Шуҳрат Сирожиддинов монографиясида ўзбек мумтоз адабиёти намуналарини таҳлил этиш, тушуниш, муаллифнинг ғоявий позициясини аниқлашда кўрсаткич вазифасини бажарувчи диний-фалсафий таълимотлар моҳияти ҳақида сўз борса, Абдурасул Эшонбобоев мақоласида Навоий ижодининг Шарқ адабиёти тараққиётига бўлган таъсири ҳақида маълумот беради.
НАВОИЙ ИЖОДИ ВА АДАБИЙ ТАЪСИР
Абдурасул ЭШОНБОБОЕВ
Маълумки, Шарқ адабиёти тарихининг кўп асрлик тараққиёти давомида адабий анъана муҳим ўрин эгаллайди. Шоирлар салафлари ижодий меросига мурожаат қилар эканлар, аввало, ўз эстетик қарашларига мос, кўнгилларига яқин, дунёқарашларига нисбатан уйғун келадиган асарларни мақбул кўрганлар. Яна бир томони, ўрта асрлар эстетикаси меъёрий характерда бўлиб мавзулар кўлами ҳамда жанрлар табиати аввалдан белгиланган қоидалар асосида воқе бўлган ва бу ҳолат ўша давр кишиларининг ментал дунёқараши билан изоҳланади. Бироқ бу Шарқ адабиёти намуналари оригиналликдан холи, адабий анъаналар доирасида қолиб кетган деган мулоҳазага сабаб бўлмаслиги керак. Чунки ҳар бир шоир кўҳна мавзуга мурожаат этар экан уни маълум даражада бўлса ҳам замонаси билан боғлашга ҳаракат қилади. Бундан ташқари, шоир мавзуни эстетик диди, адабий муҳитнинг етакчи тенденцияларидан келиб чиқиб ёритишга уринади ҳамда муайян бир ғояни илгари суради. Айнан шу сабабли, бир мавзу доирасидаги асарларни қиёсий таҳлил этишда, ҳар икки ижодкорнинг муштарак ёхуд хос жиҳатларини кўрсатиш бош мезон бўлиши шарт.
Алишер Навоий ижоди Шарқ адабиётининг бой адабий анъаналари заминида майдонга келди ва ўз навбатида кейинги давр адабиёти ривожига самарали таъсир кўрсата олди. Маълумки, Навоий нафақат ўзбек тилида, балки форсий тилда ҳам салмоқли (форсий тилдаги тахаллуси Фоний) мерос қолдирган. Унинг форсий мероси ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб илмий тадқиқотлар объектига айланди ҳамда мутахассислар томонидан ижобий баҳоланди. Шу ўринда айни масалани махсус ўрганган тожик адабиётшуноси, академик Абдуғани Мирзоевнинг “Фоний ва Ҳофиз” мақоласидан қуйидаги кўчирмани келтиришни мақбул топдик: “Умуман, Алишер Навоийнинг мана шу икки жавобия ғазалида янги маъно ва нозик бадиий тасвир маълум даражада кўп ва маҳорат билан ишлатилган бўлиб, буларни ХV асрнинг иккинчи ярмидаги бутунлай мустақил ва биринчи даражали форс-тожик шеърларига айлантирган. Бу ҳолат “Фоний” девонида тасодифий бир ҳодиса эмас. Алишер Навоийнинг форс-тожик шеъриятида ҳам устозлиги ва юксак маҳорат кўрсатганлигини унинг жавобия ёки мустақил ғазалларининг ҳар бирида, маълум даражада, аниқ кўриш мумкин”. Демак, шоирнинг форсий тилдаги мероси форс адабиётининг энг юксак намуналари билан беллаша олади. Фонийнинг Абдураҳмон Жомий ғазалларига ёзган татаббуларини изчил муқояса этган бошқа бир тадқиқотчи Алишер Шомуҳамедов ҳам юқоридаги фикрни тасдиқлайди.
