«Хазоин-ул маоний»нинг биринчи девони — «Ғароиб-ус сигар»га киритилган ва Алишер Навоийда кам учрайдигаи тахаллуссиз ғазаллардан бири («Ғаройиб-ус сиғар»да жами ўнта тахаллуссиз газал бор) шу сатр билан бошланади. Ушбу ғазал «Бадоеъ-ул бидея» девонида ҳам мавжуд. Демак, у шоирнинг ёшлик йилларида ёзилган.

Нажмиддин Комилов
«ЭРУР КЎНГУЛДА САФО ИШҚ  ТОЗА ДОҒИ БИЛА…»

Эрур кўнгулда сафо ишқ тоза доғи била,
Нечукки кўзда ёруғлуқ эрур қароғи била.

Фироқ шоми ёнгилмас ўқунг кўнгул йўлини,
Ки борур ул сори пайконидин чароғи била.

Эрур сукуту фано ишқ лозими булбул,
Не воқиф онча фиғону улуғ димоғи била.

Ул ўтки ўртади парвонани, ҳамул ўтдин
Кўрунгки қовруладур шамъ доғи ёғи била.

Шаҳу улус ғамию жоми Жам, хушо улким,
Синуқ сафол ила дурд ичгай ўз фароғи била.

Хумор аро тиладим соқию қадаҳ, юз шукр,
Ки улки мен тиладим, келди ўз аёғи била.

Қучарға сарв ниҳоли бири қадингдек эмас,
Агар кетурса ани боғбон қучоғи била.

«Хазоин-ул маоний»нинг биринчи девони — «Ғароиб-ус сигар»га киритилган ва Алишер Навоийда кам учрайдигаи тахаллуссиз ғазаллардан бири («Ғаройиб-ус сиғар»да жами ўнта тахаллуссиз газал бор) шу сатр билан бошланади. Ушбу ғазал «Бадоеъ-ул бидея» девонида ҳам мавжуд. Демак, у шоирнинг ёшлик йилларида ёзилган. Ғазал етти байтдан иборат, лекин тахаллусли мақтаъ бўлмагани сабабли якунловчи хулоса етишмаётгани сезилади. Асар мавзуи — ишқи илоҳийни куйлаш, бу ғоя гоҳ мажозий ташбиҳ-истиоралар, анъанавий образлар (парвона, булбул), гоҳ тўғридан-тўғри тасаввуфий истилоҳ — тамсиллар воситасида баён этилади. Қайд этиш жоизки, ишқи илоҳийни тараннум этган ирфоний-маърифий мазмундаги ғазаллар Навоий девонларининг асосий қисмини ташкил этади, уларни эса бир неча гуруҳга бўлиш мумкин: 1) муножот-ғазаллар; 2) Худо ва пайғамбар мадҳига бағишланган наът-ҳамд ғазаллар; 3) ошиқнинг аҳволини тасвирловчи «шарҳи ҳол» ғазаллар; 4) фалсафий фикр-мушоҳадаларни ифодаловчи ғазаллар. Тилга олинган ғазалда ошиқона кечиималар руҳи, ёр васфи ҳам, фалсафий мушоҳада-мукошифа ҳам бор. Демак, асар бирон-бир ҳис, бирон-бир муайян ҳолатни эмас, шоирнинг катта мавзу атрофидаги умумий тасаввур-тушунчалари, шунга мувофиқ ишқнинг инсон қалбига ўтказадиган таъсири ҳақида зикр этади, ишқ ва фано, тариқат йўлининг жозибаси ва таҳликаси шоирона талқин этилади. Шу боис ғазал байтларини бевосита ўзаро занжирий боғланиш эмас балки қофия, радиф, мавзу ва оҳанг муштараклиги бирлаштириб туради, мадҳ, васф, шарҳи ҳол ва тасаввуфий манолар бир ўзандаги оқимга туширилган. Чунончи, матлаъда ошиқнинг ишқ дарди янгиланганидан хушнудлиги, иккинчи байтда маъшуқа фироқида қийналиш, кинояли хотирот, учинчи ва тўртинчи байтларда ишқнинг қудрати ва мўъжизакорлиги ҳақида мулоҳаза-муқояса, бешинчи байтда шоҳ ва дарвешнинг ишққа муносабати, олтинчи ва еттинчи байтларда бўлса илоҳиёт файзини топган соликнинг лаҳзалик масрур туйғулари, ёр жамолига маҳлиёлиги тасвир этилади. Хуллас, ишқнинг турли жиҳати, ошиқ инсоннинг ҳолатлари ва шоирнинг ўз мавзуига муносабати, қарашлари акс этган.
Умуман, Навоийда илоҳий ишқ ҳар хил ҳолатларга боғланиб, ҳар бир ғазалда ўзгача бир тароват янги-янги ифода, услубий тарзу равия билан куйланади. Шунинг учун унинг ғазаллари бир-бирининг айнан такрори эмас, балки ҳар бири янги асар сифатида ўқувчига алоҳида завқ бағишлайди, тасаввуфиинг ҳар бир мақоми ва манзилларидаги руҳий ҳолат, бу манзилларни кашф этиш қийинчиликлари, Буюк Илоҳнинг ҳузурига талпиниш, соғинч ва қўмсаш, маънавият неъматидан «сархушлик, қалби маърифатга ғарқ Дўст дийдорига ташналик, ундан маҳрумлик дамларидаги изтироб ҳар бир ғазалда турфа рангу оҳанг, суврату санъатлар орқали такрор-такрор талқин этилади. Бу ғазалчиликда, айниқса, орифона шеъриятда қабул қилинган анъана бўлиб, шоирнинг ўзига хос маҳорати, навбунёдкорлиги шу анъана бағрида камол топиб, кўзга аёнлашди. Буни меъморлик санъати билан қиёсласа бўлади: Самарқанду Бухоро, Ироқу Нишопур, Балху Ҳирот меъморчилик ёдгорликларига қаранг, уларнинг нақшу нигори, кошинлари, тарҳу тароватида ўхшашлик бор. Аммо ҳар бири яна ўзига хос салобат, ҳусну жозибага эга, ҳар бир меъморнинг «дастхати»ни аниқ ҳис этасиз. Шеърият ҳам шу: қатъий анъаналар андозаси ичра беназир устакорлик, улуғ салафлар даражасига кўтарилиш ва шу майдонда иҳтиролар қилиш, янги йўл, янгй оҳанглар топиб, элни қойил қилиш. Анъанавий усул-равияда маҳорат кўрсатиш — бир мўъжиза, асрлар анъанасини енгиб шоирона ихтиролар қилиш — иккинчи, янада олийроқ мўъжиза. Навоийнинг ҳар бир ғазалида анъанавий мавзуни янги руҳ, янги туйғу ва фикр билан янгидан янгратиш, ғазалнинг қадимий шаклидан фойдаланиб, шоирона мўъжизалар кўрсатиш маҳорати намоён. Воқеан, таҳлилга олган ғазалимиз ҳам «Эрур кўнгилда сафо ишқ тоза доғи била» деб бошланади: ишқнинг кўнглида ҳар бир янгиланиши, тоза доғлар қолдириш янги илҳом ва завқ олиб келади, янги шеърни бунёд этади. Ушбу ғазални байтма-байт шарҳлаб чиқсак, айтилган фикрлар тўлароқ ва аниқроқ англашилади.

