar ham uchraydi. Ulardan ba’zilarini keltiramiz».

«Aytishlaricha,— deb yozadi Klavixo,— Temurbek o‘zining to‘rt-besh xizmatkori bilan qo‘shni xonadonlarning bir kuni qo‘yini, ikkinchi kuni sigirini tortib ola boshlaydi… Ba’zan bazmga berilib ketib o‘g‘irlangan qo‘ylar bilan ularni mehmon qilardi. Ba’zan jasurligi, olijanobligi tutib ketib, bor narsasini o‘z odamlariga sidqidildan bo‘lib berganligi tufayli, uning atrofiga ko‘p odamlar to‘plana boshlaydi. Oxiri uning otliqlari 300 ga yetadi. Shundan keyin u o‘z otliqlari bilan uzoqlarga borib o‘zi va odamlariga kerak bo‘lgan narsalarni talash va o‘g‘irlash bilan mashg‘ul bo‘ldi; yo‘llarga chiqib savdogarlarni ham talay boshladi». Lekin sohibqironing hayotiga bag‘ishlangan bironta tarixiy asarda uning o‘g‘ri va yo‘lto‘sar bo‘lganligi haqida ma’lumot uchratmadik. Bu haqda hozirgi ayrim kitoblarda uchrab turadigan bunday gaplar aftidan Klavixoning kimdandir eshitgan mana shu yarim afsona gaplariga asoslanganga o‘xshaydi.

«Kundalik»da Chig‘atoyning o‘limi Halil sultonning Amir Temur vafot qilgan kunlardagi ahvoli haqida aytilgan gaplar ham haqiqatdagn yiroqdir. Hususan, Klavyxoning aytishicha, Chig‘atoyni Samarqand xalqi o‘ldirgan emish, Xalil sulton bo‘lsa, Temur vafot qilgan kunlari Samarqandda bo‘lmagan emish. Aslida bunday emas. Chig‘atoy o‘z o‘rdasida, Ila daryosi bo‘yida 1242 yili vafot qilgan, Xalil Sulton esa Temur va fot etgan kuni Toshkentda bo‘lgan.

Klavixo Amir Temur 1404 yilning 4 sentyabr kuni To‘xtamishning elchisini o‘z yurtiga jo‘natish bilan band bo‘lganligini yozadi. Ma’lumki, To‘xtamish bu vaqtda yo‘q edi, Samarqandg‘a, Temur huzuriga esa uning o‘g‘illaridan Chehra o‘g‘lon kelgandi.

Asarda uchraydigan yana bir kamchilik — bu kishi va joy nomlarining yozilishidagi chalkashliklardir. Albatta, boshqa millat kishisi uchun mahalliy atamalar va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish juda qiyin. «Qundalik»da tilga olingan Amirat —Murod, Karil sultan — Xalil sulton, Kirmanoli — Manuil Paleolog, Karamish — To‘xtamish, Miasha mirassa —-Mironshoh mirzo, Anguri — Angora, Baldat—Bag‘dod, Bauber-yel—Bovard, Qanbalek—Xonbaliq, Karras—Araks, Orasan— Xuroson ekanligini anglash mumkin. Lekin ular orasida Buamo, Talisiya, Jagaro kabi atamalar ham borki, ularni aslo aniqlab bo‘lmaydi.

Endi bir necha so‘z «Kundalik»ning chopetilishi va tarjimalari haqida. Asar birinchi marta 1582 yili, ya’ni yozib tamomlangandan 150 yil keyin Ispaniyaning Sevilya shahrida «Buyuk Temurning hayoti va faoliyati» iomi bilan chop etildi. Oradan 200 yil kechgach, 1782 yili u Madridda shu nomda ikkinchi marta nashr etildi. «Kundalik» ispan tilida uchinchi marta 1949 yili Madridda Lopes Estrada tarafidan nashr etildi. Asar rus tilida birinchi marta (tarjimon I. I. Sreznevskiy) 1881 yili Peterburgda chop etilgan. Yaqinda (1990) «Kundalik» ning yana bitta ruscha nashri (I. S. Mirakova nashri) amalga oshirildi. Taniqli adabiyotshunos olim professor Ochil Tog‘ayevning o‘zbekcha nashri I. I. Sreznevskin nashriga asoslangan va talab darajasida amalga oshirilgan.