Умуман олганда, Фоний форсий тилда деярли барча жанрларда, жумладан, қасида жанрида ҳам гўзал бадиият намуналарини яратган. Шоирнинг қасидалари навоийшунослар томонидан маълум даражада ўрганилган. Бу қасидалар орасида “Туҳфат ул-афкор” ўзгача мавқега эга ва нисбатан кўпроқ таҳлилга тортилган. Қизиғи шундаки, асар машҳур шоир Амир Хусравнинг қасидасига татаббу тарзида ёзилганига қарамай, Навоий замондошларининг юксак эътирофига сазовор бўлган. Масалан, Давлатшоҳ Самарқандий “Тазкират уш-шуаро” тазкирасида қасидадан катта парча келтириб ёзади: “Гарчи Амир Хусрав пешқадам Соҳиби фазл бўлса ҳам, “Баҳр ул-аброр”да (айрим манбаларда “Дарёи аброр” шундай номланади-А.Э.) унинг маърифат ва ҳақиқатлар, дақиқ хаёлоти орифлар наздида мукаррам ва азиздир. Бироқ бу улуғ амир (гап Навоий хусусида – А.Э. ) ҳам маъноларни (энг баланд) чўққисига чиқарган бўлиб, шоирлик, сухандонлик, ўзига хос тахайюлни кўрсатишда хато қилмади”. Яна бир жиҳати, Хусрав Деҳлавийнинг “Дарёи аброр” қасидаси ХV аср Ҳирот адабий муҳитида машҳур бўлиб, даврнинг номдор шоирлари Абдураҳмон Жомий, Султон Маҳмуд Мирзо, Шайхим Суҳайлий, Биноий унга жавоб ёзганлар. Булар орасида фақат Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоий асарлари бизгача тўлиқ етиб келган.
Алишер Навоий “Хамсат ул-мутаҳаййирин”да ёзишича “Туҳфат ул-афкор” Султон Ҳусайн Бойқаро томонидан ижобий баҳоланган: “Подшоҳ чун ўқиб таҳсин қилдилар” шоирнинг ўзи таъкидлаганидек “салтанат тариқининг нафйи воқеъ” бўлган. Қасида адабиётшуносликда адабий таъсир билан боғлиқ ҳолда ҳамда ирфоний талқинлар юзасидан бир қадар ўрганилган.
Афғонистонлик олима Шафиқа Ёрқин хоним Шарқ адабиёти, жумладан, форс-тожик адабиёти бўйича таниқли мутахассис. Олима маълум муддат республикамизда истиқомат қилган йиллари даврий матбуотда мақола, адабий таржималар, шеърлари билан мунтазам равишда қатнашиб турган. Унинг “Издошликми ё фикрдошлик” мақоласи Афғонистонда “Ойдин” журналида чоп этилган.
Шарқ поэтикаси қонун-қоидаларидан яхши хабардор, табъи назми бор шоира сифатида Шафиқа хоним шеърий матнни тушуниш ва тушунтиришда ўзига хос йўлни тутган. У ҳар учала шоир (Хусрав, Жомий, Навоий) матласини изчил муқояса этиб, поэтик фикрни ифодалашдаги нозик фарқларни кўрсата олган. Бундан ташқари, Навоийнинг салафлари шеъридаги баъзи жойларда етарли даражада асосланмаган жиҳатларини кўриб, байтнинг биринчи мисрасини тазмин сифатида олиб, иккинчи мисрани ўзидан қўшиб, фикрни ёрқин баён қилганлигини олима исботлаб кўрсатган. Дарҳақиқат, Шафиқа хоним тўғри таъкидлаганидек, Амир Хусрав дастлабки байтдан бошлаб шоҳликни бош оғриғи эканлигини уқтиради-ю, бироқ нима учун ҳўл-қуруққа қаноат қилган киши ер-сув подшоҳи бўлишини айтмайди. Жомий байтида ҳам бадиий далиллаш (мотировка) оқсайди.