Биринчи байт:

Эрур кўнгулда сафо ишқ тоза доғи била,
Нечунки кўзда ёруғлиқ эрур қароғи била.

Ишқнинг доғи — дарду алами, асорати, яраси тозаришидан кўнгилда шодлик, сурур ва равшанлик пайдо бўлди. Зотан, бунга ажабланмаслик керак, чунки кўзнинг қорачиғи равшанлиги унинг қорачуғидан. Байтнинг мазмуни шу. Ажойиб ташбиҳ: кўз гавҳари қора, аммо кўришнинг қуввати, ёруғлик ўшандан, демак, ишқ кўнгилга дарду доғ солса-да, лекин кўнгил кўзини равшанлаштиради, оламни мусаффо нигоҳ билан идрок этишга чироғи ҳидоят бўлади. Навоий шу ташбиҳ орқали тазод санъатининг фавқулодда янги бир кўринишини кашф этган ва инсон руҳидаги талотумларни, қарама-қарши ҳолатларни тушунтира олган: ишқ-муҳаббатдан фориғ одам тинч, хотиржам яшаши керак. Бироқ ҳаётда бунинг акси бўлади, муҳаббат дардига гирифторлик хурсандчилик, фароғатга сабаб бўлади. Кўнгил бу дарддан яйрайди! Шоир оқлик ва қораликни (байтда «сафо» ва «тоза» сўзлари ҳам ўзаро мутаносибликка киришиб, завқли бир туйғу бағишлайди), қуллик ва озодликни, ишқий безовталик лаззати ва ишқсизлик бадбахтлигини қиёслайди, суфийнинг тан азоблари эвазига туядиган руҳий-маънавий ҳузурини олқишлайди. Доғ — тамға, нишон; доғ — андуҳ, ғам; доғ — жароҳат, яра; дог — юракдаги қора нуқта, сувайдо; доғ — лоланинг қора ранги; доғ — қуллик белгиси. Сафо эса «риёзат чекишдан кўнгилнинг покланиши» («Миръот-ул ушшоқ»), «поклик, таъбнинг нописанд, ёмон хислатлардан тозаланиши… кўнгилнинг ағёр, яъни ғайри ёрдам, ғаддор дунёдан юз ўгириши»дир («Мусталаҳоти урафо» 262-бет). Шундай қилиб, ишқ доғи ағёр доми, дунё қудрати қуллигидан кўнгилни озод этади. Илоҳни севиш, унга қул бўлиш қулликдан озод бўлишнинг чин йўли, демак, бундай қулликдан хурсанд бўлиш керак. Шунинг учун ҳам ошиқ маҳбубасининг тамғасини кўнгилда асраб, унга қул бўлишдан боши осмонда. Ишқнинг фараҳ ва фароғат, сафо ва рўшнолик келтириш хосиятини шундай ажойиб, оригинал тоза тасвир билан ифодалаган шоир иккинчи байтда мўъжизакор тахаюлининг яна бир қиррасини кўз-кўз этади:

Фироқ шоми енгилмас ўқунг кўнгул йўлини
Ки, борур ул сари пайконидин чароғи била,

Биринчи байтдаги қоронғу-ёруғ тазоди давом эттирилган, аммо маъно бошқа. Биринчи байтдаги ташбиҳ асослари доғ ва кўз қорачиғи ижобий маънодаги ранг эди, аниқроқ қилиб айтсак, бу қораликлар оқлик-равшанлик келтирадиган эди, (рироқ шоми эса ошиқ учун ёруғлик эмас, азоб-изтироб олиб келади. Ошиқнинг ҳижрондаги кунлари тун билан баробар, ҳижронда ошиқ учун ёруғлик йўқ, унинг тонги зим-зиё, қуёши маҳв этилган, фироқ шоми тариқат аҳли наздида соликни илоҳдан ажратиб турувчи парда, касрат, дейди шоир маъшуқага қараб, ўқинг (кипригинг) кўнглим йўлини адашмасдан топади, чунки у кўнгилга томон чироғи билан келаяпти. Кимга ишора бор бу ерда? Гап шундаки, «пайкон» сўзи қам ўқни билдиради, лекин бу ўринда камон ўқи назарда тутилаяпти. Камон ўқининг ўткир учи эса металдан ясаларди. Шу нишонга қараб учиб бораётганда метал қисми ярақлаб гурар, баъзан эса олов сочаётгандай, шуълаланиб кўзга ташланарди. Ўқнинг ана шу ҳолатини Алишер Навоий чироқ кўтариб бораётган одамга ўхшатиб, жонли ва чиройли суврат чизган: «Фироқ шомида, яъни сенинг ёдинг, вақтинча кўнгилдан кўтарилиб, дунё иши — ташвиши парда бўлиб мени сендан ажратганда, ўқинг адашмасдан кўнгил йўлини топади, зеро у ўз нишонига пайконини чироқ қилиб бораяпти». Бундай ташбиҳни бошқа бирорта шоирда учратмаймиз: ёрнинг киприги — зулматни ёриб бораётган машъала, гўё зим-зиё тунда чақилган чақмоқ. Албатта, маъшуқа кипригини чақмоққа қиёс этганда Навоий кўзни ҳам назарда тутган, чунки аслида киприк бировга қараб отилмайди, балки назар, қараш йўналади, яъни кўзнинг нури, қуввати таъсир этади, жозиба, куч бағишлайди. Шунинг учун киприк чақмоқ самовий миқёсда илоҳий нурнинг ярқ этиб, кўнгилни ёрит-ши ёки заминий миқёсда соҳибкаромат пирнинг назар қилиши, бир нигоҳ билан қалбларга ғулғула солиши тарзида талқин этилиши мумкин. Оддий ҳаётда ҳам қалб китоби бўлмиш кўзларнинг кўнгилларни боғлаши, севгига замин ҳозирлаши кўп учрайдиган ҳодиса.

