Шарқ адабиётини, умуман, Шарқ маънавияти ва маданиятини улуғ мутафаккир ҳамда буюк шоир Мир Алишер Навоийсиз тасаввур қилиб бўлмайди.Бир-биридан ранг-баранг ғазаллар, панд-насиҳатга йўғрилган рубоий ва қитъалар, диний-маърифий мазмундаги рисола ва достонлар ҳали ҳамон дунё маънавияти кутубхонасининг энг юқори жавонларида виқор тўкиб турибди. Нафақат мусулмон Шарқи, балки Европа ва Океанорти давлатларида ҳам бу зотнинг асарлари севиб ўқилади.

Ҳусан МАҚСУД
ОШИҚ ШАРҲИ ҲОЛИ ИФОДАСИДА БАДИИЙ САНЪАТЛАРНИНГ ЎРНИ
(Навоийнинг “Ғаройиб ус-сиғар” девони ғазаллари мисолида)

Шарқ адабиётини, умуман, Шарқ маънавияти ва маданиятини улуғ мутафаккир ҳамда буюк шоир Мир Алишер Навоийсиз тасаввур қилиб бўлмайди.  Ушбу зот ҳақида гап кетганда, аввало, юртбошимиз  Ислом Каримовнинг мумтоз шоир бобомизнинг беҳисоб гўзал инсоний фазилатларини мужассам этган ҳолда айтган таърифини эслаш ўринлидир: “Агар бу улуғ зотни авлиё десак, авлиёларнинг авлиёси, мутафаккир десак, мутафаккирларнинг мутафаккири, шоир десак шоирларнинг султонидир”. Дарҳақиқат, Алишер Навоий қолдирган улкан адабий-илмий мерос бундай таърифнинг қанчалик тўғри эканлигини кўрсатади. Бир-биридан ранг-баранг ғазаллар, панд-насиҳатга йўғрилган рубоий ва қитъалар, диний-маърифий мазмундаги рисола ва достонлар ҳали ҳамон дунё маънавияти кутубхонасининг энг юқори жавонларида виқор тўкиб турибди. Нафақат мусулмон Шарқи, балки Европа ва Океанорти давлатларида ҳам бу зотнинг асарлари севиб ўқилади.

Алишер Навоийнинг адабий мероси ўзбек лирикасининг миллий ҳамда қардош адабиётларнинг энг илғор анъаналарини ўзида мужассамлаштирган янги ва юқори босқичи ҳисобланади. Навоий бутун фаолияти ва ижодиётини башариятнинг бахт-саодати учун курашга, халқнинг осойишталигига, ободончилик ишларига, илм-фан, санъат ва адабиёт тараққиётига бағишлади. У улуғ инсонпарвар, донишманд, давлат арбоби, ўзбек адабий тилига асос солган ва ўзбек мумтоз адабиётини янги тараққиёт босқичига кўтарган буюк истеъдод эгасидир. Атоқли рус шарқшуноси, академик Николай Конрад Навоий ҳақида фикр юритиб, шундай дейди: “Биз бу шоирни нафақат ўрганамиз, балки унинг асарларини қўлимиздан қўймасдан ўқиймиз. Нафақат ўқиймиз, айни пайтда унинг беназир ижоди ҳақида ўйлаб, мушоҳада юритамиз. Унинг буюк бир Уйғониш давридан бошқа бир уйғониш даврига етиб келгани янада улкан тарихий маъно ва аҳамиятга эгадир”.

Инсонга хос эзгу фазилатлар ҳамда уларнинг камол топиши ҳақида гапирганимизда, албатта, ҳазрат Навоийнинг асарларига мурожаат қиламиз. Инсонлараро меҳр-оқибат, тотувлик ва бирдамлик ҳақида сўз очсак бу зотнинг байтларини эслаб улардан ибрат оламиз. Мустақилликнинг илк даврлариданоқ инсон шахсига эътибор қаратилиб, ҳар бир шахсни комил қилиб шакллантиришга алоҳида урғу берилаётганини инобатга олсак, бу жараёнда Навоий асарлари бизга дастуруламал бўлди. Чунки Навоий:

Ноқис улдурким, ўзин комил дегай,
Комил улким, нуқсин исбот айлагай, –

деганида тўла ҳақ эди. Улуғ бобокалонимиз мероси тарихий-маърифий, шу билан бирга, жуда катта ижтимоий-тарбиявий ва эстетик аҳамиятга эгадир. Қачон бўлмасин инсониятнинг зулм-зўрликдан, нодонлик ҳамда жаҳолатдан халос бўлишига, адолат ва маърифатнинг тантана қилишига комил ишонч билан қаради.
Биз бу кичик тадқиқотимизда Навоий ижодининг гултожи бўлмиш ғазалларнинг ғоявий-бадиий хусуятлари ҳақида, уларда шеъриятнинг жилоси бўлган бадиий санъатларнинг ўрни ва аҳамияти хусусида сўз юритишга ҳаракат қилдик.

Навоийнинг бой адабий мероси назм ва насрда яратилди. Улуғ шоир ва матафаккир ўша даврдаги зуллисонайнлик (икки тилда ижод этиш) анъанасини қўллаб-қувватлаган ҳолда ўз асарларининг асосий қисмини туркий-ўзбек тилида яратди. Устози Абдураҳмон Жомий бу масалага алоҳида тўхталиб, ўзининг “Баҳористон” асарида шундай дейди: “Агарчи, Алишер Навоийнинг кенг қобилияти ҳар икки – туркий ва форсий навъида иқтидорлидир, аммо унинг майли кўпроқ туркийда бўлиб, бу тилда ёзганлари туркийда кўпдир. Унинг ғазалиёти туркий тилда ўн мингга яқин. Ундан олдин бу тилда ҳеч ким бунчалик шеър айтмаган”. Дарҳақиқат, улуғ шоирнинг энг гўзал шеърий намуналари ҳали ҳам туркий тилнинг гултожи бўлиб турибди. Ўз даврида халқ орасида “Чор девон” деб ном олган “Хазойин ул-маоний” девонида 2600 та ғазал ўзбек тилида яратилган.

Навоий ўзбек мумтоз адабиётининг барча тараққиёт босқичларида устоз шоир ва халқнинг бениҳоя катта ҳурматига ва муҳаббатига сазовор бўлган сўз санъаткори ҳисобланади. Кейинги асрларда қалам тебратган аҳли шуаро учун Навоий ижоди энг катта МАҲОРАТ МАКТАБИ бўлди. Кўплаб шоирлар ундан илҳом олиб, унинг ишини давом эттирдилар, ривожлантирдилар. Жумладан шоир Мунис бир ўринда:

Сўз ичра Навоийки жаҳонгир турур,
Мунисга маоний йўлида пир турур, –

деб, уни ўзига устоз сифатида тан олади. Ўзбек мумтоз адабиётида Навоийдан кейин турадиган Огаҳий эса:

Огаҳий, ким топғай эрди сози назмингдин наво,
Баҳра гар йўқтур Навоийнинг навосидин санго,–

дейди. Байтлардан ҳам кўриниб турибдики, Навоий барча ижодкорлар учун энг улуғ сиймо, “устози аввал” ҳисобланади.

Навоий лирик меросининг асосини ғазаллар ташкил этади. Юқорида тилга олганимиз “Хазойин ул-маоний”да йигирма минг байтдан ортиқ ғазал бор. Навоий ғазалларининг ғоявий бадиий жиҳати ҳақида гапиришдан олдин ғазалга хос бир-икки хусусият ҳақида айтиб ўтиш лозимдай, назаримизда. Ғазал асли арабча сўз бўлиб, “аёлларга ёқимли муносабат кўрсатиш, муҳаббат изҳор этиш”га каби маъноларни англатади. Тузилиши жиҳатдан икки мисра – байтдан ташкил топади. Ғазалнинг маъносини инобатга олсак, яратилган ғазалларнинг илк кўринишлари ишқ-муҳаббатга бағишланган. А. Ҳайитметов таъкидлаганидек, “Гарчи Шарқ поэзиясида биз сатирик, фалсафий, автобиографик ғазалларни, табиат, май ҳақидаги ғазалларни учратсак ҳам, лекин ғазалларнинг асосий спесифик мавзуси ишқдир” . Вақтлар ўтиши билан ҳар бир ижодкор ўз маҳорати даражасида унинг (яъни ғазалнинг) мавзу доирасини кенгайтирган. Бу, албатта, ҳамма ижодкорга ҳам насиб қилавермаган. Навоий каби даҳоларнинг новаторлиги ҳисобига туркий тилда яратилган ғазаллар ранг-баранглашди.

Атоқли олим Натан Маллаев шундай дейди: “Навоий ҳароратли ишқий ғазаллар билан бирга ижтимоий-сиёсий темаларда ҳам ғазаллар битди, шайх-зоҳидларни, воизларни фош қилувчи ҳажвий ғазаллар яратди, ошиқ, рақиб ва ринд образлари билан чегараланиб қолмади, образлар туркумига мутафаккир ва мураббий образларини киритди ҳамда шоҳларни, шайх-зоҳид ва воизларни киритди” . Ҳақиқатан, Навоий ўзбек ғазалиётини энг юқори босқичга олиб чиқди. Навоийнинг бадиий маҳорати, айниқса, ғазалларида намоён бўлади. Навоий ғазаллари фақат сон жиҳатдан эмас, балки ғоявий-бадиий салмоғи жиҳатидан ҳам ўрта аср ғазалчилигининг юксак намуналаридан бўлиб қолди. Навоийнинг ғазалиёти билан бирга ўзбек лирикасига биринчи марта ишқий тематикадан ташқари, фалсафий дидактик ва ижтимоий муаммолар ҳам муҳим мавқени эгаллади. Лирик қаҳрамон эса фақат ошиқ сифатида эмас, балки фалсафий, ижтимоий қиёфага эга бўлган мукаммал образ сифатида намоён бўлади. Навоийшунослар томонидан шоирнинг лирикаси, хусусан, ғазалиёти турлича тавсифланади. Кимдир ғоявий жиҳатдан, кимдир бадиий (асосан тасвир услубига қараб) турларга бўлиб тадқиқ қилган. Буларнинг барчаси қайсидир маънода шартли, албатта. Масалан, бутун бошли бир ғазалда ишқ мотиви ёлғиз ўзи эмас, балки фалсафий мушоҳадалар билан, тасаввуфий маъно-мазмун билан қоришиқ ҳолда келади. Навоий ғазалиётида жуда кўп масалалар тилга олинган. Ишқ-муҳаббат, жамият муаммолари, инсонлараро муносабатлар ҳамда диний-тасаввуфий каби масалалар шоир лирикасида бўртиб туради.