Қизиғи шундаки, қасидани Шарқ адабиётида адабий традиция билан боғлиқлигини махсус ўрганган олимларимиз негадир масаланинг бу жиҳатига диққатни қаратмаганлар. Шафиқа хоним эса айнан дастлабки байтларни қиёсий таҳлил этиб Навоий салафларига нисбатан бадиий маҳорат борасида, мантиқий изчилликда ва лисоний тарафдан устунлигини мисоллар орқали аниқ белгилаган. Умуман олганда, Навоий ижодида мантиқий далиллаш бош эстетик принцип бўлиб, бу ҳақда ўз вақтида таниқли навоийшунос Ёқубжон Исҳоқов шундай ёзган эди: “Хамса”да мантиқий асосланмаган бирорта воқеа ёхуд детални топа олмайсиз. Ҳар бир эпизод ёки воқеа конкрет бир сабабнинг оқибати сифатида юзага чиқади ва мантиқий замин ўқувчида заррача шубҳа туғдирмайди”. Биз бу ерда “мантиқий замин” деган тушунчани бироз аниқлаштириш лозим деб биламиз. Маълумки, ҳаётий мантиқ борлиқдаги воқеа, ҳодисаларнинг сабабий муносабатларига суянса, бадиий мантиқ ҳам ҳаётий мантиқдан келиб чиқади ва шу билан бирга бадиий шартлилик қонуниятларига асосланади.
Муҳими, “Туҳфат ул-афкор”нинг биринчи байти шоир замондошлари тарафидан намунали шоҳбайт сифатида эътироф қилинган. Атоуллоҳ Ҳусайний “Бадойиъус-с-санойиъ” асарида матбуъ шеър хусусида тўхталиб шундай ёзади: “Матбуъ деб андоқ шеърға айтурларким, ул соғлом табъларға мақбул вазнға, тузук қофияға асосланган бўлур, алфози ёқимлиғу истеъмолда машҳур бўлур, таркиби мустаҳкаму латиф бўлур, анинг маъноси мақбул бўлур, кишиларнинг кўнглига теккан бўлмағай; санойиъдин нимаки анда ишлатилган бўлса, етук тарзда бўлғай ва анинг туфайлидин англамиғаю ҳусн-и адосиға қусур етган бўлмағай; қадимғилар шеър жиҳатдин орттирған ортиқча ҳарфу алфоз ва алфоз ўзгаришларидин холий бўлғай, ҳазрати худованднинг (гап Навоий ҳақида – А.Э.) қуйидаги байти янглиғ… Бу қасиданинг аксар байти ушмундоқ воқиъ бўлуптур”. Маълум бўлмоқдаки, шоир қасидаси нафақат ўткир ижтимоий муаммоларни (“салтанат тариқининг нафйи воқеъ бўлган”) дадил кўтариши билан, балки бадиий ифодаси билан ҳам замондошларининг эътирофига сазовор бўлган. Бу ҳақда Фоний ва Жомий қасидаларини қиёсий аспектда адабий таъсир доирасида таҳлил этган Алишер Шомуҳамедов эътиборга молик мулоҳазалар билдирган. Чунончи, у Фоний асари ижтимоий муаммоларга нисбатан кенг ўрин ажратгани ҳамда ғоянинг бадиий ифодаси борасида мукаммал қурилганлигини эътироф этади. Юқоридаги мулоҳазаларни умумий махражга келтириб айтиш мумкинки, Навоий қасидаси ўзига намуна бўлган салафлари асаридан ҳар жиҳатдан устун.
