Шоир бу ёруғ дунёда яшаётган инсоннинг чексиз-чегарасиз кечинмаларини сўз билан ифода қилгувчи шахсдир. Шоир кўзининг ўрнида дарёлар оққан, елкасида тоғлар йиқилган, ўз танидан чиқиб, руҳига айланган зотдир. Шоир моддий дунёни кўзга илмай, маънавий дунёга қадам қўйган дарвишдир.
ЎЗБЕК РУҲИ ЎЛМАСДИР
Ўзбекистон халқ шоири Рауф Парфи билан суҳбат
Алишер Назар суҳбатлашди
– “Шу ожиз ҳолимда шоирманми мен”, – зорланади Чўлпон. У шоирликни қандай тарозида ўлчаган экан? “Барибир, мен сени куйлайман, ҳаёт”, – дейди Александр Блок. Шоирда шунчалар чексиз имтиёз борми? Билмадим. Менинг билганим шуки, шоирнинг бор-йўқ айби шеър ёзади, холос. Хуллас, шу маънодаги фикрингизни билмоқчи эдим. Яъни, шоир ким? Шоирнинг буюклиги нимада?
– Бу саволларга бир-икки жумла билан жавоб бериш қийин, албатта. Бир адабиётшунос олим ёки файласуф сифатида эмас, оддий шеър мухлиси сифатида қисқача жавоб беришга уриниб кўраман. Шоир бу ёруғ дунёда яшаётган инсоннинг чексиз-чегарасиз кечинмаларини сўз билан ифода қилгувчи шахсдир. Шоир кўзининг ўрнида дарёлар оққан, елкасида тоғлар йиқилган, ўз танидан чиқиб, руҳига айланган зотдир. Шоир моддий дунёни кўзга илмай, маънавий дунёга қадам қўйган дарвишдир. “Шоир – сўзловчи. У нарсаларга исм беради ва нафосатнинг кўпригидир. Ахир дунё чизилмаган, безакланмаган, азал-аввал илоҳий мукаммал гўзалликдир. Коинот бу нафосатнинг ижодидир. Шунинг учун ҳам шоир тасодифан тахтга чиқиб қолган ҳукмдор эмас, тахтнинг тўла ҳуқуқли эгасидир”, – деб ёзади америкалик адиб Р. Эмерсон. Албатта, бу ерда чин шоир кўзда тутилмоқда. Биз каби тирикчилик илинжида ёки таъма билан шеърбозлик қилаётганлар ҳақида эмас. Шоирнинг шахси тўғрисида юзлаб, минглаб китоблар ёзилган.
Келинг, шоирнинг буюклигини Чўлпон шахсияти билан боғлаб кўрайлик. Чўлпоннинг улуғлиги ҳақида мухтасар сўзлаш жуда қийин ҳол. Абдулҳамид Чўлпон шеърияти бутун XIX-XX аср қадриятларини ўзида мужассам қилди. Уни оламшумул даражага олиб чиққан омил шоирнинг чексиз эҳтиросли гуманизмидир.
Инсонга муҳаббат, жавонмардлик, саховат Абдулҳамид Чўлпон шеъриятининг белгиларидир. Бу фазилатларни ичкин, илоҳий, самимиятсиз ифода қилиб бўлмайди. Абдулҳамид Чўлпон самимияти дунё инсонига бўлган меҳри, садоқатига ёрқин намоён бўлди.
Инсон ва табиатнинг уйғунликдаги инъикоси Абдулҳамид Чўлпон ижодининг шуурли нуқталаридир. Шоир жуда узун шонли-саодатли, қонли-машаққатли йўлни босиб ўтди. Фақат XX асргина эмас, унинг ҳофизасидан, кўз ўнгидан минг йиллар важоҳати, талотумлар билан ҳайқириб кечдилар. Энди шоир бўлгучи замонларига қадам қўйди.
Ўзбек маънавият осмонида бир Чўлпон юлдузи порлади, тобора ўзига жалб этди ва унинг овози бутун бир халқнинг ҳайқирган овози эди.
– Бугунги кун ўзбек шеърияти ҳақида нималар дейиш мумкин?