М. Шайхзода, Н. Маллаев, А. Қаюмов, А. Ҳайитметов, Й. Исҳоқов каби олимлар Навоий ғазалларини тематик жиҳатдан тўлиқроқ тавсифлашга уринишган. Ўз тадқиқотларини Навоий ижодига бағишлаган олим Мақсуд Шайхзода қайд этишича, Эронлик олим Эҳсонёр Шотир ўзининг “Шеъри форсий дар аҳди Шоҳруҳ” (1334 ҳижрий) номли китобида ХВ асрда яратилган форсий ғазалларни ўрганиб чиқиб, уларни ғоявий-тематик жиҳатдан ошиқона, орифона ва риндона (қаландарона) ғазалларга бўлади. ХВ аср ўзбек шеъриятини ҳам кўздан кечирсак, бундай тасниф ўша даврда яратилган ғазаллар учун ҳам тааллуқлидир. Профессор А. Ҳайитметов ўзининг “Навоий лирикаси” китобида (1960 йил) биринчи марта шоир ғазалларининг тўлиқ тематик тавсифини кўрсатади. Олимнинг таъкидлашича, Навоий ғазаллари мавзу жиҳатдан ишқий, тасаввуфий, май, сатирик, фалсафий, ватанпарварлик ва пейзаж каби турларга бўлинади. Навоийнинг лирикаси поетикасини тадқиқ қилган Й. Исҳоқов “Навоий поетикаси” номли рисоласида шундай ёзади: “…

тематик жиҳатдан, шартли равишда, шундай тавсиф этиш мумкин: ишқий, фалсафий, дидактик ва ижтимоий-сиёсий” . Азиз Қаюмов эса Навоий ғазалларини мазмунига кўра ошиқона ва орифона ғазалларга ажратади. Кўриниб турибдики, учала олим ҳам шоир шеърларининг умумий мазмун-моҳиятидан келиб чиқиб, хулосалар чиқарганлар. Фақат истилоҳлар номи ўзгарган, холос.

Навоий ғазалларида ҳар бир мавзу уларнинг тематик йўналиши ва услуби билан боғлиқ ҳолда турлича аспектда намоён бўлади. Баъзи шеърларда шоирнинг позицияси очиқ, тўғридан-тўғри кўринади. Айримларида эса бирор мавзу билан алоқадор – билвосита юзага чиқади. Шунингдек, баъзи ғазалларда, мавзу эътибори билан шоирнинг фалсафий концепцияси ёки ижтимоий позицияси биринчи планда кўринса-да, ана шу масалаларнинг иккинчи томони ҳам у ёки бу даражада (гарчи иккинчи планда бўлса ҳам) тажассум этиши мумкин.

Бундан ташқари, шоир ғазалиётидаги ғоявий пафос билан боғлиқ тасвир принсипларининг асосий турларини кузатиш асосида уларнинг ғоявий-бадиий хусусияти учун хос бўлган айрим белги ва кўринишларини аниқлаш мумкин. Бу масалада энг аввал Навоийнинг ўзи қайд этган фикрлари характерлидир. У “Ғаройиб ус-сиғар” дебочасида шундай дейди: “Андин сўнгра худ хотирга келмас эрдиким, бир ғазал ҳусн баҳри ғазолалари таърифида ё ишқ оташкадаси шароралари тавсифида тугатгаймен, балки бир байт шўхнинг жамоли дилфурўзи бобида ё ўз кўнглумнинг дард-у сўзи шарҳида қалам силкига кивура олғаймен ё хаёлимға кечура олғаймен” . Й. Исҳоқов “Навоий поетикаси” номли монографиясида келтиришича, Навоий ўзининг “Вақфия”сида айтади: “… Зубдаи авқотим ва хулосаи хаётимни ул ҳазратнинг мадҳи зоти ва таърифи сифотида сарф қилсам эрди” . Демак, юқоридаги изоҳларда, тўлиқ бўлмаса-да, шоир ғазалларининг асосий типлари ҳақида ишоралар мавжуд. Булар – таъриф, тавсиф, мадҳ, ва шарҳи ҳолдан иборат.

Бир қараганда, таъриф билан тавфис, таъриф билан мадҳ бир-бирига яқин туради. Аммо Навоий юқоридаги фикрлари билан уларнинг орасидаги ўзига хослигини айтиб ўтади. Таъриф мадҳга нисбатан торроқ тушунча. Чунки таъриф, кўпинча, севгилининг ҳусн-у жамолига нисбатан қўлланади. Мадҳда эса ҳусн-у жамол таърифланиши билан бирга мамдуҳнинг (мадҳ қилинаётган) барча сифатлари улуғланади ва мақталади. Шарҳи ҳолда эса ( “ўз кўнглумнинг дард-у сўзи шарҳида” ) ички кечинмаларнинг тўғридан-тўғри баёни шарҳидан иборат. Шуларни инобатга олсак, ифода усуллари қайсидир ғазал тури учун хосланганлигини кўрамиз. Масалан, таъриф ва шарҳи ҳол усуллари ошиқона ғазалларда кўп қўлланади. Мадҳ кўпроқ ҳамд ва наът ғазалларида бўй кўрсатади. Лекин бу қатъий ҳукм бўлади дегани эмас. Чунки бир ғазалнинг ўзида бир неча ифода усули аралаш келиши мумкин. Масалан, ошиқона ғазалларда таъриф, тавсиф ва шарҳи ҳол қўшилган ҳолда келиши мумкин.
Навоий ғазалларида унинг ишқ борасидаги қарашлари ўзининг умумий дунёқараши ва ижтимоий-фалсафий концепциясидан келиб чиққан ҳолда ўз аксини топган. Шунинг учун шоир:

Ишқ аро шоҳ-у гадо тенгдур, гадо балки фузун,
Гар гадолиғ айлар ўлса ишқнинг яғмосидин, –

деганида асло адашмаган эди.

Навоийнинг лирик қаҳрамони ҳақида гап кетганда, М. Шайхзоданинг “Ғаройиб ус-сиғар” девони бўйича қилган тадқиқотларида қайд этган фикрларини эслаб ўтиш ўринли, назаримизда: “ “Ғаройиб ус-сиғар”да ҳам лирик қаҳрамон Навоийнинг ўзидир. Бу – мураккаб бир замонда яшаган, тушунувчи, ўйловчи, ҳассос ва олижаноб бир шахснинг бой, сероҳанг, ранг-баранг, сермазмун, соф маънавий, ботиний дунёсини ўзида гавдалантирган бир қаҳрамондир” . Бу таъриф гарчи “Ғаройиб ус-сиғар” девонидаги барча ғазаллар борасида айтилган умумий хулоса бўлса-да, ошиқона ғазаллар марказида турган лирик қаҳрамон қиёфаси учун ҳам хос хусусият ҳисобланади. Навоий ғазалларидаги ошиқ юксак маънавиятли шахс. У ўз машуқасининг фақат ташқи қиёфасини эмас, балки унинг гўзал инсоний фазилатларини, пок туйғуюларини севади. Унинг жабр-у жафоларига сўзсиз кўнади. Чунки шоир учун:

Хуштурур жон-у жаҳон жонон била, жонон агар,
Бўлмаса, жон ўйлаким ўлмас, жаҳон зиндон эрур.

Навоий ғазалларидаги ошиқ соф муҳаббат эгаси. У севади. Севги йўлида турли-туман мусибатларга мубтало бўлади. Айрилиқ азобларига чидайди. У ўз маъшуқасини қаттиқ эъзозлайди: ўзини ёр йўлиса фидо этмоққа тайёр…

Навоий лирикаси таркибида ишқнинг характеригина эмас, балки унинг муҳим қонуниятлари, ижтимоий ҳаётда ҳамда шахснинг камолоти жараёнида тутган ўрни масалаларига доир назарий ва фалсафий мулоҳазалар баёнига бағишланган шеърлар талайгина. Ҳар бир ғазални поетик таҳлил қилиш жараёнида юқоридаги фикрларимизга тасдиқ топа оламиз. Ҳар бир байт дақиқлик билан текширилса, бадиий тасвир воситалари ва шеърий санъатларнинг қўлланиш сабаблари тадқиқ қилинса, байтнинг тагмаъноси – шоирнинг мақсад-муддаосини англаш қийинчилик туғдирмайди.
Юқорида таъкидлаганимиздек, ошиқона ғазалларнинг лирик қаҳрамони ишқ изтиробларида тобланган шахс – чинакам ошиқ. У гоҳ ўз маъшуқасидан мамнун, гоҳида эса унинг ҳаракатларини бевафоликка йўйиб, ундан нолийди. У “ёр”нинг портретини чизиб, айни пайтда ўз аҳвол-у руҳиясини турли бўёқлар орқали параллел ҳолда куйлайди.

Навоий ишқни инсоннинг, наинки инсоннинг, бутун борлиқнинг моҳиятини белгиловчи муҳим омил сифатида эътироф этиб:

Бўлмаса ишқ, икки жаҳон бўлмасин,
Икки жаҳон демаки, жон бўлмасин.

Ишқсиз ул танки, анинг тани йўқ,
Ҳуснни нетсун кишиким, они йўқ, –

дейди “Ҳайрат ул-аброр” достонида. Навоий ўз ғазалларида ошиқнинг ҳолатини ёритишда оригиналликка интилади. Ўзигача шаклланган адабий анъаналарни ўзлаштирган шоир ўзига хос услубда ғазал битаркан, ҳеч бир детални четда қолдирмайди. Ошиққа хос маънавий-ахлоқий етуклик, руҳий юксаклик ва қалб поклигини акс эттиради.