Демак, адабий таъсир хусусида сўз юритганда фақат масаланинг сиртига қараб мулоҳаза юритиш ушбу мураккаб эстетик ҳодисани бир томонлама тушуниш бўлиб, бутун моҳиятни чуқур очиб беролмайди. Бундан ташқари адабиётшуносликка доир аксар тадқиқотларда агар гап мумтоз адабиёт намуналари ҳақида бўлса, форс-тожик адабиётининг ролига урғу қаратилар, замонавий адабиётимизга келганда эса рус адабиётининг таъсири бўрттирилар эди. Ваҳоланки, миллий адабиёт намунасини яратилишини фақат ташқи факторлар билан боғлиқ ҳодиса сифатида талқин қилиш бир адабиёт бошқасига нисбатан устун деган ғайриилмий хулосаларга сабаб бўлади. Ҳар бир халқ ўз бадиий оламини (кенг маънода) тафаккури ва тахаюлига мос равишда барпо қилади. Ва бунда у ўзининг узоқ асрлик бой халқ оғзаки ижоди ҳамда ёзма адабиёти анъаналарига таянади. Албатта, дунёда ҳеч бир халқ ўз қобиғига ўралиб маҳдуд ҳолда яшолмайди, у ёки бу тарзда бошқа халқлар билан маданий алоқага киришиб ниманидир олади ва ўз вақтида беради ҳам. Қўшимча сифатида шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, адабий алоқа ва таъсирни юзага келиши учун ўша адабий муҳитда шунга мувофиқ шароит ҳам бўлиши шарт. Яна бир муҳим жиҳати, ижодкорга бир вақтнинг ўзида бир қанча факторлар (ҳам ташқи ҳам ички) таъсир ўтказиши мумкин ва бу табиий ҳолдир. Ижодкорнинг ижодий қиёфаси қанчалик кучли бўлса, у шунчалик тез суръатда юқоридаги факторлар билан маданий алоқага киришиб, уларни енгиб ўтади. Бундан ташқари, ҳар бир адиб ижодининг дастлабки палласида салафларининг у ёки бу асарига маълум маънода эргашиши, озиқланиши, таъсирланиши мумкин. Бироқ адабий анъанага муносабат ижодкорда доимо бир хилда кечмайди. Маҳорати оша боргани сайин салафлари меросига муносабати ҳам ўзгаради, саъй-ҳаракати ижодий мусобақа тусини олади. Муҳими, у яратган яратиқнинг бадиият қонунлари ва мезонларига қай даражада мувофиқ келишидадир.
Адабиётшунослигимизда адабий алоқа ва таъсир хусусида сўз кетганда кўпроқ муштарак нуқталарга урғу қаратилиб, муайян бадиий асарни намуна сифатида тақдим этиш устунлик қилади. Ваҳоланки, ҳар икки ўхшаш ҳодиса чоғиштирилганда фақат юзадаги умумий ҳолатлар билан кифояланмай, моҳиятни кўрсатувчи хусусий жиҳатлар ҳам эътиборга олиниши шарт. Гап бадиий асардек соф индивидуал ижод маҳсули ҳақида кетганда юқоридаги ҳолатлар инобатга олиниши лозим. Афсуски, бугунги кунда адабиёт тарихига оид айрим мақолаларда адабий таъсирни бироз жўн тушуниш етакчилик қилмоқда. Масалан, Абдусалом Абдуқодировнинг “Садди Искандарий”: анъана ва ўзига хослик” номли мақоласида муаллиф Абдураҳмон Жомий ҳамда Алишер Навоийнинг Искандар мавзуидаги достонларини қиёсий ўрганган. Мақолада асосий диққат ҳар икки ижодкор достонларидаги муштарак нуқталарга қаратилиб, Навоий “ўз асарини яратишда устозига эргашган, унинг анъаналарини давом эттирган” деган тезис асос сифатида илгари сурилади. Албатта, шарқ адабиётида адабий анъананинг ўрни ўзгача бўлиб, ижодкор салафлари яратган бадиият намуналарига маълум маънода асосланди ва бу ҳолат бутун ўрта асрлар адабиёти учун хосдир. Бу даврда янги мавзуларни куйлаш эмас, балки аввалдан маълум мавзуни янгитдан талқин қилиш, олдин камроқ диққат қаратилган нуқталарга ўқувчи эътиборини жалб этиш бош эстетик принцип эди. Шу сабабли ҳам ўрта асрлар адабиётида мавзулар кўлами кўп эмас. Бироқ, бу шоирлар салафлари ижодий мероси доирасидагина иш кўриб, шахсий ижоди оригиналликдан холи деган хулосага сабаб бўлмаслиги лозим. Ҳар бир ижодкор кўҳна мавзуга мурожаат этар экан, уни ўз даври адабий муҳити эҳтиёжлари билан боғлашга ва маълум эстетик идеални илгари суришга ҳаракат қилади. Бунга Алишер Навоий ижоди ёрқин мисол бўла олади.
Манба: «Шарқ юлдузи» журнали веб-саҳифаси
Shuhrat Sirojiddinov monografiyasida o‘zbek mumtoz adabiyoti namunalarini tahlil etish, tushunish, muallifning g‘oyaviy pozitsiyasini aniqlashda ko‘rsatkich vazifasini bajaruvchi diniy-falsafiy ta’limotlar mohiyati haqida so‘z borsa, Abdurasul Eshonboboyev maqolasida Navoiy ijodining Sharq adabiyoti taraqqiyotiga bo‘lgan ta’siri haqida ma’lumot beradi.