Учинчи байт:

Эрур сукуту фано ишқ лозими, булбул
Не воқиф онча фиғону улуғ димоги била.

Навоий «Асарлар»и куллиётининг 1988 йилги янги нашрида (3-жилд. 428) мазкур байтнинг биринчи мисрасида «фано» ва «булбул» сўзларидан кейин вергул қўйилгани учун маъно бузилган. Агар шу нашрга суянадиган бўлсак, «Сукут ва фанодир, ишққа лозим бўладигани булбул, бунча фиғони ва улуг димоғи билан нимадан хабардор?» деган ғалати гап келиб чиқади. Бундай «таҳрир» ўқувчини чалғитиши, Навоий асарларини тушунишни қийинлаштириши аниқ (Буни таъкидлашга мажбурмиз, чунки ҳозирги ёзувга кўчирилган классик шеърларда тиниш белгиларининг аҳамияти катта, вергул нотўғри қўйилгани учун маъноси мавҳумлашган байтлар анча). Хўш, Навоий бу байтда нима маънони ифодалаган? Бу маъно қўйидагича: «Сукут сақлаш ва фано — жисму нафс эҳтиёжларидан батамом қутулиш ишқнинг заруратидир, шунча нола-фиғони, сархушу ошуфталиги билан булбул буни қайдан билсин». Ҳа, шоир бу ерда ошиқлик рамзи, нафосат ошуфтаси, ишқни ёниб куйловчи булбул билан баҳсга киришган. Бу қизиқ, чунки Навоийнинг бир қанча ғазалларида булбул хониши мадҳ этилади, лекин бу байтда у булбул ишқнинг моҳиятига тушуниб етмайди, деган фикрни баён этади. Балки бошқа маъно бордир бу гапнинг тагида, балки шоир бирор-бир мазҳаб ақидасини, бирор-бир тариқат пешвосининг кўрсатмаларини тасдиқлаётгандир? Дарҳақиқат, матлубга етишиш йўли фақат оҳу нола эмас, фиғон чекмай, зоҳиран сукутда бўлиб, дардни элга ошкор қилмай, ботинан кўнгилни маърифатдан сароб этиб, фано мартабасини эгаллаш ҳам мумкин. Масалан, Баҳовиддин Нақшбанднинг ақидаси шундай. (Баҳовиддин Нақшбанддан сиз самоъга қандай қарайсиз, деб сўраганларида, у киши: «Мо инкор накунему ин кор накунем» — «Биз инкор қил-маймиз, аммо бу ишни қилмаймиз», деб жавоб берганлар). Самоъ ва зикрга берилмай, муайян касб билан шуғулланиб, одамларни ҳақни танишга даъват этган дарвешларнинг йўли шуни тақозо этарди. Улуғ мутафаккир рамзий йўсинда тариқат аҳлининг икки тоифаси сулукини таққослаган: тинч, хотиржам зикр билан, ички оламни тараққий эттириб, ҳаққа яқинлашувчилар ва самоъ, рақс, қўшиқ-куй орқали муҳаббатларини очиқ изҳор этувчи бетоқат, безовта одамлар. Шундай ошиқлик ҳар доим ҳам фиғону нола эмас экан, «анжуман-да ҳилват» кўрувчиларнинг ботиний маърифати, кошифлик йўлида ўзгача ёниш, ўзгача фидойи қатъият бор. Тўртинчи байт мазмуни учинчи байт юзасидан айтган фикримизни тасдиқлайди.

Байтни келтирамиз:

Ул ўтки ўртади парвонани, ҳамул ўтдин
Кўринки қовруладур шамъ доғи ёғи била.

Маълум бўладики, гап парвона ишқи устида бораяпти, яъни шоир булбулнинг нолали муҳаббати билан парвонанинг жим, аммо вужудини ёндирувчи «индамас» муҳаббатини қиёсламоқда. Тасаввур қилинг: шамъ, унинг атрофида эса алангага қараб талпинаётган митти парвона. У ўтга шундай ихлос, шиддат билан интиладики, оловга қўшилиб ёниб кетгунча тинчимайди. Бироқ парвона шунчалик ошиқлиги, дардининг зўрлигига қарамай, оҳу нола чекмайди, балки жим-жит ўтга томон талпинаверади. «Ул ўт», яъни илоҳий ишқ алангаси фақат парвонани эмас, шамънинг ўзини-да, муми ва ёғи билан қўшиб қовуради, эритиб куйдиради. Улуғ шоир тамсиллар воситасида Ишқнинг беинтиҳо зарроту жонзотлар, ошиқу маъшуқ барини қамраб олувчи қудратини бизга тушунтирмоқчи бўлган. Шамънинг шуъласи — илоҳий ишқ, муми ва ёғи — дунё, инсон вужуди, парвона — ошиқ инсон тимсолларидир. Парвона — фано тимсоли, яъни ёмон сифатлардан қутулиш ва маҳмуда (яхши) сифатларга эга бўлиш, ҳирсу ҳавасни тарк этиш йўли. Ву фақир дарвешларнинг, аҳлуллоҳнинг тариқати, хўш, шоҳлар-чи, улар ҳам бу бахтга мушарраф бўла оладиларми?