– Шеърият Оллоҳ одамни ер учун яратгани каби қадимийдир. Ёруғ дунёга келган инсон бор экан, инсон бўлиб туғилган экан – инсон ҳақлари, инсон ҳуқуқи бордир. Инсон ҳуқуқи – шеърият ҳуқуқи. Инсон ва табиат уйғунлиги абадий, табиат тартиботи ўзгармас, аммо инсон табиати ўзгарувчандир. Мувозанат бузилган жойда жаҳолатнинг қора қуёши ёниб, фикр оламини зулмга чулғайди. Муборак уйғунлик йўлида жафо чекканларнинг карвонбошилари шоирлардир, эҳтимол. Шеърият чексизликдир, аммо шеъриятнинг осмонига боқиб, чексизликнинг ҳам чеки бор, деб ўйлайсиз. Шеърият инсоннинг илкин нафасидир, поёнсиз нафаснинг моддийликка айланишидир, балки.
Шеърият ва замон мавзуида алоҳида мақола ёки рисола ёзиш керак бўлади. Замон, вақт тушунчалари мутлақо ижтимоий-сиёсий, иқтисодий кўламлар ичида келадики, бир-икки сўз билан, жумла билан айтиш қийин, албатта. Бугунги шеърият ҳақида тўхталадиган бўлсак, ёш ўзбек шеърияти инсонни идрок этишда бироз чуқурлашиб бораётган эса-да, хабарсизлик туфайли оқсаб қолмоқда. Шакл изланишлари кам кўзга ташланади. Бир хиллилик, барибирлик, воқеавийлик, маддоҳизм (Озод Шарафиддинов ибораси) ёш шеъриятимизга салбий таъсир қилмоқда, деб ўйлайман. Баъзи шеърлар компьютерда ёзилгандек таассурот қолдиради.
– Сиз учун Турк, Турон, Туркистон мавзуи нима?
– Миср, Бобил, Хитой, Ҳиндистон, Рум, Эрон, Оврупо, Америка сингари Турон-Туркистон, Турк дунёси жаҳон илму фани маданияти, адабиёти ва санъати хазинасига ўзининг муносиб меросини беради ва беражакдир. Шоирларимиз Туркистон Руҳини, ўзбек руҳини куйладилар. Зеро, Ўзбек Руҳи ўлмасдир. Ўзбек Руҳи бутун Турк дунёсининг меросидир.
Ўзбек миллати бу олтин мероснинг эгаси, бу мерос бутун жаҳон учун, бутун инсоният учун Оллоҳ инояти-ла гўзал армуғондир. Ўзбек миллати жаҳон тамаддунини бир поғона баланд кўтарган буюк миллатдир. Ўзбек бўлиб туғилган, ўзбек деган номни муқаддас билиб, тану руҳида асраган инсон нақадар бахтли инсондир.
Турон – Туркистон мавзуи милоддан аввалдан ёзма адабиётларда юз кўрсатиб келади. Ватанимизнинг энг буюк олимлари, шоирлари Туркистон халқларининг бирлиги учун курашдилар, Туркистонни бир бутун ҳолда кўришни орзу қилдилар.
– Сиз “Сўз билан дунё тузалади” деган ақидага ишонасизми?
– Сўз. Сўз ҳақида ёзилган китобларнинг ўзи бир катта кутубхона бўлса керак, деб ўйлайман. Аммо Сўзнинг сеҳри, сири ҳақида ҳали кўп баҳслар бўлиши табиий. Абдулҳамид Чўлпоннинг “Адабиёт яшаса, миллат яшар”, деган сўзларини давом эттириб айтиш мумкинки, миллат бор экан, демак, адабиёт бор, Сўз бор. Жаҳонга буюк сўз соҳибларини берган бу тупроқ, бу ҳаво, бу сув, бу олов инсониятни шафқатсиз, қонли ўйинлардан, қирғинлардан, балою офатлардан асрай олмади. Лекин олижаноб, қутлуғ Сўз яхшилар тарафида экани қувончлидир.
Сўз ҳақида жуда кўп сўзлаш ва алоҳида мавзу сифатида газетангизда мунозаралар очиш керак ҳамда бунга олимларни, шоирларни, ёзувчиларни, журналистларни, барча қизиққан кишиларни жалб этиш керак, деб ўйлайман.