NAVOIY IJODI VA ADABIY TA’SIR
Abdurasul ESHONBOBOYEV
Ma’lumki, Sharq adabiyoti tarixining ko‘p asrlik taraqqiyoti davomida adabiy an’ana muhim o‘rin egallaydi. Shoirlar salaflari ijodiy merosiga murojaat qilar ekanlar, avvalo, o‘z estetik qarashlariga mos, ko‘ngillariga yaqin, dunyoqarashlariga nisbatan uyg‘un keladigan asarlarni maqbul ko‘rganlar. Yana bir tomoni, o‘rta asrlar estetikasi me’yoriy xarakterda bo‘lib mavzular ko‘lami hamda janrlar tabiati avvaldan belgilangan qoidalar asosida voqe bo‘lgan va bu holat o‘sha davr kishilarining mental dunyoqarashi bilan izohlanadi. Biroq bu Sharq adabiyoti namunalari originallikdan xoli, adabiy an’analar doirasida qolib ketgan degan mulohazaga sabab bo‘lmasligi kerak. Chunki har bir shoir ko‘hna mavzuga murojaat etar ekan uni ma’lum darajada bo‘lsa ham zamonasi bilan bog‘lashga harakat qiladi. Bundan tashqari, shoir mavzuni estetik didi, adabiy muhitning yetakchi tendensiyalaridan kelib chiqib yoritishga urinadi hamda muayyan bir g‘oyani ilgari suradi. Aynan shu sababli, bir mavzu doirasidagi asarlarni qiyosiy tahlil etishda, har ikki ijodkorning mushtarak yoxud xos jihatlarini ko‘rsatish bosh mezon bo‘lishi shart.
Alisher Navoiy ijodi Sharq adabiyotining boy adabiy an’analari zaminida maydonga keldi va o‘z navbatida keyingi davr adabiyoti rivojiga samarali ta’sir ko‘rsata oldi. Ma’lumki, Navoiy nafaqat o‘zbek tilida, balki forsiy tilda ham salmoqli (forsiy tildagi taxallusi Foniy) meros qoldirgan. Uning forsiy merosi XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ilmiy tadqiqotlar obyektiga aylandi hamda mutaxassislar tomonidan ijobiy baholandi. Shu o‘rinda ayni masalani maxsus o‘rgangan tojik adabiyotshunosi, akademik Abdug‘ani Mirzoyevning “Foniy va Hofiz” maqolasidan quyidagi ko‘chirmani keltirishni maqbul topdik: “Umuman, Alisher Navoiyning mana shu ikki javobiya g‘azalida yangi ma’no va nozik badiiy tasvir ma’lum darajada ko‘p va mahorat bilan ishlatilgan bo‘lib, bularni XV asrning ikkinchi yarmidagi butunlay mustaqil va birinchi darajali fors-tojik she’rlariga aylantirgan. Bu holat “Foniy” devonida tasodifiy bir hodisa emas. Alisher Navoiyning fors-tojik she’riyatida ham ustozligi va yuksak mahorat ko‘rsatganligini uning javobiya yoki mustaqil g‘azallarining har birida, ma’lum darajada, aniq ko‘rish mumkin”. Demak, shoirning forsiy tildagi merosi fors adabiyotining eng yuksak namunalari bilan bellasha oladi. Foniyning Abdurahmon Jomiy g‘azallariga yozgan tatabbularini izchil muqoyasa etgan boshqa bir tadqiqotchi Alisher Shomuhamedov ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi.