Шоҳу улус ғамию жоми Жам, хушо улким
Синиқ сафол ила дурд ичкай ўз фароғи била.

Йўқ, шоҳлар фано мартабасига етишолмайдилар, чунки улар дунё ғамию улус ташвиши, шон-шуҳрат, айшу ишрат билан банд — шоирнинг ғояси шу. Афсонага кўра, Ажам шоҳларидан Жамшид шундай жом ихтиро қилибдики, унинг ичидаги шароб асло тугамас ва у оламни ўзида акс эттириб турар экан. Шундай қилиб, «жоми Жам» — туганмас бойлик ва ишрат, шукуҳу салтанат рамзи. Унинг сўфиёна талқини ҳам бор: «Маърифат бодаси билан молим ориф кўнгли» («Миръот-ул ушшоқ»). Лекин Навоий мазкур байтда буни назарда тутмаган, бўлмаса шоҳу дарвеш аҳволини чоғиштирмаган бўларди. Шоир анъанавий тасаввуфий эътиқодга амал қилиб ориф дарвешнинг фақир ҳаётини подшонинг ҳашаматли ҳаётидан устун қўяди, аммо буни қуруқ таъкид йўли билан эмас, балки «назарий» тушунтиришга интилади: «Шоҳ фуқаро ташвиши ва ўзининг шону шуҳрати, туганмас давлати, ишрати билан овора, у бу ғамдан фориғ бўлолмайди. Демак, шунчалик дабдабаю шукуҳи билан озод, бахтиёр эмас. Ҳатто жаҳонни кўрсатувчи олтин жом ҳам уни ғамдан озод қилолмайди. Шоҳнинг акси ўлароқ синиқ сафолда (жоми Жам — салтанат ва ҳашам рамзи бўлса, синиқ сафол — ка-бағаллик, камтарлик белгиси) май қуйқумини ичаётган, яъни маҳбубнинг васли деб азоб чекаётган дарвеш бахтиёр. «Дурд» — май қуйқуми, қаноат ҳамда айни вақтда ном-родлик, маҳбубнинг бетоқат қилувчи ёдини ҳам англатади. Хуллас, Навоий илоҳий ишқнинг хосиятлари ҳақида гапириб келиб, парвонасифат дарвешнинг мамлакат подшосидан устун турувчи озод-эркин турмушини шарафлайди.

Олтинчи байт:

Хумор аро тиладим соқию қадаҳ, юз шукр,
Ки улки мен тиладим келди ўз аёғи била.

Шоир ўзининг синиқ сафолда «дурд» ичиб, маҳбуб ёдида сармаст қаҳрамони — ишқ парвонаси ҳолатидан руҳланиб кетиб, ўзини у билан шерик, ҳаммаслак қилиб кўрсатади. Аммо лирик қаҳрамон-дарвеш ёр ёдида сархуш бўлса, шоир ҳали хумор, у энди соқию қадаҳ талаб қилаяпти. «Хумор» ҳам мастликнинг асорати, аммо у вақтинчалик совуш, соликнинг иккиланишини, беқарор ҳолатини ҳамда «маҳбубнинг иззат пардаси ичига яшириниши, дунё пардаси ваҳдат юзини беркитишини» англатади. Ана шундай ҳолатда шоир турланган кайфиятни бир хилликка келтириш, яъни дарвеш ҳолатига мослаш учун соқи (пири муршид) қўлидан қадаҳ (маърифат) тилайди ва Аллоҳ унга тилаганини етказганини — пир ҳузурига етганидан шукроналар айтади. Байтдаги «аёқ» сўзи икки маъноли: 1) одамнинг аъзоси ва 2) қадаҳ. Демак, сўз ўйини — тажнис ясалган: «Келди ўз аёғи била — келди ўз қадаҳи била».Теран маъно,тоза ифода ва тимсоллар билан очилган.

Еттинчи байт:

Қучарга сарв ниҳоли бири қадингдек эрмас,
Агар кетурса ани боғбон қучоғи била.

Бу байтнинг зоҳирий маъноси кўриниб турибди. Шоир маҳбуб қоматини энг чиройли дарахтга ўхшатмоқда, йўқ, маҳбуба қомати сарвдан ҳам чиройли, ахир сарвни қучганда ёр қучгандайин ҳаловат туйиш мумкинми? Богбон сарвларни қучоқлаб олиб келса ҳам, лекин бу ёр қоматини қучганчалик эмас. Аммо байтнинг тасаввуфий, зоҳирий маъноси ҳам бор.

Қад деганда сўфийлар пирнинг ҳайбати, илоҳийлик аломати бор одамни назарда тутганлар. Шундай бўлгач, байтнинг мана бунақа маъноси ҳам келиб чиқади: «Гарчи боғбон боғдаги чиройли сарв дарахтларини намойишкорона қучиб келса-да, лекин уларнинг бирортаси комил инсон — пирнинг гўзал, илоҳий ҳайкалидай эмас, уларни қучиш пирга сиғинишдай лаззат беролмайди».

Алишер Навоийнинг улуғворлиги шундаки, унда зоҳирий ва ботиний маънолар, яъни ишқи илоҳий ва ишқи маъжозий ифодалари бир-бирига халақит бермайди, балки бир-бирини тўлдириб, қувватлаб туради. Бошқача айтганда, ишқи ҳақиқий тасвиридан ишқи маъжозий тасвирига ёки аксинча ҳолатга осон ўтилади, китобхон гоҳ бу маънодан, гоҳ у маънодан, гоҳ ҳар иккисидан завқлана олади. Ушбу ғазалда ҳам шуни кузатиш қийин эмас, унда тариқат ақоиди, мақомат босқичларидаги солик ҳолатлари, ишқ изтироби ва ошиқ азоби, дардли ўртанишлар тасвирланади ҳам шу билан баробар, муайян инсоний кечинмалардан воқиф бўласиз. Воқеан, ишқ парвонаси солик дарвеш ҳам реал инсон, унинг кечинмалари ҳақиқий инсоний кечинмалар, фақат унда ният улуғроқ, дард беинтиҳо, идеал ғоят узоқ…

Najmiddin Komilov
«ERUR KO’NGULDA SAFO ISHQ  TOZA DOG’I BILA…»

Erur ko’ngulda safo ishq toza dog’i bila,
Nechukki ko’zda yorug’luq erur qarog’i bila.