Шоирнинг ишқнинг моҳияти масаласидаги қараши ниҳоятда барқарор бўлиб, пок инсоний муҳаббатни куйлашга қаратилган. Умуман олганда, Навоийнинг ишқий ғазаллари том маънода инсоний гўзаллик, пок туйғулар мадҳидан иборат бўлиб, шу руҳ ва услубдаги шеърлар “Ғаройиб ус-сиғар” девонининг асосини ташкил қилади.
Навоий буюк новатор шоирдир. Бу, энг аввало, унинг образлар тизимида яққол намоён бўлади. Навоийгача яратилган ғазалларнинг қаҳрамони – ошиқ – фидокор, олижаноб севги эгаси, гуманист сифатида тасвирланган бўлса-да, у маъшуқанинг барча зулмларига кўнувчи, маълум даражада пассив эди. Бунинг устига у ўз маҳбубасидан севги талаб қилишга журъат қилолмас, ўзининг муҳаббати билан масрур эди, холос. Навоий лирикасида энди ошиқ жасоратли, ўз қадрини билувчи, вафо ва муҳаббат изловчи тарзида гавдаланади. У ҳамиша “садоқатли ва фидокор сифатида тасвирланади, ўзини соҳиби қадр деб ҳисоблайди, эътибор талаб қилади” . Фикрларимиз исботи сифатида “Ғаройиб ус-сиғар”да учрайдиган “Эй кўнгил, келким, иков бўлуб нигоре кўзлали” деб бошланувчи ғазалида Навоий шундай дейди:

Ёрлиғ кўз тутқанимиз кўзлади чун ўзга ёр,
Бизда ҳам кўз бор, бориб бир ерда ёре кўзлали.

Навоий лирикаси ҳаёт ва инсон ҳақидаги лирикадир. Шоир умуман мавзу ва ғоявий мақсаднинг қўйилиши жиҳатидангина эмас, балки барча образлар, лавҳалар, тасвир воситалари ва бошқалар билан ҳам лирик ҳаётга, инсоннинг қалби ва ҳиссиётига янада яқинлаштиради.

Навоий ошиқ шарҳи ҳолини ифодалашда тўғри келган бадиий тасвир воситасилари ва санъатларни ишлатавермайди. Шоир ошиқнинг ҳолатидан келиб чиқиб шеърий санъатларни қўллайди. Унинг лирик шеърлари, даҳо санъаткорнинг тилга, сўзга бўлган ижодий муносабати юксак эҳтиром ва талабчанликнинг ҳақиқий намунаси бўла олади. Навоий поетик санъатлар учун “материал” танлар экан, энг характерли воқеа ва ҳодисаларни, биринчи навбатда, тасвир объектининг моҳиятини тўла ва ёрқин ифодалашга имкон берадиган реалистик деталларни олишга интилган. Бундан ташқари, бадиий санъатлар ҳам ўзининг “восита”лик фонидан ажралиб, ғазалнинг моҳиятини очиб берувчи поетик мотив сифатида намоён бўлади.

Навоий учун ҳеч қачон шеърий санъатлар шунчаки бир санъаткорликни намойиш қилувчи воситалар бўлган эмас. У ҳақиқий новатор, ижодкор сифатида, ўзининг санъаткорлик маҳоратини, муҳим ижтимоий-сиёсий фикрлари, олижаноб ғояларини юксак бадиий савияда ифода қилиш учун дадиллик билан ишга солган. Мавжуд санъатларни янада ривожлантирди, элементар ҳолдаги усулларни тўлиқ шакллантириб, мукаммал бир шаклга келтирди.
Машҳур олим Й. Исҳоқов Навоийнинг поетик маҳорати борасида сўз юритар экан, унинг бадиий санъатларни қўллаш маҳорати ҳақида шундай дейди: “Ўзбек лирикасида бўлмаган шеърий санъатларни (араб ва форсий адабиётларда бўлган) ҳам муваффаққият билан қўллади ва уларни туркий шеъриятнинг қонуний усулларига айлантирди” . Навоий ана шундай ижодий жасорати туфайли бир қатор санъатларнинг (форсий адабиётда мавжуд бўлган) янги, мукаммал моделини яратди.
Айтиб ўтганимиздек, Навоий ошиқнинг ҳолатига қараб шеърий санъатни танлайди. Шуларга мос сўз ва ифодаларни топиб, ғазалнинг градацион пафосини яратади. Масалан, “Ғаройиб ус-сиғар” девонида 58-рақам билан белгиланган ғазалда ташбиҳни шоир маҳорат билан қўллайди:

Кўз ёшим бўлди равон бир наргиси жоду кўруб,
Тифл янглиғким, югургай ҳар тараф оҳу кўруб .

Ташбиҳнинг бир шеър доирасида қўлланиши масаласида Навоийнинг новаторлиги яна ҳам диққатга сазовор. У бутун бошли ғазалларда тасвирни ташбиҳ асосига қуради.
Ташбиҳнинг бир шеър доирасида қўлланиши масаласида Навоийнинг новаторлиги яна ҳам диққатга сазовор. У бутун бошли ғазалларда тасвирни ташбиҳ асосига қуради. Й. Исҳоқовнинг таъкидлашича, бу хусусият (яъни ғазалларнинг бир шеърий санъат асосига қурилиши) шоир ижодининг илк даврида шаклланган бўлиб, кейинги босқичларда ҳам ривож топган. Шоир баъзи ғазаллари байтларининг биринчи мисрасида айтилган фикр кейинги байтдаги мисрага ташбиҳ орқали фақатгина ўхшатилмасдан, биринчи фикрни кейингисига таққосланади. Шу боис Навоий ғазалларида ташбиҳ билан ирсоли масалга ёнма-ён келади.

Баъзи ўринларда бир байтнинг ўзида бир неча санъат қоришиқ ҳолда келади. Бунда байтнинг бадиий композицияси мураккаблашади. Бир санъатнинг вужудга келишига иккинчи санъат асос бўлиб хизмат қилади. Диққат билан қаралса, ҳар бир санъат учун “хизмат қиладиган” махсус сўзлар иштирок этади. Бир қатор шеърлар учун (хусусан, ғазал учун) бир нечта усулнинг қўшилиб кетган ҳолда – мураккаб шаклда ишлатилиши характерлидир. Чунки бунда байтнинг лирик жозибаси ортади.

Навоийнинг бир қатор ошиқона ғазаллари лирик қаҳрамон кечинмалари билан алоқадор воқеанинг поетик тасвиридан иборат. Шоирнинг девонларида юздан ортиқ шеърий санъатлар мавжуд бўлиб, улар шоир бадиий системасининг изчил тармоқларига айланган.
У ёки бу санъатнинг пайдо бўлиши ўз-ўзича бўлмай, бошқа бирорта санъатнинг иштироки билан амалга ошади. Лекин бундай ўринларда байтнинг асосий пафоси ва шоирнинг мақсад-муддаоси нуқтаи назаридан асосий санъат биринчи планда кўрсатилади.

Биз ҳам кичик кузатувимиз натижаси ўлароқ, шоир шеъриятида ишлатилган тасвирий восита ва санъатларни ғазалларнинг тематик характерига боғлиқ ҳолда таснифлашга ҳаракат қилдик (бу, албатта, маълум даражада шартли):
1. Қиёслашга асосланган санъатлар (ташбиҳ, талмеҳ, тамсил, лаффу нашр).
2. Рамзий-истиоравий санъатлар (истиора, мажоз ва уларнинг баъзи кўринишлари, тажоҳули орифона)
3. Қиёсий-далилий усуллар (тамсил, ҳусни таълил, ирсоли масал).
4. Муболағага асосланган санъатлар (муболағанинг барча турлари, ружу).
5. Зидлаш (тазод)
6. Сўз шакллари билан боғлиқ санъатлар (тарди акс, такрир, ийҳом, тажнис, иштиқоқ, мукаррар)
7. Ҳарфлар билан боғлиқ санъатлар (китобот, тарих).

Биз бу таснифни фақат ошиқона ғазалларнинг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда тузиб чиқдик. Бундан ташқари, бир беча ўнлаб бадиий санъатлар борки, улар ғазалнинг бошқа кўришларида (орифона, риндона, диниий-тасаввуфий мазмундаги) ўзгача аспектда намоён бўлади. Энди Навоийнинг ошиқона ғазалларида шеърий санъатларни қўллаш маҳоратини байтлар мисолида кўриб чиқамиз.
Навоий ғазалиётида “ғунча” ташбеҳи фақат ёрнинг лаъли лабини қиёслаш учун учун ишлатмайди. “ғунча” ташбеҳи орқали ошиқ кўнглининг сийрати – аҳвол руҳияси очиб берилган шоҳ байтлар анчагина:

Сендин айру хўблардин очилур кўнглум, вале,
Ғунча янглиғким, очарлар куч била атфол ани (606) .

Байтнинг жозиба сири нафақат муқоясанинг ҳаётийлигида – болалик дунёсига хос ғаройиб ҳодисанинг нозик шеърий дид билан мисрага – сўзлар лавҳасига кўчирилганида, айни чоқда, анъанавий ҳижрон дарди – ошиқ ҳасратининг ўзгача ва рангин оҳангда: таскин, овунч, киноя, ўтинч, ёлбориш йўғирмаси тарзида ифода этилишида ҳамдир. Шу тарзда бир байтда шоир икки бадиий санъат (бу Навоийнинг бошқа ғазалларига ҳам хос хусусият) – “очмоқ” феълининг маъно қирраларидан тажнис ҳосил бўлса, яхшилар билан болалар (“хўблар” ва “атфол”) нисбатидан таносиб яратилган.

Юрагим итларинг андоқ едилар тишлашибон
Ким, яна йўқтур алар оллиға бормоққа юрак (331).

Юқоридаги байтда шоир “итларинг” сўзи истиора бўлиб, бу сўз ёрнинг жабр-у зулми, жафолари маъносида ишлатилган. Бу “итлар” шу даражада ваҳшийки, юракни талашиб ейдилар. Бунинг оқибатида ошиқ яна ёрнинг олдига боришга журъат қилолмайди. Бу байтнинг ўзига хослиги яна шундаки, байт сабаб-оқибат муносабатига қурилган. Иккинчи мисрадаги “юрак йўқлиги” биринчи мисранинг оқибати. Ундан ташқари, иккинчи мисрада сўз ўйини бор. Шоир сўз бирикмаси (юрак йўқлиги)ни ийҳом санъати орқали ифодалаб, байтнинг поетик жозибасини орттирган.

Навоий ошиқ аҳволини талмеҳ орқали ҳам ифодалаб, унинг ҳолатини достонларга айланган ошиқлардан ҳам “батаррак” эканлигини таъкидлайди:

Кўп ўқудум Вомиқ-у, Фарҳод-у, Мажнун қиссасин,
Ўз ишимдин бул ажаброқ достоне топмадим (412)

Ошиқ учун ўзининг “иши”ни энг ажойиб достон дейди. Чунки у юз маломатларга учраган (ушбу байтдан юқоридаги мисраларда тасвирланган): меҳр кўрсатиб меҳрибон топмаган, ишқ аро қанчадан қанча маломат ўқларига нишон бўлган ва ҳакозо.

