Фатҳалишоҳ тахтга ўтиргач, тўрт нафар гуржи ўсмири — Фаридун, Қурбонали, Рустам ва Муҳаммад Боқир ҳам Синд ўлкасига келишади. Бу пайтда мусулмон саналган ва ёзув-чизувга истеъдодли бу ўсмирларнинг исми олдига ўша давр расмига биноан “мирзо” ва охирига туркийча “бек” сўзлари қўшилган эди.

Исмоил Бекжон
НАВОИЙНИНГ ПОКИСТОНЛИК
ГУРЖИ МУХЛИСЛАРИ

1747 йилда Эрон ҳукмдори Нодиршоҳ Афшор саройида ғанимлар суиқасди сабабли ўлдирилгач, у босиб олган мамлакатлар халқлари озодликка эришадилар. Жумладан, ­Нодиршоҳ ҳузурида ҳарбий хизматда турган асли гуржистонлик саркарда Ираклий ҳам эркинликка эришиб, ­Тифлисга қайтади ва юртни бошқаришга киришади. Бироқ кўп ўтмай, Оқо Муҳаммадхон Қожор давлат тахтига чиққач, тағин Гуржистонни босиб олади.

Бу босқин пайти Тифлисда ёш болаларни асир сифатида Эронга олиб кетиш борасида фармон чиқади. Шу тариқа гуржи болалари Эронга келтирилиб, давлат томонидан ҳарбий хизмат мақсадлари учун тарбияга жалб этиладилар.

Булар орасида Гуржистон ҳокими Ираклийнинг Ҳумоюн исмли 9 яшар ва Хусравхон исмли 7 яшар ўғиллари ҳам бор эди.

Фатҳалишоҳ тахтга ўтиргач, Ҳиндистондаги Синд вилоятининг бу шоҳ билан дўстлик алоқаларига эга волийси Мир Карам Алихон Хусравхонни ўзи учун фарзандликка сўрайди ва уни ўғли сифатида расмийлаштириб, ­меросхўри деб эълон қилади.

Ўша кезларда яна тўрт нафар гуржи ўсмири — Фаридун, Қурбонали, Рустам ва Муҳаммад Боқир ҳам Синд ўлкасига келишади. Бу пайтда мусулмон саналган ва ёзув-чизувга истеъдодли бу ўсмирларнинг исми олдига ўша давр расмига биноан “мирзо” ва охирига туркийча “бек” сўзлари қўшилган эди.

Ана шундан бошлаб Синднинг ­Ҳайдаробод шаҳрида “мирзо” лақабли грузин зиёлилари пайдо бўлади.

Айтиш лозимки, бобурийлар сулоласига ўта ҳурмат билан қараган бу гуржилар кейинчалик ўз фарзандларига Зебуннисо, Жаҳоншоҳ каби ­исмлар қўйишган. Хуллас, Мирзо ­Хусравбек Гуржи давлат арбоби ва шоир бўлиб етишади. Ундан ёдгор қолган “Маҳаки Хусравий” номли ­шеърлар девони (Теҳрон: “Мероси мактуб”, 2011) чоп этилган.

Тифлис яқинида дунёга келиб, болалиги Гуржистонда, ўсмирлиги эса Табризда ва қолган умри Синднинг Ҳайдаробод шаҳрида кечган Мирзо Фаридунбек Гуржининг ўғли Мирзо Қиличбек Гуржи (1853 – 1929) ҳам отасига ўхшаб, шоир ва маърифатпарвар бўлиб етишади.

Унинг “Гуржинома” асарида ­(Исломобод, “Маркази таҳқиқот”, 2001), асосан, форс тилидаги шеърларидан бир қисми жамланган бўлиб, улар орасида форс, синд, ҳинд, урду, араб, инглиз ва туркий тилларини мукаммал билган Қиличбекнинг ҳали адабиётшуносликда номи тилга олинмаган жанрларда ўша тиллардаги ­назмий асарлари ҳам учрайди.

Шоир машҳур форс ва туркийзабон шоирлар асарларига ёзган татаббуъларини гоҳ байтма-байт таржима, гоҳида бир неча тилда — ширу шакар услубида яратган. Алишер Навоийнинг ўзбекча ва Фузулийнинг озарбайжонча ғазалларининг байтма-байт форсчага таржималари, Зебуннисо ғазалига жавоби, яна ўнлаб туркийча қитъалар ана шулар жумласидан.