2002
Саҳифадаги Рауф Парфи портрети рассом Азиза Маматова томонидан чизилган.
O’ZBEK RUHI O’LMASDIR
O’zbekiston xalq shoiri Rauf Parfi bilan suhbat
Alisher Nazar suhbatlashdi
– “Shu ojiz holimda shoirmanmi men”, – zorlanadi Cho’lpon. U shoirlikni qanday tarozida o’lchagan ekan? “Baribir, men seni kuylayman, hayot”, – deydi Aleksandr Blok. Shoirda shunchalar cheksiz imtiyoz bormi? Bilmadim. Mening bilganim shuki, shoirning bor-yo’q aybi she’r yozadi, xolos. Xullas, shu ma’nodagi fikringizni bilmoqchi edim. Ya’ni, shoir kim? Shoirning buyukligi nimada?
– Bu savollarga bir-ikki jumla bilan javob berish qiyin, albatta. Bir adabiyotshunos olim yoki faylasuf sifatida emas, oddiy she’r muxlisi sifatida qisqacha javob berishga urinib ko’raman. Shoir bu yorug’ dunyoda yashayotgan insonning cheksiz-chegarasiz kechinmalarini so’z bilan ifoda qilguvchi shaxsdir. Shoir ko’zining o’rnida daryolar oqqan, yelkasida tog’lar yiqilgan, o’z tanidan chiqib, ruhiga aylangan zotdir. Shoir moddiy dunyoni ko’zga ilmay, ma’naviy dunyoga qadam qo’ygan darvishdir. “Shoir – so’zlovchi. U narsalarga ism beradi va nafosatning ko’prigidir. Axir dunyo chizilmagan, bezaklanmagan, azal-avval ilohiy mukammal go’zallikdir. Koinot bu nafosatning ijodidir. Shuning uchun ham shoir tasodifan taxtga chiqib qolgan hukmdor emas, taxtning to’la huquqli egasidir”, – deb yozadi amerikalik adib R. Emerson. Albatta, bu yerda chin shoir ko’zda tutilmoqda. Biz kabi tirikchilik ilinjida yoki ta’ma bilan she’rbozlik qilayotganlar haqida emas. Shoirning shaxsi to’g’risida yuzlab, minglab kitoblar yozilgan.
Keling, shoirning buyukligini Cho’lpon shaxsiyati bilan bog’lab ko’raylik. Cho’lponning ulug’ligi haqida muxtasar so’zlash juda qiyin hol. Abdulhamid Cho’lpon she’riyati butun XIX-XX asr qadriyatlarini o’zida mujassam qildi. Uni olamshumul darajaga olib chiqqan omil shoirning cheksiz ehtirosli gumanizmidir.
Insonga muhabbat, javonmardlik, saxovat Abdulhamid Cho’lpon she’riyatining belgilaridir. Bu fazilatlarni ichkin, ilohiy, samimiyatsiz ifoda qilib bo’lmaydi. Abdulhamid Cho’lpon samimiyati dunyo insoniga bo’lgan mehri, sadoqatiga yorqin namoyon bo’ldi.
Inson va tabiatning uyg’unlikdagi in’ikosi Abdulhamid Cho’lpon ijodining shuurli nuqtalaridir. Shoir juda uzun shonli-saodatli, qonli-mashaqqatli yo’lni bosib o’tdi. Faqat XX asrgina emas, uning hofizasidan, ko’z o’ngidan ming yillar vajohati, talotumlar bilan hayqirib kechdilar. Endi shoir bo’lguchi zamonlariga qadam qo’ydi.
O’zbek ma’naviyat osmonida bir Cho’lpon yulduzi porladi, tobora o’ziga jalb etdi va uning ovozi butun bir xalqning hayqirgan ovozi edi.
– Bugungi kun o’zbek she’riyati haqida nimalar deyish mumkin?