Firoq shomi yongilmas o’qung ko’ngul yo’lini,
Ki borur ul sori paykonidin charog’i bila.

Erur sukutu fano ishq lozimi bulbul,
Ne voqif oncha fig’onu ulug’ dimog’i bila.

Ul o’tki o’rtadi parvonani, hamul o’tdin
Ko’rungki qovruladur sham’ dog’i yog’i bila.

Shahu ulus g’amiyu jomi Jam, xusho ulkim,
Sinuq safol ila durd ichgay o’z farog’i bila.

Xumor aro tiladim soqiyu qadah, yuz shukr,
Ki ulki men tiladim, keldi o’z ayog’i bila.

Qucharg’a sarv niholi biri qadingdek emas,
Agar ketursa ani bog’bon quchog’i bila.

«Xazoin-ul maoniy»ning birinchi devoni — «G’aroib-us sigar»ga kiritilgan va Alisher Navoiyda kam uchraydigai taxallussiz g’azallardan biri («G’aroyib-us sig’ar»da jami o’nta taxallussiz gazal bor) shu satr bilan boshlanadi. Ushbu g’azal «Badoe’-ul bideya» devonida ham mavjud. Demak, u shoirning yoshlik yillarida yozilgan. G’azal yetti baytdan iborat, lekin taxallusli maqta’ bo’lmagani sababli yakunlovchi xulosa yetishmayotgani seziladi. Asar mavzui — ishqi ilohiyni kuylash, bu g’oya goh majoziy tashbih-istioralar, an’anaviy obrazlar (parvona, bulbul), goh to’g’ridan-to’g’ri tasavvufiy istiloh — tamsillar vositasida bayon etiladi. Qayd etish joizki, ishqi ilohiyni tarannum etgan irfoniy-ma’rifiy mazmundagi g’azallar Navoiy devonlarining asosiy qismini tashkil etadi, ularni esa bir necha guruhga bo’lish mumkin: 1) munojot-g’azallar; 2) Xudo va payg’ambar madhiga bag’ishlangan na’t-hamd g’azallar; 3) oshiqning ahvolini tasvirlovchi «sharhi hol» g’azallar; 4) falsafiy fikr-mushohadalarni ifodalovchi g’azallar. Tilga olingan g’azalda oshiqona kechiimalar ruhi, yor vasfi ham, falsafiy mushohada-mukoshifa ham bor. Demak, asar biron-bir his, biron-bir muayyan holatni emas, shoirning katta mavzu atrofidagi umumiy tasavvur-tushunchalari, shunga muvofiq ishqning inson qalbiga o’tkazadigan ta’siri haqida zikr etadi, ishq va fano, tariqat yo’lining jozibasi va tahlikasi shoirona talqin etiladi. Shu bois g’azal baytlarini bevosita o’zaro zanjiriy bog’lanish emas balki qofiya, radif, mavzu va ohang mushtarakligi birlashtirib turadi, madh, vasf, sharhi hol va tasavvufiy manolar bir o’zandagi oqimga tushirilgan. Chunonchi, matla’da oshiqning ishq dardi yangilanganidan xushnudligi, ikkinchi baytda ma’shuqa firoqida qiynalish, kinoyali xotirot, uchinchi va to’rtinchi baytlarda ishqning qudrati va mo»jizakorligi haqida mulohaza-muqoyasa, beshinchi baytda shoh va darveshning ishqqa munosabati, oltinchi va yettinchi baytlarda bo’lsa ilohiyot fayzini topgan solikning lahzalik masrur tuyg’ulari, yor jamoliga mahliyoligi tasvir etiladi. Xullas, ishqning turli jihati, oshiq insonning holatlari va shoirning o’z mavzuiga munosabati, qarashlari aks etgan.
Umuman, Navoiyda ilohiy ishq har xil holatlarga bog’lanib, har bir g’azalda o’zgacha bir tarovat yangi-yangi ifoda, uslubiy tarzu raviya bilan kuylanadi. Shuning uchun uning g’azallari bir-birining aynan takrori emas, balki har biri yangi asar sifatida o’quvchiga alohida zavq bag’ishlaydi, tasavvufiing har bir maqomi va manzillaridagi ruhiy holat, bu manzillarni kashf etish qiyinchiliklari, Buyuk Ilohning huzuriga talpinish, sog’inch va qo’msash, ma’naviyat ne’matidan «sarxushlik, qalbi ma’rifatga g’arq Do’st diydoriga tashnalik, undan mahrumlik damlaridagi iztirob har bir g’azalda turfa rangu ohang, suvratu san’atlar orqali takror-takror talqin etiladi. Bu g’azalchilikda, ayniqsa, orifona she’riyatda qabul qilingan an’ana bo’lib, shoirning o’ziga xos mahorati,navbunyodkorligi shu an’ana bag’rida kamol topib, ko’zga ayonlashdi. Buni me’morlik san’ati bilan qiyoslasa bo’ladi: Samarqandu Buxoro, Iroqu Nishopur, Balxu Hirot me’morchilik yodgorliklariga qarang, ularning naqshu nigori, koshinlari, tarhu tarovatida o’xshashlik bor. Ammo har biri yana o’ziga xos salobat, husnu jozibaga ega, har bir me’morning «dastxati»ni aniq his etasiz. She’riyat ham shu: qat’iy an’analar andozasi ichra benazir ustakorlik, ulug’ salaflar darajasiga ko’tarilish va shu maydonda ihtirolar qilish, yangi yo’l, yangy ohanglar topib, elni qoyil qilish. An’anaviy usul-raviyada mahorat ko’rsatish — bir mo»jiza, asrlar an’anasini yengib shoirona ixtirolar qilish — ikkinchi, yanada oliyroq mo»jiza. Navoiyning har bir g’azalida an’anaviy mavzuni yangi ruh, yangi tuyg’u va fikr bilan yangidan yangratish, g’azalning qadimiy shaklidan foydalanib, shoirona mo»jizalar ko’rsatish mahorati namoyon. Voqean, tahlilga olgan g’azalimiz ham «Erur ko’ngilda safo ishq toza dog’i bila» deb boshlanadi: ishqning ko’nglida har bir yangilanishi, toza dog’lar qoldirish yangi ilhom va zavq olib keladi, yangi she’rni bunyod etadi. Ushbu g’azalni baytma-bayt sharhlab chiqsak, aytilgan fikrlar to’laroq va aniqroq anglashiladi.