Мирзо Хусравбек ва Мирзо Фаридунбекнинг жуда бой кутубхонаси бўлиб, фарзандларга мерос қолган бу маърифат хазинасида Алишер Навоий ижодига тааллуқли “Хамса” достонлари, туркий ва форсий шеърий девонлари ҳамда бобурийлар ижодидан намуналар битилган қўлёзмалар мавжуд. Мирзо Фаридунбекнинг чевараси, манбашунос олима Фоиза Зуҳро Мирзонинг айтишича, “Гуржинома”даги туркий меросни қўлёзмадан ўқиб, чоп этиш жараёнида қийинчликлар юзага келган. Чунки бу ишда ўзбек тилини яхши биладиган мутахассис иштирок этмаган.

Алишер Навоийнинг “Гуржинома”га киритилган ғазали ва унинг форсчага байтма-байт таржимаси “Хаёли зулфи ту” (Зулфинг хаёли) сарлавҳаси остида берилиб, тагига “Таржумаи ғазали Навоий (аз туркий ба форсий)”, деб ёзилган. Сўнг ғазалнинг вазни кўрсатилган.

Етти байтли бу ғазалнинг биринчи байти ва унинг Мирзо Қиличбек томонидан қилинган форсчага таржимаси қуйидагича бошланган:
Ой қочти мунфаил бўлубон ул жамолдин,
Шояд ки, чиқмағай яна, инфиолдин.

Мирзо Қиличбек таржимаси:
Ғойиб шуда қамар ба хижолат аз он жамол,
Шояд ки боз рух нанамояд зи инфиол.

(Инфиол – уят, мунфаил – уялган.)

Мазкур ғазалнинг мақтаъси таржимасида Мирзо Қиличбек негадир ­бошқача йўл тутган – ғазалнинг ўзбекча матни охирги байтида Навоий тахаллуси одатга кўра аниқ берилган эса-да, форсча таржимада унинг ўрнига таржимон ўз тахаллусини қўйган:
Хурсандлиғ, Навоийғадур, бу умид ила
Ким, васли тошғори худ эмас эҳтимолдин.

Мирзо Қиличбек таржимаси:
Шод аст бас Қилич ҳамидун бар ин умид,
Гоҳе висоли дуст барун нест зи эҳтимол.

(Форсча матн мазмуни: Эндиликда Қилич кўп хурсанддир ушбу умид-ла, Ки дўстнинг бирон галги висоли эҳтимолдан ташқари эмас.)

Хулоса қилиб айтганда, модомики, Алишер Навоийнинг туркий тилдаги ижод намуналари покистонлик гуржи мирзолар хонадонида севилиб ўқилган ва эъзоз-қадр топган экан, демак, бу хонадоннинг кейинги авлодлари ҳам шу асарлар руҳида тарбия топишганига шубҳа йўқ.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2013 йил 18-сони

Ismoil Bekjon
NAVOIYNING POKISTONLIK
GURJI MUXLISLARI

1747 yilda Eron hukmdori Nodirshoh Afshor saroyida g‘animlar suiqasdi sababli o‘ldirilgach, u bosib olgan mamlakatlar xalqlari ozodlikka erishadilar. Jumladan, ­Nodirshoh huzurida harbiy xizmatda turgan asli gurjistonlik sarkarda Irakliy ham erkinlikka erishib, ­Tiflisga qaytadi va yurtni boshqarishga kirishadi. Biroq ko‘p o‘tmay, Oqo Muhammadxon Qojor davlat taxtiga chiqqach, tag‘in Gurjistonni bosib oladi.

Bu bosqin payti Tiflisda yosh bolalarni asir sifatida Eronga olib ketish borasida farmon chiqadi. Shu tariqa gurji bolalari Eronga keltirilib, davlat tomonidan harbiy xizmat maqsadlari uchun tarbiyaga jalb etiladilar.

Bular orasida Gurjiston hokimi Irakliyning Humoyun ismli 9 yashar va Xusravxon ismli 7 yashar o‘g‘illari ham bor edi.

Fathalishoh taxtga o‘tirgach, Hindistondagi Sind viloyatining bu shoh bilan do‘stlik aloqalariga ega voliysi Mir Karam Alixon Xusravxonni o‘zi uchun farzandlikka so‘raydi va uni o‘g‘li sifatida rasmiylashtirib, ­merosxo‘ri deb e’lon qiladi.

O‘sha kezlarda yana to‘rt nafar gurji o‘smiri — Faridun, Qurbonali, Rustam va Muhammad Boqir ham Sind o‘lkasiga kelishadi. Bu paytda musulmon sanalgan va yozuv-chizuvga iste’dodli bu o‘smirlarning ismi oldiga o‘sha davr rasmiga binoan “mirzo” va oxiriga turkiycha “bek” so‘zlari qo‘shilgan edi.

Ana shundan boshlab Sindning ­Haydarobod shahrida “mirzo” laqabli gruzin ziyolilari paydo bo‘ladi.

