Кўҳна Шарқ заминида яшаб ўтган қайси бир сўз санъаткорининг ижодини кузатмайлик, унинг асарида бир неча маъно қатламлари мавжудлигига гувоҳ бўламиз. Шу сабаб ҳам қадим Шарқ фалсафий қарашлари, диний-тасаввуфий ғоялар, бадиий ижод анъаналиридан бехабар ҳолда на Ҳофиз, на Аттор, на Румий, на Жомий ва албатта, на Навоийдек забардаст мутафаккирларнинг рамз ва мажозларга ўралган тафаккур дурдоналаридан баҳраманд бўлишнинг имкони йўқ.
АЛИШЕР НАВОИЙ ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА
Алишер РАЗЗОҚОВ
Самарқанд Университети ўқитувчиси
“НАВОИЙҒА НАВОСИЗЛИҒ – НАВО БАС…”
Кўҳна Шарқ заминида яшаб ўтган қайси бир сўз санъаткорининг ижодини кузатмайлик, унинг асарида бир неча маъно қатламлари мавжудлигига гувоҳ бўламиз. Шу сабаб ҳам қадим Шарқ фалсафий қарашлари, диний-тасаввуфий ғоялар, бадиий ижод анъаналиридан бехабар ҳолда на Ҳофиз, на Аттор, на Румий ва на Абдураҳмон Жомийдек забардаст мутафаккирларнинг рамз ва мажозларга ўралган тафаккур дурдоналаридан баҳраманд бўлишнинг имкони йўқ.
Алишер Навоий ғазалиётига ҳам шундай нуқтаи назардан ёндошиш бугунги кун адабиётшунослигининг муҳим муаммоларидан биридир. Навоий ижодининг маънолар оламига йўл топиш учун ҳам ўқувчи юқорида айтилган тайёргарликларга эга бўлиши лозим. Шундай масалалардан бири шоир ижодида кўп учрайдиган “дард”, “ғам”, “ҳижрон”, “бало”, “фироқ” сингари сўзларнинг ирфоний нуқтаи назардан англатган маъноларини, уларнинг келиб чиқиш илдизларини аниқлашдир. Таниқли навоийшунос олим, филология фанлари доктори И.Ҳаққул ҳам бир қатор мақолаларида бу масалага адабиётшунослик эътиборини тортган эди.
Тасаввуф аҳлининг фикрича, инсоннинг ёруғ дунёдаги ҳаётидан мақсад ўз Яратувчисини таниш, яъни Ҳақ маърифатини қозонишдир. Тасаввуф таълимоти тарих саҳнасида бўй кўрсатгандан буён сўфийлар Аллоҳга етишишнинг кўплаб воситаларини тавсия этганлар. Нажмиддин Кубро Аллоҳга элтувчи йўлларнинг адади махлуқотнинг нафаслари қадар беҳисоб эканлигини таъкидлаган. Шундай йўллардан бири дард ва ғам орқали қалбни поклашдир. Чунки инсон қалби маърифат ҳосил бўладиган жой, ирфон нуқтаси ҳисобланган. Кўнглига илоҳий файз етишини истаган киши уни покиза тутмоғи керак, деб уқдирган ҳазрат Навоий ҳам ўзининг бу фикрини кўзгу тамсили орқали шундай баён қилган:
Соф қил сафҳаи хотирни тилар бўлсанг файз
Акс топмоқ, гар эрур тийра не имкон кўзгу.
Аҳли тариқатнинг фикрига кўра, дард – инсон камолоти учун бир восита, Аллоҳнинг Ўз суйган бандаларига лутфу инояти. Масалан, Мавлоно Жалолиддин Румийнинг дард ҳақидаги фикрлари шундай: “Дард доимо инсонга йўл очади. Дунёдаги ҳар иш учун инсон юрагида иштиёқ, ҳавас ва дард бўлиши лозим. Акс ҳолда, инсон бу ишни қилолмас. Дардсиз ва заҳматсиз иш ҳам унга муяссар бўлмас. Дунё ва охират, тижорат ва шоҳлик, илм ва бошқа ишлардан бўлсин, барчасида аҳвол шундай” (Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур. – Т., 2003. 29-бет).
Шу ўринда тасавуфдаги мазкур масалага ёндош бўлган сабр ва ризо мавзусига ҳам тўхталиб ўтиш лозим. Ризо тасаввуфда таваккулдан кейинги сўнгги мақом бўлиб, рози бўлмоқ деган маънони англатади ва у барча пайғамбарлар ва авлиёларга хос бўлган хислат ҳисобланган. Бу мақомга эришган зотлар наздида лутф ва қаҳр айнан бир нарса. Иккиси ҳам Ҳақдан келади. Улар учун энг муҳими ўз ризоликлари эмас, балки Ҳақ ризолиги муҳимдир. Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” асарида таъкидлаганидек, “Ризо ўз дилхоҳ ва ризосидин кечмакдур ва Ҳаққи субҳонаҳу ризоси жомин ло журъа ичмакдур”.
Навоий ижодида шундай ғазаллар борки, бошдан оёқ дард ва ғам мавзуларига бағишланган. Бундай ғазалларда лирик қаҳрамоннинг ғамдан шикояти эмас, балки миннатдорчилик туйғулари сезилиб туради. Лирик қаҳрамон учун ғамнинг йўқлиги энг катта ғамдир. Мисол сифатида “Фавойид ул-кибар” девонидаги 256-ғазални олиб кўрайлик:
Шукрким, сочтим ғам туни анжум кеби ёш,
Васли субҳида тулуъ айлади оллимға қуёш.
Заҳмлар устида марҳамға момуғлиқ қиладур,
Ғам саҳоби неча ёғдурди синуқ бошимға тош.
Тутош эрди ғам аро навҳаларим бир-бирига,
Айшдин кулгуларим бир-бирига ўлди тутош.
Ҳажр хуноби майи васли манга берди самар,
Заҳр бўлғай эди оғушта бу хунобиға кош.
Аҳли ишқ, ўлмангиз озурда фироқ ўтларидин,
Ул томуғқа боре васл учмоғи эрмиш подош.
Ишқ аро васлни ком аҳли нечукким, талашур,
Ҳажрни зумраи ноком керак қилса талош.
Ким фироқ ўтиға сабр этса Навоий янглиғ,
Оташин гуллар анга бўлғуси ул ўтдин подош.
Бу ғазал тузилишига кўра якпора ғазал. “Ғам”, “ҳажр”, “фироқ” каби бир-бирига маъно жиҳатидан яқин сўзлар ғазал байтларидаги мазмунни бир чизиқ бўйлиб туташтирган. Биринчи байт мазмунидан аён бўлишича, лирик қаҳрамон ғам туфайли шукроналик изҳор қилмоқда. Чунки ғам тунида юлдузлардек ёш тўкканлиги сабаб унга васл тонггида қуёш юз кўрсатган. Демак, ғам уни кўзлаган мақсадига етказган. Навоий ўзининг бошқа бир ғазалида уқдиришича, ғам, алам чекмай туриб инсон кўзлаган мақсадига етолмайди:
Навоиё, чу аламсиз мурод мумкин эмас,
Десангки, васл топай, ҳажр ўтиға ёқилакўр.
Иккинчи байтда ошиқ синиқ бошига ғам булутидан ёғилган тошларни гўёки жароҳат устига қўйилган малҳамли пахтадек қабул қилади. Ушбу ҳолатда ҳам унинг ғамдан миннатдорчилик, ризолик кайфияти сезилиб турибди. Учинчи байтда ғам туфайли устма-уст нола чекан ошиқ оқибатда унинг самарасини кўрганлиги тасвирланган:
Тутош эрди ғам аро навҳаларим бир-бирига,
Айшдин кулгуларим бир-бирига ўлди тутош.
Ҳижрон туфайли ошиқ тўккан қонли кўз ёшлар майи уни васлга етказган бўлса-да, бу майга заҳар қўшилгани яхши эди, дея орзу қилади у. чунки ошиқ учун мақсад васл эмас – ҳажр ўтида куйиш, висолдан маҳрумлик. Чин ошиқлик ақидасига кўра, топмоқ бу – йўқотмоқ.
Бешинчи байтда шоир ишқ аҳлига фироқ ўтидан озор чекмасликни, уни малол олмасликни маслаҳат беради. Негаки, фироқ дўзахида куйишнинг оқибати висол жаннатидир. Ишқ борасида «ком аҳли»нинг мақсади фақат висол бўлса, «зумраи ноком» – умидсизлар жамоаси, яъни чин ошиқлар маслаги ҳижрондир:
Ишқ аро васлни ком аҳли нечукким, талашур,
Ҳажрни зумраи ноком керак қилса талош.
Охирги байт мазмуни Иброҳим ҳалилуллоҳ воқеасини эсга солади. Унда шоир дейди: Кимки фироқ ўтига Навоий янглиғ сабр этса, бу ўтдан оташин гуллар пайдо бўлади. Иброҳим а.с. ҳам Намруд зулмига сабр қилиб, ўз эътиқодида мустаҳкам турганлиги учун у ташланган олов гулханга айланган. Ғам ва фироқдан сўз очилган жойда, албатта, сабр ҳам тилга олинади. Бу байтда Навоий орифларнинг яна бир муҳим маслаги – балога сабр ғоясини илгари сурган.