Birinchi bayt:

Erur ko’ngulda safo ishq toza dog’i bila,
Nechunki ko’zda yorug’liq erur qarog’i bila.

Ishqning dog’i — dardu alami, asorati, yarasi tozarishidan ko’ngilda shodlik, surur va ravshanlik paydo bo’ldi. Zotan, bunga ajablanmaslik kerak, chunki ko’zning qorachig’i ravshanligi uning qorachug’idan. Baytning mazmuni shu. Ajoyib tashbih: ko’z gavhari qora, ammo ko’rishning quvvati, yorug’lik o’shandan, demak, ishq ko’ngilga dardu dog’ solsa-da, lekin ko’ngil ko’zini ravshanlashtiradi, olamni musaffo nigoh bilan idrok etishga chirog’i hidoyat bo’ladi. Navoiy shu tashbih orqali tazod san’atining favqulodda yangi bir ko’rinishini kashf etgan va inson ruhidagi talotumlarni, qarama-qarshi holatlarni tushuntira olgan: ishq-muhabbatdan forig’ odam tinch, xotirjam yashashi kerak. Biroq hayotda buning aksi bo’ladi, muhabbat dardiga giriftorlik xursandchilik, farog’atga sabab bo’ladi. Ko’ngil bu darddan yayraydi! Shoir oqlik va qoralikni (baytda «safo» va «toza» so’zlari ham o’zaro mutanosiblikka kirishib, zavqli bir tuyg’u bag’ishlaydi), qullik va ozodlikni, ishqiy bezovtalik lazzati va ishqsizlik badbaxtligini qiyoslaydi, sufiyning tan azoblari evaziga tuyadigan ruhiy-ma’naviy huzurini olqishlaydi. Dog’ — tamg’a, nishon; dog’ — anduh, g’am; dog’ — jarohat, yara; dog — yurakdagi qora nuqta, suvaydo; dog’ — lolaning qora rangi; dog’ — qullik belgisi. Safo esa «riyozat chekishdan ko’ngilning poklanishi» («Mir’ot-ul ushshoq»), «poklik, ta’bning nopisand, yomon xislatlardan tozalanishi… ko’ngilning ag’yor, ya’ni g’ayri yordam, g’addor dunyodan yuz o’girishi»dir («Mustalahoti urafo» 262-bet). Shunday qilib, ishq dog’i ag’yor domi, dunyo qudrati qulligidan ko’ngilni ozod etadi. Ilohni sevish, unga qul bo’lish qullikdan ozod bo’lishning chin yo’li, demak, bunday qullikdan xursand bo’lish kerak. Shuning uchun ham oshiq mahbubasining tamg’asini ko’ngilda asrab, unga qul bo’lishdan boshi osmonda. Ishqning farah va farog’at, safo va ro’shnolik keltirish xosiyatini shunday ajoyib, original toza tasvir bilan ifodalagan shoir ikkinchi baytda mo»jizakor taxayulining yana bir qirrasini ko’z-ko’z etadi:

Firoq shomi yengilmas o’qung ko’ngul yo’lini
Ki, borur ul sari paykonidin charog’i bila,

Birinchi baytdagi qorong’u-yorug’ tazodi davom ettirilgan, ammo ma’no boshqa. Birinchi baytdagi tashbih asoslari dog’ va ko’z qorachig’i ijobiy ma’nodagi rang edi, aniqroq qilib aytsak, bu qoraliklar oqlik-ravshanlik keltiradigan edi, (riroq shomi esa oshiq uchun yorug’lik emas, azob-iztirob olib keladi. Oshiqning hijrondagi kunlari tun bilan barobar, hijronda oshiq uchun yorug’lik yo’q, uning tongi zim-ziyo, quyoshi mahv etilgan, firoq shomi tariqat ahli nazdida solikni ilohdan ajratib turuvchi parda, kasrat, deydi shoir ma’shuqaga qarab, o’qing (kipriging) ko’nglim yo’lini adashmasdan topadi, chunki u ko’ngilga tomon chirog’i bilan kelayapti. Kimga ishora bor bu yerda? Gap shundaki, «paykon» so’zi qam o’qni bildiradi, lekin bu o’rinda kamon o’qi nazarda tutilayapti. Kamon o’qining o’tkir uchi esa metaldan yasalardi. Shu nishonga qarab uchib borayotganda metal qismi yaraqlab gurar, ba’zan esa olov sochayotganday, shu’lalanib ko’zga tashlanardi. O’qning ana shu holatini Alisher Navoiy chiroq ko’tarib borayotgan odamga o’xshatib, jonli va chiroyli suvrat chizgan: «Firoq shomida, ya’ni sening yoding, vaqtincha ko’ngildan ko’tarilib, dunyo ishi — tashvishi parda bo’lib meni sendan ajratganda, o’qing adashmasdan ko’ngil yo’lini topadi, zero u o’z nishoniga paykonini chiroq qilib borayapti». Bunday tashbihni boshqa birorta shoirda uchratmaymiz: yorning kiprigi — zulmatni yorib borayotgan mash’ala, go’yo zim-ziyo tunda chaqilgan chaqmoq. Albatta, ma’shuqa kiprigini chaqmoqqa qiyos etganda Navoiy ko’zni ham nazarda tutgan, chunki aslida kiprik birovga qarab otilmaydi, balki nazar, qarash yo’naladi, ya’ni ko’zning nuri, quvvati ta’sir etadi, joziba, kuch bag’ishlaydi. Shuning uchun kiprik chaqmoq samoviy miqyosda ilohiy nurning yarq etib, ko’ngilni yorit-shi yoki zaminiy miqyosda sohibkaromat pirning nazar qilishi, bir nigoh bilan qalblarga g’ulg’ula solishi tarzida talqin etilishi mumkin. Oddiy hayotda ham qalb kitobi bo’lmish ko’zlarning ko’ngillarni bog’lashi, sevgiga zamin hozirlashi ko’p uchraydigan hodisa.