То хаёлинг гаҳ кўнгул, гаҳ кўз аро меҳмон эрур,
Кўз била кўнглим орасида ҳасаддин қон эрур (154) , –

дейди бир ғазалида. Мисралардаги кўнгил, кўз образлари кейинги байтларда ҳам
турли хил аспектларда намоён бўлиб, ғазалнинг умумий мазмун-моҳияти шулар атрофида бирлашади. Кўз ва кўнгил тимсоли орқали тасвир яратиш Навоийнинг бошқа ғазалларида ҳам учрайди:
Чунончи:
Кўзунгни кўнглума андоқки мийзбон қилдинг,
Юзингни кўзима ҳам меҳмон қилсанг, –

дейди бир ғазалида. Ғазалда маҳбубанинг хаёлий тимсоли фақат “меҳмон” ташбеҳи орқали (энди кўз ё кўнгилнинг мезбонлик бурчи зикр этилмасдан) чизилади. Навоийнинг қаҳрамони – жисман қовушмоқдек “ишқи авом” истагидан кўра “ишқи хавос”нинг ўзгача маънога, ўзгача руҳий лаззатга молик орзу-хаёлини ортиқ билган покдомон ошиқ ўз маъшуқасини “гаҳ кўнгул” “гаҳ кўз аро меҳмон” сифатида кутиш, унга камоли илтифот-у эъзоз кўрсатиш билан овунса, бундан руҳий қаноат қилса кошки эди! Хаёлнинг фақат Навоий қалами чизиши мумкин бўлган бундай ғаройиб шеърий жилваси ажаб шавқ-ҳайрат уйғотади. Бунга “кўнгул” билан “кўз”, “аро” билан “аросинда” ташбеҳлари ҳосил қилган таносиб ва тажнис сабаб бўлган.

Эй Навоий, шарҳи ҳолимни дедим ирсол этай,
Сўзидин ҳам сафҳага ўт тушди, ҳам куйди қалам, –

дейди шоир бир ғазалида. Шоирнинг қаҳрамони – ошиқ, ориф, ижодкор сифатида ўз “ҳоли”ини ўзи шарҳлаш мақсадида тараддудланиб, ёзишга тутинади, лекин орадан кўп ўтмай кўз ўнгида гўё афсунгар сеҳр кўрсатгандай ёзаётган қоғозига “ўт тушиб” ёна бошлайди – қаламни куйдиради. Бу ўт қаердан келди? Шоир “сўзидан”!.. Сабаби нимада? Бу ошиқ Навоий “ҳоли”нинг ўтли нафаси бўлиб сўзга ўтишидан. Классик шеъриятимизда “сўз”нинг иккинчи маъноси – ўт, оташ (сўзона – оташин, оловли, алангали). Шу тарзда соҳир шоир ийҳом санъатидан фойдаланиб, “ҳол”нинг кутилмаган нафис образини яратади.

Ошиқона ғазалларда энг бўртиб турадиган мотив – ҳижрон мотивидир. Бу ҳақда Навоий шундай дейди:
Юз бало ҳижрон топар ҳар дам бу маҳзун жон учун,
Тенгри гўёким яратмиштур мени ҳижрон учун .

Девондаги 473-ғазал тазод асосига қурилган:

Ғамингда ҳар кеча, эй гулъузор, йиғлармен,
Саҳарға тегру чекиб интизор йиғлармен.

Мену қора кеча, йўқ нисбатим санга, эй субҳ,
Ки сен куларсен-у мен шамъвор йиғларман .

Кулмоқ-йиғламоқ, қора кеч-субҳ, кейинги мисраларда меҳр-у вафо ва жавр-у зулм тимсоллари орқали ошиқ ҳолати контраст ҳолатда тасвирлайди шоир. Бундан ташқари таносиб ҳам тазоднинг ривожи учун кўмаклашади.
Ирсоли масал ошиқ шарҳи ҳолининг ифодасида поетик мазмун касб этади. Лутфий ривожлантирган бу санъатни Навоий янада такомиллаштиради:

Рўзгоримки қаро бўлди, эрур ишқ асари,
Қайда ўт тушса, қаролиғи қолур ерда нишон (474)

Байтдаги ҳамма сўзлар тушунарли. Ошиқнинг “рўзгори” ишқ сабаб (аслида ишқдан келган машаққатлар) қора бўлган. Ишқ ҳам бир оловки, у ошиқнинг хонумонини куйдириб, кул қилган. Ахир қаерга ўт тушса, ундан нишон бўлиб кул қолади, холос.
474-ғазал таносиб санъат воситасида ошиқнинг аҳволоти даражама-даража очиб берилади:

Ишқинг ўтинки, ёшурдум, эл аро ёйди рақиб,
Ким иситмани ниҳон тутса қилур марг аён

Навоийнинг ошиқона ғазалларидаги ошиқ – шоирнинг ўзи. У баъзи ғазалларида ўз аҳволотини баён этиб, мақтагача ёрга тўғридан-тўғри мурожаат этади-да, мақтада ғазал таркибидаги учинчи бир шахсга айланиб, унинг номидан ёрга мурожаат қилади. Чунончи:

Кўнглум олиб бординг-у қолмиш манга бир хаста жон,
Ҳар қачон келсанг Навоий топширур қолғонин ҳам (422)

Баъзи ғазалларда эса ошиқ бошқа “мен” (аслида Навоийнинг ўзи) қиёфасида гавдаланади. Энди у ўз ҳолини баён этиб, охирида (мақтада) Навоийнинг ўзига мурожаат қилади:

Эй Навоий, нечаким кўнглумга тушган дард учун
Чора истармен, вале бечоралиғ кўнглум тилар (177)

Юқоридагиларни инобатга олсак, Навоийнинг:

Навоий назмидурур яхши, гар қулоқ солсанг,
Тараннумеки қилур ўзи бирла аҳли жунун (476) , –

байтини тушуниш қийинчилик туғдирмайди.
Улуғ шоир сўз ўйини орқали ҳам ошиқ шарҳи ҳолини гўзал тарзда ифодалайди. Ошиқ кўнглига ҳеч ким таскин беролмайди. У дардини кимга айтса улар ўз дардида. Ошиқ “боғдан келса”, бошқалар “тоғдан келади”:

Мутриб била не кўнгли очилсун Навоийнинг
Ким, мен фироқдин десам ул дер Ироқдин (471)

Мутриб – созанда. Ошиқнинг кўнгли ҳатто наво билан ҳам очилмайди.
Навоий юқоридаги байтнинг иккинчи мисрасида мусажжадан (байтдаги ички қофия – ироқдин–фироқдин) фойдаланади. Ундан ташқари ийҳом санъатидан фойдаланади: Ироқнинг биринчи маъноси олис, йироқ. Иккинчи маъноси шашмақомдаги куй номларидан бири. Бу сўз Ироқ (мамлакат номи)ни ҳам англатади. Ошиқ фироқдан куйиб сўз очса, мутриб Ироқни куйлайди.

Кулма, хам қаддимғаким, юкланса Қоф аро,
Ишқ остиға ёзилган “қоф”дек хам топқасен.

Юқоридаги байтда Навоий китобот ва ийҳом санъатидан фойдаланади. Хам қад – эгилган қомат. Қоф икки маънода: ҳам тоғ, ҳам араб тилидаги ق (қоф) ҳарфини англатади. Ёрга эгилган қоматимга кулма дейди ошиқ. Чунки унинг ишқи ҳатто Қоф тоғига ҳам юкланса тоғнинг қадди худди عشق (ишқ) сўзидаги ق га ўхшаб қолади.
Маълумки, улуғ мутафаккир санъаткор Алишер Навоий ҳаёти ва ижодиётига қизиқиш шоир тирик чоғлардаёқ бошланган эди. Ўша давр олим, шоир, давлат ва маданият арбоблари Навоининг шахсиятига ҳам, ижодиётига ҳам жуда юқори баҳо беришган. Навоий ғазалларига назира ва мухаммас боғланган, асарларига тузилган махсус луғатлар тузилган. Бу сўз санкоринингқай даражада улуг ижодкор эканлигини билдиради.
Навоийнинг шеърий санъатларга муносабати бир неча муҳим фактор билан белгиланади: биринчидан, шеъриятда мазмуннинг ҳамма вақт етакчи рол ўйнаши лозимлиги талаби, қолаверса, бадиий канонга нисбатан доимо ижодий ёндашиш тенденсиясидир

Хулоса қилиб айтганда, Навоийнинг у ёки бу санъатга муносабати унинг асосий эстетик принсиплари билан мутаносибликка эга: ҳар бир шеърий усул муайян мақсад асосида юзага келган бўлиб, аниқ фикр ва ғоянинг ёрқин бадиий ифодаси учун хизмат қилиши лозим. Мазмуннинг ёрқин ифодаси учун монелик қиладиган ҳар қандай санъат ва усул ҳақиқий ижодкор наздида қимматга эга эмас. Шунинг учун ҳам Навоий формал хусусиятлари етакчи бўлган санъатларга камроқ, маънонинг тўлиқ намоён бўлишида кенгроқ имкониятларга эга бўлган санъатларга эса кўпроқ мурожаат қилади. Навоий мавжуд санъатларни янада ривожлантирди, элементар ҳолдаги усулларни шакллантириб мукаммал ҳолга келтирди.

МАНБАЛАР

1. Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami. O’n jildlik. I jild. – Toshent, 2011
2. Алишер Навоий. ТАП. I jild. Ғаройиб ус-сиғар – Toshent, 2011.  ( misollar  shu devondan olininadi va baytning oxirida qavs ichida g‘azalning tartib raqami beriladi. Keyingi o‘rinlarda devon nomi “ҒС” shaklida ko‘rsatiladi).
3. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, Ma’naviyat, 2008
4. M. Шайхзода. Асарлар. IV том. – Тошкент, 1972.
5. Ҳайитметов А. Навоий лирикаси. – Тошкент, 1960
6. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент, 1976
7. Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. –Тошкент, 1983
8. Носиров О. Ўзбек адабиётида ғазал. – Toшкент, 1972.