«Фавойид ул-кибар» девонидаги
Манга ишрат ери – кунжи фано бас,
Янги маснад бир эски бўриё бас –
матлаъли ғазалида ҳам юқоридаги ғояларнинг бадиий ифодасини кўришимиз мумкин. Ғазалнинг ҳар бир байтида «бас» сўзи қофиядош сўзлардан сўнг келиб, радиф вазифасини бажарган. Бу сўз «кифоя», «етарлик» деган маъноларни билдиради. Бир сўзни радифда такрорлашдан мақсад ўқувчи эътиборини ўша сўзга қайта-қайта тортишдан иборат. Лирик қаҳрамон учун нималар кифоя эканлиги ғазал байтларида қуйидагича ифодаланган:
Яланг тан ёпқали бас шоли идбор,
Бош остида яланг қўл муттако бас.
Яъни яланғоч танни ёпиш учун «шоли идбор» — бахтсизлик, хорлик кийими кифоя, бош остига қўймоқлик учун бўш қўлнинг ўзи етарли. Негаки, кўнгил поклиги учун бахтсизлик, дарду ғам орифларнинг доимий йўлдоши бўлмоғи керак, «яланг қўл» — ўткинчи дунё ҳою ҳавасларидан, матоҳларидан кўнгилнинг ҳолилиги.
Ориф учун дардига давонинг йўқлиги ғам эмас, аслида давосизлик унинг учун даво:
Даво дардимға гар топмон, эмас ғам
Ки, дардимға давосизлиғ – даво бас.
Зеро, сўфийлар ғамсизликни улуғ ғам ҳисоблашган.
«Ишрат майи» дунёнинг ўткинчи ҳою ҳавасларига кўнгил қўйган «аҳли айш»нинг муроди. Лирик қаҳрамон учун ранжу машаққатларнинг аччиқ кўз ёши афзал:
Майи ишратни аҳли айш чексун,
Манга хунобаи ранжу ано бас.
Фотиҳ Искандар жаҳон мулкини ўзига тобеъ қилиб, тириклик сувини ҳам топиш учун зулмат мамлакатига кўз тикади. Навоий қаҳрамони учун эса ишқ мулкию ғам шоми бўлса бас:
Скандарга жаҳону азми зулмат
Ки, мулки ишқу шому ғам манга бас.
Тасаввуфий шеърият истилоҳида «қадаҳ» сўзи кўнгил тимсоли эканлиги тадқиқотларда кўп бора такрорланган. Баъзан у кўзгуга ҳам қиёс қилинади. Сўфийлик нуқтаи назарига кўра, бу кўзгу агар соф ҳолга келтирилса, ундан ҳақиқат сирларини идрок қилиш мумкин. Ориф учун жаҳон сирларидан огоҳ бўлишда мана шундай қалб керак:
Десам англай жаҳон ҳолини равшан,
Қадаҳ ойинайи гетинамо бас.
Ушбу байт маъноси зоҳиран ғазалнинг умумий мазмунидан ажралгандек кўринса-да, лекин унда олдинги байтлардаги асосий мавзу ҳисобланган дард ва ғамдан кўзланган мақсад – покиза қалб назарда тутилган. Унга кўра, лирик қаҳрамонга жаҳон ҳолидан воқиф бўлиш учун «қадаҳ» – мажозий маънода кўнгил «ойинайи гетинамо» – дунёни кўрсатувчи кўзгу вазифасини ўтайди. Ғам туфайли «гетинамо»лик сифатига эга бўлган кўнгил таърифи «Ғаройиб ус-сиғар» девонининг 1-ғазалида ҳам келтирилган эди:
Эй хуш ул майким, анга зарф ўлса бир синғон сафол,
Жом ўлур гетинамо, Жамшид ани ичган гадо.
Ғазал шундай мақтаъ билан якунланган:
Наво маъшуқидин гар тутса ушшоқ,
Навоийға навосизлиғ – наво бас.
«Наво» сўзининг маъноси «Навоий асарлари луғати»да шундай изоҳланган: «1. Овоз, садо; 2. Куй, музика оҳанги; мунгли ун; 3. Наво номли махсус бир куй; 4. Бойлик; 5. Насиб, баҳра; Наво топмоқ – Баҳра топмоқ… Бенаво – йўқсил, бечора». Байтда қўлланган «наво» сўзини қайси маънода тушунсак ҳам ирфоний маъно англашилади. Аввало бу сўзни «Насиб, баҳра» маъносида тушунсак, «Ошиқлар маъшуқларидан висол насибини тиласалар, Навоий учун бенасибликнинг ўзи висолдир», деган маъно келиб чиқади. «Овоз», «садо», «куй» маъносида тушунсак «Навоий учун навосизлик – овозсизлик, унсизликнинг ўзи овоздир», деган маъно тушунилади. Яъни, Ҳақ маърифатини қозонган ориф ўз ҳолини бошқаларга сўзлай олмайди, ёки аҳли маъни тил билан эмас, қалб орқали «сўзлайдилар» деган тасаввуфий тушунчалар такрир ва ийҳом санъатлари воситасида бадиийлаштирилган.
Хуллас, «дард», «ғам», «ҳажр» сўзлари Навоий шеъриятида ўзининг бирламчи маъносидан кўчиб, ирфоний маъно касб этганлигининг гувоҳи бўлдик. Бу сўзлар зоҳиран инсон учун дард ва машаққат манбаидек кўринса-да, лекин ботиний маънода инсон маънавий камолотининг муҳим бир шарти, Навоий маърифий қарашларининг асоси бўлган қалб ва уни поклашнинг бир воситаси эканлиги аён бўлади. Уни шу маънода тушуниш ва қабул қилиш Навоийнинг фикрлар хазинаси учун калит вазифасини бажаради.
НАВОИЙ ШЕЪРИЯТИДА «СИР» ИСТИЛОҲИНИНГ
ИРФОНИЙ МАЪНОЛАРИ
Сўз санъати, хусусан Шарқ мумтоз шеърияти ўз бағрида уммондек кенг маъноларни жо этганлиги билан алоҳида ажралиб туради. Ҳазрат Алишер Навоий шеърияти ҳам маъно кўламдорлигига кўра ўз ўрнига эга. Навоий шеърияти таҳлил этилар экан, ундаги ҳар бир сўзнинг маъно мундарижаси, тасаввуфий истилоҳ сифатида қандай маъноларни англатиши билан ҳам қизиқмоқ керак. Чунки Навоий шеъриятидада сўз жўнгина бирламчи маъно эмас, академик Ойбек таъкидлаганидек, юқори нарсаларга ишорат килади.
Мумтоз шеъриятдаги «сир» калимаси ҳам ўзида муҳим ирфоний маънони ташийдиган истилоҳлардан биридир. Ушбу истилоҳнинг тасаввуфий маъноси ҳақида фикр юритишдан аввал «Ғаройиб ус-сиғар» девонидаги 92-ғазалдан ўрин олган қуйидаги байтларнинг маъносини англаб олсак мақсадга мувофиқ бўлади:
Бузуғ кўнгулга фано бўлса ком, чексун ранж
Ки, ранж чекмаса ҳаргиз муяссар ўлмас ганж.
Агар кишига чекиб ранж, ганж бўлди насиб,
Деса бу ганжни асрай, йўқ андин ортуқ ранж.
Йилон кеби не ажаб, ганж асраган кишининг
Ҳамиша комида гар заҳр эрур, танида шиканж. (1)
Яъни, қайси синиқ қалб эгаси учун мақсад фано бўладиган бўлса, ранж чексин; ранж чекмайдиган бўлса фано ганжи ҳам қўлга кирмайди. Агар ранжу машаққатлар чекиб ганж қўлга кирганда ҳам бу ганжни асрашдан ортиқ машаққат йўқ. Худди илон янглиғ ганж асраган кишининг ҳам доим жони хатарда. Бунда шоир фано ганжини асраш машаққати ҳақида фикр юритмоқда.
Гап шундаки, тасаввуф фалсафасига кўра, тариқат манзилларини босиб ўтиб, илоҳий маърифатни қўлга киритган киши ўз навбатида уни муносиб равишда сақлаш мажбуриятини ҳам зиммасига олиши керак бўлган. Уни фақатгина тасаввуфни теран англайдиган кишиларгагина ошкор килишга рухсат этилган. Чунки тасаввуф ғояларини ҳамма ҳам бирдек тўғри қабул кила олмаган. Ҳусайн Воиз Кошифий ўзининг «Футувватномаи султоний» асарида шундай ёзади: «Агар тариқатнинг рукни – устуни нима деб сўрасалар, хос сўзни хос жойда хос кишиларга айтиш деб айт» (2). Шундан келиб чиқиб тасаввуф ҳақида фикр юритиладиган асарларда тариқатни чуқур тушунадиган кишилар «аҳли маъни», «аҳли хос», «аҳли роз» ва шариатнинг зоҳирий амаллари билан чекланадиган кишилар «аҳли сурат», «авом» ёки «авом ун-нос» дея таърифланган. Иккинчи гуруҳга мансуб бўлган аҳли суврат тасаввуф масалаларини ўзлари билган шариат билан киёслаб кўриб инкор этганлар. Шу туфайли Мансур Ҳаллож, Айнулқуззот Ҳамадоний, Имодиддин Насимий, Машраб каби кўзга кўринган тасаввуф намоёндалари расмий шариат катағонига дучор бўлишган. Навоийнинг юқоридаги байтларида ҳам илоҳий маърифатни асраш ана шундай машаққатли иш эканлигига ишора қилинган.