Uchinchi bayt:

Erur sukutu fano ishq lozimi, bulbul
Ne voqif oncha fig’onu ulug’ dimogi bila.

Navoiy «Asarlar»i kulliyotining 1988 yilgi yangi nashrida (3-jild. 428) mazkur baytning birinchi misrasida «fano» va «bulbul» so’zlaridan keyin vergul qo’yilgani uchun ma’no buzilgan. Agar shu nashrgasuyanadigan bo’lsak, «Sukut va fanodir, ishqqa lozim bo’ladigani bulbul, buncha fig’oni va ulug dimog’i bilan nimadan xabardor?» degan g’alati gap kelib chiqadi. Bunday «tahrir» o’quvchini chalg’itishi, Navoiy asarlarini tushunishni qiyinlashtirishi aniq (Buni ta’kidlashga majburmiz, chunki hozirgi yozuvga ko’chirilgan klassik she’rlarda tinish belgilarining ahamiyati katta, vergul noto’g’ri qo’yilgani uchun ma’nosi mavhumlashgan baytlar ancha). Xo’sh, Navoiy bu baytda nima ma’noni ifodalagan? Bu ma’no qo’yidagicha: «Sukut saqlash va fano — jismu nafs ehtiyojlaridan batamom qutulish ishqning zaruratidir, shuncha nola-fig’oni, sarxushu oshuftaligi bilan bulbul buni qaydan bilsin». Ha, shoir bu yerda oshiqlik ramzi, nafosat oshuftasi, ishqni yonib kuylovchi bulbul bilan bahsga kirishgan. Bu qiziq, chunki Navoiyning bir qancha g’azallarida bulbul xonishi madh etiladi, lekin bu baytda u bulbul ishqning mohiyatiga tushunib yetmaydi, degan fikrni bayon etadi. Balki boshqa ma’no bordir bu gapning tagida, balki shoir biror-bir mazhab aqidasini, biror-bir tariqat peshvosining ko’rsatmalarini tasdiqlayotgandir? Darhaqiqat, matlubga yetishish yo’li faqat ohu nola emas, fig’on chekmay, zohiran sukutda bo’lib, dardni elga oshkor qilmay, botinan ko’ngilni ma’rifatdan sarob etib, fano martabasini egallash ham mumkin. Masalan, Bahoviddin Naqshbandning aqidasi shunday. (Bahoviddin Naqshbanddan siz samo’ga qanday qaraysiz, deb so’raganlarida, u kishi: «Mo inkor nakunemu in kor nakunem» — «Biz inkor qil-maymiz, ammo bu ishni qilmaymiz», deb javob berganlar). Samo’ va zikrga berilmay, muayyan kasb bilan shug’ullanib, odamlarni haqni tanishga da’vat etgan
darveshlarning yo’li shuni taqozo etardi. Ulug’ mutafakkir ramziy yo’sinda tariqat ahlining ikki toifasi sulukini taqqoslagan: tinch, xotirjam zikr bilan, ichki olamni taraqqiy ettirib, haqqa yaqinlashuvchilar va samo’, raqs, qo’shiq-kuy orqali muhabbatlarini ochiq izhor etuvchi betoqat, bezovta odamlar. Shunday oshiqlik har doim ham fig’onu nola emas ekan, «anjuman-da hilvat» ko’ruvchilarning botiniy ma’rifati, koshiflik yo’lida o’zgacha yonish, o’zgacha fidoyi qat’iyat bor. To’rtinchi bayt mazmuni uchinchi bayt yuzasidan aytgan fikrimizni tasdiqlaydi.

Baytni keltiramiz:

Ul o’tki o’rtadi parvonani, hamul o’tdin
Ko’rinki qovruladur sham’ dog’i yog’i bila.

Ma’lum bo’ladiki, gap parvona ishqi ustida borayapti, ya’ni shoir bulbulning nolali muhabbati bilan parvonaning jim, ammo vujudini yondiruvchi «indamas» muhabbatini qiyoslamoqda. Tasavvur qiling: sham’, uning atrofida esa alangaga qarab talpinayotgan mitti parvona. U o’tga shunday ixlos, shiddat bilan intiladiki, olovga qo’shilib yonib ketguncha tinchimaydi. Biroq parvona shunchalik oshiqligi, dardining zo’rligiga qaramay, ohu nola chekmaydi, balki jim-jit o’tga tomon talpinaveradi. «Ul o’t», ya’ni ilohiy ishq alangasi faqat parvonani emas, sham’ning o’zini-da, mumi va yog’i bilan qo’shib qovuradi, eritib kuydiradi. Ulug’ shoir tamsillar vositasida Ishqning beintiho zarrotu jonzotlar, oshiqu ma’shuq barini qamrab oluvchi qudratini bizga tushuntirmoqchi bo’lgan. Sham’ning shu’lasi — ilohiy ishq, mumi va yog’i — dunyo, inson vujudi, parvona — oshiq inson timsollaridir. Parvona — fano timsoli, ya’ni yomon sifatlardan qutulish va mahmuda (yaxshi) sifatlarga ega bo’lish, hirsu havasni tark etish yo’li. Vu faqir darveshlarning, ahlullohning tariqati, xo’sh, shohlar-chi, ular ham bu baxtga musharraf bo’la oladilarmi?