 

Husan MAQSUD
OSHIQ SHARHI HOLI IFODASIDA BADIIY SAN’ATLARNING O’RNI
(Navoiyning “G’aroyib us-sig’ar” devoni g’azallari misolida)

Sharq adabiyotini, umuman, Sharq ma’naviyati va madaniyatini ulug‘ mutafakkir hamda buyuk shoir Mir Alisher Navoiysiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ushbu zot haqida gap ketganda, avvalo, Yurtboshimiz Islom Karimovning mumtoz shoir bobomizning behisob go‘zal insoniy fazilatlarini mujassam etgan holda aytgan mashhur ta’rifini eslash o‘rinlidir: “Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak shoirlarning sultonidir” . Darhaqiqat, Alisher Navoiy qoldirgan ulkan adabiy-ilmiy meros bunday ta’rifning qanchalik to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatadi. Bir-biridan rang-barang g‘azallar, pand-nasihatga yo‘g‘rilgan ruboi¬¬¬¬¬¬¬y va qit’alar, diniy-ma’rifiy mazmundagi risola va dostonlar hali hamon dunyo ma’naviyati kutubxonasining eng yuqori javonlarida viqor to‘kib turibdi. Nafaqat musulmon Sharqi, balki Yevropa va Okeanorti davlatlarida ham bu zotning asarlari sevib o‘qiladi.

Alisher Navoiyning adabiy merosi o‘zbek lirikasining milliy hamda qardosh adabiyotlarning eng ilg‘or an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan yangi va yuqori bosqichi hisoblanadi. Navoiy butun faoliyati va ijodiyotini bashariyatning baxt-saodati uchun kurashga, xalqning osoyishtaligiga, obodonchilik ishlariga, ilm-fan, san’at va adabiyot taraqqiyotiga bag‘ishladi. U ulug‘ insonparvar, donishmand, davlat arbobi, o‘zbek adabiy tiliga asos solgan va o‘zbek mumtoz adabiyotini yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘targan buyuk iste’dod egasidir. Atoqli rus sharqshunosi, akademik Nikolay Konrad Navoiy haqida fikr yuritib, shunday deydi: “Biz bu shoirni nafaqat o‘rganamiz, balki uning asarlarini qo‘limizdan qo‘ymasdan o‘qiymiz. Nafaqat o‘qiymiz, ayni paytda uning benazir ijodi haqida o‘ylab, mushohada yuritamiz. Uning buyuk bir Uyg‘onish davridan boshqa bir uyg‘onish davriga yetib kelgani yanada ulkan tarixiy ma’no va ahamiyatga egadir”.

Insonga xos ezgu fazilatlar hamda ularning kamol topishi haqida gapirganimizda, albatta, hazrat Navoiyning asarlariga murojaat qilamiz. Insonlararo mehr-oqibat, totuvlik va birdamlik haqida so‘z ochsak bu zotning baytlarini eslab ulardan ibrat olamiz. Mustaqillikning ilk davrlaridanoq inson shaxsiga e’tibor qaratilib, har bir shaxsni komil qilib shakllantirishga alohida urg‘u berilayotganini inobatga olsak, bu jarayonda Navoiy asarlari bizga dasturulamal bo‘ldi. Chunki Navoiy:

Noqis uldurkim, o‘zin komil degay,
Komil ulkim, nuqsin isbot aylagay, –

deganida to‘la haq edi. Ulug‘ bobokalonimiz merosi tarixiy-ma’rifiy, shu bilan birga, juda katta ijtimoiy-tarbiyaviy va estetik ahamiyatga egadir. Qachon bo‘lmasin insoniyatning zulm-zo‘rlikdan, nodonlik hamda jaholatdan xalos bo‘lishiga, adolat va ma’rifatning tantana qilishiga komil ishonch bilan qaradi.
Biz bu kichik tadqiqotimizda Navoiy ijodining gultoji bo‘lmish g‘azallarning g‘oyaviy-badiiy xusuyatlari haqida, ularda she’riyatning jilosi bo‘lgan badiiy san’atlarning o‘rni va ahamiyati xususida so‘z yuritishga harakat qildik.

Navoiyning boy adabiy merosi nazm va nasrda yaratildi. Ulug‘ shoir va matafakkir o‘sha davrdagi zullisonaynlik (ikki tilda ijod etish) an’anasini qo‘llab-quvvatlagan holda o‘z asarlarining asosiy qismini turkiy-o‘zbek tilida yaratdi. Ustozi Abdurahmon Jomiy bu masalaga alohida to‘xtalib, o‘zining “Bahoriston” asarida shunday deydi: “Agarchi, Alisher Navoiyning keng qobiliyati har ikki – turkiy va forsiy nav’ida iqtidorlidir, ammo uning mayli ko‘proq turkiyda bo‘lib, bu tilda yozganlari turkiyda ko‘pdir. Uning g‘azaliyoti turkiy tilda o‘n mingga yaqin. Undan oldin bu tilda hech kim bunchalik she’r aytmagan”. Darhaqiqat, ulug‘ shoirning eng go‘zal she’riy namunalari hali ham turkiy tilning gultoji bo‘lib turibdi. O‘z davrida xalq orasida “Chor devon” deb nom olgan “Xazoyin ul-maoniy” devonida 2600 ta g‘azal o‘zbek tilida yaratilgan.

Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyotining barcha taraqqiyot bosqichlarida ustoz shoir va xalqning benihoya katta hurmatiga va muhabbatiga sazovor bo‘lgan so‘z san’atkori hisoblanadi. Keyingi asrlarda qalam tebratgan ahli shuaro uchun Navoiy ijodi eng katta MAHORAT MAKTABI bo‘ldi. Ko‘plab shoirlar undan ilhom olib, uning ishini davom ettirdilar, rivojlantirdilar. Jumladan shoir Munis bir o‘rinda:

So‘z ichra Navoiyki jahongir turur,
Munisga maoniy yo‘lida pir turur, –

deb, uni o‘ziga ustoz sifatida tan oladi. O‘zbek mumtoz adabiyotida Navoiydan keyin turadigan Ogahiy esa:

Ogahiy, kim topg‘ay erdi sozi nazmingdin navo,
Bahra gar yo‘qtur Navoiyning navosidin sango,–

deydi. Baytlardan ham ko‘rinib turibdiki, Navoiy barcha ijodkorlar uchun eng ulug‘ siymo, “ustozi avval” hisoblanadi.

Navoiy lirik merosining asosini g‘azallar tashkil etadi. Yuqorida tilga olganimiz “Xazoyin ul-maoniy”da yigirma ming baytdan ortiq g‘azal bor. Navoiy g‘azallarining g‘oyaviy badiiy jihati haqida gapirishdan oldin g‘azalga xos bir-ikki xususiyat haqida aytib o‘tish lozimday, nazarimizda. G‘azal asli arabcha so‘z bo‘lib, “ayollarga yoqimli munosabat ko‘rsatish, muhabbat izhor etish”ga kabi ma’nolarni anglatadi. Tuzilishi jihatdan ikki misra – baytdan tashkil topadi. G‘azalning ma’nosini inobatga olsak, yaratilgan g‘azallarning ilk ko‘rinishlari ishq-muhabbatga bag‘ishlangan. A. Hayitmetov ta’kidlaganidek, “Garchi Sharq poeziyasida biz satirik, falsafiy, avtobiografik g‘azallarni, tabiat, may haqidagi g‘azallarni uchratsak ham, lekin g‘azallarning asosiy spesifik mavzusi ishqdir” . Vaqtlar o‘tishi bilan har bir ijodkor o‘z mahorati darajasida uning (ya’ni g‘azalning) mavzu doirasini kengaytirgan. Bu, albatta, hamma ijodkorga ham nasib qilavermagan. Navoiy kabi daholarning novatorligi hisobiga turkiy tilda yaratilgan g‘azallar rang-baranglashdi.

Atoqli olim Natan Mallayev shunday deydi: “Navoiy haroratli ishqiy g‘azallar bilan birga ijtimoiy-siyosiy temalarda ham g‘azallar bitdi, shayx-zohidlarni, voizlarni fosh qiluvchi hajviy g‘azallar yaratdi, oshiq, raqib va rind obrazlari bilan chegaralanib qolmadi, obrazlar turkumiga mutafakkir va murabbiy obrazlarini kiritdi hamda shohlarni, shayx-zohid va voizlarni kiritdi” . Haqiqatan, Navoiy o‘zbek g‘azaliyotini eng yuqori bosqichga olib chiqdi. Navoiyning badiiy mahorati, ayniqsa, g‘azallarida namoyon bo‘ladi. Navoiy g‘azallari faqat son jihatdan emas, balki g‘oyaviy-badiiy salmog‘i jihatidan ham o‘rta asr g‘azalchiligining yuksak namunalaridan bo‘lib qoldi. Navoiyning g‘azaliyoti bilan birga o‘zbek lirikasiga birinchi marta ishqiy tematikadan tashqari, falsafiy didaktik va ijtimoiy muammolar ham muhim mavqeni egalladi. Lirik qahramon esa faqat oshiq sifatida emas, balki falsafiy, ijtimoiy qiyofaga ega bo‘lgan mukammal obraz sifatida namoyon bo‘ladi. Navoiyshunoslar tomonidan shoirning lirikasi, xususan, g‘azaliyoti turlicha tavsiflanadi. Kimdir g‘oyaviy jihatdan, kimdir badiiy (asosan tasvir uslubiga qarab) turlarga bo‘lib tadqiq qilgan. Bularning barchasi qaysidir ma’noda shartli, albatta. Masalan, butun boshli bir g‘azalda ishq motivi yolg‘iz o‘zi emas, balki falsafiy mushohadalar bilan, tasavvufiy ma’no-mazmun bilan qorishiq holda keladi. Navoiy g‘azaliyotida juda ko‘p masalalar tilga olingan. Ishq-muhabbat, jamiyat muammolari, insonlararo munosabatlar hamda diniy-tasavvufiy kabi masalalar shoir lirikasida bo‘rtib turadi.