Тасаввуф таълимотида «сир» дейилганда Аллоҳ Ўзининг хос қулларигагина ато этадиган илоҳий маърифат тушунилган. Тасаввуф ҳақидаги илмий ва бадиий асарларда бу борада бир катор фикрлар мавжуд. Адабиётшунос олим И.Ҳақкулнинг фикрича, «Тасаввуфда сир икки турга ажратилган: биринчиси – Ҳақка оид сир. Иккинчиси – халққа оид сир. Ҳаққа оид сир ёлғиз Ҳаққа аён, бошқага мутлақо ошкор қилинмайдиган сир. Халққа оид сир эса Ҳақ билан қул ўртасидаги сир. Буларнинг ҳар иккаласи ҳам зоҳир қилинмаслиги керак. Чунки улар чин ошиқларга, хусусан валийларга ишониб топширилган» (3). Бу тўғрисида мавлоно Жалолиддин Румий ўз фикрларини шундай баён қилган: «Мен Ёронга (дўстларга, аҳбобга): «Ичингизда маъно келинлари юз кўрсатиб, сирлар ошкор бўлганда, эҳтиёт бўлиб бегоналардан яширинг, бизнинг сўзимизни ҳаммага ҳам айтманг» деб васият қиламан. «Чунки ҳикматни барчага ҳам берманг, агар берсангиз, ҳикматга нисбатан зулм қилган бўласиз. Уни аҳли ҳикматдан эса гизламанг (яширманг), ёмонлик этган бўласиз» (Ҳадис). Ахир «Мени ҳеч кимга кўрсатма, мен сеникиман» деб уйингга беркиниб олган гўзални бозорга олиб чиқиб: «Келинглар, мана бу ҳурлиқога қаранглар» деб ҳаммага кўз-кўз қилишинг тўғрими? Бу ишинг билан сен гўзалдан айриласан, у сендан нафратланади ва бошқаларга кетади» (4).
Навоийнинг «Насойим ул-муҳаббат» асарида келтирилишича, Шайх Абу Исҳоқ Шаҳриёр Гозуруний тушида ҳазрати Пайғамбар с.а.в.ни кўриб, ул зотдан «Тасаввуф нима?» деб сўраганида «тасаввуф даъволарни тарк этиш ва маъноларни яширишдир», деб жавоб берган эканлар (5). Ўз асрларида маърифат ғояларини куйлаган сўфий шоирлар ҳам ушбу масаланинг ниҳоятда долзарб эканлигини теран ҳис қилганлар. Жумладан, Фаридуддин Аттор бир рубоийсида шундай дейди:
Эй дил, маърифат майидан қилсанг нўш,
Сотма илоҳий сирни, тутиб оғзинг бўш.
Сал нарсага тоғ чашмасидек урма жўш,
Дарё бўласан, агар ўтирсанг хомуш.(6)
(Эргаш Очилов таржимаси).
Ёки мавлоно Румий ўз «Маснавий»сида шундай дейди:
Аҳли орифким майи Ҳақ топдилар,
Билдилар асрорни, лекин ёпдилар.
Гар кишини сирга ошно этдилар,
Муҳр уриб, лабларни сўнгра тикдилар.(7)
(Жамол Камол таржимаси).
Кўриниб турибдики, бу масалада кўпчилик сўфий ижодкорларнинг фикри бир жойдан чиқмоқда. Лекин бунинг акси бўлса-чи? Тафаккур доираси чекланган, маънога эмас суратга караб фикр юритадиган кишиларга бу нарса ошкор килинса қандай оқибатга олиб келади? Тариқат аҳлининг ҳукмига кўра бу Аллоҳ ишониб топширган сирни сақлай олмаслик, Аллоҳнинг сирига хиёнат дея баҳоланади. Расмий шариат ва авом халқ эса буни гумроҳликка ҳукм этганлар. Тасаввуф тарихидан Мансур Ҳалложнинг фожиали кисмати бунга ёрқин далил. Мансур Ҳаллож дорга осилган кечаси шайхлардан бирига ғойибдан шундай овоз келган экан: «Биз Ҳалложга сиримиздан бир сир кўрсатдик. Уни фош айлади. Ҳар ким султоннинг сирини фош этса, жазоси будир!» (8). Алишер Навоий ҳам Мансур Ҳаллож фожеасини айнан шу сабаб билан боғлаб изоҳлайди: «Устод Абу Амр б. Усмон Маккий жузве тасниф қилиб эрди тавҳидда, бу тоифанинг илмида. Ва сўз дақиқ эрди ва ёшурур эрди. Ул (Ҳаллож – А.Р.) ёшурун олиб, они ошкоро қилди ва сўзнинг диққати жиҳатидан эл фаҳм қилмай онга мункир бўлдилар ва маҳжур қилдилар. Ул (Ҳалложнинг устози – А.Р.) Ҳалложни қарғадиким, «…илоҳи бировни онга гузорлаким, илик-оёғин кесгай ва кўзин ўйгай ва торға тортқай». Ва барча анга воқеъ бўлди, устоди дуоси била» (9). Бундан маълум бўлмоқдаки, Аллоҳ ва банда ўртасидаги сирни ошкор килганлиги учун Мансур Ҳалложни аввало устозининг ўзи дуоибад қилган.
Тавҳид сирини, яъни Аллоҳнинг хос бандаларигагина ато этилган маърифатни бегоналардан яширин сақлашнинг сабаблари бирмунча ойдинлашди. Навоий ҳам бу борадаги ўз қарашларини «Фавойид ул-кибар» девонидаги бир ғазалида шу йўсинда ифодалаган:
Ҳақ сиррини ҳар кимга баён этма, Навоий,
Таън айламагай, билмас улус англаса ногаҳ.(10)
Баски инсонга маърифат ато этилган экан, ундан маълум бир кишиларни ҳам баҳраманд қилмоқ керак. Лекин кимларга, қай даражада ошкор килмок керак, бундай илоҳий иноятни кимлар билан баҳам кўрса бўлади, деган савол туғилади. Бунга жавобан Ҳазрат Али р.а.: «Одамларга ақли етадиган нарсани гапирингиз», — деган эканлар (11). Ҳар кимнинг ҳам ақли етмайдиган, чуқур маъноли сўзлар жоҳил, калтабин, ҳар бир нарсани эгри талқин киладиган иккиюзламачи кимсалар қўлида фитна қуролига айланиши ҳам мумкин бўлган.
Маърифатга, ҳикматга муносиб инсонлар ҳам ўз навбатида идрокининг қамраш даражаси, қобилиятига қараб бир-биридан фарқланган. Маърифат ҳам мана шу қобилиятга қараб берилган. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг қуйидаги сўзлари ҳам шунга далолат килади: «…одам борки, денгизларга қонмас, одам бўладики, бир томчи сув билан кифояланади, ортиқчаси унга зарар келтиради. Бу фақат маъно оламида, яъни илм ва ҳикматда эмас, балки ҳамма нарсада шундай. Дунёдаги мол-мулклар, олтинлар, қимматбаҳо тошлар конлари сўнгсиз ўлчовдадир. Бироқ улар инсонга баҳоси миқдорида келади. Ортиқчасини эса кўтара олмай ақлдан озади» (12).
Қалбида илоҳий маърифат жўш урган орифлар уни бегоналар, яъни маърифатга ёт кишилардан муҳофаза килиш, ўз эришган ҳолларини яшириш учун турли чораларни кўришга мажбур бўлганлар. Масалан, бирор бир нарсани унинг ҳақиқатига тескари тарзда халққа кўрсатишган, ёки ўзларининг гўзал хислатларини ёмон хулқлари билан яширишган. Шиблийни Мансур Ҳаллождек муқаррар ўлимдан ўзини телбаликка солиши қутқариб қолган. Сўфийлар ўзларини муҳофаза қилишнинг бундай усулини «талбис қилиш» деб атаганлар. Бунга яна бир мисол сифатида Навоийнинг «Насойим ул-муҳаббат» асаридан қуйидаги парчани ҳам келтириш мумкин: «Ибнул Фориз Ҳамавий Мисрий қ.с: Бир кун Миср мадорисидин бирида кезар эрдим, кўрдумки, мадраса эшикида бир кари баққол эрди. Вузуъ киладур эрди ва машруъ тартиби била қилмайдур эрди… Мен ўзумга дедимки, ажабдур бу қаридинки, бу кабири синда ва ислом диёрида уламо орасида мадраса эшикида вузуъ қиладур ва машруъ тартиби била эмас. Ул менинг сари боқиб дедики, эй Умар, санга Мисрда ҳеч фатҳе бўлмас, фатҳеки санга бўлур, Макка ва Ҳижоз тарафидин бўғусидур… Билдимки, у авлиёуллоҳдандур ва муроди ул навъ вузуъдин талбису жаҳл изҳори ва ўз ҳолининг сатридур» (13).