Shohu ulus g’amiyu jomi Jam, xusho ulkim
Siniq safol ila durd ichkay o’z farog’i bila.

Yo’q, shohlar fano martabasiga yetisholmaydilar, chunki ular dunyo g’amiyu ulus tashvishi, shon-shuhrat, ayshu ishrat bilan band — shoirning g’oyasi shu. Afsonaga ko’ra, Ajam shohlaridan Jamshid shunday jom ixtiro qilibdiki, uning ichidagi sharob aslo tugamas va u olamni o’zida aks ettirib turar ekan. Shunday qilib, «jomi Jam» — tuganmas boylik va ishrat, shukuhu saltanat ramzi. Uning so’fiyona talqini ham bor: «Ma’rifat bodasi bilan molim orif ko’ngli» («Mir’ot-ul ushshoq»). Lekin Navoiy mazkur baytda buni nazarda tutmagan, bo’lmasa shohu darvesh ahvolini chog’ishtirmagan bo’lardi. Shoir an’anaviy tasavvufiy e’tiqodga amal qilib orif darveshning faqir hayotini podshoning hashamatli hayotidan ustun qo’yadi, ammo buni quruq ta’kid yo’li bilan emas, balki «nazariy» tushuntirishga intiladi: «Shoh fuqaro tashvishi va o’zining shonu shuhrati, tuganmas davlati, ishrati bilan ovora, u bu g’amdan forig’ bo’lolmaydi. Demak, shunchalik dabdabayu shukuhi bilan ozod, baxtiyor emas. Hatto jahonni ko’rsatuvchi oltin jom ham uni g’amdan ozod qilolmaydi. Shohning aksi o’laroq siniq safolda (jomi Jam — saltanat va hasham ramzi bo’lsa, siniq safol — kambag’allik, kamtarlik belgisi) may quyqumini ichayotgan, ya’ni mahbubning vasli deb azob chekayotgan darvesh baxtiyor. «Durd» — may quyqumi, qanoat hamda ayni vaqtda nom-rodlik, mahbubning betoqat qiluvchi yodini ham anglatadi. Xullas, Navoiy ilohiy ishqning xosiyatlari haqida gapirib kelib, parvonasifat darveshning mamlakat podshosidan ustun turuvchi ozod-erkin turmushini sharaflaydi.

Oltinchi bayt:

Xumor aro tiladim soqiyu qadah, yuz shukr,
Ki ulki men tiladim keldi o’z ayog’i bila.

Shoir o’zining siniq safolda «durd» ichib, mahbub yodida sarmast qahramoni — ishq parvonasi holatidan ruhlanib ketib, o’zini u bilan sherik, hammaslak qilib ko’rsatadi. Ammo lirik qahramon-darvesh yor yodida sarxush bo’lsa, shoir hali xumor, u endi soqiyu qadah talab qilayapti. «Xumor» ham mastlikning asorati, ammo u vaqtinchalik sovush, solikning ikkilanishini, beqaror holatini hamda «mahbubning izzat pardasi ichiga yashirinishi, dunyo pardasi vahdat yuzini berkitishini» anglatadi. Ana shunday holatda shoir turlangan kayfiyatni bir xillikka keltirish, ya’ni darvesh holatiga moslash uchun soqi (piri murshid) qo’lidan qadah (ma’rifat) tilaydi va Alloh unga tilaganini yetkazganini — pir huzuriga yetganidan shukronalar aytadi. Baytdagi «ayoq» so’zi ikki ma’noli: 1) odamning a’zosi va 2) qadah. Demak, so’z o’yini — tajnis yasalgan: «Keldi o’z ayog’i bila — keldi o’z qadahi bila».Teran ma’no,toza ifoda va timsollar bilan ochilgan.

Yettinchi bayt:

Qucharga sarv niholi biri qadingdek ermas,
Agar ketursa ani bog’bon quchog’i bila.

Bu baytning zohiriy ma’nosi ko’rinib turibdi. Shoir mahbub qomatini eng chiroyli daraxtga o’xshatmoqda, yo’q, mahbuba qomati sarvdan ham chiroyli, axir sarvni quchganda yor quchgandayin halovat tuyish mumkinmi? Bogbon sarvlarni quchoqlab olib kelsa ham, lekin bu yor qomatini quchganchalik emas. Ammo baytning tasavvufiy, zohiriy ma’nosi ham bor.

Qad deganda so’fiylar pirning haybati, ilohiylik alomati bor odamni nazarda tutganlar. Shunday bo’lgach, baytning mana bunaqa ma’nosi ham kelib chiqadi: «Garchi bog’bon bog’dagi chiroyli sarv daraxtlarini namoyishkorona quchib kelsa-da, lekin ularning birortasi komil inson — pirning go’zal, ilohiy haykaliday emas, ularni quchish pirga sig’inishday lazzat berolmaydi».

Alisher Navoiyning ulug’vorligi shundaki, unda zohiriy va botiniy ma’nolar, ya’ni ishqi ilohiy va ishqi ma’joziy ifodalari bir-biriga xalaqit bermaydi, balki bir-birini to’ldirib, quvvatlab turadi. Boshqacha aytganda, ishqi haqiqiy tasviridan ishqi ma’joziy tasviriga yoki aksincha holatga oson o’tiladi, kitobxon goh bu ma’nodan, goh u ma’nodan, goh har ikkisidan zavqlana oladi. Ushbu g’azalda ham shuni kuzatish qiyin emas, unda tariqat aqoidi, maqomat bosqichlaridagi solik holatlari, ishq iztirobi va oshiq azobi, dardli o’rtanishlar tasvirlanadi ham shu bilan barobar, muayyan insoniy kechinmalardan voqif bo’lasiz. Voqean, ishq parvonasi solik darvesh ham real inson, uning kechinmalari haqiqiy insoniy kechinmalar, faqat unda niyat ulug’roq, dard beintiho, ideal g’oyat uzoq…