M. Shayxzoda, N. Mallayev, A. Qayumov, A. Hayitmetov, Y. Is’hoqov kabi olimlar Navoiy g‘azallarini tematik jihatdan to‘liqroq tavsiflashga urinishgan. O‘z tadqiqotlarini Navoiy ijodiga bag‘ishlagan olim Maqsud Shayxzoda qayd etishicha, Eronlik olim Ehsonyor Shotir o‘zining “She’ri forsiy dar ahdi Shohruh” (1334 hijriy) nomli kitobida XV asrda yaratilgan forsiy g‘azallarni o‘rganib chiqib, ularni g‘oyaviy-tematik jihatdan oshiqona, orifona va rindona (qalandarona) g‘azallarga bo‘ladi. XV asr o‘zbek she’riyatini ham ko‘zdan kechirsak, bunday tasnif o‘sha davrda yaratilgan g‘azallar uchun ham taalluqlidir. Professor A. Hayitmetov o‘zining “Navoiy lirikasi” kitobida (1960 yil) birinchi marta shoir g‘azallarining to‘liq tematik tavsifini ko‘rsatadi. Olimning ta’kidlashicha, Navoiy g‘azallari mavzu jihatdan ishqiy, tasavvufiy, may, satirik, falsafiy, vatanparvarlik va peyzaj kabi turlarga bo‘linadi. Navoiyning lirikasi poetikasini tadqiq qilgan Y. Is’hoqov “Navoiy poetikasi” nomli risolasida shunday yozadi: “… tematik jihatdan, shartli ravishda, shunday tavsif etish mumkin: ishqiy, falsafiy, didaktik va ijtimoiy-siyosiy” . Aziz Qayumov esa Navoiy g‘azallarini mazmuniga ko‘ra oshiqona va orifona g‘azallarga ajratadi. Ko‘rinib turibdiki, uchala olim ham shoir she’rlarining umumiy mazmun-mohiyatidan kelib chiqib, xulosalar chiqarganlar. Faqat istilohlar nomi o‘zgargan, xolos.

Navoiy g‘azallarida har bir mavzu ularning tematik yo‘nalishi va uslubi bilan bog‘liq holda turlicha aspektda namoyon bo‘ladi. Ba’zi she’rlarda shoirning pozitsiyasi ochiq, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rinadi. Ayrimlarida esa biror mavzu bilan aloqador – bilvosita yuzaga chiqadi. Shuningdek, ba’zi g‘azallarda, mavzu e’tibori bilan shoirning falsafiy konsepsiyasi yoki ijtimoiy pozitsiyasi birinchi planda ko‘rinsa-da, ana shu masalalarning ikkinchi tomoni ham u yoki bu darajada (garchi ikkinchi planda bo‘lsa ham) tajassum etishi mumkin.

Bundan tashqari, shoir g‘azaliyotidagi g‘oyaviy pafos bilan bog‘liq tasvir prinsiplarining asosiy turlarini kuzatish asosida ularning g‘oyaviy-badiiy xususiyati uchun xos bo‘lgan ayrim belgi va ko‘rinishlarini aniqlash mumkin. Bu masalada eng avval Navoiyning o‘zi qayd etgan fikrlari xarakterlidir. U “G‘aroyib us-sig‘ar” debochasida shunday deydi: “Andin so‘ngra xud xotirga kelmas erdikim, bir g‘azal husn bahri g‘azolalari ta’rifida yo ishq otashkadasi sharoralari tavsifida tugatgaymen, balki bir bayt sho‘xning jamoli dilfuro‘zi bobida yo o‘z ko‘nglumning dard-u so‘zi sharhida qalam silkiga kivura olg‘aymen yo xayolimg‘a kechura olg‘aymen” . Y. Is’hoqov “Navoiy poetikasi” nomli monografiyasida keltirishicha, Navoiy o‘zining “Vaqfiya”sida aytadi: “… Zubdai avqotim va xulosai xayotimni ul hazratning madhi zoti va ta’rifi sifotida sarf qilsam erdi” . Demak, yuqoridagi izohlarda, to‘liq bo‘lmasa-da, shoir g‘azallarining asosiy tiplari haqida ishoralar mavjud. Bular – ta’rif, tavsif, madh, va sharhi holdan iborat.

Bir qaraganda, ta’rif bilan tavfis, ta’rif bilan madh bir-biriga yaqin turadi. Ammo Navoiy yuqoridagi fikrlari bilan ularning orasidagi o‘ziga xosligini aytib o‘tadi. Ta’rif madhga nisbatan torroq tushuncha. Chunki ta’rif, ko‘pincha, sevgilining husn-u jamoliga nisbatan qo‘llanadi. Madhda esa husn-u jamol ta’riflanishi bilan birga mamduhning (madh qilinayotgan) barcha sifatlari ulug‘lanadi va maqtaladi. Sharhi holda esa ( “o‘z ko‘nglumning dard-u so‘zi sharhida” ) ichki kechinmalarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri bayoni sharhidan iborat. Shularni inobatga olsak, ifoda usullari qaysidir g‘azal turi uchun xoslanganligini ko‘ramiz. Masalan, ta’rif va sharhi hol usullari oshiqona g‘azallarda ko‘p qo‘llanadi. Madh ko‘proq hamd va na’t g‘azallarida bo‘y ko‘rsatadi. Lekin bu qat’iy hukm bo‘ladi degani emas. Chunki bir g‘azalning o‘zida bir necha ifoda usuli aralash kelishi mumkin. Masalan, oshiqona g‘azallarda ta’rif, tavsif va sharhi hol qo‘shilgan holda kelishi mumkin.

Navoiy g‘azallarida uning ishq borasidagi qarashlari o‘zining umumiy dunyoqarashi va ijtimoiy-falsafiy konsepsiyasidan kelib chiqqan holda o‘z aksini topgan. Shuning uchun shoir:

Ishq aro shoh-u gado tengdur, gado balki fuzun,
Gar gadolig‘ aylar o‘lsa ishqning yag‘mosidin, –

deganida aslo adashmagan edi.

Navoiyning lirik qahramoni haqida gap ketganda, M. Shayxzodaning “G‘aroyib us-sig‘ar” devoni bo‘yicha qilgan tadqiqotlarida qayd etgan fikrlarini eslab o‘tish o‘rinli, nazarimizda: “ “G‘aroyib us-sig‘ar”da ham lirik qahramon Navoiyning o‘zidir. Bu – murakkab bir zamonda yashagan, tushunuvchi, o‘ylovchi, hassos va olijanob bir shaxsning boy, serohang, rang-barang, sermazmun, sof ma’naviy, botiniy dunyosini o‘zida gavdalantirgan bir qahramondir” . Bu ta’rif garchi “G‘aroyib us-sig‘ar” devonidagi barcha g‘azallar borasida aytilgan umumiy xulosa bo‘lsa-da, oshiqona g‘azallar markazida turgan lirik qahramon qiyofasi uchun ham xos xususiyat hisoblanadi. Navoiy g‘azallaridagi oshiq yuksak ma’naviyatli shaxs. U o‘z mashuqasining faqat tashqi qiyofasini emas, balki uning go‘zal insoniy fazilatlarini, pok tuyg‘uyularini sevadi. Uning jabr-u jafolariga so‘zsiz ko‘nadi. Chunki shoir uchun:

Xushturur jon-u jahon jonon bila, jonon agar,
Bo‘lmasa, jon o‘ylakim o‘lmas, jahon zindon erur.

Navoiy g‘azallaridagi oshiq sof muhabbat egasi. U sevadi. Sevgi yo‘lida turli-tuman musibatlarga mubtalo bo‘ladi. Ayriliq azoblariga chidaydi. U o‘z ma’shuqasini qattiq e’zozlaydi: o‘zini yor yo‘lisa fido etmoqqa tayyor…

Navoiy lirikasi tarkibida ishqning xarakterigina emas, balki uning muhim qonuniyatlari, ijtimoiy hayotda hamda shaxsning kamoloti jarayonida tutgan o‘rni masalalariga doir nazariy va falsafiy mulohazalar bayoniga bag‘ishlangan she’rlar talaygina. Har bir g‘azalni poetik tahlil qilish jarayonida yuqoridagi fikrlarimizga tasdiq topa olamiz. Har bir bayt daqiqlik bilan tekshirilsa, badiiy tasvir vositalari va she’riy san’atlarning qo‘llanish sabablari tadqiq qilinsa, baytning tagma’nosi – shoirning maqsad-muddaosini anglash qiyinchilik tug‘dirmaydi.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, oshiqona g‘azallarning lirik qahramoni ishq iztiroblarida toblangan shaxs – chinakam oshiq. U goh o‘z ma’shuqasidan mamnun, gohida esa uning harakatlarini bevafolikka yo‘yib, undan noliydi. U “yor”ning portretini chizib, ayni paytda o‘z ahvol-u ruhiyasini turli bo‘yoqlar orqali parallel holda kuylaydi.
Navoiy ishqni insonning, nainki insonning, butun borliqning mohiyatini belgilovchi muhim omil sifatida e’tirof etib:

Bo‘lmasa ishq, ikki jahon bo‘lmasin,
Ikki jahon demaki, jon bo‘lmasin.

Ishqsiz ul tanki, aning tani yo‘q,
Husnni netsun kishikim, oni yo‘q, –

deydi “Hayrat ul-abror” dostonida. Navoiy o‘z g‘azallarida oshiqning holatini yoritishda originallikka intiladi. O‘zigacha shakllangan adabiy an’analarni o‘zlashtirgan shoir o‘ziga xos uslubda g‘azal bitarkan, hech bir detalni chetda qoldirmaydi. Oshiqqa xos ma’naviy-axloqiy yetuklik, ruhiy yuksaklik va qalb pokligini aks ettiradi.

Shoirning ishqning mohiyati masalasidagi qarashi nihoyatda barqaror bo‘lib, pok insoniy muhabbatni kuylashga qaratilgan. Umuman olganda, Navoiyning ishqiy g‘azallari tom ma’noda insoniy go‘zallik, pok tuyg‘ular madhidan iborat bo‘lib, shu ruh va uslubdagi she’rlar “G‘aroyib us-sig‘ar” devonining asosini tashkil qiladi.