Сўфий ижодкорлар эса кенг халқ оммасининг бирдек идрок эта олмаслигини ҳисобга олган ҳолда тавҳид ғояларни ўз асарларида рамзий-мажозий тимсоллар ва воситалар орқали акс эттирганлар. Ёки тасаввуф шайхдари учун бадиий ижод билан шуғулланиш ўз ҳолларини пардалаш воситаси бўлган. Масалан, Навоий Шайх Камол Хўжандий ҳақида «Аларнинг иштиғоли шеърга ва анинг нозуклукларига… ўз ҳолларининг сатру талбиси учун эрди», дейди (14).
Ўз-ўзидан маълумки, бадиий асар дунёга келгач, у кенг халқ мулкига айланади. Табиийки, уни жамиятнинг барча табақалари мутолаа қилиши мумкин. Авом халқ бундай асарларнинг бадиий гўзаллиги, ташқи мазмуни билангина чекланиб, бундан завқ олсалар, кучли мушоҳада ва тафаккур қилиш қобилиятига эга бўлган ва ирфонни энг нозик маъноларигача идрок эта билган хос кишилар эса асарнинг ташқи мазмуни, бадиий гўзалликларидан баҳраманд бўлиш билан биргаликда унинг ботиний дунёсига ҳам сайр килиб, шу орқали бадиий асардан янада кўпрок завқ ола билганлар.
Алишер Навоий ҳам ирфоний сир ва унинг талқинлари борасида салафлари илгари сурган ғояларни ўз асарларида давом эттирган. Унинг фикрича, ваҳдат сирини тилга келтириб сўйлаш имконсиз. Чунки у инсон яшаб турган моддий ва ўткинчи олам (фано дайри)да сўзга сиғмайди. Табиийки, буни фаҳмлаган инсон ҳам сўзлаб баён қила олмайди. Агар кимда-ким бундан баҳс юритса, бу унинг тавҳиддан ҳали бехабар эканлигидан далолатдир:
Сирри ваҳдат чун фано дайрида сиғмас лафз аро,
Невчун оё хонақоҳ ичра туганмас айтилиб.
Нуктаи тавҳидни билган қила олмас баён
Ким, баён қилдим деса билгилки қилмайдур билиб. (15)
Тасаввуфий манбалардан бирида зикр килинишича, «Сўфийларнинг важд ва ҳолати иборатға рост келмайдур. Зероки, Худонинг сирридур. Ва ҳар нимаки банданинг иборатиға ва тилига келадур Худонинг сири эмастур» (16). Бу сўзлар ҳам Навоийнинг юқоридаги байтида айтилган фикрларни қувватлайди. Қуйидаги байтда ҳам шундай мазмун ўз аксини топган:
Эй Навоий, тенгри асрорига тил маҳрам эмас,
Чок кўнглунг ичра тутким «жоваз-ал-иснайни шоъ».
Яъни шоирнинг фикрича, тил Аллоҳнинг бандага билдирган сирига ҳеч качон маҳрам бўлолмайди. Иккинчи мисрадаги «жоваз-ал-иснайни шоъ» сўзи арабча «куллу сиррин жоваз-ал-иснайни шоъ» деган иборанинг бир қисми бўлиб, маъноси: «ҳамма сир икки тиш орасидан ўтса (барчага) ёйилади» демакдир. Навоий ушбу иборани кўнглинггда чокдек асра демоқда.
Маърифий-илоҳий ғоялар акс этган асарларда баъзан ишқ сўзи илоҳий маърифат истилоҳининг ўрнида ишлатилади. Чунки ишқ ва маърифат тасаввуфда бир-бирига уйғун, бир-бирини тақозо этадиган тушунчалардир. Маърифат каби ишқ ҳам тил билан маҳрам бўлолмайди. Ушбу байтнинг мазмуни ҳам шунга монанд:
Сирри ишқимни тилармен шарҳ қилмай англасанг
Ким, эмас ишқ оятига маҳрами асрор лафз.
Ишқ (илоҳий маърифат) сирини қалам билан ёзиб, тил билан тушунтиришнинг имкони йўқ. Бас шундай экан, мадраса устози (мударрис) ҳам ишқ дарсидан сабоқ бера олмайди. Шу сабаб шоир уни бу борада ўзини ортиқча уринтирмасликка чақиради:
Ишқ сирин кимса таҳрир этмади, тақрир ҳам,
Эй мударрис, дема кўп афсонаю дафтарни ёп. (17)
Чинакам ишққа соҳиб бўлган киши уни тилга кўчира олмаганидек, «аҳли роз» — тасаввуф аҳли ҳам тил билан эмас қалб орқали «сўзлайдилар». Навоийнинг куйидаги байти шу мазмунга далолат қилади:
Рози ишқинг дерга пайконинг эрур кўнглумга тил,
Лол тил бирла қилур эрмиш такаллум аҳли роз.
Тасаввуф маслагига кўра, илоҳий маърифат манбаи ақл эмас, балки қалбдир. Ақл эса баҳсу мунозараларнинг манбаи. Тавҳид сирини ҳарф ва товушлар воситасида ифода этишнинг имкони йўқ. Айни шу важҳ туфайли «аҳли жадал» — баҳсу мунозарачилар жамоаси бу сирдан огоҳ эмаслар:
Чу савту ҳарф ила тавҳид сирри мумкин эмас,
Не огаҳ аҳли жадал мунча қилу қол ичра.
Навоий ғазалларида бу мавзу моҳиятини янада теранроқ очиш учун булбул ва парвона тимсоллари баъзан бир-бирига карама-қарши қўйилади. Масалан:
Эрур сукути фано ишқ лозими булбул,
Не воқиф онча фиғону улуғ димоғи била.
Ул ўтки ўртади парвонани, ҳамул ўтдин
Кўрунгки, қовруладур шамъ доғи ёғи била.
Яъни бунда булбулнинг ишқдан бехабар эканлиги учун «фиғону димоғи» баланд эканлиги таъкидланмоқда. Парвона эса шамъ оловида ёнгани учун ҳам овози чиқмайди. Ҳақиқий маърифат соҳиби ҳам тилига эрк беравермайди, калби доим бедор, тили эса сукутда бўлади. Навоий бир ўринда Ҳаққа етмоқлик мақсадида тариқат йўлига кирган соликни ўз ишларидан дам урмасликка чақирар экан, бу йўлда сўз эмас, амал муҳим эканлигини уқтиради:
Солик эрсанг, ишга машғул ўл, вале дам урмағил,
Ким бу йилда шарт эрур кирдор, эмас гуфтор шарт. (18)
Хуллас, тасаввуф ғоялари бадиий ижод майдонида бўй кўрсатгандан бошлаб, бир қатор истилоҳлар қатори «сир» калимаси ҳам ўзининг илк маъносидан кўчиб, ирфоний маъно касб этди. Аттор ва Румий каби салафлари ижодида бўлганидек, Навоий шеъриятида ҳам бу сўзнинг айни шундай ғоялар ифодаси учун ҳам хизмат қилганлигини кўрамиз.
Мазкур таҳлиллар орқали биз Навоий асарларининг яна қандай маъно кенгликларига эга эканлигига гувоҳ бўлдик. Демак, мумтоз асарлар тилини билишнинг ўзигина кифоя қилмас экан. Биргина «сир» калимасининг тасаввуфий истилоҳ сифатидага маъносини англаш яна бошқа кўплаб ғоялар эшигини очишда калит вазифасини ўтайди.
ИЗОҲЛАР
1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдилик. 3-жилд. – Тошкент: Фан, 1988. 93 – 94-бетлар.
2. Ҳусайн Воиз Кошифий. Футувватномаи султоний ёҳуд жавонмардлик тариқати. – Тошкент: Халқ мероси, 1994. 16-бет.
3. Ҳаққул И. Навоийга қайтиш. – Тошкент: Фан, 2007. 183-бет.
4. Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадир. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2003. 71-бет.
5. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдилик. 17-жилд. – Тошкент: Фан, 2001. 179-бет.
6. Муҳаббат тароналари. – Тошкент: Шарқ, 2005. 195-бет.
7. Мавлоно Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий. Бешинчи китоб. – Тошкент – Теҳрон: Ал-Ҳудо, 2004. 204-бет.
8. Фаридиддин Аттор. Тазкират ул-авлиё. – Тошкент: ЎзМЭ, 1997. 138-бет.
9. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдилик. 17-жилд. – Тошкент: Фан, 2001. 107-бет.
10. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдилик. 6-жилд. – Тошкент: Фан, 1990. 356-бет.
11. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ. 1-китоб. – Тошкент: Қомус, 1991. 49-бет.
12. Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадир. 72-бет.
13. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдилик. 17-жилд. 391 – 392-бетлар.
14. Ўша китоб, 473-бет.
15. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдилик. 3-жилд. – Тошкент: Фан, 1988. 67-бет.
16. Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор. Табаррук рисолалар. – Тошкент: Ибн Сино, 2004. 329-бет.
17. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдилик. 6-жилд. 53-бет.
18. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдилик. 5-жилд. 205-бет.
ALISHER NAVOIY HAQIDA IKKI MAQOLA
Alisher RAZZOQOV
Samarqand Universiteti o’qituvchisi
“NAVOIYG’A NAVOSIZLIG’ – NAVO BAS…”
Ko’hna Sharq zaminida yashab o’tgan qaysi bir so’z san’atkorining ijodini kuzatmaylik, uning asarida bir necha ma’no qatlamlari mavjudligiga guvoh bo’lamiz. Shu sabab ham qadim Sharq falsafiy qarashlari, diniy-tasavvufiy g’oyalar, badiiy ijod an’analiridan bexabar holda na Hofiz, na Attor, na Rumiy va na Abdurahmon Jomiydek zabardast mutafakkirlarning ramz va majozlarga o’ralgan tafakkur durdonalaridan bahramand bo’lishning imkoni yo’q.
Alisher Navoiy g’azaliyotiga ham shunday nuqtai nazardan yondoshish bugungi kun adabiyotshunosligining muhim muammolaridan biridir. Navoiy ijodining ma’nolar olamiga yo’l topish uchun ham o’quvchi yuqorida aytilgan tayyorgarliklarga ega bo’lishi lozim. Shunday masalalardan biri shoir ijodida ko’p uchraydigan “dard”, “g’am”, “hijron”, “balo”, “firoq” singari so’zlarning irfoniy nuqtai nazardan anglatgan ma’nolarini, ularning kelib chiqish ildizlarini aniqlashdir. Taniqli navoiyshunos olim, filologiya fanlari doktori I.Haqqul ham bir qator maqolalarida bu masalaga adabiyotshunoslik e’tiborini tortgan edi.
Tasavvuf ahlining fikricha, insonning yorug’ dunyodagi hayotidan maqsad o’z Yaratuvchisini tanish, ya’ni Haq ma’rifatini qozonishdir. Tasavvuf ta’limoti tarix sahnasida bo’y ko’rsatgandan buyon so’fiylar Allohga yetishishning ko’plab vositalarini tavsiya etganlar. Najmiddin Kubro Allohga eltuvchi yo’llarning adadi maxluqotning nafaslari qadar behisob ekanligini ta’kidlagan. Shunday yo’llardan biri dard va g’am orqali qalbni poklashdir. Chunki inson qalbi ma’rifat hosil bo’ladigan joy, irfon nuqtasi hisoblangan. Ko’ngliga ilohiy fayz yetishini istagan kishi uni pokiza tutmog’i kerak, deb uqdirgan hazrat Navoiy ham o’zining bu fikrini ko’zgu tamsili orqali shunday bayon qilgan:
Sof qil safhai xotirni tilar bo’lsang fayz
Aks topmoq, gar erur tiyra ne imkon ko’zgu.
Ahli tariqatning fikriga ko’ra, dard – inson kamoloti uchun bir vosita, Allohning O’z suygan bandalariga lutfu inoyati. Masalan, Mavlono Jaloliddin Rumiyning dard haqidagi fikrlari shunday: “Dard doimo insonga yo’l ochadi. Dunyodagi har ish uchun inson yuragida ishtiyoq, havas va dard bo’lishi lozim. Aks holda, inson bu ishni qilolmas. Dardsiz va zahmatsiz ish ham unga muyassar bo’lmas. Dunyo va oxirat, tijorat va shohlik, ilm va boshqa ishlardan bo’lsin, barchasida ahvol shunday” (Jaloliddin Rumiy. Ichindagi ichindadur. – T., 2003. 29-bet).
Shu o’rinda tasavufdagi mazkur masalaga yondosh bo’lgan sabr va rizo mavzusiga ham to’xtalib o’tish lozim. Rizo tasavvufda tavakkuldan keyingi so’nggi maqom bo’lib, rozi bo’lmoq degan ma’noni anglatadi va u barcha payg’ambarlar va avliyolarga xos bo’lgan xislat hisoblangan. Bu maqomga erishgan zotlar nazdida lutf va qahr aynan bir narsa. Ikkisi ham Haqdan keladi. Ular uchun eng muhimi o’z rizoliklari emas, balki Haq rizoligi muhimdir. Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida ta’kidlaganidek, “Rizo o’z dilxoh va rizosidin kechmakdur va Haqqi subhonahu rizosi jomin lo jur’a ichmakdur”.
Navoiy ijodida shunday g’azallar borki, boshdan oyoq dard va g’am mavzulariga bag’ishlangan. Bunday g’azallarda lirik qahramonning g’amdan shikoyati emas, balki minnatdorchilik tuyg’ulari sezilib turadi. Lirik qahramon uchun g’amning yo’qligi eng katta g’amdir. Misol sifatida “Favoyid ul-kibar” devonidagi 256-g’azalni olib ko’raylik:
Shukrkim, sochtim g’am tuni anjum kebi yosh,
Vasli subhida tulu’ ayladi ollimg’a quyosh.
Zahmlar ustida marhamg’a momug’liq qiladur,
G’am sahobi necha yog’durdi sinuq boshimg’a tosh.
Tutosh erdi g’am aro navhalarim bir-biriga,
Ayshdin kulgularim bir-biriga o’ldi tutosh.
Hajr xunobi mayi vasli manga berdi samar,
Zahr bo’lg’ay edi og’ushta bu xunobig’a kosh.
Ahli ishq, o’lmangiz ozurda firoq o’tlaridin,
Ul tomug’qa bore vasl uchmog’i ermish podosh.
Ishq aro vaslni kom ahli nechukkim, talashur,
Hajrni zumrai nokom kerak qilsa talosh.
Kim firoq o’tig’a sabr etsa Navoiy yanglig’,
Otashin gullar anga bo’lg’usi ul o’tdin podosh.
Bu g’azal tuzilishiga ko’ra yakpora g’azal. “G’am”, “hajr”, “firoq” kabi bir-biriga ma’no jihatidan yaqin so’zlar g’azal baytlaridagi mazmunni bir chiziq bo’ylib tutashtirgan. Birinchi bayt mazmunidan ayon bo’lishicha, lirik qahramon g’am tufayli shukronalik izhor qilmoqda. Chunki g’am tunida yulduzlardek yosh to’kkanligi sabab unga vasl tonggida quyosh yuz ko’rsatgan. Demak, g’am uni ko’zlagan maqsadiga yetkazgan. Navoiy o’zining boshqa bir g’azalida uqdirishicha, g’am, alam chekmay turib inson ko’zlagan maqsadiga yetolmaydi:
Navoiyo, chu alamsiz murod mumkin emas,
Desangki, vasl topay, hajr o’tig’a yoqilako’r.
Ikkinchi baytda oshiq siniq boshiga g’am bulutidan yog’ilgan toshlarni go’yoki jarohat ustiga qo’yilgan malhamli paxtadek qabul qiladi. Ushbu holatda ham uning g’amdan minnatdorchilik, rizolik kayfiyati sezilib turibdi. Uchinchi baytda g’am tufayli ustma-ust nola chekan oshiq oqibatda uning samarasini ko’rganligi tasvirlangan:
Tutosh erdi g’am aro navhalarim bir-biriga,
Ayshdin kulgularim bir-biriga o’ldi tutosh.
Hijron tufayli oshiq to’kkan qonli ko’z yoshlar mayi uni vaslga yetkazgan bo’lsa-da, bu mayga zahar qo’shilgani yaxshi edi, deya orzu qiladi u. chunki oshiq uchun maqsad vasl emas – hajr o’tida kuyish, visoldan mahrumlik. Chin oshiqlik aqidasiga ko’ra, topmoq bu – yo’qotmoq.
Beshinchi baytda shoir ishq ahliga firoq o’tidan ozor chekmaslikni, uni malol olmaslikni maslahat beradi. Negaki, firoq do’zaxida kuyishning oqibati visol jannatidir. Ishq borasida «kom ahli»ning maqsadi faqat visol bo’lsa, «zumrai nokom» – umidsizlar jamoasi, ya’ni chin oshiqlar maslagi hijrondir:
Ishq aro vaslni kom ahli nechukkim, talashur,
Hajrni zumrai nokom kerak qilsa talosh.
Oxirgi bayt mazmuni Ibrohim halilulloh voqeasini esga soladi. Unda shoir deydi: Kimki firoq o’tiga Navoiy yanglig’ sabr etsa, bu o’tdan otashin gullar paydo bo’ladi. Ibrohim a.s. ham Namrud zulmiga sabr qilib, o’z e’tiqodida mustahkam turganligi uchun u tashlangan olov gulxanga aylangan. G’am va firoqdan so’z ochilgan joyda, albatta, sabr ham tilga olinadi. Bu baytda Navoiy oriflarning yana bir muhim maslagi – baloga sabr g’oyasini ilgari surgan.