– She’riyat Olloh odamni yer uchun yaratgani kabi qadimiydir. Yorug’ dunyoga kelgan inson bor ekan, inson bo’lib tug’ilgan ekan – inson haqlari, inson huquqi bordir. Inson huquqi – she’riyat huquqi. Inson va tabiat uyg’unligi abadiy, tabiat tartiboti o’zgarmas, ammo inson tabiati o’zgaruvchandir. Muvozanat buzilgan joyda jaholatning qora quyoshi yonib, fikr olamini zulmga chulg’aydi. Muborak uyg’unlik yo’lida jafo chekkanlarning karvonboshilari shoirlardir, ehtimol. She’riyat cheksizlikdir, ammo she’riyatning osmoniga boqib, cheksizlikning ham cheki bor, deb o’ylaysiz. She’riyat insonning ilkin nafasidir, poyonsiz nafasning moddiylikka aylanishidir, balki.
She’riyat va zamon mavzuida alohida maqola yoki risola yozish kerak bo’ladi. Zamon, vaqt tushunchalari mutlaqo ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ko’lamlar ichida keladiki, bir-ikki so’z bilan, jumla bilan aytish qiyin, albatta. Bugungi she’riyat haqida to’xtaladigan bo’lsak, yosh o’zbek she’riyati insonni idrok etishda biroz chuqurlashib borayotgan esa-da, xabarsizlik tufayli oqsab qolmoqda. Shakl izlanishlari kam ko’zga tashlanadi. Bir xillilik, baribirlik, voqeaviylik, maddohizm (Ozod Sharafiddinov iborasi) yosh she’riyatimizga salbiy ta’sir qilmoqda, deb o’ylayman. Ba’zi she’rlar komp`yuterda yozilgandek taassurot qoldiradi.
– Siz uchun Turk, Turon, Turkiston mavzui nima?
– Misr, Bobil, Xitoy, Hindiston, Rum, Eron, Ovrupo, Amerika singari Turon-Turkiston, Turk dunyosi jahon ilmu fani madaniyati, adabiyoti va san’ati xazinasiga o’zining munosib merosini beradi va berajakdir. Shoirlarimiz Turkiston Ruhini, o’zbek ruhini kuyladilar. Zero, O’zbek Ruhi o’lmasdir. O’zbek Ruhi butun Turk dunyosining merosidir.
O’zbek millati bu oltin merosning egasi, bu meros butun jahon uchun, butun insoniyat uchun Olloh inoyati-la go’zal armug’ondir. O’zbek millati jahon tamaddunini bir pog’ona baland ko’targan buyuk millatdir. O’zbek bo’lib tug’ilgan, o’zbek degan nomni muqaddas bilib, tanu ruhida asragan inson naqadar baxtli insondir.
Turon – Turkiston mavzui miloddan avvaldan yozma adabiyotlarda yuz ko’rsatib keladi. Vatanimizning eng buyuk olimlari, shoirlari Turkiston xalqlarining birligi uchun kurashdilar, Turkistonni bir butun holda ko’rishni orzu qildilar.
– Siz “So’z bilan dunyo tuzaladi” degan aqidaga ishonasizmi?
– So’z. So’z haqida yozilgan kitoblarning o’zi bir katta kutubxona bo’lsa kerak, deb o’ylayman. Ammo So’zning sehri, siri haqida hali ko’p bahslar bo’lishi tabiiy. Abdulhamid Cho’lponning “Adabiyot yashasa, millat yashar”, degan so’zlarini davom ettirib aytish mumkinki, millat bor ekan, demak, adabiyot bor, So’z bor. Jahonga buyuk so’z sohiblarini bergan bu tuproq, bu havo, bu suv, bu olov insoniyatni shafqatsiz, qonli o’yinlardan, qirg’inlardan, baloyu ofatlardan asray olmadi. Lekin olijanob, qutlug’ So’z yaxshilar tarafida ekani quvonchlidir.
So’z haqida juda ko’p so’zlash va alohida mavzu sifatida gazetangizda munozaralar ochish kerak hamda bunga olimlarni, shoirlarni, yozuvchilarni, jurnalistlarni, barcha qiziqqan kishilarni jalb etish kerak, deb o’ylayman.
2002
Sahifadagi Rauf Parfi portreti rassom Aziza Mamatova tomonidan chizilgan.