Umuman olganda, Foniy forsiy tilda deyarli barcha janrlarda, jumladan, qasida janrida ham go‘zal badiiyat namunalarini yaratgan. Shoirning qasidalari navoiyshunoslar tomonidan ma’lum darajada o‘rganilgan. Bu qasidalar orasida “Tuhfat ul-afkor” o‘zgacha mavqega ega va nisbatan ko‘proq tahlilga tortilgan. Qizig‘i shundaki, asar mashhur shoir Amir Xusravning qasidasiga tatabbu tarzida yozilganiga qaramay, Navoiy zamondoshlarining yuksak e’tirofiga sazovor bo‘lgan. Masalan, Davlatshoh Samarqandiy “Tazkirat ush-shuaro” tazkirasida qasidadan katta parcha keltirib yozadi: “Garchi Amir Xusrav peshqadam Sohibi fazl bo‘lsa ham, “Bahr ul-abror”da (ayrim manbalarda “Daryoi abror” shunday nomlanadi-A.E.) uning ma’rifat va haqiqatlar, daqiq xayoloti oriflar nazdida mukarram va azizdir. Biroq bu ulug‘ amir (gap Navoiy xususida – A.E. ) ham ma’nolarni (eng baland) cho‘qqisiga chiqargan bo‘lib, shoirlik, suxandonlik, o‘ziga xos taxayyulni ko‘rsatishda xato qilmadi”. Yana bir jihati, Xusrav Dehlaviyning “Daryoi abror” qasidasi XV asr Hirot adabiy muhitida mashhur bo‘lib, davrning nomdor shoirlari Abdurahmon Jomiy, Sulton Mahmud Mirzo, Shayxim Suhayliy, Binoiy unga javob yozganlar. Bular orasida faqat Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy asarlari bizgacha to‘liq yetib kelgan.
Alisher Navoiy “Xamsat ul-mutahayyirin”da yozishicha “Tuhfat ul-afkor” Sulton Husayn Boyqaro tomonidan ijobiy baholangan: “Podshoh chun o‘qib tahsin qildilar” shoirning o‘zi ta’kidlaganidek “saltanat tariqining nafyi voqe’” bo‘lgan. Qasida adabiyotshunoslikda adabiy ta’sir bilan bog‘liq holda hamda irfoniy talqinlar yuzasidan bir qadar o‘rganilgan.
Afg‘onistonlik olima Shafiqa Yorqin xonim Sharq adabiyoti, jumladan, fors-tojik adabiyoti bo‘yicha taniqli mutaxassis. Olima ma’lum muddat respublikamizda istiqomat qilgan yillari davriy matbuotda maqola, adabiy tarjimalar, she’rlari bilan muntazam ravishda qatnashib turgan. Uning “Izdoshlikmi yo fikrdoshlik” maqolasi Afg‘onistonda “Oydin” jurnalida chop etilgan.
Sharq poetikasi qonun-qoidalaridan yaxshi xabardor, tab’i nazmi bor shoira sifatida Shafiqa xonim she’riy matnni tushunish va tushuntirishda o‘ziga xos yo‘lni tutgan. U har uchala shoir (Xusrav, Jomiy, Navoiy) matlasini izchil muqoyasa etib, poetik fikrni ifodalashdagi nozik farqlarni ko‘rsata olgan. Bundan tashqari, Navoiyning salaflari she’ridagi ba’zi joylarda yetarli darajada asoslanmagan jihatlarini ko‘rib, baytning birinchi misrasini tazmin sifatida olib, ikkinchi misrani o‘zidan qo‘shib, fikrni yorqin bayon qilganligini olima isbotlab ko‘rsatgan. Darhaqiqat, Shafiqa xonim to‘g‘ri ta’kidlaganidek, Amir Xusrav dastlabki baytdan boshlab shohlikni bosh og‘rig‘i ekanligini uqtiradi-yu, biroq nima uchun ho‘l-quruqqa qanoat qilgan kishi yer-suv podshohi bo‘lishini aytmaydi. Jomiy baytida ham badiiy dalillash (motirovka) oqsaydi.
