20 июл — Франческо Петрарка таваллуд топган кун.

Петрарка (Petrarca) Франческо (1304.20.7, Ареццо — 1374.19.7, Аркуа, Падуя шахри яқинида) — итальян шоири, итальян адабий тилининг асос- чиларидан бири, файласуф. Монпелье (1316), Болонья (1320) ун-тларида хуқуқшуносликдан таълим олган. 1326 й. Авиньонга кўчиб бориб, диний рутбани қабул қилган ва олий мартабали руҳонийлар б-н яқинлашган.
Петрарка ўрта аср ақидаларидан мутлақо холи бўлмаган эсада, Уйғониш даврининг гуманизм ғоялари билан йўғрилган маданиятига тамал тошини қўйган. Петрарка лотин тилидаги «Дунёга нафрат тўғрисида» (1342—43) фалсафий рисола, «Узлатдаги ҳаёт тўғрисида» ва «Роҳиблар фароғати тўғрисида» (1346—66) рисолалари муаллифи. Шоир шеъриятни ўрта аср маддохлари ҳужумидан ҳимоя қилар экан, унинг катта тарбиявий ва эстетик қимматга эга эканлигини алоҳида таъкидлайди.
Петрарка «Ўзимнинг ва бошқа кўплаб кишиларнинг жоҳиллиги тўғрисида» (1367—70) асарида Аристотель «Этика»сида баён қилинган мавҳум фикрларни рад этади қамда амалдаги ахлоқ меъёрларини ва инсонни яхлит ҳолда ўрганиш ғоясини афзал, деб ҳисоблайди. Петрарканинг «Авлодларга мактуб» (1374) номли мухтасар автобиографияси ҳам муайян аҳамиятга молик.
Франческо Петрарка антик дунёни идеаллаштирган Европа шоирларидан бири сифатида лотин шоирларининг қўлёзмаларини тўплаб, уларга шарҳлар езди, айни пайтда ўз асарлари б-н классик лотин тилини тиклашга уринди. Агар унинг лотин тилидаги «Африка» (1339—42, тугалланмаган) достони Вергилийнинг «Энеида»си услубида ёзилган бўлса, мажозий мазмундаги «Буколикалар» (1346—57) асари чўпонлар эклог (қўшиқ)ларига татаббу тарзида майдонга келган.
Петрарка итальян тилида хам ижод қилган. Унинг итальян тилидаги лирик асарларида ишқий ва сиёсий мавзулар устуворлик қилади. Петрарканинг «Менинг Италиям» асарида ватан жароҳатланган гўзал аёл қиёфасида гавдаланади.
Петрарка ижодида Лаурага бағишланган лирик шеърлар туркуми, айниқса, катта бадиий қимматга эга. Шоирнинг эътироф этишича, у Лаурани 1327 й. Авиньон шаҳридаги ибодатхоналарнинг бирида учратиб, уни бир умрга севиб қолган. Шоирнинг Лаурага бағишланган шеърий туркуми «Канцоньере» деб аталган («Мадонна Лаура ҳаётига» ва «Мадонна Лаура ўлимига», 2 қисм). 317 сонет, 29 канцона, 9 секстина (тўққизлик), 7 баллада ва 4 мадригалдан ташкил топтан «Канцоньере» ўзига хос шеърий кундаликдир. Петрарка салафларидан фаркли ўлароқ, севимли аёл образини аниқ-тайин ва ҳаётий белгилар б-н бойитган. Шу сабабдан ҳам унинг лирикаси нафақат итальян, балки Европа лирикаси тараққиётида янги даврни ташкил этади. Петрарка лирик шеърларидан ташқари, терцина (учлик) б-н ёзилган
Петрарка «Тантаналар» (1354) мажозий достонини ҳам Лаурага бағишлаган. Унинг лирикаси, айниқса, сонетлари Европа шоирлари ижодига катта таъсир кўрсатган. Ўзбек шеъриятида Усмон Носир, Рауф Парфи ва Барот Бойқобилов сингари шоирлар ижодида сонет жанрининг пайдо бўлиши ва тараққиёти ҳам Петрарка ижодининг таъсири самарасидир. Петрарканинг бир қанча сонетлари узбек тилига таржима қилинган.