Navoiy buyuk novator shoirdir. Bu, eng avvalo, uning obrazlar tizimida yaqqol namoyon bo‘ladi. Navoiygacha yaratilgan g‘azallarning qahramoni – oshiq – fidokor, olijanob sevgi egasi, gumanist sifatida tasvirlangan bo‘lsa-da, u ma’shuqaning barcha zulmlariga ko‘nuvchi, ma’lum darajada passiv edi. Buning ustiga u o‘z mahbubasidan sevgi talab qilishga jur’at qilolmas, o‘zining muhabbati bilan masrur edi, xolos. Navoiy lirikasida endi oshiq jasoratli, o‘z qadrini biluvchi, vafo va muhabbat izlovchi tarzida gavdalanadi. U hamisha “sadoqatli va fidokor sifatida tasvirlanadi, o‘zini sohibi qadr deb hisoblaydi, e’tibor talab qiladi” . Fikrlarimiz isboti sifatida “G‘aroyib us-sig‘ar”da uchraydigan “Ey ko‘ngil, kelkim, ikov bo‘lub nigore ko‘zlali” deb boshlanuvchi g‘azalida Navoiy shunday deydi:

Yorlig‘ ko‘z tutqanimiz ko‘zladi chun o‘zga yor,
Bizda ham ko‘z bor, borib bir yerda yore ko‘zlali.

Navoiy lirikasi hayot va inson haqidagi lirikadir. Shoir umuman mavzu va g‘oyaviy maqsadning qo‘yilishi jihatidangina emas, balki barcha obrazlar, lavhalar, tasvir vositalari va boshqalar bilan ham lirik hayotga, insonning qalbi va hissiyotiga yanada yaqinlashtiradi.

Navoiy oshiq sharhi holini ifodalashda to‘g‘ri kelgan badiiy tasvir vositasilari va san’atlarni ishlatavermaydi. Shoir oshiqning holatidan kelib chiqib she’riy san’atlarni qo‘llaydi. Uning lirik she’rlari, daho san’atkorning tilga, so‘zga bo‘lgan ijodiy munosabati yuksak ehtirom va talabchanlikning haqiqiy namunasi bo‘la oladi. Navoiy poetik san’atlar uchun “material” tanlar ekan, eng xarakterli voqea va hodisalarni, birinchi navbatda, tasvir ob’yektining mohiyatini to‘la va yorqin ifodalashga imkon beradigan realistik detallarni olishga intilgan. Bundan tashqari, badiiy san’atlar ham o‘zining “vosita”lik fonidan ajralib, g‘azalning mohiyatini ochib beruvchi poetik motiv sifatida namoyon bo‘ladi.
Navoiy uchun hech qachon she’riy san’atlar shunchaki bir san’atkorlikni namoyish qiluvchi vositalar bo‘lgan emas. U haqiqiy novator, ijodkor sifatida, o‘zining san’atkorlik mahoratini, muhim ijtimoiy-siyosiy fikrlari, olijanob g‘oyalarini yuksak badiiy saviyada ifoda qilish uchun dadillik bilan ishga solgan. Mavjud san’atlarni yanada rivojlantirdi, elementar holdagi usullarni to‘liq shakllantirib, mukammal bir shaklga keltirdi.

Mashhur olim Y. Is’hoqov Navoiyning poetik mahorati borasida so‘z yuritar ekan, uning badiiy san’atlarni qo‘llash mahorati haqida shunday deydi: “O‘zbek lirikasida bo‘lmagan she’riy san’atlarni (arab va forsiy adabiyotlarda bo‘lgan) ham muvaffaqqiyat bilan qo‘lladi va ularni turkiy she’riyatning qonuniy usullariga aylantirdi” . Navoiy ana shunday ijodiy jasorati tufayli bir qator san’atlarning (forsiy adabiyotda mavjud bo‘lgan) yangi, mukammal modelini yaratdi.

Aytib o‘tganimizdek, Navoiy oshiqning holatiga qarab she’riy san’atni tanlaydi. Shularga mos so‘z va ifodalarni topib, g‘azalning gradatsion pafosini yaratadi. Masalan, “G‘aroyib us-sig‘ar” devonida 58-raqam bilan belgilangan g‘azalda tashbihni shoir mahorat bilan qo‘llaydi:

Ko‘z yoshim bo‘ldi ravon bir nargisi jodu ko‘rub,
Tifl yanglig‘kim, yugurgay har taraf ohu ko‘rub .

Tashbihning bir she’r doirasida qo‘llanishi masalasida Navoiyning novatorligi yana ham diqqatga sazovor. U butun boshli g‘azallarda tasvirni tashbih asosiga quradi.

Tashbihning bir she’r doirasida qo‘llanishi masalasida Navoiyning novatorligi yana ham diqqatga sazovor. U butun boshli g‘azallarda tasvirni tashbih asosiga quradi. Y. Is’hoqovning ta’kidlashicha, bu xususiyat (ya’ni g‘azallarning bir she’riy san’at asosiga qurilishi) shoir ijodining ilk davrida shakllangan bo‘lib, keyingi bosqichlarda ham rivoj topgan. Shoir ba’zi g‘azallari baytlarining birinchi misrasida aytilgan fikr keyingi baytdagi misraga tashbih orqali faqatgina o‘xshatilmasdan, birinchi fikrni keyingisiga taqqoslanadi. Shu bois Navoiy g‘azallarida tashbih bilan irsoli masalga yonma-yon keladi.
Ba’zi o‘rinlarda bir baytning o‘zida bir necha san’at qorishiq holda keladi. Bunda baytning badiiy kompozitsiyasi murakkablashadi. Bir san’atning vujudga kelishiga ikkinchi san’at asos bo‘lib xizmat qiladi. Diqqat bilan qaralsa, har bir san’at uchun “xizmat qiladigan” maxsus so‘zlar ishtirok etadi. Bir qator she’rlar uchun (xususan, g‘azal uchun) bir nechta usulning qo‘shilib ketgan holda – murakkab shaklda ishlatilishi xarakterlidir. Chunki bunda baytning lirik jozibasi ortadi.
Navoiyning bir qator oshiqona g‘azallari lirik qahramon kechinmalari bilan aloqador voqeaning poetik tasviridan iborat. Shoirning devonlarida yuzdan ortiq she’riy san’atlar mavjud bo‘lib, ular shoir badiiy sistemasining izchil tarmoqlariga aylangan.

U yoki bu san’atning paydo bo‘lishi o‘z-o‘zicha bo‘lmay, boshqa birorta san’atning ishtiroki bilan amalga oshadi. Lekin bunday o‘rinlarda baytning asosiy pafosi va shoirning maqsad-muddaosi nuqtai nazaridan asosiy san’at birinchi planda ko‘rsatiladi.

Biz ham kichik kuzatuvimiz natijasi o‘laroq, shoir she’riyatida ishlatilgan tasviriy vosita va san’atlarni g‘azallarning tematik xarakteriga bog‘liq holda tasniflashga harakat qildik (bu, albatta, ma’lum darajada shartli):
1. Qiyoslashga asoslangan san’atlar (tashbih, talmeh, tamsil, laffu nashr).
2. Ramziy-istioraviy san’atlar (istiora, majoz va ularning ba’zi ko‘rinishlari, tajohuli orifona)
3. Qiyosiy-daliliy usullar (tamsil, husni ta’lil, irsoli masal).
4. Mubolag‘aga asoslangan san’atlar (mubolag‘aning barcha turlari, ruju).
5. Zidlash (tazod)
6. So‘z shakllari bilan bog‘liq san’atlar (tardi aks, takrir, iyhom, tajnis, ishtiqoq, mukarrar)
7. Harflar bilan bog‘liq san’atlar (kitobot, tarix).

Biz bu tasnifni faqat oshiqona g‘azallarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda tuzib chiqdik. Bundan tashqari, bir becha o‘nlab badiiy san’atlar borki, ular g‘azalning boshqa ko‘rishlarida (orifona, rindona, diniiy-tasavvufiy mazmundagi) o‘zgacha aspektda namoyon bo‘ladi. Endi Navoiyning oshiqona g‘azallarida she’riy san’atlarni qo‘llash mahoratini baytlar misolida ko‘rib chiqamiz.
Navoiy g‘azaliyotida “g‘uncha” tashbehi faqat yorning la’li labini qiyoslash uchun uchun ishlatmaydi. “g‘uncha” tashbehi orqali oshiq ko‘nglining siyrati – ahvol ruhiyasi ochib berilgan shoh baytlar anchagina:

Sendin ayru xo‘blardin ochilur ko‘nglum, vale,
G‘uncha yanglig‘kim, ocharlar kuch bila atfol ani (606) .

Baytning joziba siri nafaqat muqoyasaning hayotiyligida – bolalik dunyosiga xos g‘aroyib hodisaning nozik she’riy did bilan misraga – so‘zlar lavhasiga ko‘chirilganida, ayni choqda, an’anaviy hijron dardi – oshiq hasratining o‘zgacha va rangin ohangda: taskin, ovunch, kinoya, o‘tinch, yolborish yo‘g‘irmasi tarzida ifoda etilishida hamdir. Shu tarzda bir baytda shoir ikki badiiy san’at (bu Navoiyning boshqa g‘azallariga ham xos xususiyat) – “ochmoq” fe’lining ma’no qirralaridan tajnis hosil bo‘lsa, yaxshilar bilan bolalar (“xo‘blar” va “atfol”) nisbatidan tanosib yaratilgan.

Yuragim itlaring andoq yedilar tishlashibon
Kim, yana yo‘qtur alar ollig‘a bormoqqa yurak (331).

Yuqoridagi baytda shoir “itlaring” so‘zi istiora bo‘lib, bu so‘z yorning jabr-u zulmi, jafolari ma’nosida ishlatilgan. Bu “itlar” shu darajada vahshiyki, yurakni talashib yeydilar. Buning oqibatida oshiq yana yorning oldiga borishga jur’at qilolmaydi. Bu baytning o‘ziga xosligi yana shundaki, bayt sabab-oqibat munosabatiga qurilgan. Ikkinchi misradagi “yurak yo‘qligi” birinchi misraning oqibati. Undan tashqari, ikkinchi misrada so‘z o‘yini bor. Shoir so‘z birikmasi (yurak yo‘qligi)ni iyhom san’ati orqali ifodalab, baytning poetik jozibasini orttirgan.

Navoiy oshiq ahvolini talmeh orqali ham ifodalab, uning holatini dostonlarga aylangan oshiqlardan ham “batarrak” ekanligini ta’kidlaydi:

Ko‘p o‘qudum Vomiq-u, Farhod-u, Majnun qissasin,
O‘z ishimdin bul ajabroq dostone topmadim (412)

Oshiq uchun o‘zining “ishi”ni eng ajoyib doston deydi. Chunki u yuz malomatlarga uchragan (ushbu baytdan yuqoridagi misralarda tasvirlangan): mehr ko‘rsatib mehribon topmagan, ishq aro qanchadan qancha malomat o‘qlariga nishon bo‘lgan va hakozo.