Aytish lozimki, boburiylar sulolasiga o‘ta hurmat bilan qaragan bu gurjilar keyinchalik o‘z farzandlariga Zebunniso, Jahonshoh kabi ­ismlar qo‘yishgan. Xullas, Mirzo ­Xusravbek Gurji davlat arbobi va shoir bo‘lib yetishadi. Undan yodgor qolgan “Mahaki Xusraviy” nomli ­she’rlar devoni (Tehron: “Merosi maktub”, 2011) chop etilgan.

Tiflis yaqinida dunyoga kelib, bolaligi Gurjistonda, o‘smirligi esa Tabrizda va qolgan umri Sindning Haydarobod shahrida kechgan Mirzo Faridunbek Gurjining o‘g‘li Mirzo Qilichbek Gurji (1853 – 1929) ham otasiga o‘xshab, shoir va ma’rifatparvar bo‘lib yetishadi.

Uning “Gurjinoma” asarida ­(Islomobod, “Markazi tahqiqot”, 2001), asosan, fors tilidagi she’rlaridan bir qismi jamlangan bo‘lib, ular orasida fors, sind, hind, urdu, arab, ingliz va turkiy tillarini mukammal bilgan Qilichbekning hali adabiyotshunoslikda nomi tilga olinmagan janrlarda o‘sha tillardagi ­nazmiy asarlari ham uchraydi.

Shoir mashhur fors va turkiyzabon shoirlar asarlariga yozgan tatabbu’larini goh baytma-bayt tarjima, gohida bir necha tilda — shiru shakar uslubida yaratgan. Alisher Navoiyning o‘zbekcha va Fuzuliyning ozarbayjoncha g‘azallarining baytma-bayt forschaga tarjimalari, Zebunniso g‘azaliga javobi, yana o‘nlab turkiycha qit’alar ana shular jumlasidan.

Mirzo Xusravbek va Mirzo Faridunbekning juda boy kutubxonasi bo‘lib, farzandlarga meros qolgan bu ma’rifat xazinasida Alisher Navoiy ijodiga taalluqli “Xamsa” dostonlari, turkiy va forsiy she’riy devonlari hamda boburiylar ijodidan namunalar bitilgan qo‘lyozmalar mavjud. Mirzo Faridunbekning chevarasi, manbashunos olima Foiza Zuhro Mirzoning aytishicha, “Gurjinoma”dagi turkiy merosni qo‘lyozmadan o‘qib, chop etish jarayonida qiyinchliklar yuzaga kelgan. Chunki bu ishda o‘zbek tilini yaxshi biladigan mutaxassis ishtirok etmagan.

Alisher Navoiyning “Gurjinoma”ga kiritilgan g‘azali va uning forschaga baytma-bayt tarjimasi “Xayoli zulfi tu” (Zulfing xayoli) sarlavhasi ostida berilib, tagiga “Tarjumai g‘azali Navoiy (az turkiy ba forsiy)”, deb yozilgan. So‘ng g‘azalning vazni ko‘rsatilgan.

Yetti baytli bu g‘azalning birinchi bayti va uning Mirzo Qilichbek tomonidan qilingan forschaga tarjimasi quyidagicha boshlangan:
Oy qochti munfail bo‘lubon ul jamoldin,
Shoyad ki, chiqmag‘ay yana, infioldin.

Mirzo Qilichbek tarjimasi:
G‘oyib shuda qamar ba xijolat az on jamol,
Shoyad ki boz rux nanamoyad zi infiol.

(Infiol – uyat, munfail – uyalgan.)

Mazkur g‘azalning maqta’si tarjimasida Mirzo Qilichbek negadir ­boshqacha yo‘l tutgan – g‘azalning o‘zbekcha matni oxirgi baytida Navoiy taxallusi odatga ko‘ra aniq berilgan esa-da, forscha tarjimada uning o‘rniga tarjimon o‘z taxallusini qo‘ygan:
Xursandlig‘, Navoiyg‘adur, bu umid ila
Kim, vasli toshg‘ori xud emas ehtimoldin.

Mirzo Qilichbek tarjimasi:
Shod ast bas Qilich hamidun bar in umid,
Gohe visoli dust barun nest zi ehtimol.

(Forscha matn mazmuni: Endilikda Qilich ko‘p xursanddir ushbu umid-la, Ki do‘stning biron galgi visoli ehtimoldan tashqari emas.)

Xulosa qilib aytganda, modomiki, Alisher Navoiyning turkiy tildagi ijod namunalari pokistonlik gurji mirzolar xonadonida sevilib o‘qilgan va e’zoz-qadr topgan ekan, demak, bu xonadonning keyingi avlodlari ham shu asarlar ruhida tarbiya topishganiga shubha yo‘q.

Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2013 yil 18-soni