Франческо Петрарка
 ИККИ  СОНЕТ
Хуршид Даврон таржималари

* * *

Биламан,ҳаммага ёт эрур қалбим
Ва сизга тикарман ғамгин нигоҳим.
Кўзимдан ёш бўлиб  тўкилар оҳим –
Маҳзун шамол хазон учирган каби.

Юзингизда кулгу барқ урар гулдек
Унутгум ҳаётнинг айшу корини,
Унутгум дўзахий  дунё зорини –
Ҳуснингизга тўймай термилсам қулдек.

Кетсангиз юрагим зулумот қучар,
Қотилим – кулгунгиз  соғинар кўзим,
Кетсангиз, чорасиз  совийди қоним.

Ишқ калити очар совуган кўксим,
Руҳ қушим қафасни тарк этиб учар –
Учар фақат сизни кўрмоқ-чун,  жоним.

* * *

Бир қадам ташларман – ортга боқурман,
Севгилим боғидан эсган еллардан
Дил куйиб, «оҳ» чекиб қора йўллардан
Толиққан танамни судраб борурман.

Недан-да айрилдим – олурман ёдга:
Йўлим беададдир – то ўлим қадар
Бу йўлим тугамас, тугамас кадар,
Тўхтасам,  юрагим тўлар фарёдга.

Ўйлайман: юракдан тушаркан жудо
Қўллардан, кўзлардан  кетар тириклик!
Фақат сенинг ила мен мавжудман, ёр!?

Ишқ маъбуди айтар: “То севги тирик –
Фалак бегонадир, бегона худо,
Ошиқлар шамолдек эркин, бахтиёр!”