Qizig‘i shundaki, qasidani Sharq adabiyotida adabiy traditsiya bilan bog‘liqligini maxsus o‘rgangan olimlarimiz negadir masalaning bu jihatiga diqqatni qaratmaganlar. Shafiqa xonim esa aynan dastlabki baytlarni qiyosiy tahlil etib Navoiy salaflariga nisbatan badiiy mahorat borasida, mantiqiy izchillikda va lisoniy tarafdan ustunligini misollar orqali aniq belgilagan. Umuman olganda, Navoiy ijodida mantiqiy dalillash bosh estetik prinsip bo‘lib, bu haqda o‘z vaqtida taniqli navoiyshunos Yoqubjon Is’hoqov shunday yozgan edi: “Xamsa”da mantiqiy asoslanmagan birorta voqea yoxud detalni topa olmaysiz. Har bir epizod yoki voqea konkret bir sababning oqibati sifatida yuzaga chiqadi va mantiqiy zamin o‘quvchida zarracha shubha tug‘dirmaydi”. Biz bu yerda “mantiqiy zamin” degan tushunchani biroz aniqlashtirish lozim deb bilamiz. Ma’lumki, hayotiy mantiq borliqdagi voqea, hodisalarning sababiy munosabatlariga suyansa, badiiy mantiq ham hayotiy mantiqdan kelib chiqadi va shu bilan birga badiiy shartlilik qonuniyatlariga asoslanadi.
Muhimi, “Tuhfat ul-afkor”ning birinchi bayti shoir zamondoshlari tarafidan namunali shohbayt sifatida e’tirof qilingan. Atoulloh Husayniy “Badoyi’us-s-sanoyi’” asarida matbu’ she’r xususida to‘xtalib shunday yozadi: “Matbu’ deb andoq she’rg‘a ayturlarkim, ul sog‘lom tab’larg‘a maqbul vazng‘a, tuzuk qofiyag‘a asoslangan bo‘lur, alfozi yoqimlig‘u iste’molda mashhur bo‘lur, tarkibi mustahkamu latif bo‘lur, aning ma’nosi maqbul bo‘lur, kishilarning ko‘ngliga tekkan bo‘lmag‘ay; sanoyi’din nimaki anda ishlatilgan bo‘lsa, yetuk tarzda bo‘lg‘ay va aning tufaylidin anglamig‘ayu husn-i adosig‘a qusur yetgan bo‘lmag‘ay; qadimg‘ilar she’r jihatdin orttirg‘an ortiqcha harfu alfoz va alfoz o‘zgarishlaridin xoliy bo‘lg‘ay, hazrati xudovandning (gap Navoiy haqida – A.E.) quyidagi bayti yanglig‘… Bu qasidaning aksar bayti ushmundoq voqi’ bo‘luptur”. Ma’lum bo‘lmoqdaki, shoir qasidasi nafaqat o‘tkir ijtimoiy muammolarni (“saltanat tariqining nafyi voqe’ bo‘lgan”) dadil ko‘tarishi bilan, balki badiiy ifodasi bilan ham zamondoshlarining e’tirofiga sazovor bo‘lgan. Bu haqda Foniy va Jomiy qasidalarini qiyosiy aspektda adabiy ta’sir doirasida tahlil etgan Alisher Shomuhamedov e’tiborga molik mulohazalar bildirgan. Chunonchi, u Foniy asari ijtimoiy muammolarga nisbatan keng o‘rin ajratgani hamda g‘oyaning badiiy ifodasi borasida mukammal qurilganligini e’tirof etadi. Yuqoridagi mulohazalarni umumiy maxrajga keltirib aytish mumkinki, Navoiy qasidasi o‘ziga namuna bo‘lgan salaflari asaridan har jihatdan ustun.