«Favoyid ul-kibar» devonidagi
Manga ishrat yeri – kunji fano bas,
Yangi masnad bir eski bo’riyo bas –
matla’li g’azalida ham yuqoridagi g’oyalarning badiiy ifodasini ko’rishimiz mumkin. G’azalning har bir baytida «bas» so’zi qofiyadosh so’zlardan so’ng kelib, radif vazifasini bajargan. Bu so’z «kifoya», «yetarlik» degan ma’nolarni bildiradi. Bir so’zni radifda takrorlashdan maqsad o’quvchi e’tiborini o’sha so’zga qayta-qayta tortishdan iborat. Lirik qahramon uchun nimalar kifoya ekanligi g’azal baytlarida quyidagicha ifodalangan:
Yalang tan yopqali bas sholi idbor,
Bosh ostida yalang qo’l muttako bas.
Ya’ni yalang’och tanni yopish uchun «sholi idbor» — baxtsizlik, xorlik kiyimi kifoya, bosh ostiga qo’ymoqlik uchun bo’sh qo’lning o’zi yetarli. Negaki, ko’ngil pokligi uchun baxtsizlik, dardu g’am oriflarning doimiy yo’ldoshi bo’lmog’i kerak, «yalang qo’l» — o’tkinchi dunyo hoyu havaslaridan, matohlaridan ko’ngilning holiligi.
Orif uchun dardiga davoning yo’qligi g’am emas, aslida davosizlik uning uchun davo:
Davo dardimg’a gar topmon, emas g’am
Ki, dardimg’a davosizlig’ – davo bas.
Zero, so’fiylar g’amsizlikni ulug’ g’am hisoblashgan.
«Ishrat mayi» dunyoning o’tkinchi hoyu havaslariga ko’ngil qo’ygan «ahli aysh»ning murodi. Lirik qahramon uchun ranju mashaqqatlarning achchiq ko’z yoshi afzal:
Mayi ishratni ahli aysh cheksun,
Manga xunobai ranju ano bas.
Fotih Iskandar jahon mulkini o’ziga tobe’ qilib, tiriklik suvini ham topish uchun zulmat mamlakatiga ko’z tikadi. Navoiy qahramoni uchun esa ishq mulkiyu g’am shomi bo’lsa bas:
Skandarga jahonu azmi zulmat
Ki, mulki ishqu shomu g’am manga bas.
Tasavvufiy she’riyat istilohida «qadah» so’zi ko’ngil timsoli ekanligi tadqiqotlarda ko’p bora takrorlangan. Ba’zan u ko’zguga ham qiyos qilinadi. So’fiylik nuqtai nazariga ko’ra, bu ko’zgu agar sof holga keltirilsa, undan haqiqat sirlarini idrok qilish mumkin. Orif uchun jahon sirlaridan ogoh bo’lishda mana shunday qalb kerak:
Desam anglay jahon holini ravshan,
Qadah oyinayi getinamo bas.
Ushbu bayt ma’nosi zohiran g’azalning umumiy mazmunidan ajralgandek ko’rinsa-da, lekin unda oldingi baytlardagi asosiy mavzu hisoblangan dard va g’amdan ko’zlangan maqsad – pokiza qalb nazarda tutilgan. Unga ko’ra, lirik qahramonga jahon holidan voqif bo’lish uchun «qadah» – majoziy ma’noda ko’ngil «oyinayi getinamo» – dunyoni ko’rsatuvchi ko’zgu vazifasini o’taydi. G’am tufayli «getinamo»lik sifatiga ega bo’lgan ko’ngil ta’rifi «G’aroyib us-sig’ar» devonining 1-g’azalida ham keltirilgan edi:
Ey xush ul maykim, anga zarf o’lsa bir sing’on safol,
Jom o’lur getinamo, Jamshid ani ichgan gado.
G’azal shunday maqta’ bilan yakunlangan:
Navo ma’shuqidin gar tutsa ushshoq,
Navoiyg’a navosizlig’ – navo bas.
«Navo» so’zining ma’nosi «Navoiy asarlari lug’ati»da shunday izohlangan: «1. Ovoz, sado; 2. Kuy, muzika ohangi; mungli un; 3. Navo nomli maxsus bir kuy; 4. Boylik; 5. Nasib, bahra; Navo topmoq – Bahra topmoq… Benavo – yo’qsil, bechora». Baytda qo’llangan «navo» so’zini qaysi ma’noda tushunsak ham irfoniy ma’no anglashiladi. Avvalo bu so’zni «Nasib, bahra» ma’nosida tushunsak, «Oshiqlar ma’shuqlaridan visol nasibini tilasalar, Navoiy uchun benasiblikning o’zi visoldir», degan ma’no kelib chiqadi. «Ovoz», «sado», «kuy» ma’nosida tushunsak «Navoiy uchun navosizlik – ovozsizlik, unsizlikning o’zi ovozdir», degan ma’no tushuniladi. Ya’ni, Haq ma’rifatini qozongan orif o’z holini boshqalarga so’zlay olmaydi, yoki ahli ma’ni til bilan emas, qalb orqali «so’zlaydilar» degan tasavvufiy tushunchalar takrir va iyhom san’atlari vositasida badiiylashtirilgan.
Xullas, «dard», «g’am», «hajr» so’zlari Navoiy she’riyatida o’zining birlamchi ma’nosidan ko’chib, irfoniy ma’no kasb etganligining guvohi bo’ldik. Bu so’zlar zohiran inson uchun dard va mashaqqat manbaidek ko’rinsa-da, lekin botiniy ma’noda inson ma’naviy kamolotining muhim bir sharti, Navoiy ma’rifiy qarashlarining asosi bo’lgan qalb va uni poklashning bir vositasi ekanligi ayon bo’ladi. Uni shu ma’noda tushunish va qabul qilish Navoiyning fikrlar xazinasi uchun kalit vazifasini bajaradi.
NAVOIY SHE’RIYATIDA «SIR» ISTILOHINING
IRFONIY MA’NOLARI
So’z san’ati, xususan Sharq mumtoz she’riyati o’z bag’rida ummondek keng ma’nolarni jo etganligi bilan alohida ajralib turadi. Hazrat Alisher Navoiy she’riyati ham ma’no ko’lamdorligiga ko’ra o’z o’rniga ega. Navoiy she’riyati tahlil etilar ekan, undagi har bir so’zning ma’no mundarijasi, tasavvufiy istiloh sifatida qanday ma’nolarni anglatishi bilan ham qiziqmoq kerak. Chunki Navoiy she’riyatidada so’z jo’ngina birlamchi ma’no emas, akademik Oybek ta’kidlaganidek, yuqori narsalarga ishorat kiladi.
Mumtoz she’riyatdagi «sir» kalimasi ham o’zida muhim irfoniy ma’noni tashiydigan istilohlardan biridir. Ushbu istilohning tasavvufiy ma’nosi haqida fikr yuritishdan avval «G’aroyib us-sig’ar» devonidagi 92-g’azaldan o’rin olgan quyidagi baytlarning ma’nosini anglab olsak maqsadga muvofiq bo’ladi:
Buzug’ ko’ngulga fano bo’lsa kom, cheksun ranj
Ki, ranj chekmasa hargiz muyassar o’lmas ganj.
Agar kishiga chekib ranj, ganj bo’ldi nasib,
Desa bu ganjni asray, yo’q andin ortuq ranj.
Yilon kebi ne ajab, ganj asragan kishining
Hamisha komida gar zahr erur, tanida shikanj. (1)
Ya’ni, qaysi siniq qalb egasi uchun maqsad fano bo’ladigan bo’lsa, ranj cheksin; ranj chekmaydigan bo’lsa fano ganji ham qo’lga kirmaydi. Agar ranju mashaqqatlar chekib ganj qo’lga kirganda ham bu ganjni asrashdan ortiq mashaqqat yo’q. Xuddi ilon yanglig’ ganj asragan kishining ham doim joni xatarda. Bunda shoir fano ganjini asrash mashaqqati haqida fikr yuritmoqda.
Gap shundaki, tasavvuf falsafasiga ko’ra, tariqat manzillarini bosib o’tib, ilohiy ma’rifatni qo’lga kiritgan kishi o’z navbatida uni munosib ravishda saqlash majburiyatini ham zimmasiga olishi kerak bo’lgan. Uni faqatgina tasavvufni teran anglaydigan kishilargagina oshkor kilishga ruxsat etilgan. Chunki tasavvuf g’oyalarini hamma ham birdek to’g’ri qabul kila olmagan. Husayn Voiz Koshifiy o’zining «Futuvvatnomai sultoniy» asarida shunday yozadi: «Agar tariqatning rukni – ustuni nima deb so’rasalar, xos so’zni xos joyda xos kishilarga aytish deb ayt» (2). Shundan kelib chiqib tasavvuf haqida fikr yuritiladigan asarlarda tariqatni chuqur tushunadigan kishilar «ahli ma’ni», «ahli xos», «ahli roz» va shariatning zohiriy amallari bilan cheklanadigan kishilar «ahli surat», «avom» yoki «avom un-nos» deya ta’riflangan. Ikkinchi guruhga mansub bo’lgan ahli suvrat tasavvuf masalalarini o’zlari bilgan shariat bilan kiyoslab ko’rib inkor etganlar. Shu tufayli Mansur Halloj, Aynulquzzot Hamadoniy, Imodiddin Nasimiy, Mashrab kabi ko’zga ko’ringan tasavvuf namoyondalari rasmiy shariat katag’oniga duchor bo’lishgan. Navoiyning yuqoridagi baytlarida ham ilohiy ma’rifatni asrash ana shunday mashaqqatli ish ekanligiga ishoraqilingan.
Tasavvuf ta’limotida «sir» deyilganda Alloh O’zining xos qullarigagina ato etadigan ilohiy ma’rifat tushunilgan. Tasavvuf haqidagi ilmiy va badiiy asarlarda bu borada bir kator fikrlar mavjud. Adabiyotshunos olim I.Haqkulning fikricha, «Tasavvufda sir ikki turga ajratilgan: birinchisi – Haqka oid sir. Ikkinchisi – xalqqa oid sir. Haqqa oid sir yolg’iz Haqqa ayon, boshqaga mutlaqo oshkor qilinmaydigan sir. Xalqqa oid sir esa Haq bilan qul o’rtasidagi sir. Bularning har ikkalasi ham zohir qilinmasligi kerak. Chunki ular chin oshiqlarga, xususan valiylarga ishonib topshirilgan» (3). Bu to’g’risida mavlono Jaloliddin Rumiy o’z fikrlarini shunday bayon qilgan: «Men Yoronga (do’stlarga, ahbobga): «Ichingizda ma’no kelinlari yuz ko’rsatib, sirlar oshkor bo’lganda, ehtiyot bo’lib begonalardan yashiring, bizning so’zimizni hammaga ham aytmang» deb vasiyat qilaman. «Chunki hikmatni barchaga ham bermang, agar bersangiz, hikmatga nisbatan zulm qilgan bo’lasiz. Uni ahli hikmatdan esa gizlamang (yashirmang), yomonlik etgan bo’lasiz» (Hadis). Axir «Meni hech kimga ko’rsatma, men senikiman» deb uyingga berkinib olgan go’zalni bozorga olib chiqib: «Kelinglar, mana bu hurliqoga qaranglar» deb hammaga ko’z-ko’z qilishing to’g’rimi? Bu ishing bilan sen go’zaldan ayrilasan, u sendan nafratlanadi va boshqalarga ketadi» (4).
Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat» asarida keltirilishicha, Shayx Abu Is’hoq Shahriyor Gozuruniy tushida hazrati Payg’ambar s.a.v.ni ko’rib, ul zotdan «Tasavvuf nima?» deb so’raganida «tasavvuf da’volarni tark etish va ma’nolarni yashirishdir», deb javob bergan ekanlar (5). O’z asrlarida ma’rifat g’oyalarini kuylagan so’fiy shoirlar ham ushbu masalaning nihoyatda dolzarb ekanligini teran his qilganlar. Jumladan, Fariduddin Attor bir ruboiysida shunday deydi:
Ey dil, ma’rifat mayidan qilsang no’sh,
Sotma ilohiy sirni, tutib og’zing bo’sh.
Sal narsaga tog’ chashmasidek urma jo’sh,
Daryo bo’lasan, agar o’tirsang xomush.(6)
(Ergash Ochilov tarjimasi).
Yoki mavlono Rumiy o’z «Masnaviy»sida shunday deydi:
Ahli orifkim mayi Haq topdilar,
Bildilar asrorni, lekin yopdilar.
Gar kishini sirga oshno etdilar,
Muhr urib, lablarni so’ngra tikdilar.(7)
(Jamol Kamol tarjimasi).
Ko’rinib turibdiki, bu masalada ko’pchilik so’fiy ijodkorlarning fikri bir joydan chiqmoqda. Lekin buning aksi bo’lsa-chi? Tafakkur doirasi cheklangan, ma’noga emas suratga qarab fikr yuritadigan kishilarga bu narsa oshkor kilinsa qanday oqibatga olib keladi? Tariqat ahlining hukmiga ko’ra bu Alloh ishonib topshirgan sirni saqlay olmaslik, Allohning siriga xiyonat deya baholanadi. Rasmiy shariat va avom xalq esa buni gumrohlikka hukm etganlar. Tasavvuf tarixidan Mansur Hallojning fojiali kismati bunga yorqin dalil. Mansur Halloj dorga osilgan kechasi shayxlardan biriga g’oyibdan shunday ovoz kelgan ekan: «Biz Hallojga sirimizdan bir sir ko’rsatdik. Uni fosh ayladi. Har kim sultonning sirini fosh etsa, jazosi budir!» (8). Alisher Navoiy ham Mansur Halloj fojeasini aynan shu sabab bilan bog’lab izohlaydi: «Ustod Abu Amr b. Usmon Makkiy juzve tasnif qilib erdi tavhidda, bu toifaning ilmida. Va so’z daqiq erdi va yoshurur erdi. Ul (Halloj – A.R.) yoshurun olib, oni oshkoro qildi va so’zning diqqati jihatidan el fahm qilmay onga munkir bo’ldilar va mahjur qildilar. Ul (Hallojning ustozi – A.R.) Hallojni qarg’adikim, «…ilohi birovni onga guzorlakim, ilik-oyog’in kesgay va ko’zin o’ygay va torg’a tortqay». Va barcha anga voqe’ bo’ldi, ustodi duosi bila» (9). Bundan ma’lum bo’lmoqdaki, Alloh va banda o’rtasidagi sirni oshkor kilganligi uchun Mansur Hallojni avvalo ustozining o’zi duoibad qilgan.
Tavhid sirini, ya’ni Allohning xos bandalarigagina ato etilgan ma’rifatni begonalardan yashirin saqlashning sabablari birmuncha oydinlashdi. Navoiy ham bu boradagi o’z qarashlarini «Favoyid ul-kibar» devonidagi bir g’azalida shu yo’sinda ifodalagan:
Haq sirrini har kimga bayon etma, Navoiy,
Ta’n aylamagay, bilmas ulus anglasa nogah.(10)
Baski insonga ma’rifat ato etilgan ekan, undan ma’lum bir kishilarni ham bahramand qilmoq kerak. Lekin kimlarga, qay darajada oshkor kilmok kerak, bunday ilohiy inoyatni kimlar bilan baham ko’rsa bo’ladi, degan savol tug’iladi. Bunga javoban Hazrat Ali r.a.: «Odamlarga aqli yetadigan narsani gapiringiz», — degan ekanlar (11). Har kimning ham aqli yetmaydigan, chuqur ma’noli so’zlar johil, kaltabin, har bir narsani egri talqin kiladigan ikkiyuzlamachi kimsalar qo’lida fitna quroliga aylanishi ham mumkin bo’lgan.
Ma’rifatga, hikmatga munosib insonlar ham o’z navbatida idrokining qamrash darajasi, qobiliyatiga qarab bir-biridan farqlangan. Ma’rifat ham mana shu qobiliyatga qarab berilgan. Mavlono Jaloliddin Rumiyning quyidagi so’zlari ham shunga dalolat kiladi: «…odam borki, dengizlarga qonmas, odam bo’ladiki, bir tomchi suv bilan kifoyalanadi, ortiqchasi unga zarar keltiradi. Bu faqat ma’no olamida, ya’ni ilm va hikmatda emas, balki hamma narsada shunday. Dunyodagi mol-mulklar, oltinlar, qimmatbaho toshlar konlari so’ngsiz o’lchovdadir. Biroq ular insonga bahosi miqdorida keladi. Ortiqchasini esa ko’tara olmay aqldan ozadi» (12).
Qalbida ilohiy ma’rifat jo’sh urgan oriflar uni begonalar, ya’ni ma’rifatga yot kishilardan muhofaza kilish, o’z erishgan hollarini yashirish uchun turli choralarni ko’rishga majbur bo’lganlar. Masalan, biror bir narsani uning haqiqatiga teskari tarzda xalqqa ko’rsatishgan, yoki o’zlarining go’zal xislatlarini yomon xulqlari bilan yashirishgan. Shibliyni Mansur Hallojdek muqarrar o’limdan o’zini telbalikka solishi qutqarib qolgan. So’fiylar o’zlarini muhofaza qilishning bunday usulini «talbis qilish» deb ataganlar. Bunga yana bir misol sifatida Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat» asaridan quyidagi parchani ham keltirish mumkin: «Ibnul Foriz Hamaviy Misriy q.s: Bir kun Misr madorisidin birida kezar erdim, ko’rdumki, madrasa eshikida bir kari baqqol erdi. Vuzu’ kiladur erdi va mashru’ tartibi bila qilmaydur erdi… Men o’zumga dedimki, ajabdur bu qaridinki, bu kabiri sinda va islom diyorida ulamo orasida madrasa eshikida vuzu’ qiladur va mashru’ tartibi bila emas. Ul mening sari boqib dediki, ey Umar, sanga Misrda hech fathe bo’lmas, fatheki sanga bo’lur, Makka va Hijoz tarafidin bo’g’usidur… Bildimki, u avliyoullohdandur va murodi ul nav’ vuzu’din talbisu jahl izhori va o’z holining satridur» (13).