Petrarka (Petrarca) Franchesko (1304.20.7, Aretstso — 1374.19.7, Arkua, Paduya shaxri yaqinida) — ital`yan shoiri, ital`yan adabiy  tilining asos- chilaridan biri, faylasuf. Monpel`e (1316), Bolon`ya (1320) un-tlarida xuquqshunoslikdan ta’lim olgan. 1326 y. Avin`onga ko’chib borib, diniy rutbani qabul qilgan va oliy martabali ruhoniylar b-n yaqinlashgan.
Petrarka o’rta asr aqidalaridan mutlaqo xoli bo’lmagan esada, Uyg’onish davrining gumanizm g’oyalari b-n yo’g’rilgan madaniyatiga tamal toshini qo’ygan. Petrarka lotin tilidagi «Dunyoga nafrat to’g’risida» (1342—43) falsafiy risola, «Uzlatdagi hayot to’g’risida» va «Rohiblar farog’ati to’g’risida» (1346—66) risolalari muallifi. Shoir she’riyatni o’rta asr maddoxlari hujumidan himoya qilar ekan, uning katta tarbiyaviy va estetik qimmatga ega ekanligini alohida ta’kidlaydi.
Petrarka «O’zimning va boshqa ko’plab kishilarning johilligi to’g’risida» (1367—70) asarida Aristotel` «Etika»sida bayon qilingan mavhum fikrlarni rad etadi qamda amaldagi axloq me’yorlarini va insonni yaxlit holda o’rganish g’oyasini afzal, deb hisoblaydi. Petrarkaning «Avlodlarga maktub» (1374) nomli muxtasar avtobiografiyasi ham muayyan ahamiyatga molik.
Petrarka antik dunyoni ideallashtirgan Yevropa shoirlaridan biri sifatida lotin shoirlarining qo’lyozmalarini to’plab, ularga sharhlar yezdi, ayni paytda o’z asarlari b-n klassik lotin tilini tiklashga urindi. Agar uning lotin tilidagi «Afrika» (1339—42, tugallanmagan) dostoni Vergiliyning «Eneida»si uslubida yozilgan bo’lsa, majoziy mazmundagi «Bukolikalar» (1346—57) asari cho’ponlar eklog (qo’shiq)lariga tatabbu tarzida maydonga kelgan.
Petrarka ital`yan tilida xam ijod qilgan. Uning ital`yan tilidagi lirik asarlarida ishqiy va siyosiy mavzular ustuvorlik qiladi. Petrarkaning «Mening Italiyam» asarida vatan jarohatlangan go’zal ayol qiyofasida gavdalanadi.
Petrarka ijodida Lauraga bag’ishlangan lirik she’rlar turkumi, ayniqsa, katta badiiy qimmatga ega. Shoirning e’tirof etishicha, u Laurani 1327 y. Avin`on shahridagi ibodatxonalarning birida uchratib, uni bir umrga sevib qolgan. Shoirning Lauraga bag’ishlangan she’riy turkumi «Kantson`ere» deb atalgan («Madonna Laura hayotiga» va «Madonna Laura o’limiga», 2 qism). 317 sonet, 29 kantsona, 9 sekstina (to’qqizlik), 7 ballada va 4 madrigaldan tashkil toptan «Kantson`ere» o’ziga xos she’riy kundalikdir. Petrarka salaflaridan farkli o’laroq, sevimli ayol obrazini aniq-tayin va hayotiy belgilar bilan boyitgan. Shu sababdan ham uning lirikasi nafaqat ital`yan, balki Yevropa lirikasi taraqqiyotida yangi davrni tashkil etadi. Petrarka lirik she’rlaridan tashqari, tertsina (uchlik) bilan yozilgan Petrarka «Tantanalar» (1354) majoziy dostonini ham Lauraga bag’ishlagan. Uning lirikasi, ayniqsa, sonetlari Yevropa shoirlari ijodiga katta ta’sir ko’rsatgan.
O’zbek she’riyatida Usmon Nosir, Rauf Parfi va B. Boyqobilov singari shoirlar ijodida sonet janrining paydo bo’lishi va taraqqiyoti ham Petrarka ijodining ta’siri samarasidir. Petrarkaning bir qancha sonetlari uzbek tiliga tarjima qilingan.

Franchesko Petrarka
IKKI SONET
Xurshid Davron tarjimalari

* * *

Bilaman,hammaga yot erur qalbim
Va sizga tikarman g’amgin nigohim.
Ko’zimdan yosh bo’lib to’kilar ohim –
Mahzun shamol xazon uchirgan kabi.

Yuzingizda kulgu barq urar guldek
Unutgum hayotning ayshu korini,
Unutgum do’zaxiy dunyo zorini –
Husningizga to’ymay termilsam quldek.

Ketsangiz yuragim zulumot quchar,
Qotilim – kulgungiz sog’inar ko’zim,
Ketsangiz, chorasiz soviydi qonim.

Ishq kaliti ochar sovugan ko’ksim,
Ruh qushim qafasni tark etib uchar –
Uchar faqat sizni ko’rmoq-chun, jonim.

* * *

Bir qadam tashlarman – ortga boqurman,
Sevgilim bog’idan esgan yellardan
Dil kuyib, «oh» chekib qora yo’llardan
Toliqqan tanamni sudrab borurman.

Nedan-da ayrildim – olurman yodga:
Yo’lim beadaddir – to o’lim qadar
Bu yo’lim tugamas, tugamas kadar,
To’xtasam, yuragim to’lar faryodga.

O’ylayman: yurakdan tusharkan judo
Qo’llardan, ko’zlardan ketar tiriklik!
Faqat sening ila men mavjudman, yor!?

Ishq ma’budi aytar: “To sevgi tirik –
Falak begonadir, begona xudo,
Oshiqlar shamoldek erkin, baxtiyor!”