To xayoling gah ko‘ngul, gah ko‘z aro mehmon erur,
Ko‘z bila ko‘nglim orasida hasaddin qon erur (154) , –

deydi bir g‘azalida. Misralardagi ko‘ngil, ko‘z obrazlari keyingi baytlarda ham
turli xil aspektlarda namoyon bo‘lib, g‘azalning umumiy mazmun-mohiyati shular atrofida birlashadi. Ko‘z va ko‘ngil timsoli orqali tasvir yaratish Navoiyning boshqa g‘azallarida ham uchraydi:
Chunonchi:

Ko‘zungni ko‘ngluma andoqki miyzbon qilding,
Yuzingni ko‘zima ham mehmon qilsang, –

deydi bir g‘azalida. G‘azalda mahbubaning xayoliy timsoli faqat “mehmon” tashbehi orqali (endi ko‘z yo ko‘ngilning mezbonlik burchi zikr etilmasdan) chiziladi. Navoiyning qahramoni – jisman qovushmoqdek “ishqi avom” istagidan ko‘ra “ishqi xavos”ning o‘zgacha ma’noga, o‘zgacha ruhiy lazzatga molik orzu-xayolini ortiq bilgan pokdomon oshiq o‘z ma’shuqasini “gah ko‘ngul” “gah ko‘z aro mehmon” sifatida kutish, unga kamoli iltifot-u e’zoz ko‘rsatish bilan ovunsa, bundan ruhiy qanoat qilsa koshki edi! Xayolning faqat Navoiy qalami chizishi mumkin bo‘lgan bunday g‘aroyib she’riy jilvasi ajab shavq-hayrat uyg‘otadi. Bunga “ko‘ngul” bilan “ko‘z”, “aro” bilan “arosinda” tashbehlari hosil qilgan tanosib va tajnis sabab bo‘lgan.

Ey Navoiy, sharhi holimni dedim irsol etay,
So‘zidin ham safhaga o‘t tushdi, ham kuydi qalam, –

deydi shoir bir g‘azalida. Shoirning qahramoni – oshiq, orif, ijodkor sifatida o‘z “holi”ini o‘zi sharhlash maqsadida taraddudlanib, yozishga tutinadi, lekin oradan ko‘p o‘tmay ko‘z o‘ngida go‘yo afsungar sehr ko‘rsatganday yozayotgan qog‘oziga “o‘t tushib” yona boshlaydi – qalamni kuydiradi. Bu o‘t qayerdan keldi? Shoir “so‘zidan”!.. Sababi nimada? Bu oshiq Navoiy “holi”ning o‘tli nafasi bo‘lib so‘zga o‘tishidan. Klassik she’riyatimizda “so‘z”ning ikkinchi ma’nosi – o‘t, otash (so‘zona – otashin, olovli, alangali). Shu tarzda sohir shoir iyhom san’atidan foydalanib, “hol”ning kutilmagan nafis obrazini yaratadi.
Oshiqona g‘azallarda eng bo‘rtib turadigan motiv – hijron motividir. Bu haqda Navoiy shunday deydi:

Yuz balo hijron topar har dam bu mahzun jon uchun,
Tengri go‘yokim yaratmishtur meni hijron uchun .

Devondagi 473-g‘azal tazod asosiga qurilgan:

G‘amingda har kecha, ey gul’uzor, yig‘larmen,
Saharg‘a tegru chekib intizor yig‘larmen.

Menu qora kecha, yo‘q nisbatim sanga, ey subh,
Ki sen kularsen-u men sham’vor yig‘larman .

Kulmoq-yig‘lamoq, qora kech-subh, keyingi misralarda mehr-u vafo va javr-u zulm timsollari orqali oshiq holati kontrast holatda tasvirlaydi shoir. Bundan tashqari tanosib ham tazodning rivoji uchun ko‘maklashadi.
Irsoli masal oshiq sharhi holining ifodasida poetik mazmun kasb etadi. Lutfiy rivojlantirgan bu san’atni Navoiy yanada takomillashtiradi:

Ro‘zgorimki qaro bo‘ldi, erur ishq asari,
Qayda o‘t tushsa, qarolig‘i qolur yerda nishon (474)

Baytdagi hamma so‘zlar tushunarli. Oshiqning “ro‘zgori” ishq sabab (aslida ishqdan kelgan mashaqqatlar) qora bo‘lgan. Ishq ham bir olovki, u oshiqning xonumonini kuydirib, kul qilgan. Axir qayerga o‘t tushsa, undan nishon bo‘lib kul qoladi, xolos.
474-g‘azal tanosib san’at vositasida oshiqning ahvoloti darajama-daraja ochib beriladi:

Ishqing o‘tinki, yoshurdum, el aro yoydi raqib,
Kim isitmani nihon tutsa qilur marg ayon

Navoiyning oshiqona g‘azallaridagi oshiq – shoirning o‘zi. U ba’zi g‘azallarida o‘z ahvolotini bayon etib, maqtagacha yorga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat etadi-da, maqtada g‘azal tarkibidagi uchinchi bir shaxsga aylanib, uning nomidan yorga murojaat qiladi. Chunonchi:

Ko‘nglum olib bording-u qolmish manga bir xasta jon,
Har qachon kelsang Navoiy topshirur qolg‘onin ham (422)

Ba’zi g‘azallarda esa oshiq boshqa “men” (aslida Navoiyning o‘zi) qiyofasida gavdalanadi. Endi u o‘z holini bayon etib, oxirida (maqtada) Navoiyning o‘ziga murojaat qiladi:

Ey Navoiy, nechakim ko‘nglumga tushgan dard uchun
Chora istarmen, vale bechoralig‘ ko‘nglum tilar (177)

Yuqoridagilarni inobatga olsak, Navoiyning:

Navoiy nazmidurur yaxshi, gar quloq solsang,
Tarannumeki qilur o‘zi birla ahli junun (476) , –

baytini tushunish qiyinchilik tug‘dirmaydi.
Ulug‘ shoir so‘z o‘yini orqali ham oshiq sharhi holini go‘zal tarzda ifodalaydi. Oshiq ko‘ngliga hech kim taskin berolmaydi. U dardini kimga aytsa ular o‘z dardida. Oshiq “bog‘dan kelsa”, boshqalar “tog‘dan keladi”:

Mutrib bila ne ko‘ngli ochilsun Navoiyning
Kim, men firoqdin desam ul der Iroqdin (471)

Mutrib – sozanda. Oshiqning ko‘ngli hatto navo bilan ham ochilmaydi.
Navoiy yuqoridagi baytning ikkinchi misrasida musajjadan (baytdagi ichki qofiya – iroqdin–firoqdin) foydalanadi. Undan tashqari iyhom san’atidan foydalanadi: Iroqning birinchi ma’nosi olis, yiroq. Ikkinchi ma’nosi shashmaqomdagi kuy nomlaridan biri. Bu so‘z Iroq (mamlakat nomi)ni ham anglatadi. Oshiq firoqdan kuyib so‘z ochsa, mutrib Iroqni kuylaydi.

Kulma, xam qaddimg‘akim, yuklansa Qof aro,
Ishq ostig‘a yozilgan “qof”dek xam topqasen.

Yuqoridagi baytda Navoiy kitobot va iyhom san’atidan foydalanadi. Xam qad – egilgan qomat. Qof ikki ma’noda: ham tog‘, ham arab tilidagi ق (qof) harfini anglatadi. Yorga egilgan qomatimga kulma deydi oshiq. Chunki uning ishqi hatto Qof tog‘iga ham yuklansa tog‘ning qaddi xuddi عشق (ishq) so‘zidagi ق ga o‘xshab qoladi.

Ma’lumki, ulug‘ mutafakkir san’atkor Alisher Navoiy hayoti va ijodiyotiga qiziqish shoir tirik chog‘lardayoq boshlangan edi. O‘sha davr olim, shoir, davlat va madaniyat arboblari Navoining shaxsiyatiga ham, ijodiyotiga ham juda yuqori baho berishgan. Navoiy g‘azallariga nazira va muxammas bog‘langan, asarlariga tuzilgan maxsus lug‘atlar tuzilgan. Bu so‘z sankoriningqay darajada ulug ijodkor ekanligini bildiradi.

Navoiyning she’riy san’atlarga munosabati bir necha muhim faktor bilan belgilanadi: birinchidan, she’riyatda mazmunning hamma vaqt yetakchi rol o‘ynashi lozimligi talabi, qolaversa, badiiy kanonga nisbatan doimo ijodiy yondashish tendensiyasidir

Xulosa qilib aytganda, Navoiyning u yoki bu san’atga munosabati uning asosiy estetik prinsiplari bilan mutanosiblikka ega: har bir she’riy usul muayyan maqsad asosida yuzaga kelgan bo‘lib, aniq fikr va g‘oyaning yorqin badiiy ifodasi uchun xizmat qilishi lozim. Mazmunning yorqin ifodasi uchun monelik qiladigan har qanday san’at va usul haqiqiy ijodkor nazdida qimmatga ega emas. Shuning uchun ham Navoiy formal xususiyatlari yetakchi bo‘lgan san’atlarga kamroq, ma’noning to‘liq namoyon bo‘lishida kengroq imkoniyatlarga ega bo‘lgan san’atlarga esa ko‘proq murojaat qiladi. Navoiy mavjud san’atlarni yanada rivojlantirdi, elementar holdagi usullarni shakllantirib mukammal holga keltirdi.

MANBALAR

1. Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami. O’n jildlik. I jild. – Toshent, 2011
2. Alisher Navoiy. TAP. I jild. G’aroyib us-sig’ar – Toshent, 2011.  ( misollar  shu devondan olininadi va baytning oxirida qavs ichida g‘azalning tartib raqami beriladi.  Keyingi o‘rinlarda devon nomi “G’S” shaklida ko‘rsatiladi).
3. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, Ma’naviyat, 2008
4. M. Shayxzoda. Asarlar. IV tom. – Toshkent, 1972.
5. Hayitmetov A. Navoiy lirikasi. – Toshkent, 1960
6. Mallaev N. O’zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent, 1976
7. Is’hoqov YO. Navoiy poetikasi. –Toshkent, 1983
8. Nosirov O. O’zbek adabiyotida g’azal. – Toshkent, 1972.