So’fiy ijodkorlar esa keng xalq ommasining birdek idrok eta olmasligini hisobga olgan holda tavhid g’oyalarni o’z asarlarida ramziy-majoziy timsollar va vositalar orqali aks ettirganlar. Yoki tasavvuf shayxdari uchun badiiy ijod bilan shug’ullanish o’z hollarini pardalash vositasi bo’lgan. Masalan, Navoiy Shayx Kamol Xo’jandiy haqida «Alarning ishtig’oli she’rga va aning nozukluklariga… o’z hollarining satru talbisi uchun erdi», deydi (14).
O’z-o’zidan ma’lumki, badiiy asar dunyoga kelgach, u keng xalq mulkiga aylanadi. Tabiiyki, uni jamiyatning barcha tabaqalari mutolaa qilishi mumkin. Avom xalq bunday asarlarning badiiy go’zalligi, tashqi mazmuni bilangina cheklanib, bundan zavq olsalar, kuchli mushohada va tafakkur qilish qobiliyatiga ega bo’lgan va irfonni eng nozik ma’nolarigacha idrok eta bilgan xos kishilar esa asarning tashqi mazmuni, badiiy go’zalliklaridan bahramand bo’lish bilan birgalikda uning botiniy dunyosiga ham sayr kilib, shu orqali badiiy asardan yanada ko’prok zavq ola bilganlar.
Alisher Navoiy ham irfoniy sir va uning talqinlari borasida salaflari ilgari surgan g’oyalarni o’z asarlarida davom ettirgan. Uning fikricha, vahdat sirini tilga keltirib so’ylash imkonsiz. Chunki u inson yashab turgan moddiy va o’tkinchi olam (fano dayri)da so’zga sig’maydi. Tabiiyki, buni fahmlagan inson ham so’zlab bayon qila olmaydi. Agar kimda-kim bundan bahs yuritsa, bu uning tavhiddan hali bexabar ekanligidan dalolatdir:
Sirri vahdat chun fano dayrida sig’mas lafz aro,
Nevchun oyo xonaqoh ichra tuganmas aytilib.
Nuktai tavhidni bilgan qila olmas bayon
Kim, bayon qildim desa bilgilki qilmaydur bilib. (15)
Tasavvufiy manbalardan birida zikr kilinishicha, «So’fiylarning vajd va holati iboratg’a rost kelmaydur. Zeroki, Xudoning sirridur. Va har nimaki bandaning iboratig’a va tiliga keladur Xudoning siri emastur» (16). Bu so’zlar ham Navoiyning yuqoridagi baytida aytilgan fikrlarni quvvatlaydi. Quyidagi baytda ham shunday mazmun o’z aksini topgan:
Ey Navoiy, tengri asroriga til mahram emas,
Chok ko’nglung ichra tutkim «jovaz-al-isnayni sho’».
Ya’ni shoirning fikricha, til Allohning bandaga bildirgan siriga hech kachon mahram bo’lolmaydi. Ikkinchi misradagi «jovaz-al-isnayni sho’» so’zi arabcha «kullu sirrin jovaz-al-isnayni sho’» degan iboraning bir qismi bo’lib, ma’nosi: «hamma sir ikki tish orasidan o’tsa (barchaga) yoyiladi» demakdir. Navoiy ushbu iborani ko’nglinggda chokdek asra demoqda.
Ma’rifiy-ilohiy g’oyalar aks etgan asarlarda ba’zan ishq so’zi ilohiy ma’rifat istilohining o’rnida ishlatiladi. Chunki ishq va ma’rifat tasavvufda bir-biriga uyg’un, bir-birini taqozo etadigan tushunchalardir. Ma’rifat kabi ishq ham til bilan mahram bo’lolmaydi. Ushbu baytning mazmuni ham shunga monand:
Sirri ishqimni tilarmen sharh qilmay anglasang
Kim, emas ishq oyatiga mahrami asror lafz.
Ishq (ilohiy ma’rifat) sirini qalam bilan yozib, til bilan tushuntirishning imkoni yo’q. Bas shunday ekan, madrasa ustozi (mudarris) ham ishq darsidan saboq bera olmaydi. Shu sabab shoir uni bu borada o’zini ortiqcha urintirmaslikka chaqiradi:
Ishq sirin kimsa tahrir etmadi, taqrir ham,
Ey mudarris, dema ko’p afsonayu daftarni yop. (17)
Chinakam ishqqa sohib bo’lgan kishi uni tilga ko’chira olmaganidek, «ahli roz» — tasavvuf ahli ham til bilan emas qalb orqali «so’zlaydilar». Navoiyning kuyidagi bayti shu mazmunga dalolat qiladi:
Rozi ishqing derga paykoning erur ko’nglumga til,
Lol til birla qilur ermish takallum ahli roz.
Tasavvuf maslagiga ko’ra, ilohiy ma’rifat manbai aql emas, balki qalbdir. Aql esa bahsu munozaralarning manbai. Tavhid sirini harf va tovushlar vositasida ifoda etishning imkoni yo’q. Ayni shu vajh tufayli «ahli jadal» — bahsu munozarachilar jamoasi bu sirdan ogoh emaslar:
Chu savtu harf ila tavhid sirri mumkin emas,
Ne ogah ahli jadal muncha qilu qol ichra.
Navoiy g’azallarida bu mavzu mohiyatini yanada teranroq ochish uchun bulbul va parvona timsollari ba’zan bir-biriga karama-qarshi qo’yiladi. Masalan:
Erur sukuti fano ishq lozimi bulbul,
Ne voqif oncha fig’onu ulug’ dimog’i bila.
Ul o’tki o’rtadi parvonani, hamul o’tdin
Ko’rungki, qovruladur sham’ dog’i yog’i bila.
Ya’ni bunda bulbulning ishqdan bexabar ekanligi uchun «fig’onu dimog’i» baland ekanligi ta’kidlanmoqda. Parvona esa sham’ olovida yongani uchun ham ovozi chiqmaydi. Haqiqiy ma’rifat sohibi ham tiliga erk beravermaydi, kalbi doim bedor, tili esa sukutda bo’ladi. Navoiy bir o’rinda Haqqa yetmoqlik maqsadida tariqat yo’liga kirgan solikni o’z ishlaridan dam urmaslikka chaqirar ekan, bu yo’lda so’z emas, amal muhim ekanligini uqtiradi:
Solik ersang, ishga mashg’ul o’l, vale dam urmag’il,
Kim bu yilda shart erur kirdor, emas guftor shart. (18)
Xullas, tasavvuf g’oyalari badiiy ijod maydonida bo’y ko’rsatgandan boshlab, bir qator istilohlar qatori «sir» kalimasi ham o’zining ilk ma’nosidan ko’chib, irfoniy ma’no kasb etdi. Attor va Rumiy kabi salaflari ijodida bo’lganidek, Navoiy she’riyatida ham bu so’zning ayni shunday g’oyalar ifodasi uchun ham xizmat qilganligini ko’ramiz.
Mazkur tahlillar orqali biz Navoiy asarlarining yana qanday ma’no kengliklariga ega ekanligiga guvoh bo’ldik. Demak, mumtoz asarlar tilini bilishning o’zigina kifoya qilmas ekan. Birgina «sir» kalimasining tasavvufiy istiloh sifatidaga ma’nosini anglash yana boshqa ko’plab g’oyalar eshigini ochishda kalit vazifasini o’taydi.
IZOHLAR
1. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildilik. 3-jild. – Toshkent: Fan, 1988. 93 – 94-betlar.
2. Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai sultoniy yohud javonmardlik tariqati. – Toshkent: Xalq merosi, 1994. 16-bet.
3. Haqqul I. Navoiyga qaytish. – Toshkent: Fan, 2007. 183-bet.
4. Jaloliddin Rumiy. Ichindagi ichindadir. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003. 71-bet.
5. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildilik. 17-jild. – Toshkent: Fan, 2001. 179-bet.
6. Muhabbat taronalari. – Toshkent: Sharq, 2005. 195-bet.
7. Mavlono Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Beshinchi kitob. – Toshkent – Tehron: Al-Hudo, 2004. 204-bet.
8. Farididdin Attor. Tazkirat ul-avliyo. – Toshkent: O’zME, 1997. 138-bet.
9. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildilik. 17-jild. – Toshkent: Fan, 2001. 107-bet.
10. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildilik. 6-jild. – Toshkent: Fan, 1990. 356-bet.
11. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Al-Jomi’ as-sahih. 1-kitob. – Toshkent: Qomus, 1991. 49-bet.
12. Jaloliddin Rumiy. Ichindagi ichindadir. 72-bet.
13. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildilik. 17-jild. 391 – 392-betlar.
14. O’sha kitob, 473-bet.
15. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildilik. 3-jild. – Toshkent: Fan, 1988. 67-bet.
16. Xoja Ubaydulloh Ahror. Tabarruk risolalar. – Toshkent: Ibn Sino, 2004. 329-bet.
17. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildilik. 6-jild. 53-bet.
18. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildilik. 5-jild. 205-bet.