Demak, adabiy ta’sir xususida so‘z yuritganda faqat masalaning sirtiga qarab mulohaza yuritish ushbu murakkab estetik hodisani bir tomonlama tushunish bo‘lib, butun mohiyatni chuqur ochib berolmaydi. Bundan tashqari adabiyotshunoslikka doir aksar tadqiqotlarda agar gap mumtoz adabiyot namunalari haqida bo‘lsa, fors-tojik adabiyotining roliga urg‘u qaratilar, zamonaviy adabiyotimizga kelganda esa rus adabiyotining ta’siri bo‘rttirilar edi. Vaholanki, milliy adabiyot namunasini yaratilishini faqat tashqi faktorlar bilan bog‘liq hodisa sifatida talqin qilish bir adabiyot boshqasiga nisbatan ustun degan g‘ayriilmiy xulosalarga sabab bo‘ladi. Har bir xalq o‘z badiiy olamini (keng ma’noda) tafakkuri va taxayuliga mos ravishda barpo qiladi. Va bunda u o‘zining uzoq asrlik boy xalq og‘zaki ijodi hamda yozma adabiyoti an’analariga tayanadi. Albatta, dunyoda hech bir xalq o‘z qobig‘iga o‘ralib mahdud holda yasholmaydi, u yoki bu tarzda boshqa xalqlar bilan madaniy aloqaga kirishib nimanidir oladi va o‘z vaqtida beradi ham. Qo‘shimcha sifatida shuni alohida ta’kidlash zarurki, adabiy aloqa va ta’sirni yuzaga kelishi uchun o‘sha adabiy muhitda shunga muvofiq sharoit ham bo‘lishi shart. Yana bir muhim jihati, ijodkorga bir vaqtning o‘zida bir qancha faktorlar (ham tashqi ham ichki) ta’sir o‘tkazishi mumkin va bu tabiiy holdir. Ijodkorning ijodiy qiyofasi qanchalik kuchli bo‘lsa, u shunchalik tez sur’atda yuqoridagi faktorlar bilan madaniy aloqaga kirishib, ularni yengib o‘tadi. Bundan tashqari, har bir adib ijodining dastlabki pallasida salaflarining u yoki bu asariga ma’lum ma’noda ergashishi, oziqlanishi, ta’sirlanishi mumkin. Biroq adabiy an’anaga munosabat ijodkorda doimo bir xilda kechmaydi. Mahorati osha borgani sayin salaflari merosiga munosabati ham o‘zgaradi, sa’y-harakati ijodiy musobaqa tusini oladi. Muhimi, u yaratgan yaratiqning badiiyat qonunlari va mezonlariga qay darajada muvofiq kelishidadir.
Adabiyotshunosligimizda adabiy aloqa va ta’sir xususida so‘z ketganda ko‘proq mushtarak nuqtalarga urg‘u qaratilib, muayyan badiiy asarni namuna sifatida taqdim etish ustunlik qiladi. Vaholanki, har ikki o‘xshash hodisa chog‘ishtirilganda faqat yuzadagi umumiy holatlar bilan kifoyalanmay, mohiyatni ko‘rsatuvchi xususiy jihatlar ham e’tiborga olinishi shart. Gap badiiy asardek sof individual ijod mahsuli haqida ketganda yuqoridagi holatlar inobatga olinishi lozim. Afsuski, bugungi kunda adabiyot tarixiga oid ayrim maqolalarda adabiy ta’sirni biroz jo‘n tushunish yetakchilik qilmoqda. Masalan, Abdusalom Abduqodirovning “Saddi Iskandariy”: an’ana va o‘ziga xoslik” nomli maqolasida muallif Abdurahmon Jomiy hamda Alisher Navoiyning Iskandar mavzuidagi dostonlarini qiyosiy o‘rgangan. Maqolada asosiy diqqat har ikki ijodkor dostonlaridagi mushtarak nuqtalarga qaratilib, Navoiy “o‘z asarini yaratishda ustoziga ergashgan, uning an’analarini davom ettirgan” degan tezis asos sifatida ilgari suriladi. Albatta, sharq adabiyotida adabiy an’ananing o‘rni o‘zgacha bo‘lib, ijodkor salaflari yaratgan badiiyat namunalariga ma’lum ma’noda asoslandi va bu holat butun o‘rta asrlar adabiyoti uchun xosdir. Bu davrda yangi mavzularni kuylash emas, balki avvaldan ma’lum mavzuni yangitdan talqin qilish, oldin kamroq diqqat qaratilgan nuqtalarga o‘quvchi e’tiborini jalb etish bosh estetik prinsip edi. Shu sababli ham o‘rta asrlar adabiyotida mavzular ko‘lami ko‘p emas. Biroq, bu shoirlar salaflari ijodiy merosi doirasidagina ish ko‘rib, shaxsiy ijodi originallikdan xoli degan xulosaga sabab bo‘lmasligi lozim. Har bir ijodkor ko‘hna mavzuga murojaat etar ekan, uni o‘z davri adabiy muhiti ehtiyojlari bilan bog‘lashga va ma’lum estetik idealni ilgari surishga harakat qiladi. Bunga Alisher Navoiy ijodi yorqin misol bo‘la oladi.
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali veb-sahifasi
Sirojiddinov — O’zbek mumtoz adabiyotining falsafiy sarchashmalari — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd
